49

BD HAZİRAN 2017

1970’li yıllarda, ODTÜ’de Petrol Mühendisliği Bölümü’nde okur-

ken, ikinci sınıftaki ilk meslek der-simiz, “Petrol Endüstrisi’ne Giriş” dersiydi. Dersi, uzun yıllar Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı’nda (TPAO) çalıştıktan sonra kurduğu

PETOİL şirketinin Yönetim Kurulu Başkanı olan Güntekin Köksal veriyordu.

Renkli bir kişilik olan Köksal hoca, ilk dersinde, kendini uzun ve etkili bir sohbetle tanıttı. Avus-turya’nın Leoben Üniversitesi’nin

PrometeNecdet Pamir

Dünyada Döner Matkapla Açılan

İlk Kuyunun Hikâyesi

Petrol konusuna meraklı olanların tama-mına yakını, “Dünyada döner matkapla delinen ilk kuyu hangisidir?” sorusuna, sanırım aynı yanıtı verecektir. Ben de bu soruyla ilk kez, üniversite yıllarımda karşılaştım.

Dünyada, döner matkapla

ilk petrol sondajı, ABD’de

değil, Azerbaycan’da gerçekleşmişti!

50

BD HAZİRAN 2017

sondaj kuyusu, ABD’nin Pennsyl-vania eyaletinin Titusville kasaba-sında ve Albay Drake tarafından 27 Ağustos 1859 tarihinde açıl-mıştır. 23 metre derinlikte petrole ulaşılmıştır.”

Köksal hoca ilk şaşkınlığını atlatıp, bunları nereden öğrendiği-mi sorunca, aldığı yanıt onu daha da sarsmıştı: “Red Kit’in ‘Petrole Hücüm’ adlı macerasında tüm ayrıntılar var hocam... Oradan öğrendim.”

Yarattığım şaşkınlığın keyfini uzun süre yaşadım. Ne var ki mezun olduktan hemen sonra göreve başla-dığım TPAO’da, Bakü-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı’nın gerçekleşme-sine yönelik görevlerim nedeniyle Azerbaycan’a yaptığım ziyaretler, bilgi dağarcığımı geliştirdi. Bu ara-da da “dünyada döner matkapla açı-lan ilk kuyu”ya yönelik önceki ve pek de doğru olmadığını sonradan

Petrol Mühendisliği Bölümü’nü bitirdiğini, çok sayıda spor dalıyla profesyonel olarak uğraştığını ve hayal gücümüzü zorlayan özgeç-mişini anlattıkça, genç mühendis adayları olarak, bu baskın kişilik karşısında, doğal olarak “küçüldük-çe, küçüldük”.

Köksal Hoca, “özgeçmiş” girizgâhından sonra, 20 kişilik

sınıfımıza aniden, petrole ilişkin ilk sorusunu yöneltti: “Söyleyin bakalım; dünyada döner matkapla (rotary drilling) ilk sondaj kuyusu, nerede ve ne zaman açıldı?”

Nereden bilecektik? Meslekle ilgili bir derse ilk kez girmiştik. Yirmi kişilik sınıf, bir süre derin sessizliğe gömülürken, arka sıradan gelen hayli ayrıntılı yanıt, öğren-cilerden daha çok Köksal hocayı şaşırtmıştı:

“Hocam, döner matkapla ilk

51

BD HAZİRAN 2017

anladığım “bilgilerimi” de temelinden sarstı.

Mesleki ilk ezber bozumunu böylece yaşa-dım! Azerbaycan’lı mes-lektaşlarım, Bakü’nün 1859’dan çok daha önce, dünya çapında bir petrol merkezi olduğunu, biraz da bir ulusal gurur meselesi yaparak, bana anlattılar.

Dünyada, döner matkapla ilk sondaj, 1859’dan 13 yıl önce (1846) ve ABD’de değil, Azerbaycan’da (Apşeron’da Bibi Eybat bölgesin-de) gerçekleşmişti! Azerbaycan’da elle kazılan ilk petrol kuyusunun tarihi 1594 yılına uzanıyor, derin-liği 35 metreye ulaşıyordu. Pet-rolün bu ülkede ilk kullanımı ise; ısınma, ev aydınlatması ve tedavi amaçlı olmak üzere, MÖ 600’lere uzanıyordu. Azerbaycan’ın petrol tarihi kadar; kültür, sanat, edebiyat; kısacası uygarlık tarihinin de Pennysylvania’daki kuyudan ve “Red Kit Kültürü”nden çok daha “derinlere” ulaştığı-nı görmek, şaşırtıcı ve hayli eğitici oldu benim için...

Bakü, yıllarca SSCB’nin en önemli petrol üretim mer-kezi olmuştu. Azerbaycan’ın; 2000’de 14,9 milyon ton olan ham petrol üretimi, 1940 yılında 22,2 milyon tondu ve tüm Sovyet petrol üretiminin yüzde 72’sini karşılıyor-du. 2. Dünya Savaşı’nın ilk yılında Bakü üretimi, en yüksek seviyesine

ulaşıyor, 1942’de 500’ü aşkın Bakü petrol emekçisi, SSCB Yüksek Sovyet Madalyası ile onurlandırı-lıyordu. Bakü erkekleri cephenin ön saflarında yer aldıkça, yerlerini kadınlar dolduruyor ve savaşın en önemli gereksinimlerinden biri, hatta başlıca kaynağı haline gelen petrolün üretimi, aksamadan sürdü-rülüyordu.

Almanya’nın 1940’daki petrol ithalatının üçte biri, 1939’da imza-lanan Nazi-Sovyet paktı sonrasında, SSCB’den temin ediliyordu. Ancak Hitler, anlaşmayla yetinmeyip, savaş ekonomisinin gereksinim

Azerbaycan’da elle kazılan ilk petrol kuyusunun tarihi 1594 yılına uzanıyor, derinliği 35 metreye ulaşıyordu.

