Doç.Dr.SevilAcar

İstanbulKemerburgazÜniversitesiEnerjiveÇevreUygulamaveAraştırma

MerkeziDirektörü

Türkiye’dekömüryatırımlarıvemevcutteşvikler

Kömürmadenciliğindeyeniyatırımlar

• Enerjidedışabağımlılığınazaltılmasıamacıylaveithalkömür,petrolvedoğalgazfiyatlarınınyüksekseyretmesinedeniyle2005yılındaTKİkoordinatörlüğünde“LinyitRezervlerimizinGeliştirilmesi veYeniSahalardaLinyitAranması”Projesibaşlatıldı.

• Devletdesteklikömüraramaprogramı,2005’tenitibaren5.8milyartonlukyenikömürrezerviniaçığaçıkardıveböylecekömürrezervlerini%50’ninüzerindebirorandaarttırdı.

• Afşin-Elbistan,Trakya,Manisa-Soma,Konya-Karapınar,Afyon-Dinar,EskişehirAlpu,Kırklareli-Vizehavzalarındayenikömürrezervleri

• Halihazırdabilinenkömürrezervleri13.9milyartoncivarındadır;burezervlerinbüyükkısmını(13.4milyarton)düşükkalitelilinyitoluşturmaktadır;gerikalanıtaşkömürüdür.

• Kömürithalatı1990’lıyıllarınortasındanitibarenivmelenerekartmıştır.– 2009yılındayayımlanan“ElektrikEnerjisiPiyasasıveArzGüvenliğiStratejiBelgesi”nde

belirtildiğiüzere2023yılınakadartümkömürrezervlerineilişkinyatırımlarıntamamlanmasıvebilinenlinyitvetaşkömürükaynaklarınıntamamınınelektriküretimiamacıyladeğerlendirilmesiöngörülmektedir.

1.Türkiye’dekömüryatırımları vekömüryakıtlısantraller

Kömüryakıtlısantrallereyeniyatırımlar

• 2013yılıitibariyle,– Toplam elektrik üretim gücünün 12.5GW’ı,yani%20’si kömüryakıtlı elektrik üretiminden;– Toplam üretimin ise64terawatt-saat’i (TWh), yani%27’si (%14’ütaşkömürü+ithal kömür+asfaltit ve%13’ü

linyitolmak üzere)kömürden oluşmaktadır.– Toplam kömüryakıtlı üretim gücünün üçte ikisini(8.2GW)linyit oluştururken, linyitin ısıldeğeri

taşkömüründen daha düşükolduğundan toplam üretimin yarısından azını(30.2TWh)sağlamaktadır.– Taşkömürü santrallerinin çoğunluğu ithal kömürkullanmakta, linyit santrallerinin yakıt ihtiyacı iseyerli

kaynaklardan karşılanmaktadır.• Resmiprojeksiyonlaragöre2030yılınakadartoplamelektriküretiminin240TWh seviyesinden600

TWh’in üzerineçıkmasıbeklenmektedir.– Buüretim artışı, linyitvekömüryakıtlı santrallerin kurulugücünün üçkatıartarakneredeyse 35GW’a

ulaşmasıyla karşılanacaktır. Bugüçartışının yaklaşık %35’itaşkömüründe, kalan%65’i iselinyittegerçekleşecektir.

– Kısıtlırezervleri dikkate alındığında, Türkiye taşkömürünün çoğunu ithal etmeye devam etmek zorundakalacak vebunedenle ithalenerji kaynaklarına bağımlılığını ortadan kaldırmasımümkün olmayacaktır.

• Birçoksantralintaşkömürüyleçalışması,yerlikömürüretimininenerjigüvenliğihedefleriyleuyuşmadığınıgöstermektedir.

• İthalkömürbağımlılığınınartmasısadececariaçığıarttırmayacak,aynızamandaülkeninenerjigüvenliğiçabalarınıdaçıkmazasokacaktır.

2.Türkiye’dekömürteşvikleri• Fosilyakıtteşvikleri– fosilyakıtlardaneldeedilenenerjininmaliyetinidüşürmek,

– enerji/fosil yakıtüreticilerininelinegeçenfiyatıyükseltmek,

– enerji/fosil yakıttüketicilerinin karşılaştığıfiyatlarıdüşürmek

gibiamaçlarladevlettarafındanüreticilereyadatüketicilere sağlanankolaylıklardır.

• Direktransferler,çaprazsübvansiyonlar,fiyatkontrolleri, satınalımgarantileri,vergimuafiyetlerivb.

