doktoratura manjola kullici, fakulteti i shkencave i natyrore

117
UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I BIOLOGJISË Programi i studimit: “Biologji e ruajtjes” Për gradën DOKTOR I SHKENCAVE" TEMA: LIDHJET GJENETIKE TE POPULLATAVE TË BLETËS SHQIPTARE DHE KRAHASIMI I TYRE ME POPULLATAT E VËNDEVE FQINJE Udhëheqës shkencor: Kandidat: Msc. Manjola KULIÇI Prof. Dr. Zyri BAJRAMI TIRANË, 2015

Upload: ledan

Post on 08-Dec-2016

329 views

Category:

Documents


1 download

TRANSCRIPT

Page 1: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

UNIVERSITETI I TIRANËSFAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS

DEPARTAMENTI I BIOLOGJISË

Programi i studimit: “Biologji e ruajtjes”

Për gradën “DOKTOR I SHKENCAVE"

TEMA: LIDHJET GJENETIKE TE POPULLATAVE TË BLETËS SHQIPTAREDHE KRAHASIMI I TYRE ME POPULLATAT E VËNDEVE FQINJE

Udhëheqës shkencor: Kandidat: Msc. Manjola KULIÇI Prof. Dr. Zyri BAJRAMI

TIRANË, 2015

Page 2: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

UNIVERSITETI I TIRANËSFAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS

DEPARTAMENTI I BIOLOGJISË Adresa: Bulevardi Zogu I, Tiranë, Tel&Faks: 042229590

WWW.fshn.edu.al

TEZË DOKTORATURE

Lidhjet gjenetike të popullatave të bletës Shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

Udhëheqës shkencor: Kandidat: Msc. Manjola KULIÇI Prof. Dr. Zyri BAJRAMI

Mbrohet më datë ____.____.2015 para komisionit të përbërë nga:

1. ____________________, Kryetar

2. ____________________, Anëtar (Oponent)

3. ____________________, Anëtar (Oponent)

4. ____________________, Anëtar

5. ____________________, Anëtar

TIRANË, 2015

Page 3: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

i

PASQYRA E LËNDËS

Pasqyra e lëndës.................................................................................................................................i

Parathënie........................................................................................................................................iii

Qëllimi i studimit.............................................................................................................................iv

I. HYRJE

1.1 Evolucioni dhe historia e bletës..................................................................................................1

1.1.1 Rëndësia e matjeve morfologjike.............................................................................................2

1.1.2 Të dhënat historike për bletën në Shqipëri...............................................................................3

1.1.3 Bletaria migratore në Shqipëri……………………………………………………….............5

1.2 Disa të dhëna për kushtet e rritjes së bletës në Shqipëri……………………………………….6

1.2.1 Kushtet klimatike dhe ndërvartësia e bletës me to…………………………………………..6

1.2.2. Zonat klimatike në vëndin tonë…………………………………………………………...8

1.3 Klasifikimi i bimëve melifere në vëndin tonë ………………………………………….……..9

1.4 Klasifikimi i bletëve..................................................................................................................10

1.5 Linjat evolotive të bletës Apis mellifera...................................................................................12

1.6 Të dhëna biologjike për bletën në Shqipëri..............................................................................16

1.6.1 Racat e bletëve në vëndet fqinje............................................................................................17

1.7 Anatomia e jashtme…………………………………………………………………………..19

1.7.1 Koka………………………………………………………………………………….…….21

1.7.2 Gjoksi………………………………………………………………………………............23

1.7.3 Barku……………………………………………………………………………………….26

1.8 Studimet morfometrike………………………………………………………………............27

1.8.1 Të dhëna nga historia e studimeve morfometrike………………………………………….................................................................27

1.8.2 Studimet morfologjike të kryera në Shqipëri.......................................................................30

II. MATERIALET DHE METODAT

2.1Materialet……………………………………………………………………………………..32

2.2 Metodat...................................................................................................................................35

2.2.1Teknika e kapjes....................................................................................................................35

2.2.2 Ruajtja, etiketimi dhe transportimi i bletëve........................................................................36

2.2.3 Metoda me skanim………………………………………………………………………...37

2.2.4 Tiparet morfologjike............................................................................................................38

2.2.5 Pregatitja e preparateve …………………………………………………………..............39

2.2.6 Matja e tipareve morfologjike …………………………………………………………....40

Page 4: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

2.2.6 Matja e tipareve morfologjike ……………………………………………………….…....40

2.2.7 Përdorimi i mesatareve të tipareve morfologjike ……………………………....................47

2.2.8 Përpunimi statistikor i të dhënave........................................................................................49

III. REZULTATET DHE DISKUTIMI I TYRE

3.1 Efikasiteti i metodës SPT (Scan Photo Technic)....................................................................51

3.2 Studimi i tipareve morfometrike të bletës Shqiptare..............................................................54

3.3 Diferencimi i popullatës së bletëve në Shqipëri nëpërmjet tipareve të krahëve.....................62

3.4 Studim mbi diferencimin lokal në popullatën e bletëve të Shqipërisë mbështetur………….66

në vlerësimet për tiparet e tjera morfologjike……………………………………………….......66

3.5 Analiza krahasuese e diferencimit të popullatës së bletës Shqiptare të bërë sipas.................71

tipareve të krahëve dhe tipareve të tjerë........................................................................................71

3.6 Lidhjet gjenetike të bletës Shqiptare me vëndet e tjera Evropiane………………….............73

IV. PËRFUNDIME ……………………………………………………………………............78

V. LITERATURA.......................................................................................................................79

VI. SHTOJCA …………………………………………………………………………............87

Shtojca 1: Konsiderata të përgjithshme rreth florës mjaltore në Shqipëri.......................87

Shtojca 2: Karakteristikat e parqeve nga janë marrë bletët..............................................89

Shtojca 3: Vlerat mesatare të 30 tipareve, për çdo kampion të marrë në 20....................91

rrethe të vëndit..................................................................................................................91

VII. PËRMBLEDHJE …………………………………………………………………..……111

Page 5: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

Parathënie

Në vëndin tonë janë realizuar disa studime mbi bletën e vëndit dhe janë dhënë disa konsiderata për përkatësinë racore të saj, sipas të cilave: bleta Shqiptare është varietet iracës karnika (Nuri Q,1963); bleta e vëndit,është varietet i racës karnika dhe nuk është hibrid me ndonjë bletë tjetër, aq më pak me atë Maqedonsen (Thomo K., Shehu L., Bajrami Z., Koni M, 2002). Ka dhe një konsideratë tjetër sipas së cilës bleta shqiptare është një hibrid i përfituar prej hibridizim mes nënllojeve A.m.carnica dhe A.m.macedonica (Dedej S,1996). Pra për bletën e Shqipërisë është i pazgjidhur problemii pastërtisë dhe përkatësisë gjenetike të saj.

Në studimin tim u analizuan 30 tipare morfologjike të cilat janë matur në 3600 bletë punëtore. Kampioni i tyre është kryer në 20 popullata bletësh që mbulojnë pothuajse të gjithë territorin e Shqipërisë. Për matjen e këtyre tipareve kemi përdorur teknikën bashkohore Scan Photo Technic. Ky studim ka për qëllim të realizojë diferencimin gjenetik të popullatave të bletës në Shqipëri dhe të përcaktojë përkatësinë gjenetike të popullatës së bletës Shqipëtare e lidhjet e saj me popullatat e vëndeve të tjera Evropiane.

Në kryerjen e këtij studimi më dhanë ndihmesën e tyre disa studiues kritikat dhe vlerësimet e të cilëve mendoj se e bënë punën time edhe më cilësore: Znj.Lejla Shehu, të cilën e falenderoj për kohën që më kushtoi në nxitjen e pasionit për tëvazhduar kërkimet shkencore në fushën e bletarisë, për diskutimet dhe komentet e vazhdueshme në dorëshkrim, për mbështetjen me literaturë dhe për kontributin e madh në mbledhjen e kampioneve. Gjithashtu do falenderoj Prof. Dr. Kristaq Kume, për kryerjen e analizës statistikore dhe për këshillat e sygjerimet e pa përtuara dhe në mënyrë shumë korrekte. Gjej rastin të falenderoj Prof. Dr.Anila Paparisto, për leximin paraprak të draftit, për sugjerimet dhe komentet e bëra në të, si dhe për mbështetjen me bazë materiale. Pa dyshim do falenderoj udhëheqësin tim shkencor, Prof. Dr. Zyri Bajrami për mbikqyrjen e vazhdueshme dhe plot me interes gjatë kërkimit tim shkencor. Të jam mirënjohëse për udhëzimet e dhëna dhe për cilësinë e korrigjimeve tuaja. Nuk do lë pa përmendur Dr.Emanuele Carpana (Insituti i Apikulturës, Bolonje), për bashkëpunimin dhe mbështetjen me të dhëna statistikore; bletërritësit, që e bënë më të lehtë këtë kërkim shkencor, duke i sakrifikuar me shumë dhëmbshuri mijëra bletë; Inxhinjer Fatjon Lamçe për instalimin e sistemeve të reja kompjuterike. Falenderim të veçantë kam për familjen time, që më mbështeti me dashuri dhe mirëkuptim, duke më dhënë kohë nga koha e tyre dhe duke ju munguar kohë nga koha ime. Ju keni qënë frymëzimi im gjatë gjithë këtyre viteve.

Page 6: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

v

QËLLIMI DHE OBJEKTIVAT

Qëllimi i studimit:

Njohja e lidhjeve gjenetike midis popullatave të bletës në Shqipëri si dhe krahasimi i tyre me vëndet e tjera Evropiane

Objektivat e studimit:

I. Diferencimi gjenetik i popullatave të bletës në Shqipëri

II. Përcaktimi i lidhjeve gjenetike të bletës Shqiptare me vëndet e tjera Evropiane

Page 7: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

1

I HYRJE

1.1 Evolucioni dhe historia e bletës

Bleta dhe disa lloje bimësh kanë zhvilluar një ndërvarësi të ngushtë me njëra tjetrën. Një përshtatje e tillë ka ardhur si rezultat i një marrëdhënie të gjatë evolucionare. Për produktet e dobishme që ajo jep për njeriun si mjalti, poleni, propolisi, qumështi, helmi i bletës por dhe për ndikimin e madh që ajo ushtron në shtimin e prodhimit të kulturave bujqësore, bleta përbën një sektor shumë të rëndësishëm të ekonomisë (Nuri, 1971). Ndërsa bletët dhe insektet e tjera vizitojnë lule për tu ushqyer, ato transportojnë polen nga njëra bimë në tjetrën, kjo mundëson pjalmimin e tyre. Bletët mjaltëse janë pjalmueset më të vlefshme ekonomike të kulturave bujqësore në mbarë botën (Johnson, 2010). Nëpërmjet këtijpjalmimi shtohet rendimenti në pemët frutore rreth 60%, në leguminozet dhe perimoret rreth 30% (Thomo K., Shehu L., Bajrami Z., Koni M. 2002).

Bimët entomofile nuk do të egzistonin fare po të mos ishte kontributi i insekteve pjalmuese. Këto bimë janë pikërisht kulturat bujqësore të fushave, kopshteve, pemtoreve, livadheve dhe kullotave. Duke siguruar në kohën e lulëzimit numrin e nevojshëm të zgjojeve tëbletëve bëhet e mundur rritja e prodhimit të farës së tërfilit, jonxhës, pemëve frutore, pambukut, disa lloje perimesh (qepë, lakër, karrotë) dhe i disa varieteteve të rrushit (Nuri Q, 1965). Bleta nëpërmjet pjalmimit të bimësisë spontane të kullotave dhe pyjeve bën ripërtëritjen e natyrës, pra në këtë mënyrë del në pah një karakteristike tjetër e saj si element ekologjik i rëndësishëm (Thomo K., Shehu L., Bajrami Z., Koni M. 2002).

Bleta është shfrytëzuar nga njerëzimi që në kohët e lashta. Të njohura dhe të shfrytëzuara kanë qënë prodhimet e saj si mjalti dhe dylli. Familja Apidae (familja në të cilën bën pjesë bleta mjaltëse) (tabela 1.3) e ka origjinën më shumë se 70 milion vite më parë. Nga zbulimet paleontologjike janë gjetur së bashku fosile të luleve dhe të bletëve, që mendohet të jenë të periudhës së Permit 230 milion vjet. Rreth 10,000 vite më parë njeriu mësoi si ti shtëpiakëzojë kafshët e para dhe më pas bimët. Në këtë mënyrë nevoja për të vrarë dhe grumbulluar u largua dhe erdhi koha për të afruar bletët pranë banesave (Gould J.L. & Gould C.G. 1988). Pikturat e gjetura në mure 8000-15,000 vjeçare prezantojnë histori magjepse të këtij proçesi. Basorelievi i gjetur në Valencia të Spanjës, në të cilin tregohet një njeri duke marrë mjaltin me kovë dëshmon njohjen e njeriut me bletën rreth 7-10 mijëvjet më parë (Thomo, 2010).

Zhvillimi i bletarisë mbi baza shkencore ka filluar nga fundi i shekullit XVIII. Në këtë periudhë janë realizuar kërkime shkencore rreth ”individit” bletë. Gjatë periudhës 1700-1775 Adam Shirah konstatoi se në mesin e familjes gjëndet një mëmë. Më vonë ishte Anton Jansha (1734-1773), i cili konstatoi që fekondimi i mëmës kryhet në natyrë. Në 1811-1906, Jan Gjerzon zbuloi i pari partenogjenezën tek bleta, ndërsa nobelisti Karl Von Frich ishte studiuesi i parë, që zbuloi figurat vallëzuese të bletëve (Hasani, 2005).

Evolucioni dhe historia e bletës janë të lidhura edhe me një aspekt tjetër, me atë të zgjoit dhe të sistemeve antike dhe primitive të rritjes së bletëve. Në kohët prehistorike mjalti sigurohej nëpërmjet gjuetisë së bletës nëpër pyje, por kjo formë e marrjes së mjaltit shkatërronte familje të tëra. Rreth 5000-6000 vjet më parë njeriu ka mësuar t’u sigurojë

Page 8: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

2

bletëve një strehim, pikërisht zgjoin që të mund të shfrytëzohet më mirë puna e tyre. Zgjoi i parë i përdorur nga njeriu ka qënë trungu. Më vonë strehimet e ndryshme, që u kishin siguruar bletëve shkonin nga trungu bosh i një druri të trashë, tek koshi me thupra shelgu, enë prej dheu të pjekur, kosha të mëdhenj të thurur prej kashte e lëkurë pemësh etj (Ravazzi, 2003). Zgjoi primitiv me dërrasë ka qënë njohur që para 2000 vitesh në Romën e Lashtë (Nuri Q, 1963).

Zbulimi i Langstrotit në 1858, që ndërtoi zgjoin e parë me korniza të lëvizshme, bëri të mundur nxjerrjen më të lehtë të mjaltit dhe një shfrytëzim e analizë të vemëndshme të folesë (Langstroth, 1853). Ata gjithashtu e bënë të qartë se hapësira në mesin e hojeve të bletës është 5-8 mm dhe që hoja është e ngjitur me propolis dhe e përforcuar nga vet bletët.Ky lloj zgjoi, që përdoret ende sot quhet revolucion në bletari. Në Shqipëri zgjoi modern ushfaq për herë të parë në vitin 1923 në Delvinë (Thomo, 2010).

1.1.1 Rëndësia e matjeve morfologjike

Karakteristikat trupore morfologjike tek bleta mjaltëse mund të maten për arsye të ndryshme. Përdorimi kryesor i tyre është për të karakterizuar racat e bletës mjaltëse por gjithashtu për të përcaktuar edhe shkallën e hibridizimit me raca të huaja (Ruttner, 1988;Meixner et al. 2007; Radlo et al. 2003; Bienefeld et al. 1996). Ato gjithashtu janë përdorur për të kryer diferencimin mes nënllojeve të bletës mjaltëse (Abou-Shaara & Al-Ghamdi,2012; Tofilski, 2004). Shumica e nënllojeve janë klasifikuar sipas karakteristikave të tyre morfologjike.

Përveç kësaj, tiparet morfologjike janë matur për të studiuar dhe ndikimin e mëmave të importuara në popullatat e bletës mjaltëse ose për të kontrolluar pastërtinë e popullatave (Guler, 2010; Miladenovic et al. 2011). Ndër tiparet morfologjike, gjatësia e trompës ështëgjetur të jetë një tregues i variacionit gjenetik në disa studime (Marghitas et al. 2008;Morimoto, 1968; Souza et al. 2002). Gjatësia e trompës është gjetur të jetë karakteristika më diferencuese midis nënllojeve A.m.mellifera, A.m.carnica dhe A.m.caucasica (El Szymula et al. 2010).

Karakteristikat e trupit mund të përdoren dhe për parashikimin indirekt të prodhueshmërisësë kolonisë, ku bletët me këmbët dhe krahët më të mëdha të kenë fuqi fluturuese më të lartë si dhe aftësi, që të mbledhin më shumë polen dhe nektar për rritjen pjellës dhe si pasojë dhe të kolonisë (Mostajeran et al. 2006).

Matjet e trupit mund të tregojnë korrelacione me fushën e prodhimit të mjaltit. Kolmes dhe Sam (1991), gjetën se prodhimi i mjaltit ishte i lidhur shumë me madhësinë e përgjithshme, zonën korbikulare dhe matjet e flatrave në racën e bletëve A.m.carnica. Mostajeran et al. 2002 ka gjetur se prodhimi i mjaltit është i lidhur me gjatësinë e gjuhës, gjatësinë dhe gjerësinë e flatrës së përparme, gjatësinë e flatrës së pasme, gjatësinë e këmbës, gjatësinë e femurit, gjatësinë e tibias dhe gjerësinë e bazitarsit. Waddington (1989) ka gjetur një korrelacion midis madhësisë së trupit dhe produktivitetit kolonisë.

Page 9: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

3

1.1.2 Të dhëna historike të bletarisë në Shqipëri Në Shqipëri ka gjurmë të kultivimit të bletarisë që në lashtësi (Thomo K., Shehu L., Bajrami Z., Koni M. 2002). Kultivimi që në lashtësi është favorizuar nga një bimësi e pasur mjaltdhënëse si dhe nga kushte të favorshme klimatike. Ka të dhëna që dëshmojnë për egzistencën e bletës në trevat Shqiptare që në kohët Ilire (Thomo K., Sena L., Maluta V., Shehu L. 2005). Gjetja në Trebenisht, e figurës së bletës në një masë prej floriri apo shkrimi i Aristotelit, ku thuhet se: ” Fisi i Taulantëve prodhonte një pije të famshme, në formën e një vere të fermentuar nga mjalti që pihej në ritet dioniziake” janë tregues të mbarështrimit të bletës që nga fiset Ilire (Thomo K., Sena L., Maluta V., Shehu L. 2005). Në mesjetë sipas dokumetave të B. K. Jirocek rezulton se, mes degëve të tjera të blegtorisë edhe shtimi bletëve ishte vënë re në disa krahina të Shqipërisë së veriut. Në luginën e Valbonës, në rrethet e Lleshit dhe në katundin Uliari pranë Shkodrës nxirrej mjaltë dhe dyll me shumicë, një pjesë e të cilit eksportohej kurse një pjesë e këtij dylli përdorej në vënd për ndriçim (Nuri, 1965). Por ka tregues edhe për egzistencën e bletës në Shqipëri që në periudhën Romake (168p.k.-395 pas K). Në atë periudhë monedhat e qytetit të Butrintit paraqisnin simbole bujqësore si kalli gruri, plug, bletë ose koshere bletësh (Thomo, 2010). Në Shekullin IV-V është gjetur figura e bletës afër Pogradecit, në mozaikët e kishës së Linit (Thomo, 2010). Ka tregues të mbarështrimit të bletës dhe në periudhën e pushtimit osman (shek XV-XX). Në këtë kohë, çdo blete i vihej taksa prej një akshe dhe në një formë të tillë janë tatuar zona e Elbasanit, Shkodrës, Dibrës etj (Thomo K., Sena L., Maluta V., Shehu L. 2005). Dëshmi e kultivimit të bletarisë në këtë periudhë, kanë qënë dhe eksportet Shqiptare në Evropë gjatë shekullit të XVII-XVIII, ku vendin e parë në portin e Durrësit e zinte leshi dhe dylli (Thomo K., Sena L., Maluta V., Shehu L. 2005). Ndikime të mëdha në potencialin e bletarisë në Shqipëri, kanë pasur edhe faktorët politiko-social. Gjatë regjimit të Zogut, sektorit të bletarisë nuk iu kushtua vëmëndja e duhur. Gjatë kësaj kohe mungonte literatura dhe për çdo koshere me bletë duhej të paguaje taksë (Thomo, 2010). Bletët mbaheshin në zgjoje primitiv, zgjojet modern ishin pak të njohur kurse fletët artificiale të dyllit importoheshin nga SHBA dhe Gjermania (Nuri, 1965). Në vitin 1938 në Shqipëri kishte gjithsej 48.299 koshere me bletë (tabela 1.1). Gjatë luftës së dytë botërore janë dëmtuar rreth 14 mijë koshere dhe kjo solli një përkeqësim të bletarisë në ato vite. Pas Çlirimit, u rrit vëmëndja ndaj sektorit të bletarisë dhe fshatarëve filluan t’u jepnin kredit agrar. U arrit të prodhohen në vënd zgjoje modern, fletë artificiale të dyllit dhe vegla të bletarit. Bletarisë iu kushtua vëmëndje dhe në institucione të arsimit të lartë. U botuan libra dhe u vendos lënda mbi rritjen e bletës në programet e teknikave bujqësore dhe të Institutit të Lartë Shtetëror të Bujqësisë (Nuri Q, 1965). Si rezultat u shtua numri i familjeve të bletëve dhe i zgjojeve modern, duke arritur në fund të vitit 1960 në 87.400, megjithse prodhimi mesatar i mjaltit për zgjua ishte i ulët, shkonte afërsisht 5.6 kg (Thomo K., Sena L., Maluta V., Shehu L. 2005).