Bibi Eybat bölgesindeki en eski petrol kuyuları. (1846)

52

BD HAZİRAN 2017

de Nazilerin 2. Dünya Savaşı’nda bozguna uğramalarının en önemli nedenlerinden birisidir.

İkincisi, saygısızlık olarak kabul etmezse, sevgili Köksal hocamın “ezberinin bozulması”ydı. İlk meslek dersini alan “çaylak öğrenci-lerin”, sorduğu o soruya yanıt vere-meyeceklerini düşünmüştü; yanıldı. “Red Kit kültürümüz” sağ olsun!

Ve sonuncusu da Red Kit’in “Petrole Hücum” kitabından edin-diğim “bilgi”nin doğru olmadığını, 1995 yılında Bakü’de öğrenince; benim ezberimin bozulmasıydı. İşte o günden beri, nesnel ve çok yönlü bilgilenmeyi, konunun farklı taraf-larından görüş almayı, ilke olarak benimsedim. Elimden geldiğince de bu “dersi” aklımdan hiç çıkarmama-ya özen göstermeye çalışıyorum.

Batılılar, birçok alanda olduğu gibi, enformasyon teknolojileri ve algı yönetimi konusundaki üstün-

duyduğu yakıta doğrudan ulaşmaya karar verdi. Hitler için SSCB’yi ele geçirmenin yolu ve ödülü, Kafkas-ya’nın petrol yatakları olan May-kop, Grozni ve Bakü kentleriydi. Saldırının tarihi bile saptanmıştı: 25 Eylül 1942. Führer’in generalleri, zaferlerinden emin bir havayla ona, Bakü ve Hazar’ı sembolize eden bir de pasta hazırlattılar. Bu ikramdan çok hoşlanan Hitler, kendine en cazip gördüğü dilimi; Bakü’yü aldı.

Maykop’un petrol kokusunu ci-ğerlerine çekmeyi başarabilen

Naziler’in soluğu, Hitler’in “Kendi-ne Yeterli Alman İmparatorluğu ve Yeni Düzeni” hayaliyle birlikte, Azerbaycan’a ulaşamadan kesildi.

Bu gerçek öyküde, 3 farklı “ez-ber bozulması” örneği olduğu söyle-nebilir. Tarihsel olarak en eskisi, Hitler ve generallerinin ezberlerinin bozulmasıdır. Bu yanılgıları, belki

Bakü'nün banliyösü Balakhani'deki Nobel Kardeşler petrol kuyuları. (1800'lü yıllar.)

53

BD HAZİRAN 2017

lükleri sayesinde, “döner matkap-la sondajı yapılan ilk kuyu”nun da kendilerine ait olduğu savını, konuyla ilgilenenlerin ezberlerine yerleştirmişken, Vagif Agayev ve arkadaşlarının yazdığı makale , en azından benim ezberimi bozmayı başarmıştı.

Yıllar sonra, Azerbaycan’ın milli petrol şirketi SOCAR ’ın web sayfasında, “Azerbaycan'da Petrol ve Doğalgazın Tarihi ve Socar Ta-rihçesi” başlıklı bölümde de benzer bir açıklama gördüm:

“Azerbaycan’da petrol (...) ilk bu-lunduğunda tıbbi, askeri amaçlar ve günlük kullanım için işe yaramıştır. 18-19. Yüzyılda, sanayi devrimiyle birlikte petrole olan ihtiyaç ciddi şekilde artmış; petrol öncelikli önem arz eden stratejik ürün haline gelmiş ve dünyada petrol üretimi patlaması yaşanmıştır...

19. yüzyılın ortalarında petrol üretiminde yeni bir dönem başla-mış ve ilk kez 1847 yılında Bibi-heybet’te, sonra ise Balahanı’nda, teknolojinin uygulanmasıyla ilk petrol kuyuları kazılmıştır. 1901 yılında Azerbaycan, 11,5 milyon ton petrol üreterek dünyada ilk sıraya yerleşmiştir. ABD’de ise o yıllarda 9,1 milyon ton petrol üretilmiştir…”

Bu makaledeki bilginin, Agayev ve arkadaşlarının makalesindekin-

den tek farkı, 1846 yerine 1847 tarihinin yer alıyor olmasıdır.

Bu konuda bir diğer kaynak, yine Azerbaijan International dergisinde yayınlanan bir makaledir. Başlığı: “Azerbaijan's Oil History, A Chronology Leading up to the Soviet Era”; yazarı ise Mir Yusif Mir-Babayev’dir.

Özelde petrol ve genelde enerji konusunda olduğu gibi, hemen

her alanda “ilk”lerin ya da tekno-lojideki devrimsel dönüşümlerin,

yalnız ve ancak “Batı” tarafından yapıldığını, belleklerimize kazımaya çalışan bir uluslararası yayın tekeli var.

Rönesans ve Reform gibi açılımlarla, özgür düşünceyi dinin baskısından kurtaran ve bilimi öne çıkarıp, insani gelişimin önünü açan süreçlerin yaşamsal önemini asla yadsımıyorum. Ancak, yukarıda somut verilerle ortaya konan “döner matkapla gerçekleştirilen ilk son-daj” örneğinin de tek taraflı ve biraz da kompleksli algılarımıza dair ez-ber bozucu niteliğini kabul etmekte yarar var diye düşünüyorum.

necdetpamirbd@gmail.com

1901 yılında Azerbaycan, 11,5 milyon ton petrol üreterek dünyada ilk sıraya yükselmiştir.ABD'de ise o yıllarda 9,1 milyon ton petrol üretilmiştir.