2.Türkiye’dekömürteşvikleri• Hazine’dentransferödemeleri TTK’ya yapılanmaliyardımlardır.Butransferler

çoğunluklataşkömürüithalatınısübvanseetmekiçinkullanılmaktadır;çünküyerlikaynaklartoplamtalebinçokazınıkarşılayabilmektedir.

• YeniYatırımTeşvikSistemi (2012)àbölgeselteşvikleriçinde“öncelikliyatırımlar”• AraştırmaveGeliştirme (AR-GE)desteği• Madenarama içinverilendevletdesteği:EnerjiveTabiiKaynaklarBakanlığı’nın

kömüraramaçalışmalarıiçinayırdığıbütçe.• İyileştirme desteği:Özelleştirmesürecininbirparçasıolarak,taşkömürümadenleri

vekömürsantrallerininiyileştirilmesi için devletinsağladığıfonlar.• Yenikömüryakıtlıelektriksantrallerineyapılankamuharcaması• 15-20yıllıkişletimömrüolankömürsantrallerine(örneğinÇayırhan veİskenderun

termiksantralleri)Hazinetarafındansağlananyatırımgarantileri• Linyityakıtlıüretimyatırımlarınındadahilolduğuprojelerebellidönemleriçinfiyat

veelektrikalımgarantisi• Çevremevzuatındanmuafiyet :ÇEDsüreçlerindekieksiklikler,mevcutsantrallere

sağlanangeçicimuafiyetler• Yoksulailelerekömüryardımı:2003’tenberi

KömürTeşvikleri 2009 2010 2011 2012 2013 Birim Kaynak

ÜreticiTeşvikleri(MadencilikveElektrikÜretimi)

LinyitMadenciliğineSağlananYatırımTeşvikleri*

1 N.A.

(Bilin-miyor)

3 9 7 Teşvikbelgesisayısı

EkonomiBakanlığı

TaşkömürüMadenciliğineSağlananYatırımTeşvikleri*

N.A. N.A. N.A. 1 2 Teşvikbelgesisayısı

EkonomiBakanlığı

KömürAR-GE'siiçinKamuHarcamaları

1.68 N.A. N.A. N.A. N.A. milyonUSD UluslararasıEnerjiAjansı(IEA)

MadenAramaTeşvikleri** N.A. 23.11 22.89 23.41 24.36 milyonUSD EnerjiveTabiiKaynaklarBakanlığı(ETKB)

ÖzelleştirmeSürecindeİyileştirme-Taşkömürü

23.00 19.00 N.A. N.A. N.A. milyonUSD OilChangeInternational(OCI)

TaşkömürüEndüstrisineYardım(Hazine'denDoğrudanTransferler)

264.42 302.98 286.68 258.18 298.47 milyonUSD UluslararasıEnerjiAjansı,HazineMüsteşarlığı

ÖzelleştirmeSürecindeİyileştirme-ElektrikSantralleri

N.A. 2.00 2.00 2.00 2.00 milyonUSD OilChangeInternational

YeniKömürSantraliHarcamaları***

N.A. 13.86 13.73 14.05 14.62 milyonUSD EnerjiveTabiiKaynaklarBakanlığı

ÖlçülemeyenTeşvikler 1.Kömürsantrallerinesağlananyatırım,fiyatvealımgarantileri2.YeniYatırımTeşvikPlanıkapsamında;gümrükvergisiveKDVmuafiyetleri,sosyalgüvenlikprimdesteği,arazitahsisivepiyasanınaltındafaizoranlarısağlamayoluylagerçekleşenteşvikler3.Çevremevzuatındanmuafiyet-mevcutkömürsantrallerinesağlanangeçicimuafiyetlervegevşekçevreetkideğerlendirme(ÇED)uygulamalarıdahil

HazineMüsteşarlığıvediğerleri

TüketiciTeşvikleriYoksulAilelereKömürYardımı 356.4

295.6 390.4 413.2 392.3 milyonUSD HazineMüsteşarlığı

• Ölçülebilenkömürteşvikleridikkatealındığında,2013yılındakömürsektörünetoplam730milyondolardolayındateşvikaktarılmıştır.

• 2013verilerinegörekilowatt-saatbaşınateşvikmiktarıyaklaşık0.01dolardır.

• Tüketicilerekömüryardımıolarakverilenteşvikleridedahilettiğimizdeburakamkilowatt-saatbaşına0.02dolarayükselmektedir.