Page 10: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

4

Më poshtë po japim se si ka ndryshuar në Shqipëri, numri i familjeve të bletëve si dhe prodhimtaria e tyre pas vitit 1938. (Agolli Sh, 2000) dhe (Vjetari statistikor i Ministrisë së Bujqësisë).

Tab 1.1: Potenciali i bletarisë pas viteve 38’

Viti Numri i famijeve të bletëve në Shqipëri

Prodhimtaria për familje

Pas viteve 50 100 mijë 5-8 kg 1938 48.300 - 1950 71.500 - 1960 87.400 5.6 kg 1970 88.000 7.8 kg 1980 89.311 8.1 kg 1990 76.000 8.4 kg 2000 85.000 14.2 kg 2001 82.000 14.4 kg 2002 92.000 13.4 kg 2003 120.000 - 2005 157.000 12.1 kg 2006 173.000 - 2007 171.000 - 2008 175 000 14.3 kg 2009 203.000 - 2010 217.800 13.7 kg 2011 233.000 12.5 kg 2012 239.000 13 kg

Kalimi i bletarisë nga bletari shtetërore në bletari amatore, me një numër të kufizuar familjesh solli një rënie në rendiment dhe prodhimtari. Pas viteve 80’ ndikim të madh ka pasur dhe sëmundja e varroatozës, e cila dëmtoi dhe zhduku një numër të konsiderueshëm bletësh (Thomo K., Sena L., Maluta V., Shehu L. 2005). Pas viteve 90’ Shqipëria ka pasur një potencial të mirë të bletarisë, privatizimi i sektorit të bletarisë dhe zhvillimi i ekonomisë familjare, shënuan rritje të prodhimit dhe të rendimentit në bletari.

Ndër vite, bletët në Shqipëri janë përballur me shumë faktorë stresues duke përfshirë, një numër të madh organizmash shkaktarë sëmundjesh si kërpurdha, baktere, dhjetra viruse të cilët i infektojnë dhe e ulin rezistencën e tyre. Ka dhe parazit, që mund të jenë mbartës të agjenteve infektues sikurse është varroa. Po ashtu popullata e bletës Shqiptare është përballur edhe me një fenomen, që kuptohet dobët në bletari, në të cilën e tërë kolonia papritmas zhduket (Shoqata e bletarëve të Shqipërisë, 2013).

Stresi në bletë ka ardhur dhe nga mbipopullimi në zgjoje, nga transportimi i tyre në disa vendodhje për të pjalmuar bimësi dhe nga faktorët mjedisor siç mund të jetë ekspozimi ndaj pesticideve, rritja e përdorimit të tyre, diversiteti i ulët apo të ushqyerit e dobët. Mungesa e ushqimit dhe të ftohtit janë dy rreziqe shpesh të lidhura mes tyre. Një dimër i gjatë dhe i ftohtë zakonisht pasohet nga një pranverë në të cilën bletët gjenden pa rezervat e nevojshme ushqimore për rifillimin e ciklit riprodhues (Shoqata e bletarëve të Shqipërisë, 2013).

Page 11: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

5

Përsa i takon institucioneve shkencore, kontributi i tyre deri tani është i kursyer sepse ato vetë janë në reformime të vazhdueshme dhe bletaria ende nuk ka pozicionin, që i takon. Në 1971 u krijua Stacioni i bletës dhe Mëndafshit, i cili ka dhënë një kontribut të madh në drejtimin tekniko-shkencor të sektorit të bletarisë. Në vitin 1960 u krijua Shoqata e Bletarëve të Shqipërisë e cila është anëtare e APIMONDIAS që nga viti 1993 dhe që vazhdon të jetë i vetmi “zë”, që kërkon vëmëndje më të madhe në drejtimin e bletarisë (Thomo K., Sena L., Maluta V., Shehu L. 2005).

1.1.3 Bletaria migratore në Shqipëri

Bletaria është e shtrirë në të gjithë vëndin dhe në numër është trefishuar këto 20 vitet e fundit si nga tradita e pasioni apo nga nevoja për mbijetesë. Ka parqe të mëdha, të stabilizuara në bletë, me një numër kosheresh mbi 100 apo dhe mbi 300, por pjesën dominuese në Shqipëri e zënë bletarët amatorë, të cilët mbajnë deri në 20 koshere. Shpërndarja e bletëve në Shqipëri është si më poshtë (Agolli Sh, 2000):

Tab 1.2: Llojet e parqeve dhe përqindja e tyre në Shqipëri

Parqe deri në 20 koshere 55-60%

20-100 35-40%

100-300 5%

Mbi 300 1 %

Shtegtojnë 20-25%

Në vëndin tonë megjithëse vargu i lulëzimeve të bimëve melifere është i gjerë kullotat janë të shpërndara në rrethe të ndryshme. Bletarët janë të prirur, që parqeve t’u ndërrojnë habitatin e tyre dhe braktisin zona, që janë bërë shumë të thata në këmbim me zona me lagështirë (Shoqata e bletarëve të Shqipërisë, 2012). Për shkak të mikroklimave, me të mbaruar lulëzimi i bimëve në njërën kullosë, fillon lulëzimi i bimëve në kullosën tjetër dhe bletarë të shumtë, që të realizojnë shfrytëzimin e tyre i transportojnë bletët përgjatë kullosave të ndryshme, në kohën e lulëzimit të tyre.

Dhjetëvjeçarët e fundit, në parqe të ndryshme ka ndodhur dhe migrimi i gjeneve nga vëndet fqinje. Shumë bletarë vazhdojnë të joshen ndaj mbretëreshave të racave të huaja dhe vazhdojnë importimin e tyre për të provuar potencialet e tyre për tu përshtatur me klimat e reja. Kështu në disa rrethe të Shqipërisë janë vërejtur mbarështrime të mëmave të nënllojeve, që mbarështrohen në vëndet fqinje (Shoqata e bletarëve të Shqipërisë, 2004). Ka të dhëna të mbarështrimit të nënllojit A.m.ligustica në Shqipërinë e mesme (Shoqata e bletarëve të Shqipërisë, 2013). Mëma të kësaj race janë sjellë për herë të parë në vitin 1929, në shkollën normale të Elbasanit (Nuri, 1965). Në pjesën jugore të Shqipërisë si në Sarandë apo Gjirokastër ka bletarë që vazhdojnë të importojnë mëma nga Greqia. Po kështu është vërejtur futja e nënllojit A.m.caucasica në Gramsh, e nënllojit A.m.macedonica në Korçë

Page 12: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

6

dhe e nënllojit A.m.carnica (Sllovene) në Shqipërinë veri-lindore (Shoqata e Bletarëve të Shqipërisë, 2004). Këto importe mund të rrisin diversitetin gjenetik të popullatës së bletës së vëndit apo të ndikojnë për futjen e patogjenëve të rinj.

1.2 Disa të dhëna për kushtet e rritjes së bletës në Shqipëri

1.2.1 Kushtet klimatike në mjedis dhe koshere si dhe ndërvartësia e bletës më to

Duke u shtrirë në brezin mesdhetar vëndi ynë ka klimë mesdhetare, që dallohet për karakterin e shprehur stinor të rregjimit të rrezatimit diellor dhe të qarkullimit të atmosferës. Dimri në përgjithësi është i butë dhe i lagësht, vera është e nxehtë dhe e thatë. Këto tipare janë të theksuara në pjesën bregdetare ndërsa në brendësi të tij si rrjedhim i veprimit të faktorëve të tjerë dhe i zvogëlimit të ndikimit zbutës të detit klima merr disa dukuri të reja por përsëri mbizotërojnë tiparet mesdhetare. Klima e vëndit tonë dallohet për karakterin e theksuar kapriçoz, për lëkundje të mëdha të motit dhe të gjithë elementëve klimatik nga mesatarja e tyre shumëvjeçare dhe për pasiguri të dukshme të këtyre vlerave. Veçanarisht i dukshëm është bërë ky karakter dhjetëvjeçarët e fundit (Qiriazi P, 2006).

Relievi ka ndikim të madh në rregjimin e elementëve klimatik. Vargmalet veriperëndim-juglindje bëhen pengesë për masat ajrore, që vinë nga perëndimi, dhe kontribojnë në këtë mënyrë në zhvillimin e reshjeve. Me vargmalet janë të lidhura edhe rregjimi i nxehtësisë, lagështisë dhe erërave. Lartësia e relievit ka rol të madh në temperaturë dhe në shpërndarjen gjeografike të saj (Qiriazi P, 2006). Në masivet malore temperatura është shumë më e ulët se mesatarja vjetore, ose e muajve të veçantë. Ndryshimet e temperaturës të shkaktuara nga ndryshimet e gjerësisë gjeografike janë të vogla. Afërsia e detit i zbut kontrastet e temperaturës, të cilat rriten në brendësi (Qiriazi P, 2006).

Regjimi i temperaturave të ajrit në Shqipëri paraqitet me ndryshime të ndjeshme. (Qiriazi P, 2006). Këto ndryshime lidhen me strukturat morfologjike të relievit, afërsinë e largësinë nga deti, veçoritë hidrologjike dhe veprimtarinë e njeriut. Temperaturat mesatare faktike vjetore lëkunden nga 7 gradë në (Vermosh) ose 14 gradë në veri lindje, në 17-18 gradë (Rivierë). Ky ndryshim është i lidhur me rrezatimin diellor jo të njëjtë që marrin rajonet që ndodhen në këtë drejtim (në veri e lindje më të ftohta, në jug e perëndim më të ngohta). Rrezatimi dhe ndriçimi janë faktorë kryesorë klimatik. Ndryshimet ekstreme të rrezatimit, janë të parëndësishme për vëndin tonë, kurse lidhur me ndriçimin diellor stina e verës ka rreth 980 orë me diell, kurse dimri rreth 350 orë (Paparisto K., Balza E. 2003).

Reshjet karakterizohen nga një përqendrim i tyre kryesisht në gjysmën e ftohtë të vitit (fundi vjeshtë-dimër, fillim pranvere). Sasia mesatare shumëvjeçare e reshjeve arrin në 1480 mm reshje në vit. Kjo sasi reshjesh është e lidhur me mbizotërimin e relievit kryesisht kodrinoro-malor, i cili është i copëtuar. Shpërndarja gjeografike e tyre lëkundet nga njëra zonë në tjetrën. Dukuri tjetër e reshjeve është sasia më e madhe e tyre në formë shiu, si dhe forca e tyre për një kohë të shkurtër. Reshjet e dëborës takohen kryesisht në rajonet malore, veri-lindore, lindore e jug-lindore. Dukuri tjetër meteorologjike është edhe lagështia

Page 13: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

7

relative e ajrit dhe vranësira. Përsa i përket lagështirës mesatare vjetore, ajo luhatet ndërmjet vlerave 60-75%. Vlerat më të mëdha vërehen gjatë muajve nëntor-janar dhe më të voglat gjatë periudhës korrik-gusht (Paparisto K., Balza E. 2003). Faktorët klimatik janë të lidhur ngushtë me bletën dhe ciklin jetësor të saj. (Hossam F. Abou-Shaara., Ahmad A. Al-Ghamdi., Abdelsalam A. Mohamed. 2012). Ndryshimet klimatike mund të ndikojnë në ciklin e zhvillimit të bletës mjaltëse. Në përgjithësi është rënë dakord që çdo racë e bletëve mjatëse zhvillohet brenda kufijve të vet. (Louveaux J., Albisetti M., Delangue M. & Theurkauff J. 1966). Ka faktorë të ndryshëm klimatik, që mund të kenë efekt mbi kolonitë e bletëve mjaltëse, siç mund të përmëndim temperaturën dhe lagështinë relative, të cilat kanë rëndësi të veçantë në zhvillimin e bletës. Rëndësia e temperaturës dhe e lagështisë relative për bletën mjaltëse janë të njohura mirë. Të gjitha aktivitetet e kolonisë së bletës janë nën kontrollin e këtyre faktorëve. Temperatura në veçanti është shumë e rëndësishme si për aktivitetet brenda zgjoit ashtu edhe për aktivitetet e jashtme të kolonisë së bletës punëtore (Hossam F. Abou-Shaara., Ahmad A. Al-Ghamdi., Abdelsalam A. Mohamed. 2012). Kështu në rajonet e ftohta, bletët kalojnë dimrin të grumbulluara së bashku në një lëmsh brënda koshereve nga e cila lëvizin nga koha në kohë që të ushqehen me mjaltin e ruajtur (Y. Le Conte., M. Navajas. 2008). Ato përdorin rezervat e tyre të mjaltit për t'i pajisur me energji sepse duhet të mbijetojnë deri në pranverë. Gjatë kësaj periudhe ato gjithashtu i pushojnë aktivitetet e tyre jashtë zgjoit. Kur është ngrohtë, ventilimi i koshereve bën të mundur rregullimin e temperaturës, por kur bëhet tepër nxehtë, punëtoret varen në grumbull jashtë kosheres. Bletët rregullojnë sjelljen e tyre sipas kushteve të motit. Ato nuk shkojnë jashtë kur bie shi dhe në një mot jashtëzakonisht të nxehtë ato mbledhin ujë për ta mbajtur ftohtë koloninë (Y. Le Conte &M. Navajas. 2008). Temperatura e mjedisit është e lidhur dhe me zhvillimin e kolonisë. Mbajtja e një kufiri të përshtatshëm të temperaturës 33-36 ° C brënda kolonive është shumë e rëndësishme për bletët e mjaltit (Petz et al. 2004). Devijimi nga ky kufi mund të sjellë pasoja në periudhën e zhvillimit të stadeve të bletëve mjaltëse, si në kufijtë e çeljes së vegjëlve, ngjyrën e bletëve të dala, morfologjinë e krahut, aftësinë për të mësuar apo trurin e të rriturve (Tautz et al. 2003; DeGrandi-Hoffman et al. 1993; Ken T et al. 2005; Groh C et al. 2004). Temperatura e mjedisit ka një efekt të madh po ashtu edhe në aktivitetin mbledhës të bletëve punëtore. Temperatura e lartë ka një efekt negativ në bletët mbledhëse (Cooper, Schaffer, 1985; Al-Qarni, 2006; Blazyte-Cereskiene et al. 2010). Për më tepër, temperatura shumë e ulët nën 10 °C mund të parandalojë veprimtarinë e fluturimit (Joshi N.C., Joshi P.C. 2010). Rritja e temperaturave rrit aktivitetin e fluturimit, ndërsa rënia e temperaturave ka efektin e kundërt (Burrill & Dietz. 1981). Një fillim i papritur i motit të ftohtë ka një ndikim negativ në zhvillimin e kolonive të bletëve të mjaltit. Ndërprerja e furnizimit me polen, sjell një furnizim të kufizuar dhe një rënie në prodhimin e pjellës (Dustmann J. H., Von der Ohe W. 1988).

Lagështia relative ka një rëndësi të veçantë brënda kolonisë ku lagështia e lartë është më së shumti e nevojshme për zhvillimin pjellës (Human et al. 2006). Një lagështi relative rreth

Page 14: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

8

75% brenda kolonive mund të konsiderohet si e përshtatshme për fazat e papjekura (Ellis et al. 2008). Në nivele të ulta të lagështisë relative, brënda kolonive, punëtoret e bletëve mjaltëse përpiqen për të rritur lagështinë me mjete të ndryshme duke përfshirë avullimin e ujit të nektarit dhe grumbullimin e ujit (Human et al. 2006). Pra temperatura dhe lagështia relative kanë efekt të lartë në bletët mjaltëse. Temperatura e lartë ka pasur ndikim negativ në mbijetesën e punëtoreve, ndërsa lagështia relative kishte efekt pozitiv në mbijetesën e punëtoreve (Hossam F. Abou-Shaara., Ahmad A. Al-Ghamdi., Abdelsalam A. Mohamed. 2012). 1.2.2. Zonat klimatike në vëndin tonë Klima jonë dallohet edhe për larminë e madhe nga njëra zonë në tjetrën. Rrallë mund të gjëndet një vend tjetër me sipërfaqe sa ajo e vëndit tonë që të ketë kaq shumë ndryshime klimatike në brendësi te tij. Zonat klimatike në vëndin tonë janë (Bërxolli A & Kola B, 2009): Zona me klimë mesdhetare fushore. Kjo zonë përfshin gjithë hapësirën bregdetare të detit Adriatik e Jon, duke zënë pak a shumë 1/5 e sipërfaqes së tyre.

Zona me klimë mesdhetare kodrinore, përfshin gjithë sistemin kodrinor periferik të Ultësirës perëndimore, sistemin paramalor të bregdetit Jonian dhe disa nga mjediset luginore: Shushica, Vjosa, Drino, Shkumbini i Mesëm, pjesërisht Devolli dhe Osumi.

Zona me klimë mesdhetare paramalore, kjo zonë ka shtrirje në formë ishullore përgjatë luginës së Drinit, Valbonës, përfshin fushën e Domosdovës, fushëgropën e Korçës, gropën e Kolonjës dhe një zgjatim në veri-lindje në Rrafshin e Dukagjinit dhe në Pollog. Zona me klimë mesdhetare malore përfshin lartësitë e maleve mbi 1000 m, si Alpet Shqiptare, Bjeshkët e Namuna, vargjet midis Drinit në veri e Osumit të Sipërm në jug, Sharrin dhe malësitë jugore.

Page 15: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

9

1.3 Klasifikimi i bimëve melifere në vëndin tonë Vëndi ynë ekspozohet nga një pozicion gjeografik dhe kushte klimaterike shumë të favorshme për zhvillimin e bimësisë mjaltore, me një shtrirje kohore në të gjithë muajt e vitit, me një shumëllojshmëri bimësh mjaltore rreth 250 gjini kurse në specie arrijnë në disa mijëra (Paparisto K., Balza E. 2003). Kushtet e favorshme klimatike e topografike si dhe bimësia e pasur mjaltëdhënëse kanë qënë faktorët kryesorë që kanë nxitur zhvillimin e bletarisë në vëndin tonë (Thomo K., Shehu L., Bajrami Z., Koni M. 2002). Jeta e bletës mjaltëse ashtu siç e përmendëm edhe më sipër është shumë e lidhur me bimët melifere pasi prodhimet me origjinë bimore shërbejnë si ushqim për to. Përmes tyre ato sigurojnë karbohidrate, proteina, yndyrna, vitamina dhe lëndë minerale (Thomo K., Sena L., Maluta V., Shehu L. 2005). Kështu bletët mbledhin nga bimët nektarin, pjalmin, dhe vesën e mjaltit. Ndonjëherë mbledhin edhe lëngje e lëndë të ëmbla, nga fruta të çara ose shumë të pjekura si pjepri, qershia etj. Kur mungon pjalmi ato mund të mbledhin edhe miellra të ndryshëm, që nuk kanë ndonjë rëndësi të madhe për ushqimin e tyre (Paparisto K., Balza E. 2003).

Bimët melifere janë studiuar nga shumë autorë dhe sistemimi i tyre në interesin bletar ka disa renditje sipas rëndësisë së studimit. Bazuar në potencialin mjaltor (Thomo, 2010), (Paparisto K., Balza E. 2003) bimët mjaltdhënëse ndahen në:

Bimë nektarore: janë ato bimë, që vizitohen nga bleta vetëm për nektar. Këtu hyn një numër i vogël bimësh si: acacia (Robina pseudoacacia L.), jonxha (Medicago sativa L.), dhe disa leguminoze, amorfa (Amorfa fruticoza L.), mareja (Arbutus unedo L.), pambuku (Grossypium hirsutum L.) etj.

Bimë polendhënëse: janë ato bimë, që vizitohen nga bleta vetëm për pjalm. Këtu përmendim drurët si: lajthia (Coryllus avellana L.), plepi (gjinia Populus), mështeka (Betula alba), frashri (Fraxinus ormus L.), vërri (Alnus glutinosa), vidhi (Ulmus campestris), pishat (gjinia Pinus), bredhat (gjinia Abies) ndër shkurret dhe bimët barishtore përmendim: lulëkuqen (Papaver rhoeas), misrin (Zea mays), luledelet (Bellis perennis L.), gjethe dellin (plantagon), lule basanim (Hypericum perforatum) etj, si dhe shumë bimë zbukuruese si gladiolat (gjinia Gladiolus), liliumet, tulipanët (gjinia Tulipae) etj.

Bimë nektaropolenike: janë ato bimë që prodhojnë nektar, polen dhe mënjë. Këtu bëjnë pjesë grupi më i madh i bimëve si: gështenja (Castanea sativa Miller), lofata (Cercis siliquastrum L.), shelgjet (Salix sp. L.), drurët frutorë (Prunus L.), bliri (Tilia spp), panja (Acer sp), shqopat (Erica arborea L.), mareja (Arbutus unedo L.), trumza (Saturea montana L.). Bimët e kultivuara si: tërfili (Trifolium spp), luledielli (Helianthus annus), bostanët (Citrullus lanatus), kolza (Brassica napus), angjinare (Cynara sclymus L.) etj, si dhe shumë bimë spontane barishtore si: sherebela (Salvia officinalis), çaji i malit (Sideris raeseri), muzhgadra (Dittrichia viscosa), rigoni (Origonum vulgare), bathra (Asphodelus aestivus), lisrat (Thymus L.), carduset etj, nga bimët zbukuruese: jasemini (Jaseminum officinalis L.), asparagu (Asparagus officinalis), catalpa ( Catalpa bignoides) etj.

Page 16: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

10

1.4 Klasifikimi i bletëve

Bletët i takojnë mbretërisë së kafshëve dhe janë pjesë e tipit Arthropoda. Ato bëjnë pjesë në klasën Insecta dhe në rendin Hymenoptera. Klasa e insekteve në të cilën përfshihet edhe bleta, janë një grup kafshësh, që kanë karakteristika të përbashkëta. Së pari kanë një veshje (mbështjellje kitinore) në pjesën e jashtme të trupit të quajtur egzoskelet, ndërsa në brendësi janë të vendosura organet e ndryshme jetësore. Së dyti insektet kanë gjashtë këmbë, katër flatra të lidhura në toraks dhe një çift antenash të vendosura në kokë.

Hymenopterë të afërt me bletën mjaltëse, të cilët bëjnë jetë të bashkuar janë bletët e tokës (gjinia Bombus) dhe bletët pa thumb (gjinia Melipona dhe gjinia Trigona). Ne jemi më të familjarizuar me bletët mjaltëse të cilat i takojnë familjes Apidae dhe gjinisë Apis, por një tjetër bletë e njohur është grerëza. Ajo i takon familjes Vespidae dhe gjinisë Vespula. Të dyja këto bletë janë insekte sociale dhe janë të njohura për prodhimin dhe ruajtjen e mjaltit megjithëse mjalti i grerëzave nuk është i përdorur nga njerëzit.

Organizimi i bletëve në degët filogjenetike është një detyrë e madhe për shkak të diversitetit të madh në popullatat e tyre. Ishte Karl Lineu në vitin 1758, i cili bletës mjaltbërëse i dha emrin shkencor Apis mellifera, ku emërtimi i parë tregon gjininë, ndërsa i dyti specien. Klasifikimi shkencor i bletës mjaltëse tregohet në tabelën 1.3

Tab 1.3: Klasifikimi shkencor i bletës mjaltëse

Mbretëria Kafshë Tipi Arthropoda Klasa Insecta Rendi Hymenoptera Familja Apidae Subfamilja Apinae Gjinia Apis

Brenda familjes Apidae përfshihen bletët, që bëjnë jetë të pavarur por që nga ana biologjike i karakterizon fakti që përpara se të pjellin vezë, ato sigurojnë ushqimin e nevojshem për larvat, të cilin e vendosin nëpër qelizat e hojeve dhe pastaj nuk kujdesen më për ushqimin e tyre. Në këtë familje bëjnë pjesë bletët, që jetojnë në komunitete sociale, ku futen bletët e zakonshme të gjinisë Apis, që kujdesen për larvat duke i ushqyer deri në momentin në të cilin ato mbarojnë plotësisht zhvillimin e tyre. Bletët mjaltëse janë emëruar në subfamiljen Apinae (Latreille, 1802). Kjo subfamilje është karakterizuar nga organe speciale të mbledhjes së polenit.

Duke përfshirë llojin Apis mellifera, 10 specie të bletës mjaltëse janë të njohura tashmë (Engle, 1999; Arias & Sheppard, 2005). Analizat filogjenetike i grupojnë këto specie në tre nëngjini siç paraqiten në tabelën 1.4.

Page 17: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

11

Tab 1.4: Speciet e bletës mjaltëse (Apis mellifera L.)

Micrapis Megapis Apis Apis andreiformes Apis dorsata Apis cerana Apis florea Apis laboriosa Apis koschevnikovi

Apis binghami Apis mellifera Apis nigrocincta Apis nulensis

Nga këto specie vetëm 4 prej tyre janë me instinkte të zhvilluara shoqërore të cilat janë: Apis dorsata (Fabricius, 1793) ose bleta gjigande, Apis florea (Fabricius, 1787) ose bleta xhuxhe, Apis cerana (Fabricius, 1793) ose bleta e mesme indiane dhe Apis mellifera (Linnaeus, 1758) ose bleta e zakonshme mjaltëse (Thomo K., Sena L., Maluta V., Shehu L, 2005).

Nga të katër speciet, specia e katërt Apis mellifera (bleta e zakonshme) gjëndet në vëndin tonë. Ajo ka përhapjen më të gjerë dhe rëndësinë ekonomike më të madhe. Është endemike në Afrikë, Evropë dhe pjesë të Azisë duke variuar nga Kirgisia në lindje për në kufijtë më perëndimor të Evropës; nga jugu i Afrikës për në kufijtë verior të Evropës në jug të Skandinavisë (Ruttner, 1988; Sheppard & Meixner, 2003). Në veri ajo mbërrin deri në 51 gradë gjerësi veriore (Siberi), kurse në jug është përhapur deri në pikat më jugore të kontinentit Afrikan. Në këtë shpërndarje të gjerë Apis mellifera mund të gjëndet në një gamë habitatesh, që variojnë nga shkretëtira për në pyjet me reshje dhe nga zonat malore për në ato fushore (Smith, 1961). Ndërsa nëntë speciet e tjera të gjinisë Apis gjënden gjerësisht në Azi (Fan Han et al. 2012).

Page 18: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

12

1.5 Linjat evolotive të bletës Apis mellifera

Njohja zoologjike mbi bletën nuk ka ecur me të njëjtin hap me praktikën bletërritëse. Eshtë treguar më tepër kujdes për të “prodhuar” se sa për ta njohur atë. Për këtë evolucioni i vërtetë në këtë aktivitet kaq antik ka ndodhur në kohë të vona. Bletët janë studiuar mirë në disa aspekte kryesore. Përcaktimi i qartë i karakteristikave të sjelljes shpeshherë është i vështirë, kështu që përshkrimi dhe identifikimi i subspecieve zakonisht është bazuar në tiparet morfologjike, sidomos ato të matshme (Ruttner, 1988).

Bazuar në studimet morfometrike, janë njohur katër linja evolucioni të Apis mellifera (Ruttner et al. 1978; Ruttner, 1988). Analizat, që përdorin mikrosatelitët dhe AND-mitokondriale konfirmuan egzistencën e këtyre katër linjave dhe akoma me tej raportuan linjën e pestë evolutive 'Y' (Franck et al. 2000; Franck et al. 2001; Palmer et al. 2000).

Po të fokusohemi në analizat morfologjike, molekulare, ekologjike dhe etologjike, 29 subspeciet e bletës mjaltëse Apis mellifera janë grupuar në këto linja evolucioni (Figura 1.1) (Ruttner et al. 1978; Ruttner, 1988; Garnery et al. 1992; Arias&Sheppard, 1996; Franck et al. 2000; Miguel et al. 2011):

Linja M (mellifera), që përfshin subspeciet nga Evropa veriore, Evropa perëndimore: A.m.mellifera, A.m.iberiensis, A.m.lihzeni. Linja A (afrikane), që përfshin subspeciet në Afrikë: A.m.lamarckii, A.m.andansonii, A.m.scutellata, A.m.monticola, A.m.litorea, A.m.capensis, A.m.unicolor, A.m.intermisa, A.m.sahariensis, A.m.major. Linja C (carnica), që përfshin subspeciet nga Evropa jug-lindore, mesdheu lindor: A.m.ligustica, A.m.carnica, A.m.macedonica, A.m.cecropia, A.m.cypria, A.m.adami, A.m.sicula, A.m.ruttneri. Linja O (orientale) përfshin subspeciet nga mesdheu lindor, lindja e mesme dhe rajoni afër tij: A.m.caucasica, A.m.anatoliaca, A.m.syriaca, A.m.meda, A.m.armeniaca, A.m.jemenitica, A.m.pomonella. Por subspeciet e Afrikës veriperëndimore dhe A.m. iberiensis janë përfshirë në degën A në vënd të M. Dhe A.m.lamarckii dhe A.m.syriaca në degën O (Garnery et al. 1993; Franck et al. 2000b, 2001). Linja Y (yementica), që përfshin subspeciet nga vëndet e Afrikës lindore (Etiopisë), është përshkruar së fundmi nga (Ruttner, 1988; Hall & Smith, 1991; Garnery et al. 1992; Arias & Sheppard, 1996; Kauhausen-Keller et al. 1997; Franck et al. 2000 dhe 2001; Ru´a et al. 2005): A.m.yementica, A.m.simensis.

Megjithë grupimet e mësipërme, ende ekzistojnë disa polemika lidhur me pozicionimin e disa subspecieve në linjat evolucionare. Për shembull, A. m. cypria nga Qipro, ka qenë grupuar në degën O bazuar në studimet morfologjike dhe në degën evolucionare C në bazë të dhënave molekulare (Kandemir et al. 2006).

Katër nga këto linja evolutive gjënden në pellgun e medheut siç tregohen edhe në figurën 1.1: Grupi A (linja Afrikane), grupi M (linja e Evropës perëndimore dhe veriore), grupi C (linja e Evropës lindore), grupi O (Lindja e mesme dhe afër saj) (Garnery et al. 1993; Arias & Sheppard, 1996; Franck et al. 2000, 2001; Miguel et al. 2007; Cánovas et al. 2008).

Page 19: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

13

Fig 1.1: Linjat evolutive të bletës mjaltëse (Kulçi M, sipas Franck et al. 2000)

Ngjarjet evolucionare që kanë përcaktuar strukturën gjenetike të Apis mellifera, lidhen me tre çështje kryesore (Fan Han et al. 2012) 1.Ndarja e species Apis mellifera me speciet e tjera të bletës mjaltëse dhe paraardhësi i përbashkët, i mundshëm i tyre. 2. Diferencimi i subspecieve përgjatë kufijve të tyre natyrorë në Evropë, Afrikë dhe Lindje e mesme 3. Përzierja e subspecieve përmes aktivitetit të njerëzve. 1- Të dhënat gjenetike dëshmojnë për ndarje të linjës së Apis mellifera nga paraardhësi i përbashkët me speciet e tjera së paku para 6 milion vitesh (Cornuet & Garnery, 1991; Arias & Sheppard, 2005). Ka pak të dhëna në dispozicon për të përcaktuar kufijtë gjeografik që Apis mellifera zuri në periudhën mes ndarjes nga paraardhësi i përbashkët me speciet e tjera dhe kolonizimit të kufijve aktual (Fan Han et al. 2012). Supozohet që ka qënë e përhapur në Evropë që në periudhën e terciarit, kur në Evropën qëndrore klima ka qënë gjysëm tropikale. Si mbështetje të këtij supozimi janë format e vjetra fosile të bletëve të gjetura në Evropën qëndrore. Kështu në Aixen-Provance (krahinë Franceze) në kërkimet e shtresave terciare është gjetur edhe një bletë e gurëzuar.

Po cili mund të ketë qënë paraardhësi i tyre i përbashkët? Për këtë janë propozuar tre skenarë të mundshëm siç paraqiten edhe në figurën 1.2 (Fan Han et al. 2012): Hipoteza e parë: Apis mellifera e ka origjinën në Lindjen e Mesme ose në veri-lindje të Afrikës nga e cila kolonizoi Evropën në dy linja: linja direkte lindore dhe linja perëndimore për në veri të Afrikës dhe në gadishullin Iberik (Ruttner, 1978). Kjo hipotezë sygjeroi

Y

Page 20: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

14

vazhdimësi mes linjave A (Afrikane) dhe M (Evropa veriore dhe perëndimore). Sipas saj ka më shumë lidhje të afërta mes tyre se sa mes bletës mjaltëse perëndimore dhe asaj lindore. Hipoteza e dytë: Gjithashtu propozoi origjinën nga lindja e mesme, por që nuk përfshiu kolonizimin e Evropës përmes linjës perëndimore (Cornuet & Garnery, 1991; Garnery et al. 1992). Hipoteza e tretë: Apis mellifera mund të ketë origjinë Afrikane. Sipas kësaj hipoteze mendohej që popullatat aktuale të Apis mellifera mund ta kenë marrë origjinën nga Afrika përmes dy migrimeve siç ishin: migrimi perëndimor i linjës M në Evropë si dhe ekspansionet e linjave O dhe C në Evropë dhe në Azi.

Fig 1.2: Tre hipotezat rreth origjinës së species Apis mellifera (foto nga Fan Han et al. 2012)

Ka pasur shumë diskutime rreth origjinës së mundshme të species Apis mellifera, shpesh herë dhe kontradiktore me njëra tjetrën. Ne mbështesim rezultatet e analizave gjenetike të studimit të Fan Han et al. 2012, të cilët e përjashtuan mundësinë e origjinës së Apis mellifera nga Afrika. Ata mbështesin hipotezën e origjinës së saj nga Azia. Ata janë të mendimit që ka divergjenca të mëdha mes popullatave perëndimore dhe lindore të Apis mellifera, duke sugjeruar që ato mund ta kenë origjinën nga dy linja të qarta megjithse burimet e këtyre ekspansioneve janë të paqarta. Përveç kësaj, 9 speciet e tjera të gjinisë Apis janë gjetur në Azi, kështu ka shumë gjasa që Apis mellifera mund ta ketë origjinën nga Azia.

2. Evolucioni i bletës mjaltëse Apis mellifera është i komplikuar. Për shkak varietetit të habitateve, kushteve klimatike dhe shumëllojshmërisë së florës, bleta mjaltëse europiane Apis mellifera paraqet një diferencim të theksuar rajonal. Ajo është ndarë në një numër subspeciesh (racash). Rreth 29 subspecie janë të njohura aktualisht bazuar në analizat morfometrike. (Ruttner, 1988; Engel, 1999; Sheppard & Meixner, 2003).

Aftësia e saj termoregulluese e ka lejuar bletën Apis mellifera për të mbijetuar në vënde të nxehta dhe të ftohta ku bletët e tjera mjaltëse nuk kanë mundur të mbijetojnë. Popullatat e Apis mellifera gjatë mijëvjeçarëve, kanë lëvizur mes Afrikës dhe Euroazisë të paktën tri herë, duke rezultuar në popullata që janë afër gjeografikisht por jo gjenetikisht. Subspecie të ndryshme u krijuan si rezultat i këtyre të emigrimeve gjeologjike. Bletët mjaltëse fillimisht kanë qënë ndarë në pak zona, dhe kishte kufizim të rrjedhës së gjeneve mes atyre zonave. Në këto zona të izoluara, ato u përshtatën me kalimin e kohës me ambjentin ekologjik, duke akumuluar variacione gjenetike. Ky është modeli për mënyrën se si ka ndodh speciacioni i Apis mellifera dhe formimi i subspecieve (Steve Sheppard, 2011). Ka të dhëna që dëshmojnë që subspeciet filluan të divergojnë rreth 1 milion vite më parë (Garnery et al. 1992; Arias & Sheppard, 1996).

Page 21: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

15

Çdo subspecie karakterizohet nga një sërë karakteristikash dalluese si rezultat i adaptimit lokal në rajone të ndryshme (Louveaux, 1966). Kështu popullatat e bletës mjaltëse (Apis mellifera L.) paraqesin dallime mes tyre, në karakteret morfologjike, në karakteret e sjelljes dhe në karakteristika biologjike. Këto subspecie, janë përshkruar gjithashtu, si “raca gjeografike” sepse shpërndarja e tyre korrespondon me zona të qarta gjeografike (Ruttner, 1988). Shpërndarja aktuale e subspecieve evropiane është kryesisht e ndikuar nga periudha e fundit të akullnajave, ku zinxhirët malore e Pirenesë, Alpet dhe Ballkani vepruan si barriera gjeografike në mbajtjen e izolimit të popullsive të bletëve mjaltëse që ndodheshin në të dyja anët (Ruttner, 1988).

Në Evropë gjënden 10 subspecie të Apis mellifera, siç paraqiten në tabelën 1.5. Pesë prej tyre gjënden në degën evolucionare C, shtrirja gjeografike e së cilës mbulon edhe vëndin tonë. Këto subspecie janë: A.m.sicula, e cila më vonë u përfshi në degën evolucionare A bazuar në analizat molekulare (Sinacori et al. 1998), A.m.ligustica, A.m.cecropia, A.m.macedonica dhe A.m.carnica.

Tab 1.5: Subspeciet e Apis mellifera në Evropë

Nr Subspeciet 1 Apis mellifera cecropia 2 Apis mellifera cypria 3 Apis mellifera iberica 4 Apis mellifera ligustica 5 Apis mellifera carnica 6 Apis mellifera sicula 7 Apis mellifera mellifera 8 Apis mellifera lihzeni 9 Apis mellifera macedonica 10 Apis mellifera ruttneri

3. Këto popullata me adaptime lokale (ekotipe), kanë fituar tipare, që u japin përparësiselektive brenda habitatit të tyre natyror, megjithëse jashtë kufirit të këtyre ekotipeve këto tipare mund të mos jenë më një avantazh për to. Fillimisht kanë qënë pengesat gjeografike, që penguan rrjedhjen e gjeneve deri sa njerëzit erdhën për t’i lëvizur ato në gjithë botën. Disa prej këtyre subspecieve janë gjetur të jenë më tërheqëse se të tjerat për bletërritësit. Prandaj lëvizjet e ndërmjetësuara nga njeriu të kolonive të bletëve mjaltëse për prodhim të mjaltit dhe pjalmimin e kulturave bujqësore arritën t’i shpërndajnë subspeciet e Apis mellifera (Ruttner et al. 1990).

Konkretisht shpërndarja intensive e bletës mjaltëse italiane (A.m.ligustica) dhe karniola (A.m.carnica) në gjithë kontinentin e Evropës, falë aktivitetit antropogjen, ka çuar pothuajse në zëvëndësimin e plotë të A.m.mellifera nga A.m.carnica në vëndet e Evropës qëndrore si Gjermani dhe në hibridizimin e tre subspecieve në vëndet Skandinave dhe në ishujt Britanik (Jensen et al. 2005). Pra aktivitetet e pakontrolluara të njeriut, gjithnjë e në rritje, po ndërhyjnë në habitatet natyrore të këtyre subspecieve, duke çuar në këtë mënyrë në zhvendosje dhe në hibridizim të mundshëm mes tyre.

Page 22: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

16

1.6 Të dhëna biologjike për bletën në Shqipëri Bleta e vëndit tonë, e ka trupin me ngjyrë të zezë të hapët, që mbulohet me rreth pushi me ngjyrë të argjendtë që nga gjysëm rrethi i dytë i shpinës e deri tek rrethi i pestë i shpinës, kjo gjë e afron me bletët e racës A.m.carnica (Nuri Q, 1965). Në bletën e vëndit dhe në racën e bletëve karnica gjënden punëtore, që e kanë gjysëm rrethin e parë të shpinës me ngjyrë të verdhë. Bleta jonë gjoksin e ka të mbuluar me push të përhimtë, është bletë e errët me qime gri ose kafe (Nuri Q, 1965). Ngjyrën e kitinës e ka të errët, por mund të ketë edhe unaza të ngjyrosura më lehtë ose me ngjyrë kafe, si dhe pika në trupin e tyre. Janë bletë shtatholla, të një madhësie mesatare dhe me gjymtyrë të gjata (Nuri Q, 1965). Bleta e vëndit shfaq disa përparësi në mbarështrimin e saj (Shoqata e bletarëve të Shqipërisë, 2013), ndër të cilat përmëndim: konsiderohet një bletë shumë e urtë, jo agresive dhe që mund të mbahet në rajone të populluara. Gjatë dimrit kolonitë tkurren në popullata shumë të vogla dhe kanë zhvillim të shpejtë në pranverë. Ato e fillojnë pjellën në zonat e ulëta të vëndit që nga mesi i Janarit dhe vazhdojnë deri nga fundi i Nëntorit kurse në zonat malore e fillojnë pak më vonë dhe e ndërpresin pak më herët (Shoqata e bletarëve të Shqipërisë, 2013). Në sezonin kryesor të kullotjes me aftësinë e nuhatjes dhe me sensin e mirë të orientimit që këto kanë insekte, mund të gjejnë dhe mbledhin ushqim që herët në mëngjes deri në orët e vona të mbrëmjes. Bleta jonë është e aftë të dimërojë mirë me rezerva te pakta ushqimore dhe arrin të forcohet shumë shpejt në pranverë. Ajo karakterizohet nga një përdorim i ulët i propolisit (Shoqata e bletarëve të Shqipërisë, 2013). Ditët e freskëta dhe të lagështa nuk i shqetësojnë sikurse ditët e tjera pasi ato zotërojnë aftësi për t’u aklimatizuar. Po ta krahasosh me bletën italiane (A.m.ligustica), bleta jonë nuk është aq e prirur për të vjedhur mjaltin, ajo shfaq më pak rrjedhje bletësh nga njëri zgjua për tek zgjoi fqinj. Përparësi e tyre është se janë më rezistente ndaj sëmundjeve të pjellës se bletët e tjera (Shoqata e bletarëve të Shqipërisë, 2013). Por, krahas cilësive të mira bleta e vëndit ka edhe disa mangësi (Shoqata e bletarëve të Shqipërisë, 2013) ndër të cilat përmendim: prirjen e tyre të madhe për të roitur nëse janë të mbipopulluara, kalojnë kohë të vështira në motin e nxehtë të verës, mbrohen keq nga vjedhjet e bletëve, nuk janë të qëndrueshme ndaj sëmundjeve infektive dhe parazitare, kanë nevojë për një sasi sinjifikante të polenit për rritjen e pjellës. Në figurën 1.3 është paraqitur bleta e vëndit.