• Butahminler,gerçekleşentoplamteşviklerinoldukçaaltındadır;çünküburakamlarayatırımgarantileri,bölgeselyatırımteşvikleriyadamiktarıölçülemeyendiğerteşviklerdahildeğildir.

ElektrikPiyasasıKanunu’ndadeğişiklikteklifi(25Nisan2016)

ElektrikPiyasasıKanunu’ndadeğişiklikteklifi(25Nisan2016)

Tasarıyasalaşırsa?

• EnerjiEkonomisiveFinansalAnalizEnstitüsü(IEEFA),butasarıileberaberlinyitteşviklerininyıllıkmaliyetinin2milyarABDdolarınaulaşabileceğinivepiyasadakielektrikfiyatlarınındayüzde29’akadarartacağınıhesaplıyor.

Tasarıyasalaşırsa?• “IEEFA'nın yaptığıhesaplamayagöre,yıllıkihalelerde

minimumtekliffiyatınınortalama8cent/KWh vepiyasafiyatınında4,5cent/KWholacağınıvarsayarakteşviklerinmaliyetininbaşlangıçtaUSD1,1milyarakadaryükselebileceğiortayaçıkıyor.”

• "Bumaliyettüketicilereyansıtılırsaelektriğinpiyasafiyatı%19artar.Eğerlinyitsantrallerindeüretilenelektrikmiktarıhükümetinhedeflediğişekildeartarsa,teşviklerinyıllıkmaliyetiUSD2milyaraulaşabilirvepiyasadakielektrikfiyatlarınında%29'akadarartmasınasebepolabilir.Buradakienönemlibelirsizlikbuyükükiminüstleneceğiveeğerüstlenenlertüketicilerolacaksaelektrikfiyatlarınınneorandaartacağıdır.“(IEEFA)

Kaynak: IEEFA

DiğerG20ülkelerindefosilyakıtteşvikleri

• 2009G20à “ortavadedeetkinolmayantümfosilyakıtteşvikleriaşamalıolarakbitirilecek”vaadi

• UluslararasıEnerjiAjansı’nın2011verilerinegörehükümetlerfosilyakıtlara,yenilenebilirenerjiyeverdikleriteşviklerin12katıkadarteşvikvermektedir.

• G20ülkelerindeenerjiteşvikpolitikalarıçeşitlilikgöstermeklebirliktebirçokülkekömürüvekömürdenenerjiüretiminidesteklemeyedevametmektedir.

• G20ülkelerininhükümetleriheryıl88milyardolarlıkkaynağısadecefosilyakıtaramafaaliyetlerineaktarmaktadır.– ÖrneğinAlmanya,hernekadar2025’ekadaryenilenebilirenerjikaynaklarının

payını%40-45’lereçıkarmayıhedeflesede,2012’dekömürüretimine3milyaravroaktarmışbirülkeolarakAvrupa’dakienbüyükkömürdestekçisiolmayadevametmektedir.

– Avustralya,Kanada,Hindistan,Endonezya,İngiltere,ABD,Japonya,Kore,GüneyAfrika

3.Kömürteşviklerinin iktisadiveçevreseletkileri

• Ellis (2010):“küreselölçekteteşvikreformuönemlimiktardagelirartışınaveCO2 emisyonudüşüşünenedenolacaktır”

• UNDP(2012):“Vietnam’dakifosilyakıtteşviklerikaldırılırsaGSYİH%1oranındaartacakveseragazıemisyonlarındakaydadeğerbirazalışolacaktır”

• AcarveYeldan (2015):“Türkiye’dekömüreverilenüretimveyatırımsübvansiyonlarıkaldırılırsa,2030yılınagelindiğindehemCO2eqemisyonlarbazpatikayakıyasla%5,4dahadüşükgerçekleşecek,hemdesadece%0.5’likbirgelirazalışıolacaktır”

4.YenilenebilirTeşvikleri• 2001yılındaTürkiye,4628No.luElektrikPiyasasıKanunu’nuçıkarmıştır.Bukanun

yenilenebilirenerjiyedairikitedbirgetirmiştir.– Kanun,ruhsatalmaveyıllıkaidatlarlailgiliharcamalarıdüşürerekruhsatmaliyetiniazaltmıştır.– TürkiyeElektrikİletimA.Ş.’ye(TEİAŞ)yenilenebilirenerjitesislerininsistemebağlanmasına

öncelikvermezorunluluğugetirmiştir.• Türkiye,yenilenebilirenerjiyeözelilkkanununuMayıs2005’teçıkarmıştır(5346

No.luKanun).– Bukanun,yenilenebilirenerjikaynaklarıylaüretilenelektrikiçin10yılboyuncamegawatt-saat

başına225EURoranındatarifegarantisi(FIT)sağlamıştır.– Diğerülkelerlekarşılaştırıldığındatarifegarantisindekigörecedüşükoranvesınırlısüregöz

önünealındığında,yatırımcılaryatırımyapmamayıyadaürettiklerinispotpiyasasındasatmayıtercihetmişlerdir.