Fig 1.3: Pamja e jashtme e bletës së vëndit (Kulici M)

Page 23: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

17

1.6.1 Racat e bletëve në vëndet fqinje Në vitin 1958, në studimet për bletën e zonës së Kosovës dhe Metohisë, Vladkovic e Kulinceviç pohojnë për mbarështrim të pastër të racës A.m.carnica (Vlatkovic B., Kulincev J. 1958). Në studimet biometrike për bletën maqedonase Rihar J (1958) evidenton se tre tipare morfologjike të këtyre bletëve përkojnë më ato të racës A.m.carnica, kurse sipas grupit të autorëve (Uzunov A., Kiprijanovska H., Andonov S., Naumovski M., Gregorc A. 2009), në territorin e Maqedonisë mbizotërojnë tre raca bletësh; A.m.macedonica, A.m.carnica dhe A.m.ligustica. Ngelet e pashpjegueshme prezenca e A.m.ligustica, ndikimi më i madh i së cilës ka qënë përgjatë luginës së lumit Vardar, nga juglindja për në drejtimin veri-perëndimor (Uzunov et al. 2009). Në kampionimet e bëra në zonën fqinje me Shqipërinë (Mavrovo) rezultoi prania e bletës Apis mellifera carnica (Uzunov A., Kiprijanovska H., Andonov S., Naumovski M., Gregorc A. 2009). Në kufirin tonë jugor kufizohemi me Greqinë. Sipas analizave morfometrike të kryera nga Ruttneri në vitin 1988, në Greqi egzistojnë nënllojet A.m.carnica, A.m.macedonica, A.m.cecropia dhe A.m.adami (Ruttner F, 1988). Në vitin 1979, Infantidis e përcakton bletën Greke në kufirin verior të saj, pra në kufirin tonë jugor si “varietet i racës carnica” (Infantidis M, 1979). Sipas tij, skaji më jugor i përhapjes së racës A.m.carnica në Ballkan, është Greqia. Ndërsa sipas një studimi të kryer në vitin 2014, në popullatën e bletës në Greqi, rezulton se nënlloji A.m.macedonica shtrihet në Veriun e Greqisë, nënlloji A.m.cecropia në Greqinë qëndrore dhe jugore, A.m.carnica në Ishujt Lonian (pjesa lindore e Greqisë) dhe A.m.adami në Ishujt e Kretës (Hatjina et al. 2014). Pra në afërsi me Shqipërinë janë nënllojet Apis mellifera carnica dhe Apis mellifera cecropia. Por ishte Selim Dedej në vitin 1996, që e përjashtoi mundësinë e lidhjeve të popullatave të bletës Shqiptare me nënllojin Apis mellifera cecropia duke u bazuar në krahasimin e karakteristikave morfologjike të kësaj race me tiparet e bletës sonë si dhe duke e konsideruar faktin që një zinxhir malesh e ndajnë jugun e Shqipërisë nga Greqia veriore (Dedej, 1996). Në këtë mënyrë duke qënë se nënllojet, që mbarështrohen në vëndet fqinje, në kufi me Shqipërinë janë: A.m carnica, A. macedonica dhe A.m. ligustica, më poshtë po japim disa të dhëna biologjike për secilën prej tyre.

Apis mellifera carnica (Pollmann, 1879), është nënlloj i Apis mellifera, që gjëndet në jug-perëndim të Evropës. Kjo subspecie e ka origjinën në Evropë, ajo është formuar në zonat e para alpine të Krainës apo Sllovenisë së sotme. Popullon në Slloveni, në Alpet lindore dhe në Veri të Ballkanit (Ruttner, 1988). Në shekullin e XVIII, bleta karnika ishte e njohur në të gjithë Evropën (Ruttner, 1988). Sot ajo është e shpërndarë në të gjitha vëndet e Evropës qëndrore dhe lindore si Austri, Slloveni, Kroaci, Bosnje-Hercegovin, Shqipëri, Serbi, Hungari, Rumani dhe është e dyta përveç racës italiane (A.m.ligustica) në popullaritetin në mbarë botën (Pilar De la R´ua et al. 2009).

Karakteristikë trupore e kësaj race është se nga tergiti i dytë tek i pesti ka një rreth pushi me ngjyrë të argjendtë por mund të takohen në ndonjë rast dhe bletë punëtore, që në tegitin e parë kanë nuanca të ngjyrës së verdhë. Bletët e kësaj race e kanë gjuhën më të gjatë se bleta

Page 24: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

18

gjermane (A.m.mellifera) apo ajo italiane (A.m.ligustica). Për rritjen e pjellës ato realizojnë një përdorim të ulët të propolisit dhe një sasi të konsiderueshme të polenit (Nuri Q, 1965). Janë bletë, që karakterizohen nga lëvizje të shpejta dhe pak nervoze, por në përgjithësi janë bletë jo agresive dhe të sjellshme me bletërritesit. Bletët e kësaj race kanë aftësi të përshtaten me ndryshimin e temperaturave (Ravazzi, 2003).

Bleta A.m.carnica tenton të fillojë veprimtarinë shumë shpejt në pranverë, dhe mbretëresha lëshon shumë vezë. Ato mund lëshojnë vezë dhe në vjeshtë, por kjo është në varësi të burimeve ushqimore. Kjo racë është e prirur për të roitur. Ato gjithashtu janë të prirura për të prodhuar sasira të mëdha të mjaltit. Është nënlloj që mbrohet mirë ndaj grerëzave, minjve por ndaj sëmundjes së varroas mund të jetë rezistente ose jo (Nuri, 1965).

Bleta mjaltëse maqedonase (Apis mellifera macedonica), është përcaktuar si një nënlloj i Apis mellifera nga Fredrich Ruttner në vitin 1988 (Ruttner, 1988). Shtrihet në Bullgari, Greqi, Rumani, Ukrahinë, Turqi po ashtu është gjetur dhe në Shqipëri (Pilar De la R´ua et al. 2009; Dedej, 1996). Sipas Infantidis (1979) kjo bletë është e hollë, ka një trup të vogël, krahë dhe këmbë relativisht të gjatë; bazitarset e saj janë më të gjera (Infantidis, 1979). Nënlloji macedonica është një bletë e zezë me disa njolla të verdha në tergitet e barkut dhe skutelum. Në pamje të jashtme është e ngjashme me bletën A.m.carnica. Kjo racë ka aftësi që të sinkronizohet shumë mirë me ciklin e vegjetacionit, me periudhën e lulëzimit dhe redukton koloninë dhe pjellën gjatë kushteve të verës së zgjatur, apo në mungesë të ushqimit. Përfaqësuesit e këtij lloji shfaqin sjellje mbrojtëse, janë rezistente ndaj patogjenëve sikurse varroa, por kanë rezistencë të ulët ndaj noasemës.

Apis mellifera ligustica, zakonisht njihet si bleta italiane. Origjina e kësaj blete është nga gadishulli Apenin. Bleta italiane ka një abdomen të verdhë me banda të zeza. Qimet, që e mbulojnë trupin e saj kanë ngjyrën e verdhë (Nuri, 1965). Kjo bletë është shumë punëtore, ajo është e njohur për shkallën e lartë të prodhimit të mjaltit dhe përdorimit të ulët të propolisit. Ajo e mbron zgjoin shumë mirë nga insektet, gjithashtu e mbron zgjoin shumë mirë edhe nga bletët hajdute por vetë është e shquar si një hajdute e madhe. Instiktin e roitjes ajo e ka shumë pak të zhvilluar (Nuri, 1965).

Bleta italiane, për cilësitë e saj ekonomike të mira është përhapur pothuajse në të gjitha vëndet e botës. Ajo është një bletë shumë e urtë dhe e pastër. Në vëndet e ngrohta, me dimër të butë dhe jo të vazhdueshëm ajo ka dhënë prodhime të larta mjalti dhe dylli kurse në vëndet e ftohta preket lehtë nga nozematozi dhe zhvillimi i familjeve të saj në pranverë është shumë i ngadalshëm. Mangësi e këtij nënlloji është se ajo futet në dimër me një popullatë të madhe, krijon lëmsh dimëror jo shumë të mbledhur, duke harxhuar në këtë mënyrë një sasi të madhe të rezervave ushqimore. Po ashtu përfaqësuesit e këtij nënlloji kanë tendencë që të lëshojnë pjellë vonë në vjeshtë duke i pakësuar në këtë mënyrë dhe rezervat ushqimore dimërore. Janë bletë të ndjeshme ndaj sëmundjeve (Nuri, 1965).

Page 25: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

19

1.7 Anatomia e jashtme

Mbulesa e jashtme e trupit të bletës përbëhet nga tre shtresa: membrane bazale, hipoderma dhe kutikula (shtresa e jashtme) (Hasaj, 2004). Mbulesa e jashtme e fortë e quajtur egzoskelet, është në vënd të një skeleti të brëndshëm sikur tek vërtebrorët. Egzoskeleti është i përbërë nga një material prej kitine, e cila është e fortë por dhe elastike. Ai ndihmon për të mbrojtur organet e brëndshme të insektit, ndihmon në parandalimin e tharjes dhe shërben si skelet për mbështetjen e muskujve dhe të organeve të brëndshme (Thomo K., Sena L., Maluta V., Shehu L. 2005). Bletët kanë disa pjesë trupi të specializuara, që i lejojnë atyre të kryejnë funksionet e tyre. Disa nga këto pjesë janë thumbi, trompa dhe plot qime. Trupi i bletës nga jashtë është i mbuluar me qime (Ravazzi, 2003). Ato i përdorin bletët për pastrimin e tyre, për të ruajtur ngrohtësinë gjatë dimrit, për të grumbulluar polenin, gjithashtu me to realizojnë pjalmimin e bimëve si dhe kanë funksion ndijues pasi në disa qime ka mbaresa nervore, e një sërë funksionesh të tjera (Thomo, 2010). (i) Femra pjellore, e quajtur mbretëreshë, është gjithmonë një për koloni (Kilani, 1999). Ajo është bleta më e madhe, e cila dallohet nga bletët e tjera jo vetëm nga madhësia por edhe nga forma e trupit. Ajo ka një trup të zgjatur. Barkun e ka të madh dhe krahët i mbulojnë pjesën e sipërme në masën pak më tepër se gjysma e trupit. Koka e saj është e vogël, e rrumbullakët dhe sytë e thjeshtë janë të vendosur në ballë (Thomo, 2010). Tre palët e këmbëve janë të ngjashme. Eshtë e paisur me thumb, i cili nuk ka gjemba. Ajo e përdor atë vetëm për të vrarë mbretëreshat rivale (Guntima Suwannapong et al. 2011). Ajo ka një sistem riprodhues funksional dhe është e vetmja femër në familje, që është riprodhuese dhe i ka organet e riprodhimit të zhvilluara. Sapo kohëzgjatja e ditëve të rritet mbretëresha fillon lëshimin e vezëve. Ka një gjatësi trupore 20mm-25mm dhe një peshë kur është e pa fekonduar 140mg-200 mg (Nuri, 1965). Ka një jetëgjatësi mesatare nga 1 deri 5 vjet. Ajo është e domosdoshme sepse është e vetmja, që bën vezët duke siguruar zhvillimin dhe unitetin e familjes (Thomo, 2010). (ii) Meshkujt prodhohen vetëm në kohë të caktuar të vitit (Kilani, 1999). Gjatë një stine çdo koloni prodhon qindra ose mijëra meshkuj, kjo në varësi të nevojave të familjes (Thomo K., Sena L., Maluta V., Shehu L. 2005). Ato kanë një gjatësi trupore prej 15mm-19 mm dhe një peshë rreth 230mg (Nuri, 1965). Krahët e tyre janë më të gjatë se barku. Koka ka formë më të rrumbullakët sepse anash saj janë vendosur dy sy të përbërë ndërsa në ballë ka tre sy të thjeshtë (Thomo, 2010). Sytë janë të zhvilluar mirë dhe janë jashtë zakonisht të mëdhenj. Trakti i tyre riprodhues është i zhvilluar mirë. Meshkujt nuk kanë struktura për mbledhjen e polenit dhe nektarit, ata gjithashtu nuk janë të paisur me thumb (Kilani, 1999). (iii) Femrat sterile ose punëtoret, përbëjnë elementet thelbësorë të kolonisë. Krahët i kanë të zhvilluar mirë dhe të shtrirë në gjatësinë e trupit (Kilani, 1999). Në bletët punëtore krahët mbulojnë pothuajse të gjithë barkun. Forma e kokës është trekëndëshe dhe sytë e thjeshtë i ka në majë të kokës (Thomo, 2010). Punëtoret janë të gjitha femra me sistem riprodhues të pazhvilluar por që bëjnë të gjitha punët e kolonisë (Thomo K., Sena L., Maluta V., Shehu L. 2005). Për nga madhësia janë më të vogla se mëma dhe meshkuj (Guntima

Page 26: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

20

Suwannapong et al. 2011). Kanë një gjatësi trupore 12mm-15 mm dhe një peshë prej 90 mg kur janë të pangarkuara (Nuri, 1965). Numri i tyre ndryshon sipas stinëve, ato janë rreth 15.000 në periudhën e dimrit dhe shtohen në rreth 40-50.000 në periudhën pranverore për të arritur deri në 80.000 në verë (Ravazzi, 2003).

Dallohen nga mbretëresha nga disa karakteristika anatomike dhe fiziologjike (Kilani, 1999): - kanë një trompë të gjatë e të zhvilluar të cilën e përdorin për mbledhjen nektarit, kanë gjëndra që prodhojnë dyll dhe ushqim për pjellën, këmbët pasme të tyre janë të modifikuara për mbledhjen polenit. - aparati i thumbimit është i zhvilluar mirë, me një gjëmb të lakuar me maja. - sistemi riprodhues është jo funksional dhe normalisht jo i plotë.

Nga pikpamja morfologjike tre pjesët kryesore të trupit të bletës mjaltëse janë: koka, gjoksi (toraksi) dhe abdomeni siç paraqiten në figurën 1.4 (Mishenko&Dobrovoda, 2006).

Fig 1.4: Anatomia e jashtme e trupit të bletës (Kuliçi M, sipas Lesko 2013)

Page 27: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

21

1.7.1 Koka

Në kokë gjënden pjesa më e madhe e organeve shqisore dhe të sistemit nervor. Të dukshëm mirë janë dy sytë e përbërë. Ata gjënden në anë të kokës dhe shërbejnë për të parë në largësi (Nuri, 1965). Ata janë të nevojshëm për orientimet në fluturim ndërsa për të parë në afërsi janë sytë e thjeshtë (ocelli) të vendosur mbi kokë (Hasaj, 2004), të cilët rregjistrojnë intensitetin, gjatësinë e valëve dhe zgjatjen e dritës. Secili nga sytë e përbërë përmban pothuajse 10.000 sy të thjeshtë të quajtur omatide, të cilët janë të vegjël dhe të veçantë (Thomo, 2010). Çdo omatid përmban lentet dhe qelizat e tij sensore dhe secili merr një kuadrat të veçantë të pamjes së përgjithshme kurse të gjithë së bashku krijojnë imazhin e plotë (Thomo K., Sena L., Maluta V., Shehu L. 2005).

Tek mëma, e cila e ka kokën me formë pak a shumë të rrumbullakët sytë e thjeshtë janë të vendosur në ballë, tek meshujt, që e kanë kokën të rrumbullakët sytë e thjeshtë janë të vendosur nën ballë (Hasaj, 2004). Tek femra punëtore në të cilën kemi realizuar dhe matjet biometrike koka ka formë trekëndëshe, ka dy sy të përbërë dhe tre sy të thjeshtë të quajtur ocelli të vendosur në majë të kokës mes dy syve të përbërë (Nuri, 1965).

Nga pjesa e përparme e kokës mbi buzën e sipërme dalin një çift antenash. Antenat janë dy struktura fijëzore të futura ndërmjet syve të thjeshtë dhe aparatit të gojës. Tek femrat ato përbëhen nga 11 segmente kurse tek meshkujt përbëhen nga 12 segmente (Hasaj, 2004). Boshti kryesor i çdo antene bashkohet me kokën me lidhje të artikuluar gjë që u jep mundësi antenave të lëvizin në të gjitha drejtimet (Nuri, 1965). Antenat janë përdorur që të ndiejnë erën dhe dridhjet. Bletët i përdorin për të mësuar për mjedisin përreth, për të nuhatur me to, për vlerësimin e temperaturës, lagështirës, për të shijuar, për të prekur dhe për të komunikuar më njëra tjetrën. Kjo ndodh përmes sensileve ose qimeve të holla sensore që gjënden në to, të cilat janë me mijëra dhe që janë shumë të ndjeshme ndaj ngacmimeve të ndryshme (Lesco, 2013).

Në pjesën e përparme të kokës janë organet e gojës. Goja është e përbërë nga buza e sipërme (labrum), çifti i nofullave të sipërme (mandibula), gjuha (glossa), buza e poshtme dhe çifti i nofullave të poshtme (dy maxillae) (Hasaj, 2004). Buza e poshtme dhe çifti i nofullave të poshtme formojnë trompën e bletës (Thomo, 2010). Bëhet fjalë për një organ të përbërë, që formohet sa herë që bleta ka nevojë për të thithur nektar.

Pjesa e sipërme e gojës është e përshtatur për përtypje, ajo përbëhet nga buza e sipërme dhe nga çifti i nofullave të sipërme (Nuri, 1965). Buza e sipërme (labrum) është në formën e një pllakëze kitinore të gjerë, është e shkurtër, e fortë dhe e lëvizshme. Ajo lidhet me pjesën e poshtme të murit të përparm të kokës dhe përforcon hyrjen në hapsirën e gojës. Çifti i nofullave të sipërme (mandibullae) të vendosura anash buzës përdoren nga bleta për disa funksione të rëndësishme pasi kanë një muskulaturë shumë të zhvilluar. Janë në formën e dy pllakave të zgjatura kitinore, të cilat mund të lëvizin vetëm në një drejtim, kurse ana e lirë e tyre shërben për kapjen e gjërave të forta (Hasaj, 2004). Me to bleta merr nga lulja polenin duke coptuar pjalmoret e luleve, kap bletën e huaj, pastron zgjoin nga mbeturinat apo nga bletët e vdekura, gris vulosjen e qelizave, gërryen dyllin etj (Thomo K., Sena L., Maluta V., Shehu L. 2005).

Page 28: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

22

Pjesa e poshtme e aparatit të gojës është e përshtatur për të lëpirë dhe për të thithur (Nuri, 1965). Ajo përbëhet nga çifti i nofullave të poshtme dhe buza e poshtme. Nofulla e poshtme (maxillae-cardo) është pjesë e gojës, e cila përbëhet prej majash ose kardo të mprehta dhe të lakueshme. Në të është e mbështetur një mbajtëse (stipes) e zgjatur dhe mjaft e zhvilluar. Grisëzat (galea), janë mjaft të rritura dhe të zgjatura në njërën anë (Hasaj, 2004).

Buza e poshtme përbëhet prej nënmjekrrës (submentum), mjekrës (mentum) dhe pjesa e zgjatur e saj, që përfshin prementum, gjuhën e kërrabëzuar (paraglossa), gjuhën (glossa) e cila është e hollë dhe e gjatë e që përfundon në fund me lugëzën (flabellum) (Nuri, 1965). Anash gjuhës janë të vendosura zgjatime ose dy mprehse gojore (palpi labialis). Gjuha është e mbuluar me qime të holla dhe përbëhet nga disa rrathë kitinor, të cilët e ndihmojnë gjuhën që të tkurret kur ajo nuk është në gjëndje pune (Nuri, 1965).

Çifti i nofullave të poshtme dhe buza e poshtme formojnë “trompën” e bletës, siç tregohet edhe në figurën 1.5. Ajo është pak më e shkurtër tek meshkujt (Thomo, 2010). Trompa ka shumë rëndësi si për thithjen e nektarit, që u jep energji, ashtu edhe të polenit, që u siguron proteinën dhe ushqyes të tjerë. Bletët e përdorin edhe për prodhimin e mjaltit e të dyllit, për shkëmbimin e ushqimit me bletët tjera dhe gjithashtu për heqjen e ujit nga nektari (Thomo K., Sena L., Maluta V., Shehu L. 2005). Për këtë arsye në praktikën e bletarisë janë të prirur, që të seksionojnë bletë me trompë të gjatë e të adaptueshme edhe për lulet nektari i të cilave është më i thellë (Thomo, 2010).

Trompa është me gjatësi të ndryshme, ajo varion sipas racës nga 5.5mm-7mm. Sa më e gjatë të jetë trompa aq më lehtë e arrijnë nektarin bletët (Thomo, 2010). Gjatësia e trompës përdoret si një tregues shumë i rëndësishëm në sistematikën e llojeve (Thomo, 2010), prandaj edhe në studimin tonë nga të gjitha tiparet e kokës kemi realizuar matjen e gjatësisë së trompës tek bletët punëtore. Ndërtimi i trompës tek bleta punëtore sipas Michener 1974, jepet në figurën 1.5

Legjenda 1- Mentum 2- Submentum 3- Prementum 4- Paraglosa 5- Glosa 6- Flabellum 7- Palpet labiale 8- Kardo 9- Palpet maksilare 10- Stipes 11- Galea

Fig 1.5: Ndërtimi i trompës tek bleta punëtore (Adam Tofilski-www.honey bee.drawwing.org)

Page 29: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

23

1.7.2 Gjoksi

Gjoksi i bletës është i bashkuar me kokën me anë të një membrane të hollë dhe të shkurtër, në formën e një rrethi, e cila mundëson lëvizjen e kokës nga të gjitha anët (Nuri,1965). Ndryshe nga insektet e tjera toraksi i bletëve është i ndarë në katër segmente: parakrahërori (prothorax), pjesa e mesme e krahërorit (mesothorax), pjesa e pasme e krahërorit (metathorax) dhe segmenti i ndërmjetëm, që bashkon gjoksin me barkun e bletës (propodeum). Çdo segment përbëhet nga katër pjesë: pjesa e kurrizit (tergiti), pjesa e barkut (sterniti) dhe dy pjesët anësore që janë membrana të holla kitinore (pleuritet) (Thomo, 2010). Në tre segmentet e përparmë janë të fiksuara nga një palë këmbë të segmentuara. Mbi mesothorax dhe metathorax gjënden të fiksuara dhe nga një palë flatra (Nuri, 2010).

Këmbët e përparme janë shumë të lëvizshme, por janë më të shkurtra se këmbët e mesme dhe të pasme (Thomo, 2010). Ato kanë disa furça të vogla në pjesën e tarsit, që i shërbejnë për pastrimin e syve nga poleni (Nuri, 1965). Në pjesën e sipërme të tarsit kanë “krehërin” e paisur me qime të vogla dhe të shkurtra, që përdoret për pastrimin e antenave (Nuri, 2010). Në pjesën e jashtme të tibias ka qime të gjata dhe të degëzuara, të cilat bleta i përdor për pastrimin e gojës dhe për mbledhjen e polenit nga trupi (Nuri, 1965).

Çifti i këmbëve të mesme eshtë më i madh dhe putrat e tyre janë plot me qime në pjesën e brëndshme, me të cilat bëjnë fshirjen e pjalmit nga trupi (Thomo, 2010). Në pjesën e poshtme të putrave janë shportat me të cilat bletët pjalmin e mbledhur në toptha e sjellin në zgjua (Thomo, 2010). Në fund të tibias ndodhet një çapua me të cilin bletët heqin polenin nga shportat e këmbëve të pasme dhe e vendosin në qelizat e hojeve (Nuri, 1965).

Këmbët e pasme janë më të lëvizshme dhe më të forta. Në rastin e punëtoreve janë të pajisura në pjesën e jashtme të tibias me shporta pjalmore ose korbikula që mbajnë pjesën më të madhe të pjalmit të përpunuar për ta sjellë në zgjua (Thomo, 2010). Bëhet fjalë për një qese jashtëzakonisht elastike dhe trasparente, me të cilën bletët mund të transportojnë përveç polenit edhe propolisin. Anash shportave janë të vendosura një sërë qimesh të gjata dhe të forta, të cilat e mbajnë polenin në trastëz gjatë fluturimit (Nuri, 1965).

Secila prej këmbëve përbëhet nga disa pjesë cilindrike të nyjëzuara (Hasaj, 2004) (figura 1.6).

1. Kokërrdhokulla (coxa), është një pjesë shumë e lëvizshme, e cila është e fiksuarnë krahëror. Nga njëra anë artikulohet me gjoksin dhe nga ana tjetër metrokanterin.

2. Unaza (trochanter), është një pjesë shumë e shkurtër, me formë rrumbullake qëshërben për të lidhur koksën me femurin (kofshën).

3. Kofsha (femuri) është pjesa më e gjatë e këmbës, qëndron në mes të unazës dhekërcirit.

4. Kërciri (tibia), vjen pas femurit dhe është e drejtuar nga poshtë. Gjëndet mesfemurit dhe bazitarsit. Forma e saj është cilindrike, por tek këmbët e pasme tëbletës punëtore është e pjerrët duke e ndihmuar bletën për mbledhjen e pjalmit.

Page 30: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

24

5. Shputa (tarsus) përbëhet prej pesë pjesëve. Pjesa e parë është bazitarsi, i cili tek këmbët e përparme dhe të mesme është i gjatë e i zhvilluar dhe ka formë cilindrike kurse tek këmbët e pasme është në formë katërkëndëshe shpatuke. Këtu gjënden pastrueset e antenave të cilat nuk janë të mbuluara me qime të ngurta por me qiellëz e butë, funksioni i të cilave është për të pastruar antenat. Pjesët e tjera të këmbëve të dyta, të treta, dhe të katërta janë të shkurtra. Pjesa e pestë e këmbës është e zgjatur dhe e lakueshme. Ajo përfundon me dy thonj (claws) me ndihmën e të cilëve bleta kapet në vëndet e lëmuara.

Fig 1.6: Ndërtimi i këmbës së pasme të bletës

punëtore (www.honeybee anatomy)

Legjenda 1- Koksa 2- Trokanteri 3- Femuri 4- Tibia 5- Tarsi 6- Bazitarsi 7- Pjesa e dyte e tarsit 8- Pjesa e tretë e tarsit 9- Pjesa e katërt e tarsit 10- Pjesa e pestë e tarsit

Në toraks përveç tre palëve të këmbëve janë të fiksuara edhe dy çiftet e flatrave. Ato janë të fiksuara në muskujt e toraksit (Thomo K., Sena L., Maluta V., Shehu l. 2005). Gjitha bletët kanë dy palë flatra. Ato kanë çiftin e flatrave të përparme dhe çiftin e flatrave të pasme. Çifti i flatrave të pasme janë më të vogla se ato të përparme dhe janë të paisura me rreth 30 gremçe (ky numër varion në raca të ndryshme) (Nuri, 1965). Kur bleta është në fluturim flatra e pasme bashkohet me të përparmen në mënyrë që të formojnë një sipërfaqe të bashkuar, gjë që lehtëson fluturimin e tyre (Nuri, 1965). Gremçet futen dhe kapen pas rrudhave, që kanë flatrat e përparm në anën e pasme të tyre. Kurse në gjëndje qetësie flatrat shtrihen përgjatë trupit dhe flatrat e përparme i mbulojnë ato të pasmet (Nuri, 1965). Ka specie, që kanë flatra të shkurtra, por kjo u krijon atyre vështirësi ose ndoshta fluturim të pamundur. Perveç funksionit kryesor në fluturim, flatrat e bletës mjaltëse janë gjithashtu të rëndësishme për karakterizimin e subspecieve të bletëve dhe në identifikimin e bletëve me origjinë të panjohur. Mesataret e karaktereve venore të flatrave janë përdorur për studimin e nënllojeve të bletës mjaltëse. Flatrat e secilës specie variojnë në modelin e

Page 31: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

25

venimit dhe dallimet mes tyre luajnë një rol të madh në diferencimin mes racave. Prandaj tiparet morfometrike, që studiohen në dy palët e flatrave variojnë në raca të ndryshme, dhe merren si kriter i rëndësishëm për identifikimin e tyre. Edhe në këtë studim janë matur tiparet e morfometrisë standarte të flatrave të bletës mjaltëse siç mund të jetë indeksi kubital, këndet ndërmjet venave në flatrën e përparme apo numri i gremçeve. Çdo krah përbëhet nga një membranë e hollë kitinore e tejdukshme, e cila brënda saj përshkohet nga disa nervatura që pësojnë kryqëzime dhe krijojnë disa lloje qelizash (Nuri, 1965) siç tregohen edhe në figurën 1.7. Flatrat e përparme të bletës mjaltore kanë tre qeliza submarxhinale kurse llojet e tjera të bletëve kanë vetëm dy (Hasaj, 2004). Në anën e poshtme të qelizës së tretë submarxhinale, mbyllet një venë e tërthortë, e cila në skajin e kësaj qelize ndahet në dy pjesë, raporti mes këtyre dy pjesëve (venave) quhet indeksi kubital (Hasaj, 2004).

Fig 1.7: Venimi i flatrave të përparme dhe të pasme (Adam Tofilski-www.honeybee.drawwing.org)

Legjenda c – qeliza kubitale c1 – qeliza e pare kubitale c2 – qeliza e dyte kubitale g – gremcet ne marxhinën e sipërme të flatrave të pasme. m - qeliza marxhinale

m1 - qeliza e parë mediale m2 - qeliza e dytë mediale r - qeliza radiale s1 - qeliza e parë submarxhinale s2 - qeliza e dytë submarxhinale s3 - qeliza e tretë submarxhinale

Indeksi kubital është përdorur më shumë nga bletërritësit për të diferencuar nënllojet e bletës mjaltëse. Indeksi kubital është konsideruar karakteri më i rëndësishëm i përdorur për klasifikimin e bletëve. Shumë nënlloje të Apis mellifera janë përshkruar dhe përcaktuar kryesisht sipas vlerave të indeksit kubital (Tofilski, 2004; Rostecki et al. 2007). Diferencimi duke përdorur indeksin kubital është relativisht i saktë sepse është bazuar në matjen e vetëm dy distancave (Moritz R.F.A. 1991; Ruttner F, 1991). Prandaj nevojiten të kryhen një numër i madh matjesh (Ruttner, 1988), (Tofilski, 2008).

Page 32: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

26

1.7. 3 Barku

Abdomeni është pjesa e tretë e trupit të bletës, që formohet nga disa unaza (Hasaj, 2004). Këtu janë vendosur pjesa më e madhe e organeve të brëndshme si: organet e tretjes, të frymëmarrjes, të jashtëqitjes, sistemi nervor, zemra, qeska e helmit, gjëndrat çift të prodhimit të dyllit, të cilat tek mëma dhe tek meshkujt mungojnë, thumbi, i cili paraqet pjesën e jashtme të aparatit helmues të bletës që tek meshkujt mungon etj (Thomo, 2010).

Bleta punëtore dhe mëma përbëhen nga 6 unaza dhe unaza e shtatë formon vrimën anale, kurse meshkujt përbëhen nga 7 unaza (Nuri, 1965). Që të gjitha këto unaza janë të ndara në dy pjesë: pjesa e sipërme ose tergiti dhe pjesa e poshtme ose sterniti (Thomo K et al, 2005). Këto unaza në mesin e tyre janë të lidhura me një lëkurë të hollë (membranë ndërunazore), e cila mundëson tkurrjen dhe lëshimin e barkut (Nuri, 1965). Lidhja e abdomenit me gjoksin bëhet me anë të unazës së parë kurse unazat e tjera bashkohen mes tyre në mënyrë që pjesa e përparme e secilës të futet në pjesën e pasme të unazës parardhëse (Nuri, 1965).

Ky ndërtim i abdomenit i ndihmon bletët për transportimin e nektarit, për mbushjen e zorrës me jashtqitje gjatë dimrit apo edhe për frymëmarrje, pra në një farë mënyre lejon zvogëlimin dhe zmadhimin e abdomenit sipas nevojës (Nuri, 1965). Ndër organet e rëndësishme të bletës, që gjënden në abdomen janë dhe gjëndrat e dyllit. Ato gjënden tek bletët punëtore në anën e poshtme të katër unazave të fundit të abdomenit (figura 1.9) (Thomo K et al. 2005). Janë katër çifte gjëndrash, të cilat janë konsideruar pjesë të specializuara të murit të trupit. Secila gjëndër nga ana e jashtme mbulohet nga një cipë kitinore e tejdukshme, që quhet pasqyra e dyllit (Nuri,1965). Zhvillimi i gjëndrave të dyllit varet nga mosha e punëtoreve, kullosa, stina dhe gjëndja e familjes (Thomo K et al. 2005). Tek bletët 12-18 ditëshe gjëndrat e dyllit kanë zhvillimin maksimal kurse pas kësaj moshe e pakësojnë prodhimin e tyre derisa sa e ndërpresin fare tek bletët e vjetra (Nuri, 1965). Në morfometri pasqyrat e dyllit janë përdorur gjerësisht për të kryer matje biometrike, prandaj në studimin tonë kemi përfshirë dhe matjet e tipareve të pasqyrave të dyllit.

Fig 1.9: Ndërtimi i jashtëm i abdomenit të bletës (www.insect anatomy)

Page 33: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

27

1.8 Studimet morfometrike

1.8.1 Të dhëna nga historia e studimeve morfometrike

Bletët në botë ndryshojnë nga njëra tjetra nga tiparet e jashtme dhe nga stili i tyre i jetesës. Ato gjithashtu ndryshojnë nga vëndet që frekuentojnë, foletë që krijojnë, lulet që vizitojnë si dhe sipas sezonit të tyre të aktivitetit. Janë realizuar studime rreth tyre në disa aspekte kryesore dhe bleta mjaltëse ka qënë në mesin e insekteve të para që janë studiuar morfologjikisht. Studimet morfologjike e kanë zanafillën në fillim të viteve 1900, në Rusi. Baza e morfometrisë u themelua nga Koshevnicov në 1898, i cili realizoi matjet e para të trompës tek bleta Apis mellifera caucasia dhe propozoi matjen e pjesëve kitinore (Mărghitas L. Al et al. 2008). Matjet e para egzakte të pjesëve të egzoskeletit janë kryer nga G.A. Koshevnikov në 1900 (Alpatov, 1929). Më vonë studime të ngjashme që kanë të bëjnë me problemet e variacionit në bletën mjaltëse (Alpatov, 1929), janë kryer nga Martynov (1901) dhe Kulagin (1906). Nga pikëpamja statistikore disavantazhi më i madh i këtyre studimeve të hershme morfometrike ka qënë numri i kufizuar i vëzhgimeve të përdorura. Në 1916, Chochlov kreu studimet e para morfometrike duke përdorur një numër të mjaftueshmëm bletësh për analizën statistikore (Ruttner, 1988). Ai mati trompën e 1899 bletëve që përfaqësonin 6 raca gjeografike. Ai studioi tre koloni për racë dhe së paku 100 bletë (koshere) për koloni. Mes viteve 1924 e 1929, Michailov dhe Alpatov studiuan ndikimin e faktorëve mjedisor të ndryshëm, në dy variacione të bletëve ( Michailov 1924, 1926; Alpatov1925, 1929). Ata gjetën një mardhënie lineare positive (negative), mes gjatësisë së trompës (madhësisë trupore) dhe vendodhjes së tyre nga deti Balltik në malet Kaukaze (Ruttner, 1988). Përpjekjet për të klasifikuar bletën mjaltëse ishin fokusuar në karaktere morfologjike individuale, pa analiza statistikore të bazuara në madhësi dhe ngjyrë. Alpatov dhe Goetze futën biometrinë dhe përveç gjatësisë së trompës, Alpatov përfshiu më shumë karaktere të tjera që mund të maten lehtë nga trupi i bletës, sikurse ishte femuri, tibia, metatarsi, gjatësia dhe gjerësia e flatrave dhe madhësia e pasqyrave të dyllit (Alpatov, 1929; Goetze, 1940). Këto tipare iu shtuan atyre të përdorura nga studimet morfometrike të mëparshme. Goetze i shtoi karaktere të reja listës së Alpatov, të cilat ishin shumë efiçente në përcaktimin e racave Evropiane. Ai shtoi përkatësisht gjatësitë e seksionieve të venës kubitale në flatrat e përparme gjatësitë e qimeve në abdomen dhe treguesit e venimit të flatrave (Goetze 1930, 1940, 1964). Indeksi kubital u përfitua nga dy gjatësitë e venave kubitale dhe akoma përdoret për të bërë dallimin midis racave evropiane (Goetze, 1964; Ruttner; 1988; Daly, 1992). Statistikat kryesore të kampioneve sikurse mesatarja, deviacioni standart, koefiçentet e variacionit, raporti i diferencave dhe koefiçentët e korelacionit janë llogaritur për të

Page 34: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

28

krahasuar ndryshueshmërinë gjeografike brenda llojeve dhe për të vlerësuar diferencat mes racave evropiane. Deri në vitin 1964 analizat morfometrike të bletëve mbështeshin vetëm në statistikat e kampioneve dhe metodat univariate. Ishte Dupraw i cili gjatë viteve 1964 dhe 1965, promovoi fillimisht taksonominë numerike dhe analizën statistikore multivariate apo metodat multivariate, në morfometritë e bletëve, metoda të cilat vazhdojnë që të përdoren edhe sot. Ai ishte i pari që futi këndet e venave të flatrës dhe analizën diskriminante në karakteret e venimit të krahëve. Duke përdorur 373 individ bletësh punëtore nga Evropa, Afrika, dhe Azia, ai aplikoi një analizë diskriminante për 15 variabla, e gjitha bazuar në modelin e venimit në flatrën e përparme dhe ishte i gatshëm që të krijojë klasterat korespondues mjaft të afërt të racave gjeografike të përcaktuar nga Ruttner në vititn 1988 (DuPraw, 1965). Metodat multivariate janë përdorur gjithashtu për të dalluar mes ekotipeve brënda racës dhe mes linjave gjenetike (Louis & Lefebvre, 1968; Tomassone & Fresnaye, 1971) (Louis 3 et al, 1968). Më pas, kjo analizë u zhvillua më tej nga Ruttner dhe Daly (Ruttner et al 1978;. Ruttner 1988) (Daly 1991, 1992). Në 1978 ishte Ruttneri ai që krijoi një set standart prej 40 tipareve, të cilat i përdori për të klasifikuar bletët mjaltëse të botës. Ai përdori më shumë karaktere se Alpatov, Goetze apo dhe DuPraw. Në aplikimimin e analizës diskriminante Ruttner et al. 1978 si dhe Daly&Balling (1978), treguan që numri i karaktereve të nevojshme për të dalluar racat nga njëra tjetra mund të reduktohet në mënyrë të konsiderueshme. Futja e analizës multivariate në morfometrinë e bletëve ishte një arritje e madhe, e cila i hapi rrugën teknikave të tjera multivariate. Analiza e komponentit kryesor dhe analizat e faktorëve u përdorën për të identifikuar klasterat e kolonive brenda popullatave (Ruttner et al. 1978; Ruttner, 1988). Analiza diskriminante u përdor për të përcaktuar ndarjen e klasterave, për të përcaktuar variablat më diskriminant dhe për të llogaritur përqindjen e kolonive të klasifikuara (Ruttner, 1988; Daly, 1992). Dendogramat dhe distanca Mahalanobis u përdorën për të përshkruar distancat mes klasterave (Tomassone &Fresnaye, 1971; Cornuet et al. 1975; Cornuet & Garnery, 1991a; Daly, 1992). Analiza multivariate e variancës (ANOVA) u përdor për të testuar për diferencat multivariate sinjifikante mes klasterave (Rinderer et al. 1990). Me zhvillimin e pajisjeve dixhitale optike dhe të kompjuterave koha e matjes dhe analiza e të dhënave u reduktuan ndjeshëm (Daly et al. 1982; Meixner, 1994). Përgjatë këtyre dekadave metoda të ndryshme janë përdorur për matjen e karaktereve morfologjike të bletëve sikurse ishte përdorimi i mikroskopit binokular, kamera CCD të lidhura me kompjutera, projektor apo dhe skaner me rezolucion të lartë dhe në fund modernizimi i një sistemi plotësisht të automatizuar (Steinhage et al. 1997, 2001).

Ishtë Ruttner në vitin 1978 ai që përdori projektorin për të realizuar matjet morfometrike (Ruttner et al. 1978). Por në vazhdim janë përdorur dhe forma të tjera të matjeve si: mikroskop i paisur me mikrometër okular, ekran televizori, steriomikroskop i lidhur me një kompjuer bazuar ne sistemin e matjes me video (Thomo K., Shehu L., Bajrami Z., Koni M. 2002), (Kandemir et al. 2000), (Meixner et al. 2007). Po ashtu dhe

Page 35: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

29

fotomikroskopët kanë gjetur përdorim në biometri, sikurse ishte përdorimi i fotomikroskopit Olympus SZHIO (Jevtic et al. 2007). Shumica e këtyre metodave të lart përmëndura harxhojnë në kohë dhe shpeshherë kërkojnë paisje të shtrenjta.

Në shumicën e studimeve bashkohore matjet janë bërë me një kamer të lidhur me monitorin e kompjuterit në të cilin projektohen imazhet ose me kamera dixhitale (Leica DC 100) të lidhura me një steriomikroskop (Schneider et al. 2003), (Gencer&Firatli, 2005). Kamera mund të jetë e lidhur me mikroskopë të ndryshëm ose lente dhe kjo mundëson marrjen e një imazhi me zmadhimin dhe cilësinë e duhur. Një tjetër avantazh i këtyre kamerave është marrja e shpejtë e imazhit, i cili është i rëndësishëm në rastin e insekteve të gjalla por të anaestizuara për një kohë të shkurtër.

Vitet e fundit për matjen e tipareve morfometrike janë aplikuar metoda bashkohore, gjysmë automatike, të cilat kanë reduktuar kohën e analizave dhe kanë përmirësuar preçizonin për identifikimin e llojeve të bletëve. Metoda të ndryshme janë përdorur për matjen e karaktereve morfologjike të bletëve dhe një ndër to është përdorimi i një skaneri me rezolucion të lartë i kombinuar më një program kompjuterik.

Kur insektet janë të mbytura dhe të diseksionuara, pjesët e trupit të tyre mund të montohen brënda lamave mikroskopike dhe skaneri mund të jenë metoda më e preferuar për të fituar imazhin e tiparit. Skanerat janë lehtësisht të arritshëm dhe në dispozicion me një gamë të gjerë të rezolucioneve. Në disa skanera ka shtesa që mundësojnë skanimin automatik të kornizave të shumta, duke e bërë marrjen e një imazhi të shpejtë dhe që kërkojnë më pak ndërhyrje.

Rezolucioni i një skaneri mund të jetë deri në 5000 dpi ose dhe më shumë në skanerat e fundit, rezolucion i cili është më shumë se tek shumica e kamerave digjitale të prodhuara. Kur përdoren skanerat, shkallëzimi nuk është i nevojshëm për shkak se zgjidhja e imazhit (në dpi) është e njohur. Imazhet e marra nga skanimi kanë një sfond uniform, gjë që e bën zbulimin e krahut apo të pjesëve të tjera të diseksionuara dhe analizën e tyre më të lehtë (Weeks & Gaston, 1997) (Weeks P.J.D. & Gaston K.J, 1997). Ndërsa prodhimi i një sfondi uniform me një mikroskop është shumë më i vështirë.

Realizimi i matjeve me skaner futet në metodat më të avancuara morfologjike. Për këtë është e nevojshme që një skaner të lidhet më një kompjuter me rezolucion të ekranit sa më të lartë në mënyrë që imazhi të duket sa më qartë. Në imazhet e fituara mund të realizojmë matjet e karaktereve morfologjike.