– 2010yılındayasadabirdeğişiklikyapılmış;teknolojitürünegöretarifelerfarklılaştırılmışveyerliteknolojikullananprojelerefaaliyetlerininilk5yılındaödenmeküzereprimödemesigetirilmiştir.

– Tablo4,uygulananstandarttarifeyiveyerliiçeriğebağlıolarakgerçekleşebilecekenyüksektarifeyigöstermektedir.

• Tarifegarantileri,üreticilerebütünürünleriiçingeçerlisabitbirfiyatsunmaksuretiyle,belliorandabirgüvencesağlamaktadır.

• Eğertarifegarantisitoptansatışfiyatınınüzerindeyse,buödemelerbirteşviksayılabilir.

• Bununyanısıra,toptansatışfiyatınınnedenolacağıgelirriskiniazaltmasıbakımından,tarifegarantileriningetirdiğibelirlilikekbiravantajsağlamaktadır.

Rüzgar• Yenilenebilir enerjiüreticilerinesağlanantarifegarantisiileortalama

günöncesipiyasası(Day Ahead Market[DAM])fiyatıarasındakifarktemelalındığında;– Rüzgarenerjisiiçinyerliimalatdışındaverilentarifegarantisideğeri

(0.073USD/kWh),ortalamaDAMfiyatına(0.071USD/kWh)yakındır.– Budagösteriyorki,özellikletoptansatışfiyatlarınınortalamadan

yüksekolduğuyıllardarüzgarenerjisinesağlanantarifegarantisininavantajıdüşükolmaeğilimindedir.

– Tarifegarantisisistemindençıkanrüzgarenerjisiprojelerininoranıbuiddiayıdoğrulamaktadır(Tablo6).

– Türkiye’dekiyenilenebilirenerjiprojeleri,heryıltarifegarantisisistemindençıkmaveyasistemegirmeseçeneğinesahiptir.

– Tablo6,rüzgarenerjisiiçinsağlananetkinteşviklerindüşükseviyedeolmasındandolayı,çoğuprojeninsistemedahilolmamayıtercihettiğinigöstermektedir.

Güneş• Tablo4’tegösterilengüneşenerjisialımgarantisioranları;Almanya,

FilipinlerveYunanistan’ınsağladığıoranlardandüşüktür.BudaTürkiye’ningüneşenerjisiningeliştirilmesi içinyeterliisteğesahipolmadığınıgöstermektedir.(Türkiye’nin2023yılıiçingüneşenerjisihedefi3GW’tır.)

• 10yıllıktarifegarantisüresi,ABüyesiülkelerinçoğunluğutarafındangüneşenerjisiiçinsağlanan15yıllıksüredendahakısadır.

• Türkiye’ninilkfotovoltaik güneşenerjisiihalesineyapılanbaşvurular,toplamda9GWseviyesindegerçekleşmiştir.– İhaleTemmuz2013tarihinde600MWseviyesindekapanmıştır.– Budateklifsahiplerinin%7’sindenazbirkısmınıntarifegarantisi

sistemindenfaydalanabileceğianlamınagelmektedir(BNEF,2014).– 2013sonuitibariyle,136işletmetarifegarantisiiçinbaşvurmuştur;bu

daneredeyse3GW’lık birtoplamgücetekabületmektedir.• Bugücün1.2GW’ı rüzgarenerjisi,yine1.2GW’ı güneşenerjisisektörüneait

olupkalanıdajeotermalvebiyokütle arasındadağılmıştır(Gözen,2014).

• Ekolarak,yenilenebilirenerjiyatırımlarıGenelYatırımTeşvikPlanıkapsamındasübvanseedilmektedir.

• Buplan,yatırımın6.Bölge’deyapılmasışartıylaprojelere,KDVmuafiyeti,gümrükvergisimuafiyetivegelirvergisistopajdesteğisağlamaktadır.

• Yenilenebilirenerjiprojeleriningeliştirilmesi vefaaliyetlerininkolaylaştırılması amacıyla, ruhsatlamasüreci,arazitahsisiveelektrikalımıkonularınıdakapsayanfinansalveyadiğerdesteklerverilmesideöngörülmüştür.

5.Sonuçolarak

• 2013yılındakömüresağlananölçülebilir teşvikler,Türkiye’ninGSYİH’sının yaklaşık%0.1’inioluşturmaktadır.

• Burakamönemligibigörünmesebilebuteşviklerin,yeniteşvikvegarantilerdeeklenerekdevametmesi,yeniönerilentasarınınyasalaşmaihtimaliülkemizikömürebağımlıbirteknik,kurumsalvehukukiyapıyamahkumetmekteveyenilenebilirenerjileringelişmesininönünütıkamaktadır.

• Kömürmadenlerinevesantrallerineteşviksağlanmasıvebununyanısıra dışsalmaliyetleringözardıedilmesi;kömürdenüretilenelektriğinyenilenebilirenerjidendahaucuzolduğuyönündeyanlışbiralgıyasebepolmaktadır.

• Dahauzunvadede,yenilenebilirenerjimaliyetlerinindüşmesiveböyleceteşvikgereksinimininazalmasıyla,sadeceSEMdikkatealındığında,yenilenebilirenerjikömürkarşısındamaliyetavantajınasahipolacaktır.

• Ancak,yenilenebilirenerjiningelişmesiiçingerekliadımlarbugünatılmadığı takdirde,budüşükmaliyetlerdenfaydalanmakmümkünolmayacaktır.

• Yerlikömür,enerjigüvenliğisağlıyorgibigözüksede,buavantajgüvenliğindiğerunsurlarıpahasınagerçekleşmektedir.

• Enönemliside,Türkiyeiklimdeğişikliğininetkilerinekarşıendayanıksızkonumdaolanülkelerarasındagösterilmektevediğerkirleticilerdenkaynaklıemisyonlarülkeninçevreselbütünlüğünütehditetmektedir.

• İşinmaliboyutunabakıldığında,teşvikler;devletbütçesineyükgetirmeninyanısıra yenilenebilir enerjiningeliştirilmesivebuişiçingerekliyapılarınkurulmasınındaönünütıkamaktadır.

• Dahauzunvadede,Türkiyeenerjiarzınıngüvenliğiniyerlikömürlekarşılayamayacaktır.Ancak,mevcutpolitikalarınbuyöndeolması,Türkiye’yikömürmerkezli birkurumsalveteknikyapıyamahkumedecek,budaithalatabağımlıbirgeleceğinkapısınıaçacaktır.

• Sonuçolarak,kömüreyapılanvurgu,çevredostubirbüyümeylebağdaşmamaktadır.

• Kömürün teşvikedilmesi;– kömürebağlıbirekonomikyapıyıpekiştirmekte,– yenilenebilirenerjiningelişmesiniengellemekte,– farklıteknolojilerindesteklenmesiveçevreselzararınazaltılmasınayönelikfaaliyetleriçinayrılmasıgerekenmalidesteğinkısılmasınanedenolmaktadır.

Öneriler• Türkiye’ninönünde,çevredostuvegüvenlibirenerji

sistemigeliştirmekvesürdürülebilirprensipleredayalıbirekonomikyapıoluşturmakiçingerçekbirfırsatvardır.

• Dünyaülkelerikömürüngerçekmaliyetinigiderekdahaçokfarketmektevekömürtüketiminisınırlamayayönelikpolitikalaruygulamaktadırlar.Sondönemde,A.B.D.veÇinkömürkullanımınısınırlayarakemisyonlarıazaltmakamacıylaiddialıbirortakgirişimbaşlatmışlardır.

• ElektriküretimindekienerjikaynağıdağılımıveizleyeceğikalkınmapolitikalarıkonusundabirtercihyapmakdurumundaolanTürkiye,ortavadedemiadıdolacakbirteknolojiyebelbağlamaktansa,yeşilkalkınmayaliderlikedenülkelerarasınakatılmaşansınasahiptir.

Enerjigüvenliği,maliyetrekabetinesahipenerjivetemizenerjiarzıhedeflerineulaşabilmekiçinkısavadedeatılabilecekbirdiziadımmevcuttur:

• Fosilyakıtteşviklerikaldırılmalı• Reformun istihdamboyutuelealınmalı• Kömürüngerçekmaliyetidikkatealınmalı• Zorluklarakarşıdirençlivedahaileriyenilenebilirenerjipolitikalarıbenimsenmeli

• Enerjigüvenliğinisağlamakiçinbaşkayollararaştırılmalı