Programe të ndryshme kompjuterike janë krijuar për të thjeshtuar matjen e karaktereve morfologjike, programe të cilat përmbajnë mjetet e nevojshme që mundësojnë matjet në mënyrë automatike dhe brenda një kohe të reduktuar. Disa nga këto programe që janë më shumë të përdorur janë: Image Tool program, Photoshop program, Draw wing, Beemphorf, Autocad, Able Image Analyser, IMAGE-PRO Plus software, Digimizer program dhe Digital Image Tool program (Abou Shaara et al. 2012), (Tofilski, 2004), (Miladenovic et al, 2001), (Andere et al. 2008). Ruajtja e të dhënave në këto programe bëhet në mënyrë automatike, dhe më pas këto të dhëna përdoren për analizën statistikore. Përdorimi i skanerit në kombinim me një nga programet e lart përmëndura minimizon në maksimum gabimet e zakonshme në analizën morfometrike.

Page 36: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

30

Metoda me skanim është përdorur vitet e fundit edhe në vëndet fqinje si Serbi, Poloni, Maqedoni. Ka disa variante programesh që janë përdorur të kombinuara me skanera. Në Poloni është bërë matja e këndeve në flatrën e përparme me metodën me skanim dhe me anë të programit Draw Wing 2004 (Tofilski, 2008). Në Serbi (zona e veriut të Kosovës), është bërë matja e këndeve në flatrën e përparme dhe të pasme me metodën me skanim të kombinuar me programin Correl Draw 11 (Mladenović M., Simeonova V. D, 2010). Në Maqedoni matja e këndeve në flatrën e përparme është bërë me ndihmën e një skaneri me rezolucion të mesëm dhe matja e tyre është bërë me anë të programit Beewings 1.20. 1.8.2 Studimet morfologjike të kryera në Shqipëri Duke u bazuar në tiparet morfologjike, disa studime janë bërë për identifikimin e racës së bletës sonë. Me qëllim që të bëhet krahasimi i një tipari, shumë kampione të një rajoni i janë nënshtruar matjeve dhe analizat statistikore janë bërë në rezultatet e përfituara nga këto kampione. Studimi i parë i bërë në Shqipëri është ai i Docc. Qenan Nuri në vitin 1963. Ai realizoi matjen e gjashtë tipareve morfologjike të bletës së vëndit. Tiparet që ai përdori në studimin e tij ishin: gjatësia e trompës, gjatësia e krahut të përparm, gjerësia e krahut të përparm, numri i gremçeve, diametri gjatësor i tergitit të IV. Studimi u krye në një numër të kufizuar familjesh (15), që shtriheshin në zonën veri-lindore të vendit. Ai arriti në përfundimin që bleta e vëndit tonë është varietet i racës Apis mellifera carnica.

Metoda më e thjeshtë që është përdorur në klasifikimin e bletëve është matja e karaktereve të flatrës së përparme, të cilat janë tipike për çdo racë të pastër (Kauhausen-Keller & Keller, 1994). Shumë studime kanë përcaktuar që analiza venore e çiftit të parë të flatrave të bletëve punëtoreve mund të jetë një mjet i besueshëm për përcaktimin e përkatësisë racore të bletës mjaltëse (Dupraw, 1964; Ruttner, 1978, 1988; Kauhausen-Keller & Keller, 1994; Pritsch et al. 1999). Teknologjite kompjuterike të avancuara kanë bërë të mundur aplikimin e teknikave të reja që e bëjnë më të lehtë matjen e këtyre tipareve morfologjike.

Një nga këto teknika është përdorur nga Selim Dedej (Dedej 1994, 1996). Ai realizoi matjet morfometrike të karaktereve të flatrave të përparm të popullatës së bletës Shqiptare si dhe analizën elektroforetike (biometrike) të kokës dhe të toraksit të bletëve punëtore. 15 tiparet morfologjike që ai mati ishin: distanca a, distanca b, distanca c, distanca d, këndi A4, këndi B4, këndi D7, këndi E9, këndi G18 këndi J10 këndi J16, këndi K19, këndi L13, këndi N23, këndi O26. Studimi i tij u shtri në 8 rrethe të Shqipërisë të cilat janë: Burreli, Kavaja, Kruja, Kukësi, Pogradeci, Saranda, Tepelena dhe Tirana (figura 2.1). Ai e përcaktoi bletën tonë si një hibrid mes Apis mellifera carnica dhe Apis mellifera macedonica dhe që territori Shqiptar mund të konsiderohet si kufiri jugor i shpërndarjes së racës Apis mellifera carnica.

Page 37: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

31

Analiza morfologjike u vazhdua më tej në vitin 2002 nga një grup autorësh (Thomo., Shehu., Bajrami., Koni 2002) të cilët realizuan kërkimet biometrike të popullatës së bletës Shqiptare duke u bazuar në gjashtë tipare morfometrike. Matja e tipareve u realizua me metoda tradicionale, me mikroskop të paisur me mikrometër okular. Tiparet që ata analizuan ishin: gjatësia e flatrës së përparme, gjerësia e flatrës së përparme, trompa, indeksi kubital, piloziteti dhe toumentumi. U realizua një studim i gjerë dhe me ngarkesë të madhe në bletë. Studimi u shtri në 20 rrethe të Shqipërisë, që përfaqesonin zona të ndryshme gjeografike dhe klimaterike. Rrethet në të cilat u morën kampionimet ishin: Lushnje, Krujë, Vlorë, Gjirokastër, Mirditë, Sarandë, Berat, Kavajë, Librazhd, Përmet, Ersekë, Burrel, Fier, Mallakastër, Elbasan, Tropojë, Peshkopi, Shkodër, Tiranë dhe Korçë. Rezultati i studimit të tyre ishte që bleta jonë është varietet i racës A.m.carnica, pasi katër tiparet morfometrike si indeksi kubital, gjatësia trompës, gjatësia e flatrës dhe toumentumit janë brënda treguesve të racës A.m.carnica. Këto janë tiparet më të rëndësishme për përcaktimin e përkatësisë racore kurse treguesit si gjerësia e flatrës dhe piloziteti paraqisnin ndryshime të vogla por kjo nuk përbënte një problem pasi kufijtë e gjerë të racës A.m.carnica i lejojnë këto ndryshime jo sinjifikative për racën. Ata arritën në konkluzionin që bleta e vëndit tonë përbëhet nga popullata homogjene, pa diferencime gjeografike të dukshme, me një përhapje unimodale. Pra për përkatësinë racore të popullatës së bletës Shqiptare nuk ka pasur të njëjtat konkluzione nga autorë të ndryshëm. Në vitet e fundit, bletaria migratore është përhapur në Shqipëri për shkak të disponueshmërisë së florës sonë për të prodhuar lloje të ndryshme të mjaltrave. Gjatë këtyre migrimeve, raca të ndryshme të bletëve mjaltore mund të kryqëzohen me popullatat e bletëve të izoluara.

Ashtu siç e kemi përmendur edhe më sipër, në kushtet e ekonomisë së tregut, bletërritësit duke mos patur një program seleksionues për bletën e vëndit dhe duke mos u kënaqur nga rendimenti i saj, importojnë mëma të racave të huaja, në habitate të zonave me bletën vëndase pra mund të ndeshemi me dukurinë e hibridizimit. Ndërhyrje të tilla në popullatën e bletëve mund te kenë sjellë ndryshime sinjifikante në variacionin e tipareve morfologjike, prandaj është i nevojshëm përshkrimi i popullatës vëndase duke përdorur tiparet kryesore morfologjike.

Page 38: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

32

II. MATERIALET DHE METODAT

2.1 Materialet

Si njësi bazë për vëzhgim është marrë familja bletë mbi të cilën u aplikua marrja e kampioneve për 30 tiparet morfologjike, që do mateshin. Siç dihet familjet bletë janë të grupuara në parqe. Duke e quajtur familjen bletë në kuadrin e studimit si “individ”, kemi quajtur parkun si “koloni”, ndërsa parqet e një rrethi si “popullata”. Këtë e kemi mbështetur në këto argumenta (Thomo K., Shehu L., Bajrami Z., Koni M. 2002):

Familjet e një parku bletësh, në praktikën e mbarështrimit të vëndit tonë, pothuajse kanë dalë nga mëmat e vet parkut, qoftë me metodën e roitjes artificiale ashtu dhe të roitjes natyrale. Pra përfaqësojnë tipare fenotipike plotësisht të njëjta dhe tipare gjenetike pothuajse të njëjta. Bëjmë këtë shtesë sepse duke ditur se një mëmë bashkohet me 8-10 meshkuj, nga të cilët disa janë të huaj, mund të kemi shfaqje të rastit të ndryshimeve gjenetike.

Nga praktika shtegtuese e parqeve, që në shumicë janë nën 50 familje, lëvizet komplet parku pra edhe ndryshimet, që ndodhin në kullotat e vëndeve ku shtegtohet, megjithëse mund të jenë të popullatave të huaja janë të pothuajse të njëjta.

Kushtet klimatiko-kullosore të një parku janë të njëjta, pra ekologjikisht dhe ekotipikisht nuk duhet të kemi diferenca, aq më tepër se nga vëzhgimet tona paraprake në zonat ku janë bërë kampionimet nuk është identifikuar prezenca e racave të huaja.

Në përzgjedhjen e zonave të studimit jemi bazuar në disa karakteristika kryesore, ku mund të përmendim (Thomo K et al. 2002):

Shpërndarjen gjeografike të stacioneve, e cila ka të bëjë me shpërndarjen vertikale dhe horizontale të tyre në mënyrë që të kishim një gjithë përfshirje të territoreve të Shqipërisë si: zonat bregdetare, zonat e ulëta, kodrinore, paramalore dhe malore. Parqet nga janë marrë kampionet janë zgjedhur gjithashtu duke marrë në konsideratë rajonet kryesore klimatike dhe floristike mjaltore të vëndit tonë, duke përfaqësuar në këtë mënyrë kushte agro-klimatike të ndryshme.

Gjendja e stacioneve: Parqet e bletëve të kampionuara janë zgjedhur të qëndrueshëm, të pa lëvizura gjatë gjithë vitit. Kujdes iu kushtua dhe faktit që të merrnim kampione nga zonat e brezit kufitar me fqinjët, në mënyrë që të evidentojmë mardhëniet eventuale mes tyre. Janë përzgjedhur parqe me status shëndeti të kënaqshëm.

Kolonitë nga janë bërë kampionimet janë zgjedhur të tilla që të mos kenë qënë së fundmi subjekt i futjes së mëmave apo i roitjes nga vënde të tjera dhe sidomos nga parqet e kampionuara. Janë zgjedhur koloni, të cilat përdornin praktikat bletërritëse, pa mbarështrim intensiv të bletëve ose të mbretëreshave. Zona e studimit përfshin 20 rrethe të Shqipërisë të cilat janë: Tropojë, Kukës, Shkodër, Pukë, Mat, Lezhë, Dibër, Krujë, Tiranë, Elbasan, Gramsh, Librazhd, Korçë, Ersekë, Fier, Përmet, Vlorë, Sarandë, Lushnje, Berat dhe Kolonjë siç tregohen në figurën 2.1.

Page 39: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

33

Kampionet e marra në 1996 Kampionet e marra në 2013

Fig 2.1: Stacionet për periudhën 1996 dhe 2012- 2013

Në çdo rreth kemi marrë kampione nga tre parqe bletësh (zona të ndryshme klimatike), gjithsej janë kampionuar 60 parqe. Popullatat dhe kolonitë në të cilat kemi realizuar marrjen e kampioneve të bletës punëtore përfaqësojnë katër zona klimaterike (Berxholli A & Kola B, 2009):

- Zona me klimë mesdhetare fushore. Në këtë zonë bëjnë pjesë rrethet me parqet e mëposhtme. Shkodër me parqet në Muriqan dhe Rec, Berat me parqet në Kuçovë dhe Poshnje, Sarandë me parqet në Nevicë, Delvinë dhe Ksamil, Lezhë me parqet në Zejmen, Manat dhe Balldren, Tiranë me parqet në Ib dhe Prezë, Krujë me parqet në Bubq, Thumanë dhe Qëndër, Fier me parqet në Roskovec dhe Frakull, Lushnje me parqet në Krutje, Dushk dhe Grabian.

- Zona me klimë mesdhetare kodrinore. Në këtë zonë bëjnë pjesë rrethet me parqet e mëposhtme: Pukë me parqet në Iball, Gjegjan dhe Pukë Qëndër, Burrel me parqet në Klos dhe Macukull, Vlorë me parkun në Dukat, Përmet me parqet në Petran dhe Kutal, Tiranë me parkun në Kamëz, Gramsh me parkun në Plakë, Elbasan me parqet në Shtërmen dhe Paper, Fier me parkun në Ballsh.

- Zona me klimë mesdhetare paramalore. Në këtë zonë bëjnë pjesë rrethet me parqet e mëposhtme: Kukës me parkun në Kolesjan, Burrel me parkun në Baz, Dibër me parkun

TROPOJË

SHKODËR

PUKË KUKËS

LEZHA

MAT DIBËR

TIRANË

KRUJA

LIBRAZHD

ELBASAN

LUSHNJË

KAVAJË

FIER

VLORA VLORA TEPELENE

BERAT

GRAMSH POGRADEC

KORÇË

LENEPERMET MET

KOLONJË

SARANDË

Page 40: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

34

në Sohodoll, Berat me parkun në Poliçan, Elbasan me parkun në Shushicë, Gramsh me parkun në Trashavicë, Korçë me parqet në Devoll dhe Moravë, Librazhd me parqet në Qukës dhe Qëndër.

- Zona me klimë mesdhetare malore. Në këtë zonë bëjnë pjesë rrethet me parqet e mëposhtme: Tropojë me parqet në Markaj, Viçidol dhe Qafë Morinë, Kukës me parqet në Shtiqen dhe Topojan, Dibër me parqet në Maqellar dhe Melan, Vlorë me parqet në Radhimë dhe Llogara, Ersekë me parqet në Rehovë, Borovë dhe Leskovik, Librazhd me parkun në Lunik, Shkodër me parkun në Kir, Korçë me parkun në Maliq, Përmet me parkun në Përmet qëndër, Gramsh me parkun në Ishëm.

Page 41: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

35

2.2 Metodat

2.2.1 Teknika e kapjes

Si kriter është zgjedhur marrja e kampioneve në periudhën prill-qershor, që përkon me periudhën aktive të bletarisë dhe me tregues të tjerë të mbarështrimit në përgjithësi. Në disa raste të veçanta duke u bazuar tek temperatura mesatare vjetore e rretheve, kampionet janë marrë në periudhën prill-korrik. Për çdo park kemi marrë nga 3 kampione që përfaqësojnë tre familje të ndryshme dhe në total janë mbledhur 180 kampione në Shqipëri. Duke qënë se gjatë marrjes dhe pregatitjes, bletët dëmtohen, atëherë në mënyrë që të kishim një sasi të mjaftueshme bletësh në të cilat do kryenim matjet, kemi bërë marrjen e kampioneve me nga100 bletë punëtore.

Marrja e kampioneve është bërë në zgjoje të forta. Familje të forta konsiderohen ato familje që kanë mëmë të mirë dhe që janë me mbi 10 rrugëza bletë (korrniza me bletë). Gjithashtu është vlerësuar dhe sasia e cilësia e rezervave ushqimore, gjëndja shëndetësore e familjes dhe gjëndja e folesë apo e zgjoit si banesë. Marrja e bletëve është bërë kur koha ka qënë e ngrohur, pa erë të fortë dhe kur temperatura në hije nuk ka qënë më e vogël se 15-16 gradë (Nuri Q, 1963).

Afrimi tek zgjoi është bërë nga pjesa anësore e tij dhe jo nga përpara sepse në këtë mënyrë egërsohen bletët dhe shfaqin instiktin e mbrojtjes. Mbledhja e kampioneve është bërë në mënyrë që të përkojë me origjinën e tyre nga e njëjta koshere që do analizohet. Bletët janë kapur në mënyrë të rastësishme brënda zgjoit, më të dëshiruara janë bletët 14- 21 ditëshe, ato brënda zonës së pjellës, megjithatë kjo nuk është gjithmonë e mundur për faktin se zgjojet nuk mund të hapen shpesh për arsye nga më të ndryshme dhe në këto raste kemi bërë kampionimet në pjesën e hyrjes së zgjoit. Kampionimet i kemi bërë të paisur me veshjen e bletarit dhe me ndihmën e tymueses. Përdorimi i saj bën të mundur që bletët të konsumojnë mjalt dhe të mbushin qeskën e mjaltit dhe në këtë mënyrë qetësohen sepse nuk e përkulin dot barkun që të thumbojnë (Nuri Q, 1963).

Fig 2.2: Foto gjatë kampionimit të bletëve punëtore (Kuliçi M, 2013)

Heqja e kornizave është bërë nga ato të anës. Pasi është hequr korniza me pjellë, është kapur në dy anët saj dhe është nxjerrë jashtë duke e mbajtur gjithmonë mbi zgjua dhe jo jashtë tij për arsye se mund të bjerë mëma nëse është në kornizë. Pastaj është bërë kapja e bletëve punëtore me pinceta dhe duke përdorur kavanoz qelqi të hapur, që përmbante pambuk të zhytur në eter. Kur përdorim eter për anestezinë e bletëve, trompa e tyre shtrihet, kështu që matjet kryhen më lehtë dhe kjo është ndër të vetmet mënyra për të siguruar trompat, të cilat nuk mund të maten nëse nuk janë të dala jashtë. Me të gjitha metodat e tjera të mbytjes, trompa e tyre ngelet brenda (Ruttner, 1988).

Page 42: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

36

Fig 2.3. Gjatë kampionimit në brendësi dhe në hyrje të zgjoit (Kuliçi M, 2012)

Kemi realizuar kapjen e bletëve dhe në hyrje të zgjoit. Kjo është kryer me anë një furçe të vogël, të posatshme ose me kurthe siç mund të ishte një garzë e lyer me mjaltë, e vendosur tek pjesa e hyrjes. Në këtë mënyrë është bërë kapja e bletëve fluturuese dhe atyre mbledhëse.

Gjatë kampionimit të bletëve punëtore për të kryer analizën morfologjike të tyre, janë grumbulluar dhe të dhënat mbi florën mjaltore të vëndit. Të dhënat janë marrë nga vëndet ku janë bërë kampionimet. Krahas kampionimit në këto parqe është grumbulluar informacion nëpërmjet vëzhgimit direkt të punëtoreve mbledhëse, diskutimeve me botanistët e departamentit, me bletarët si dhe duke u bazuar dhe në klasifikimin melifer të bimëve sipas analizave melissopolenike të mjaltit sipas (Pignatti,1982) dhe E.Crane (1975), që mund të luhaten për zona me diferenca të mëdha gjeografike (Thomo, 2010; Paparisto K., Balza E, 2003).

Në këtë mënyrë kemi bërë përcaktimin e bimëve mbizotëruese mjaltore në 20 rrethe të vëndit (shih shtojcat). E kemi bërë këtë me qëllimin që të krijojmë një ide që kur të bëjmë diferencimin dhe analizën e diferencimit mes popullatave të shikojmë se në cfarë ambjenti jetojnë ato. Këto të dhëna sigurisht kanë karakter tregues pasi prodhimtaria reale varet nga shumë faktorë si toka, klima ecuria stinore, lagështia etj.

2.2.2 Ruajtja, etiketimi dhe transportimi i bletëve

Bletët pas mbytjes kanë kaluar në enë të mbyllura hermetikisht dhe janë ruajtur në etanol. Metoda më e mirë e ruajtjes së kampioneve të bletëve për analizat morfometrike është ruajtja në etanol 70 gradë (Ruttner, 1978). Në këtë mënyrë kitina qëndron e butë mjaftueshëm për diseksion. Transporti i tyre është bërë me termus për në laborator. Ruajtja e tyre është bërë në vënde të freskëta.

Për çdo park u hap një kartelë e veçantë për treguesit e zhvillimit dhe produktivitetit gjatë tre viteve të fundit dhe janë mbajtur shënim të dhëna si (referoju shtojcës, tabela 6.1): emri i rrethit, data e marrjes së mostrës, të dhëna mbi ecurinë e zhvillimit të atyre koshereve nga janë marrë kampionet si: mosha e mëmave, prodhimtaria (kg/koshere), ecuria pranverore (cilësia e mëmës nëpërmjet rregullsisë së pjellës së saj, forca e familjes, sasia e mjaltit të mbetur nga dimri, numri i hojeve me pjellë dhe prekja nga sëmundjet) dhe ecuria dimërore (forca e familjes dhe rezervat ushqimore) (Thomo et al. 2005) Po ashtu etiketimet janë bërë edhe në kampionet e marra. Në to kemi përcaktuar datën e marrjes, vëndin dhe rrethin nga është marrë kampioni.

Page 43: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

37

2.2.3 Metoda me skanim

Aktualisht rekomandohet për matjen e tipareve morfologjike, përdorimi i metodës kompjuterike bashkohore Scan Photo Technic (teknika SPT). Në këtë studim matjet e tipareve janë bërë me këtë metodë, me ndihmën e programit Photoshop (El-Aw, M.A., Kh. A. Draz., Kh.S.Abd El-Hamid., H. Abo-Shara. 2012). Përdorimi i kësaj metode krijoi mundësi për rritjen e numrit të tipareve morfologjike që do analizonim tek bletët mjaltëse, pasi në fillim kishim planifikuar të kryenim matjet vetëm për 11 tipare morfologjike por falë kësaj metode arritëm ta çonim numrin e tyre në 30.

Në teknikën SPT të gjitha tiparet morfologjike të studiuara janë matur duke përdorur skaner me rezolucion të lartë (Zoom 100%, ngjyra është e kuqe, jeshil, blu (RGB), rezolucioni 4800 ppi dhe njësia mm), të cilin e kemi lidhur më një laptop Dell, me rezolucion të ekranit (1440 × 900 piksel).

Etapat që duhet të ndjekim në përdorimin e Scan Photo Technic (figura 2.4) (Abou-Shaara, 2012) janë:

a) Mbledhja e kampioneveb) Diseksioni i pjesëve të trupit të bletëve dhe pregatitja e preparateve për skanimc) Skanimi i praparateved) Matja e tipareve morfometrike me anë të vizores së programit

(a) (b)

(c) (d)

c) d)

Fig 2.4: Etapat e matjes se tipareve morfologjike duke përdorur (SPT) (Kuliçi M)

Page 44: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

38

2.2.4 Tiparet morfologjike

Nga tiparet e analizuara nga studiuesit e variacioneve të subspecieve, në këtë studim kemi përdorur 30 prej tyre (Alpatov, 1929; Goetze, 1964; DuPraw, 1965; Ruttner, 1978; Ruttner, 1988). Këto karaktere përfshijnë 19 gjatësi tiparesh dhe 11 kënde mes 18 pikave të bashkimit në venat e krahëve, të futur për herë të parë nga Dupraw (1965). Këto tipare janë ndarë në karaktere të kokës e abdomenit, si dhe në karaktere të gjymtyrëve të artikuluara në toraks.

Në Tabelën 2.1 janë paraqitur tiparet morfologjike, që janë marrë në konsideratë për analizën taksonomike në këtë studim. Janë matur 17 tipare në flatrat e përparme dhe të pasme, 4 tipare për çdo këmbë të pasme, 4 tipare për çdo sternit të tretë dhe një tipar në kokë.

Flatrat e djathta janë përdorur nga shumë autorë gjatë analizës së tyre morfometrike (Nazzi, 1992; Andere et al. 2008; Uzunov et al. 2009; Mladenović et al. 2011., Abou-Shaara et al. 2012), ndërsa flatrat e majta janë përdorur nga autorë të tjerë (Bouga & Hatjina, 2005; Tofilski, 2008). Gjitha pjesët, që janë simetrike në trupin e bletës (siç janë flatrat dhe këmbët) janë matur në organin e djathtë.

Tab 2.1: Tiparet morfologjike të studiuara

Karakteret e kokës dhe të abdomenit Karakteret e gjymtyrëve të artikuluara në toraks

1. Gjatësia e trompës ( PL) 10. Gjatësia e flatrës së përparme (FWL)

2. Diametri gjatësor i tergitit të katërt (T4) 11. Gjerësia e flatrës së përparme (FWW)

3. Gjerësia e toumentumit, tergiti i 4 (TOM A) 12. Gjatësia e flatrës së pasme (HWL)

4. Gjerësia e shiritit të errët mestomentumit dhe skajit posterior të terg4 (TOM B) 13. Gjerësia e flatrës së pasme (HWW)

5. Gjatësia e qimeve në tergititn e 5 (HLT 5) 14. Gjatësia e femurit (FL)

6. Gjatësia e sternitit të 3 (LS3) 15. Gjatësia e tibias (TL) 7. Gjatësia e pasqyrës së dyllit, sësternitit 3 (WL) 16. Gatësia e bazitarsit (BL)

8. Diametri i pasqyrës së dyllit, sësternitit 3 (WT) 17. Gjerësia e bazitarsit (BW)

9. Distanca mes pasqyrave të dyllit,Sterniti i 3 (WD) 18. Numri i gremçeve (HA)

19. Indeksi Kubital (CI)

20-30. Këndet në flatrën e përparme

(A4, B4, D7, E9, G18, K19, J10, J16, N23, O26, L13)

Page 45: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

39

2.2.5 Pregatitja e preparateve

Bletët punëtore janë diseksionuar të sapo vrara ose të ruajtura në alkol (Ruttner et al. 1978). Bletët e ruajtura janë diseksionuar, pasi janë hequr nga alkoli e kanë kaluar në ujë të pastër e më pas në një letër thithëse. Kujdes të veçantë gjatë diseksionit i kemi kushtuar sterniteve dhe tergiteve për pastrimin e tyre nga indet lidhore, me anë të pincetave në mënyrë që të mos dëmtohet kitina. Bletët janë kapur nga gjoksi dhe janë diseksuar zakonisht me shpinën e tyre nga sipër, megjithse në disa raste, një tjetër qëndrim mund të jenë më i përshtatshëm p.sh koka, mund të përgatitet në çdo qëndrim që mund të dëshirohet. Pjesët e diseksuara nga trupi i bletës janë: trompa, sterniti i tretë, flatrat e përparme, flatrat e pasme, këmbët e pasme, tergitet e katërta dhe tergitet e pesta.

Në një fazë të dytë kemi bërë tharjen e pjesëve të diseksionuara dhe pregatitjen e tyre për montim. Montimi i flatrave dhe i gjymtyrëve të tjera lejon rrafshimin dhe pozicionimin e tyre në një plan pingul me aksin optik të instrumentit matës. Montimi i tipareve ndihmon për etiketimin dhe për ruajtjen më të lehtë të tyre. Montimi me ngjitës plastik transparent është i shpejtë, megjithatë, cilësia optike e imazheve të marra nga përgatitjet e tilla zvogëlohet dukshëm. Zgjidhja më e mirë ka qënë montimi i pjesëve brenda lamave të mikroskopëve dhe fiksimi i tyre anash me ngjitëse plastike. Për më tepër, ky lloj montimi është i shpejtë, i lehtë dhe remontimi i tij është i mundur.

Gjatë montimit i është kushtuar rëndësi faktit që pjesët e diseksuara të vendosen të gjitha në të njëjtin drejtim, për të lehtësuar proçedurën e matjeve. Pastaj është bërë mbulimi i tyre me një lamë tjetër, fiksimi me ngjitës dhe në fund është bërë etiketimi i tyre mbi lama. Në secilin preparat është shënuar numri i kampionit, emri i parkut, emri i tiparit, si dhe rrethi nga është marrë. Në çdo preparat janë vendosur 20 tipare të njëjta, në të njëjtin drejtim (Ruttner et al. 1978) siç tregohen në figurën 2.5. Për çdo kampion me pjesët e diseksionuara janë pregatitur shtatë lloj preparatesh, të cilat janë paraqitur në figurën 2.5.

Fig 2.5: Llojet e preparateve në çdo kampion

I. Preparate për tropma II. Preparate për flatrat e përparmeIII. Preparate për flatrat e pasmeIV. Preparate për sternitin e tretëV. Preparate për këmbët e pasme VI. Preparate për tergitin e IVVII.Preparate për tergitin e V

Page 46: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

40

Tiparet e montuara në këtë mënyrë janë të gatshme për t’u skanuar, për t’u projektuar me një projektor apo për t’u fotografuar nën një mikroskop. Në këtë studim ashtu siç e kemi përmendur edhe më sipër ne kemi vendosur që të kryejmë matjet me një metodë të avancuar, me teknikën SPT. Në mënyrë që të realizohen matje me një metodë të tillë, duhet që të gjitha preparatet të skanohen paraprakisht. Preparatet me pjesët e diseksionuara i kemi skanuar veç secilën dhe pas skanimit kanë kaluar në kompjuter si imazhe (figura 2.6). Për çdo park (që përmban 3 kampione) janë pregatitur nga 21 preparate dhe gjithsej nga 60 parqe të ndryshme në Shqipëri janë pregatitur dhe skanuar 1260 preparate. Këto përfshijnë 180 preparate me trompa, 180 preparate me sternitin e tretë, 180 preparate me këmbët e pasme, 180 preparate me tergitin e IV, 180 preparate me tergitin e V dhe 360 preparate me flatra të përparme dhe të pasme. Koha mesatare e skanimit të secilit preparat ka qënë minimalisht 1 minutë.

Fig 2.6. Imazh i këmbëve të pasme dhe sternitit të tretë pas hapjes së tyre me programin Photoshop (Kuliçi M)

2.2.6 Matja e tipareve morfologjike Në imazhet e fituara pas skanimit janë kryer matjet biometrike në mënyrë automatike me programin photoshop. Matja e tipareve është bërë duke iu referuar metodës standarte (Ruttner et al. 1978; 1988). 18 tipare janë matur në njësinë (mm), numri i gremçeve është matur si numër dhe 11 këndet në flatrën e përparme si kënde. Jo më pak se 10 bletë për kampion janë të rekomanduara për kryerjen e analizave morfometrike (Ruttner, 1978). Prandaj në secilën nga 180 kampionet, kemi diseksionuar dhe matur nga 20 bletë punëtore. Gjithsej për studimin e tipareve morfometrike të bletës Shqiptare janë kryer matjet në 3600 bletë punëtore. Në çdo bletë kemi realizuar matjen e 30 tipareve morfologjike dhe në total për kryerjen e këtij studimi janë bërë 108.000 matje.

Page 47: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

41

Në kokë është bërë matja e gjatësisë së trompës (PL). Gjatësia e trompës së bletëve punëtore është matur si maksimumi i distancës nga kardo në flabellum (Abou-Shaara. 2012) siç tregohet në figurën 2.7.

Fig 2.7: Gjatësia e trompës (Kuliçi M, sipas Ruttner et al.1978)

Në këmbën e pasme të çdo bletë janë matur katër tipare (Abou-Shaara. 2012), (figura 2.8): Gjatësia e femurit (FL) është matur si maksimumi i distancës nga fundi i trokanterit deri në fillim të tibias. Gjatësia e tibias (TL) është matur si maksimumi i distancës nga fundi i femurit deri në fillim të bazitarsit, gjatësia e bazitarsit (BL) është matur si distanca maksimale e gjatësisë së bazitarsit dhe gjerësia e bazitarsit (BW) si distanca maksimale e gjerësisë së bazitarsit.

Fig 2.8: Gjatësitë e katër tipareve që i takojnë këmbës së pasme (Kuliçi M, sipas Ruttner et al. 1978)

Page 48: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

42

Në sternitin e tretë janë bërë matje të katër tipareve (figura 2.9). Janë matur diametri gjatësor i sternit të tretë (S3), gjatësia e pasqyrës së dyllit (WL), diametri i pasqyrës së dyllit (WT), të cilat janë matur si maksimumi i distancës së diametrit gjatësor të sternitit të tretë, gjatësisë së pasqyrës së dyllit dhe diametrit të pasqyrës së dyllit. Distanca mes pasqyrave të dyllit (WD) është matur si maksimumi i distancës mes dy pasqyrave.

Fig 2.9: Gjatësia e tipareve të sternitit të III (Kuliçi M, sipas Ruttner et al. 1978)

Në tergitin e katërt janë matur tre tiparet e paraqitura në figurën 2.10. Diametri gjatësor i tergitit të katërt (T4) është matur si maksimumi i distancës së diametrit të tërgitit. Toumentumi (TOM A) është matur si gjerësia e rrip-brazdes të errët në tergitin e katërt. Distanca mes toumentumit dhe skajit posterior (TOM B) është matur si distancë mes toumentumit dhe skajit posterior të tergitit të katërt. Ndërsa në tergitin e pestë është matur piloziteti si gjatësi e qimeve në këtë tergit.

Fig 2.10: Gjatësia e tipareve të tergitit të IV dhe të V (Kuliçi M, sipas Ruttner et al. 1978)

Në flatrën e pasme të djathtë janë matur tre tipare siç tregohen në figurën 2.11. Gjatësia (HWL) dhe gjerësia e flatrës së pasme (HWW) janë matur si maksimumi i distancës së gjatësisë dhe gjerësisë së kësaj flatre. Numri i gremçeve është matur si numër.

Page 49: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

43

Fig 2.11: Tiparet që janë matur në flatrën e pasme (www.honeybee anatomy) Në flatrën e përparme janë matur 14 tipare morfometrike siç paraqiten dhe në figurat 2.12, 2.13 dhe 2.14-2.24. Gjatësia (FWL) dhe gjerësia e flatrës së përparme (FWW) janë matur si maksimumi i distancës së gjatësisë dhe gjerësisë së flatrës.

Fig 2.12: Gjatësitë e tipareve në flatrën e përparme (Kuliçi M, sipas Ruttner et al. 1978)

Page 50: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

44

Për indeksin kubital janë bërë disa përcaktime. Ndoshta ky term është përdorur për herë të parë nga Alpatov në vitin 1948 (Alpatov, 1948). Ky Indeks sipas Alpatov është shprehur në përqindje (figura 2.13):

CIAlpatov = 100 dAB/dBC ku: dAB - distanca mes pikave A dhe B dBC - distanca mes pikave B dhe C

Fig 2.13: Indeksi kubital (Adam Tofilski-www.honeybee.drawwing.org)

Në vitin 1959, Goetze futi përcaktimin e ri të indeksit kubital sipas të cilit CI përcaktohej si raporti i dy distancave, konkretisht i distancës BC ndaj asaj AB (Goetze, 1959) (figura 2.13).

CIGoetze = dbC/dAb ku: dbC – distancë mes pikave B dhe C dAb – distance mes pikave A dhe B

Përkufizimi i fundit është pranuar në përgjithësi në Evropën Perëndimore, ndërsa në Evropën Lindore është përdorur përkufizimi i Alpatov (www.External anatomy of honey bee). Por gjatë viteve të fundit shumica e studimeve morfologjike që përfshijnë CI, janë realizuar sipas metodës së sugjeruar nga Goetze (1959), prandaj në studimin tonë kemi bërë matjen e këtij tipari sipas kësaj metode.

Pasi janë përcaktuar 18 kryqëzimet mes venave kryesore, këndet janë matur mes kryqëzimeve të nervaturave të flatrave të përparme. Matjet e 11 këndeve (DAWINO PROTOCOL-Bee Research Institute, Czech Republic. 2000), janë paraqitur në figurat 2.14-2.24.

Page 51: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

45

Fig 2.14: Këndi A4, mes pikave 4; 1; 5 Fig 2.15: Këndi B4, mes pikave 1; 4; 5

Fig 2.16: Këndi D7 mes pikave 4; 3; 13 Fig 2.17: Këndi E9 mes pikave 6; 5; 10

Fig 2.18: Këndi G18 mes pikave 12; 13; 14 Fig 2.19: Këndi J10 mes pikave 6; 9; 10

Page 52: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

46

Fig 2.20: Këndi J16 mes pikave 8; 9;18 Fig 2.21: Këndi K19 mes pikave 12; 11 14

Fig 2.22: Këndi L 13 mes pikave 5; 7; 6 Fig 2.23: Këndi N23 mes pikave 9; 18, 17

Fig 2.24: Këndi O26 mes pikave 15; 14; 16

Page 53: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

47

2.2.7 Përdorimi i mesatareve të tipareve morfologjike

Për të bërë krahasimin e dy teknikave: asaj SPT dhe binokulare kemi realizuar matjen e 15 tipareve morfologjike tek bletët e kampionuara në rrethin e Matit. Për të realizuar këtë krahasim janë përdorur kampionet e marra nga katër parqe (1-Klos, 2- Suç, 3- Baz, 4- Macukull) në këtë rreth, ku çdo park është përfaqësuar nga tre kampione. Gjithsej në këtë rreth janë përdorur 12 kampione. Në çdo kampion 20 bletë punëtore janë zgjedhur rastësisht dhe janë diseksuar për matje, si rrjedhim matjet janë kryer në 240 bletë. Fillimisht këto matje janë kryer me teknikën bashkohore SPT (Abou-Shaara et al. 2012) e më pas me metodën e zakonshme binokulare, me anë të steriomikroskopit. Pasi janë kryer matjet rezultatet e përfituara nga dy metodat janë krahasuar.

Duke u bazuar tek përfundimet e Dupraw, i cili theksoi se 11 këndet në flatrën e përparme sikurse edhe parametrat e tjerë morfometrik të flatrave të bletës mjaltëse mund të përcaktojnë variabilitetin brenda llojit dhe mes llojeve atëherë menduam që të realizojmë diferencimin e popullatës së bletëve në Shqipëri nëpërmjet tipareve të flatrave të përparm (Dupraw, 1965). Prandaj për të kryer këtë diferencim, përdorëm vlerësimet për mesataret e indeksit kubital (Alpatov, 1929) dhe 11 këndeve mes pikave të bashkimit në venat e krahëve, në 20 popullatat e bletëve në Shqipëri të matura në 3600 bletë punëtore.

Duke përdorur vlerësimet sasiore të këtyre 12 karaktereve morfologjike të flatrave të përparm të popullatës Shqiptare, u studiuan lidhjet që ekzistojnë midis këtyre tipareve morfologjike dhe u vlerësuan afërsitë/distancat midis nënpopullatave të bletëve, të identifikuara si të tilla prej rajonit ku ato mbarështohen. Për të vlerësuar ndryshimet e ndodhura, gjatë pesëmbëdhjetë viteve të fundit, në diferencimin lokal në popullatën lokale të bletëve në Shqipëri, përdorëm të dhënat për 12 tiparet, objekt të këtij studimi, të publikuar prej Dedej S et al. (1996).

Studimi i 1 tipari (flatra e përparme), nuk arriti që të bëjë diferencimin e popullatave të bletës së vëndit, prandaj bëmë diferencimin e popullatave duke u fokusuar në tiparet e tjera. Për të realizuar këtë diferencim, ne shtuam numrin e tipareve dhe përdorëm program të avancuar për realizimin e analizës statistikore. Kështu për studimin e diferencimit lokal në popullatën aktuale të bletëve në Shqipëri u përdorën vlerësimet për mesataret e 17 tipareve të tjera morfologjike të matura në 3600 bletë punëtore. Për të vlerësuar ndryshimet që kanë ndodhur gjatë 10 viteve të fundit, në popullatën lokale të bletëve në Shqipëri, përdorëm të dhënat për 6 tiparet morfologjike të publikuara nga (Thomo K., Shehu L., Bajrami Z., Koni M. 2002). E kemi bërë këtë krahasim pasi kemi vërejtur ngjashmëri në tiparet e studiuara, në zonat ku janë kryer studimet, po ashtu në pregatitjen e bazës materiale si dhe në përpunimin e të dhënave.

Për të bërë të mundur evidentimin e pozicionit të bletës sonë lidhur me racat e bletëve që mbarështrohen në vëndet fqinj, përdorëm vlerat e tipareve të flatrës së përparme të djathtë të bletës së vëndit. Vlerat e këtyre tipareve janë përdorur për tu krahasur me vlerat e të njëjta tipareve, të publikuara nga DAWINO protocol për nënlloje të ndryshme.

Page 54: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

48

Ne kemi bërë krahasim të dhënave të bletës sonë me të dhënat e të njëjta tipareve për 3 nënlloje të Apis mellifera që gjënden në degën evolucionare C, shtrirja e së cilës mbulon edhe vëndin tonë. Por duke qënë se nënllojet kryesore të Apis mellifera si: Apis mellifera mellifera, Apis mellifera carnica, Apis mellifera ligustica dhe Apis mellifera caucasica janë nënllojet që kanë ndikimin më të madh dhe që për shkak të avantazheve të tyre në bletari kanë shtrirjen më të gjerë, atëherë ne në studimin tonë krahasues, shtuam edhe të dhënat për nënllojin A.m.mellifera (linja M) dhe A.m.caucasica (linja O). Këtë e realizuam për të parë nëse ka ndonjë lidhje të mundshme të bletës sonë me këto nënlloje. Prandaj në këtë studim u përqëndruam në idenë se kush është nënlloji i Shqipërisë, ku përfshihet bleta jonë dhe me cilin nënlloj ajo ka afërsi më shumë.

Duke përdorur këto tipare të matura në 20 popullata bletësh në rrethe të ndryshme u vlerësuan mardhëniet mes popullatës së bletës Shqiptare dhe popullatave që ju përkasin nënllojeve: A.m.carnica, A.m.ligustica, A.m.macedonica, A.m.mellifera dhe A.m.caucasia (V.Maul&A.Hahnle, 1994; N. Nedić et al. 2011; M. Mladenović&V. D. Simeonova, 2014; Dedej S et al. 1992; Institut fur Bienenkunde in Oberursel (D) (1977); F Nazzi, 1992; DAWINO protokoll). Krahasimin e të dhënave me autorë të tjerë e kemi bërë pasi kemi vërejtur ngjashmëri në mbledhjen e të dhënave, numrin e tipareve të studiuara, në përpunimin dhe interpretimin statistikor të tyre. Nuk e kemi përfshirë në këtë studim nënllojin A.m.cecropia pasi nuk kemi gjetur studime të tipareve të flatrave të përparm për këtë racë.

Nga studimi i literaturës nuk kemi gjetur një studim të lidhjeve apo distancave mes gjithë këtyre popullatave, një studim i tillë bëhet për herë të parë. Një studim i ngjashëm është bërë mes popullatave të bletës mjaltëse të Polonisë, Bjellorusisë dhe Ukrahinës në Evropën Lindore, ku dhe janë studiuar përmes analizës diskriminante dhe analizës cluster, lidhjet e këtyre popullatave me gjashtë nënlloje si: A.m.carnica, A.m.macedonica, A.m.ligustica, A.m.caucasica, A.m.mellifera dhe Apis.m.anatoliaca (Marina D. Meixner et al. 2007).

Page 55: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

49

2.2.8 Përpunimi statistikor i të dhënave Për krahasimin e dy teknikave që janë përdorur për matjen e tipareve morfologjike tek bletët mjaltëse (Apis mellifera L.), rezultatet e marra nga matjet e bëra me dy metodat e ndryshme janë krahasuar duke përdorur T-test. Për të vlerësuar dallimet midis racave të ndryshme të bletëve, mjaft autorë mbështeten në vlerat e tipareve morfologjike. Për pasojë saktësia e metodës së përdorur për matjet e këtyre tipareve është një faktor me efekt të rëndësishëm në gjykim final. Në këto kushte është e rëndësishme të studiohet dhe t’i jepet përgjigje pyetjes: Metoda që do të përdoret për matjen e tipareve morfologjike a ndikon në mënyrën e klasifikimit (grupimit) të individëve, që dihet se i përkasin të njëjtës popullatë? Hipoteza statistikore që është studiuar është: Diferencat në rezultatet e matjeve me metodën binokulare dhe metodën Scan Photo, nuk sjellin ndryshime statistikore, të vërtetuara, në klasifikimin (grupimin) e individeve. Si kriter klasifikimi, në këtë rast, analiza diskriminante ka përdorë “metodën e matjes”. Programi Statgraphic Centurion IX, është përdorur për të bërë analizën statistikore të dhënave të marra nga matjet e këtyre tipareve. Analiza diskriptive u përdor për të vlerësuar mesataren dhe gabimin standart për të gjitha tiparet morfologjike objekt të këtij studimi, për çdo nënpopullatë të identifikuar si të tillë me rajonin gjeografik në të cilën ajo ndodhet. Për të gjykuar për lidhjet midis tipareve morfologjike, u vlerësuan koefiçentët e korelacionit të Pirsonit. Duke përdorur mesataret e tipareve u llogaritën distancat euklidiane midis 20 nënpopullatave. Vlerësimi i ndryshimeve të ndodhura gjatë pesëmbëdhjetë viteve të fundit, në diferencimin lokal tek popullata e bletëve në Shqipëri, u realizua nëpërmjet analizës cluster dhe krahasimit të dendrogramave të ndërtuara me të dhënat e vitit 1996 (Dedej et al.1996) me të dhënat tona, të grumbulluara në periudhën 2011-2012.

Për të realizuar diferencimin lokal gjenetik të popullatës A.m.carnica si dhe të nënllojeve A.m.macedonica, A.m.ligustica, A.m.mellifera, A.m.caucasica, në Gjermani, Rajonin Alpin, Austri, Kroaci, Serbi, Veri i Kosovës, Shqipëri dhe Maqedoni vlerësimet për mesataret e 11 karaktereve morfologjike i janë nënshtruar analizës statistikore. Për të gjykuar në lidhje me përkatësinë e bletës Shqiptare u përdorën metoda e analizës së komponentëve kryesorë dhe metoda cluster. Në analizën e komponentëve kryesorë nënllojet dhe disa popullata të Apis mellifera carnica janë paraqitur në planin e dy komponentëve të parë kryesorë.

Analiza cluster është përdorur për të ndërtuar dendrogramën, që paraqet grupimet e disa nënlloje bletësh mjaltëse dhe disa popullatave të Apis mellifera carnica, duke përdorur për këtë qëllim distancat Euklidiane të vlerësuara duke përdorur mesataret e tipareve në studim për secilën prej nënllojeve apo popullatave të Apis mellifera carnica. Për realizimin e studimit mbi diferencimin lokal në popullatën e bletëve të Shqipërisë mbështetur në vlerësimet për 17 tiparet morfologjike, analiza statistikore e të dhënave është kryer me Programin STATISTIKA 7 dhe EXCEL. Janë vlerësuar mesataret për të

Page 56: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

50

gjithë treguesit e marrë në analizë, për çdo nënpopullatë, të identifikuar si të tillë me rajonin gjeografik. Për të vlerësuar praninë ose jo të diferencimit lokal u krye analiza e komponentëve kryesorë dhe nënpopullatat u paraqitën në planin e dy komponentëve të parë kryesorë. Analiza cluster u përdor për të ndërtuar dendrogramën, që tregon grupimet e nënpopullatave të bletëve, duke përdorur për këtë qëllim distancat euklidiane të vlerësuara duke përdorur mesataret e tipareve në studim, për secilen prej nënpopullatave, të emërtuara sipas rajonit gjeografik ku mbarështohen.

Page 57: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

51

III. REZULTATET DHE DISKUTIMI I TYRE

3.1 Efikasiteti i metodës SPT (Scan Photo Technic) Në Tabelën 3.1 paraqiten mesataret e 15 tipareve morfologjike të matura tek bletët punëtore me mikroskop dhe me teknikën SPT. Mesataret e këtyre matjeve të kryera me dy metodat janë paraqitur dhe në Grafikun 3.1. Rezultatet e dhëna në Tabelën 3.1 tregojnë se vlerat mesatare të tipareve të ndryshme morfologjike të matura me metodën binokulare janë, në të gjitha rastet, më të larta se ato të matura me metodën Scan photo. Ky është rezultat i ngjashëm me atë të komunikuar prej Samborski et al. (2002), dhe El-Aw, M. A et al. (2012). Diferencat e vrojtuara, vlerësohen në kufijtë 0.003 deri në 0.056. Të krahasura me ato të komunikuara prej El-Aw, M. A et al. 2012, këto diferenca, rezultojnë të jenë rreth 2.6 – 16,6 herë më të vogla.

Diferencat më të vogla në rezultatet e matjeve me dy metodat e ndryshme janë vlerësuar për tiparet: gjatësia e femurit (0.003), diametri gjatësor i sternitit III (0.009), distanca mes pasqyrave të dyllit (0.014), gjerësia e flatrave të pasme (0.016) dhe gjatësia e metatarsit (0.019). Diferencat më të mëdha janë vrojtuar për tiparet: diametri gjatësor i tergitit IV( 0.055) dhe gjerësia e metatarsit (0.056). Siç shihet, në mesatare, rezultatet e marra nga përdorimi i dy metodave për matjen e tipareve morfologjike, ndryshojnë pak nga njëri tjetri (Grafiku 3.1).

Analiza statistikore (Tabela 3.1) tregon se midis mesatareve të tipareve morfologjike të marra në shqyrtim, të vlerësuara duke përdorur të dhënat e matjeve të kryera me metodën binokulare dhe Scan Photo, nuk ka ndryshime statistikisht të vërtetuara (P<0.05 0-001). Ky është rezultat i njëjtë me atë të komunikuar dhe prej El-Aw, M. A. et al. (2012).

Tab 3.1: Mesataret e tipareve morfologjike të bletëve punëtore të matura me metodën binokulare dhe me metodën SPT.

Nr. Karakteret Mesatarja±gabimin standart Diferenca (mm) T – test Binokular Scan Photo

1 Gjatësia e trompës 6.276±0.031 6.238±0.031 0.038 0.379** 2 Gjatësia e flatrës së përparme 9.328±0.012 9.300±0.012 0.028 0.114** 3 Gjerësia e flatrës së përparme 3.213±0.005 3.175±0.005 0.038 0.000*** 4 Gjatësia e flatrës së pasme 6.533±0.012 6.490±0.012 0.043 0.010*** 5 Gjerësia e flatrës së pasme 1.874±0.006 1.858±0.005 0.016 0.042*** 6 Gjatësia e femurit 2.567±0.007 2.570±0.006 0.003 0.777* 7 Gjatësia e tibias 3.198±0.005 3.162±0.006 0.036 0.001*** 8 Gjatësia e bazitarsit 2.134±0.005 2.115±0.006 0.019 0.017*** 9 Gjerësia e bazitarsit 1.214±0.003 1.211±0.004 0.056 0.486**

10 Numri i gremçeve 20.355±0.119 20.307±0.110 0.048 0.765* 11 Diametri gjatësor i tergitit IV 2.172±0.005 2.117±0.005 0.055 0.000*** 12 Diametri gjatësor i sternitit III 2.755±0.006 2.746±0.006 0.009 0.291** 13 Gjatësia e pasqyrës së dyllit 1.354±0.005 1.326±0.005 0.028 0.000*** 14 Diametri i pasqyrës së dyllit 2.400±0.006 2.357±0.006 0.043 0.000*** 15 Distanca mes pasqyrave të dyllit 0.312±0.005 0.298±0.004 0.014 0.031***

Diferenca statistikisht jo e vertetë (* P<0.05, ** P<0.01, ***P<0.001)

Page 58: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

52

Grafiku 3.1: Mesataret e tipareve morfometrike të bletëve punëtore të matura me metodën binokulare dhe me metodën Scan photo.

Kemi bërë klasifikimin në dy grupe ( që dallohen nga metoda e përdorur) të 240 bletëve tek të cilat janë bërë matjet e 15 tipareve morfometrike me dyja metodat dhe analiza diskriminante dha rezultatin e treguar në tabelën 3.2.

Tab 3.2: Klasifikimi i 240 bletëve në grupe sipas metodës së përdorur

Metoda Gjithsej individë Klasifikimi

Binokular Scan Photo Binokular 240 113 115

% 49.6% 50.4% Scan Photo 240 115 113

% 50.4% 49.6%

Siç shihet, kriteri i përdorur për klasifikim - metoda e matjes - nuk ka efekt të provuar statistikor në klasifikimin e individëve. Tek rreth 50% e individëve efekti i metodës së matjes nuk shfaqet. Duke ju referuar rezultateve të matjeve në këta individ është e pamundur, që mbështetur në të dhënat e këtyre matjeve, të gjëndet se cila metodë është përdorur për matjen e tipareve.

Për pasojë, mund të gjykojmë që metoda Scan Photo, e krahasur me metodën binokulare, nuk sjell ndryshime statistikisht të provuara në vlerësimin sasior të tipareve morfologjike, të cilat të arrijnë të ndikojnë në analizat dhe vlerësimin e diferencave midis racave (popullatave) të bletëve. Matja e tipareve morfologjike në bletët punëtore me metodën Scan Photo jep rezultate statistikisht të barabarta me rezultatet e metodës binokulare.

Page 59: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

53

Megjithëse për të gjitha tiparet metoda Scan Photo jep vlera pak më të ulëta se metoda binokulare, efekti i shumuarit tyre në klasifikimin e individëve në grupe, raca, popullata të dallueshëm statistikisht është zero. Nëse krahasojmë dy metodat vërejmë që duke përdorur teknikën Scan photo, gjatësia e tipareve mund të matet në disa njësi (mm, cm, pixel dhe inç) kurse me metodën binokulare zakonisht me njësinë mm. Gjithashtu metoda Scan photo kërkon vetëm një skaner me rezolucion të lartë dhe një kompjuter me programin e photoshopit që janë të lehtë për tu siguruar dhe me një kosto të ulët, kurse metoda tjetër kërkon një steriomikroskop me një kosto më të lartë.

Vizorja e programit të Photoshopit realizon matje në mënyrë automatike, është e thjeshtë në përdorim si dhe kursen kohën e matjeve. Nga ana tjetër në metodën binokulare llogaritja e matjeve mund të rezultojë në gabime, kjo në varësi të personit, që kryen matjet dhe kërkon një kohë të gjatë për të realizuar matjet (tabela 3.3).

Tab 3.3: Tabela krahasuese e dy metodave të matjes së tipareve morfologjike

Ndryshimet Metoda tradicionale Metoda SPT

Njësia e matjes Zakonisht në mm

Në mm, cm, inç, pixel

Saktësia e matjes Llogaritja e gjatësisë mund të

rezultojë në gabime

Vizorja e programit kryen matje automatike

Koha e matjeve Kërkon një kohë të gjatë

Kursen në kohë

Ky studim, i kryer për herë të parë në Shqipëri, tregon se përdorimi i i teknikës së skanimit të zakonshëm dhe i programit photoshop bën të mundur thjeshtimin i proçedurës së matjeve të tipareve morfologjike të këmbës së pasme, të flatrës së përparme, të flatrës së pasme, trompës, të sternitit të tretë, të tergitit të katërt dhe të tergitit të pestë të bletës mjaltëse, si dhe rrit besueshmërinë e studimeve me një numër shumë të madh të matjeve.

Page 60: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

54

3.2 Studimi i tipareve morfometrike të bletës Shqiptare Në tabelën 3.4 jepen mesataret dhe gabimi standart, të vlerësuara për 12 tiparet e marra në analizë në flatrat e përparm të 20 popullatave të bletëve. Në Tabelën 3.5 jepen mesataret dhe koefiçentët e variacionit për këto 12 tipare (CI dhe 11 këndet e flatrës së përparme) në popullatën e bletës Shqiptare (2011-2012). Tabela 3.6 paraqet koefiçentët e korelacionit të Pirsonit mes këtyre 12 tipareve. Ndërsa në tabelën 3.7 jepen vlerësimet e mesatareve për 18 tiparet e tjera të marra në studim, të matura në 20 popullatat e bletëve në rajone të ndryshme të Shqipërisë. Vlerësimet për mesataret, gabimet standarte dhe koefiçentët e variacionit, për të gjithë popullatën e bletëve në Shqipëri për këto 18 tipare jepen në Tablën 3.8. Në tabelën 3.9 janë dhënë vlerat e koefiçentëve të korelacionit midis këtyre tipareve, për të gjithë popullatën e vëndit. Rezultatet e matjeve të bletëve punëtore të kampionuara (Tabela 3.4) treguan variacion të mesatareve për karakteret e egzaminuara të flatrave. Vlera mesatare për CI ishte 2.77mm me kufi nga 2.33mm (Tropojë) në 2.95mm (Mat). Kjo vlerë afron me vlerën e komunikuar nga Thomo K. et al. 2002 (2.63 ±0.17) dhe ka një diferencë sinjifikante (P <0.05) me vlerën e komunikuar nga Dedej, S. et al. (1996) (2.54±0.02). Rezultatet e matjeve paraqitën variacion në mesataret e tiparit të indeksit kubital në flatrën e përparme. Siç e thamë më sipër vlera mesatare për indeksin kubital ishte 2.779 mm. Kjo vlerë afron me vlerën e CI për A.m.carnica në Ish Jugosllavi që është 2.659mm (“Institut fur Bienenkunde” in Oberursel (D) (1977), po ashtu afron dhe me vlerat e komunikuara për këtë racë nga: DAWINO Protocol që është 2.8mm; nga D Kauhausen-Keller&R Keller (1994) që është 2.7mm dhe nga grupi i autorëve (Mirella Leporati., Marina Valli., Sandro Cavicci, 1984) që është 2.76mm. Diferencat në mesataret e indeksit kubital mes nënpopullatave nuk janë sinjifikante në të gjitha rastet. Duke ju referuar vlerave mesatare të CI në popullatën e bletëve të Shqipërisë mund të identifikojmë pesë grupe të ndryshme: 1. Sarandë, Lushnje, Mat, Korçë; 2.Vlorë, Fier, Lezhë, Krujë, Përmet, Ersekë; 3. Berat, Pukë, Shkodër, Elbasan, Dibër, Gramsh, Kukës; 4. Tiranë, Librazhd dhe 5. Tropojë. Diferenca më të mëdha midis rajoneve, statistikisht signifikante (P<0.05), në vlerat mesatare të këndëve të marra në studim, evidentohet për këndet B4, N23 dhe L13. Këndi B4 me vlerë mesatare 111.08, varion nga 108.54 (Sarandë) në 112.81 (Kukës). Këndi N23 me vlerë mesatare 91.81, ndryshon nga 89.37 (Sarandë) në 96.05 (Elbasan dhe Dibër). Këndi L13 me vlerë mesatare 12.76, varion nga 10.46 në Dibër, Elbasan në 13.94 në Lushnje. Për të gjykuar për lidhjet stokastike, që mund të ekzistojnë midis tipareve të ndryshme u vlerësuan koefiçentët e korelacionit të Pirsonit (tabela 3.6). Siç shihet, të dhënat tona nuk evidentojnë lidhjen e CI me këndet E9 dhe J16, (P>0/05), ndërkohë që ky indeks ka lidhje negative (P<0.05) me këndet B4, K19, J10, N23 dhe lidhje pozitive (P<0.05) me këndet A4, D7, L13 dhe O26. Lidhjet më të forta (r>0.6) vlerësohen midis këndëve A4xB4, A4xD7, B4xK19, B4xN23, K19xN23.

Page 61: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. K

ULI

ÇI

Lid

hjet

gje

netik

e te

pop

ulla

tave

të b

letë

s shq

ipta

re d

he k

raha

sim

i i ty

re m

e po

pulla

tat e

vën

deve

fqin

je

55

Tab

3.4

: Mes

atar

et d

he g

abim

et st

anda

rte të

mat

jeve

të se

lekt

uara

për

kam

pion

et e

ble

tëve

nga

Shq

ipër

ia

Mad

hësi

të e

kën

deve

janë

dhë

në n

ë gr

adë

(o ).

C

I A

4 B

4 D

7 E

9 G

18

K19

J1

0 J1

6 N

23

L13

O

26

Sara

nda

2.94

±0.0

1a 30

.17±

0.11

a 10

8.54

±0.2

8a 97

.62±

0.18

a 23

.42±

0.11

a 89

.29±

0.21

a 73

.68±

0.14

a 53

.09±

0.22

a 90

.79±

0.16

a 89

.37±

0.19

a 12

.76±

0.08

a 37

.49±

0.17

a

Vlo

ra

2.83

±0.0

3b 29

.31±

0.11

a 11

1.73

±0.2

8b 97

.17±

0.27

a 23

.61±

0.11

a 89

.78±

0.21

a 75

.32±

0.15

b 52

.7±0

.24a

90.4

9±0.

16a

90.1

4±0.

17a

13.4

1±0.

09b

38.6

2±0.

66b

Fier

2.

86±0

.02b

29.5

4±0.

11a

111.

35±0

.28b

97.3

8±0.

31a

24.5

9±0.

13b

88.3

3±0.

18a

73.5

4±0.

17a

53.3

2±0.

22a

91.6

5±0.

18b

91.1

1±0.

22ab

13

.05±

0.08

b 37

.82±

0.21

a

Lus

hnjë

2.

91±0

.02a

28.9

2±0.

12ab

11

1.22

±0.2

7b 97

.31±

0.22

a 23

.38±

0.11

a 88

.20±

0.21

a 75

.62±

0.12

b 52

.77±

0.22

a 91

.62±

0.26

b 91

.59±

0.23

b 13

.94±

0.09

b 37

.16±

0.19

a

Ber

at

2.70

±0.0

4c 29

.42±

0.12

a 11

1.15

±0.3

0b 97

.84±

0.24

a 23

.86±

0.11

ab

87.6

6±0.

21b

75.5

6±0.

15b

52.9

±0.2

4a 89

.94±

0.16

b 90

.07±

0.22

a 13

.52±

0.08

b 37

.11±

0.19

a

Tir

ana

2.59

±0.0

4d 29

.41±

0.13

a 11

1.02

±0.3

5b 97

.75±

0.29

a 23

.25±

0.12

a 89

.28±

0.21

a 75

.64±

0.23

b 53

.46±

0.28

a 90

.39±

0.21

a 91

.11±

0.27

ab

11.0

3±0.

09c

35.8

6±0.

23c

Kru

je

2.85

±0.0

2b 29

.92±

0.14

a 11

1.08

±0.2

4b 97

.49±

0.28

a 23

.74±

0.12

a 88

.58±

0.18

ab

74.8

6±0.

15b

53.2

8±0.

23a

91.2

8±0.

21b

91.0

1±0.

22a

13.2

4±0.

09b

37.0

8±0.

18a

Lez

2.82

±0.0

4b 29

.08±

0.14

a 11

1.21

±0.3

5b 97

.68±

0.29

a 23

.31±

0.12

a 89

.33±

0.27

a 75

.14±

0.22

b 53

.1±0

.27a

89.5

4±0.

22a

89.9

4±0.

25a

12.4

8±0.

12a

37.0

3±0.

26a

Puka

2.

68±0

.03c

29.1

5±0.

14a

112.

04±0

.34c

96.8

8±0.

29b

23.2

7±0.

11a

89.4

3±0.

2a 77

.12±

0.46

c 53

.17±

0.24

a 89

.96±

0.23

a 94

.87±

0.31

c 11

.69±

0.1d

35.8

8±0.

24c

Shko

der

2.76

±0.0

3c 29

.58±

0.15

a 11

0.08

±0.3

1d 97

.51±

0.29

a 23

.37±

0.11

a 89

.22±

0.19

a 75

.67±

0.22

c 52

.42±

0.23

a 90

.45±

0.22

a 92

.43±

0.31

d 12

.45±

0.13

a 35

.68±

0.22

c

Mat

2.

95±0

.02a

29.5

5±0.

14a

110.

18±0

.35d

98.1

9±0.

3a 23

.42±

0.14

a 89

.25±

0.25

a 75

.04±

0.24

c 52

.62±

0.2a

90.3

9±0.

17a

89.8

3±0.

25a

12.4

4±0.

09a

36.2

7±0.

24d

Elb

asan

2.

73±0

.03c

29.1

8±0.

15a

112.

38±0

.37be

97

.83±

0.28

a 23

.46±

0.13

a 90

.01±

0.19

c 76

.76±

0.2c

54.1

2±0.

26b

91.0

8±0.

28ab

96

.05±

0.25

f 10

.46±

0.09

df

36.5

±0.2

6d

Lib

razh

d 2.

63±0

.03cd

28

.53±

0.14

ab

112.

44±0

.31e

96.6

5±0.

31b

23.7

9±0.

13a

89.5

7±0.

18ac

77

.3±0

.18c

52.6

±0.2

5a 90

.25±

0.31

a 94

.96±

0.23

c 11

.28±

0.09

d 36

.6±0

.24d

Dib

er

2.73

±0.0

3c 29

.18±

0.15

a 11

2.38

±0.3

7be

97.8

3±0.

28a

23.4

6±0.

13a

90.0

1±0.

19c

76.7

6±0.

2c 54

.12±

0.26

b 91

.08±

0.28

ab

96.0

5±0.

25f

10.4

6±0.

09df

36

.5±0

.26d

Gra

msh

2.

72±0

.03c

31.0

4±0.

18c

109.

28±0

.29d

99.1

1±0.

29c

23.0

4±0.

11a

89.2

1±0.

19a

74.7

2±0.

22ab

52

.16±

0.21

a 90

.96±

0.14

a 90

.45±

0.25

a 13

.12±

0.08

b 36

.44±

0.17

d

Kor

ça

2.94

±0.0

2a 29

.5±0

.14ac

11

0.52

±0.3

1d 97

.76±

0.28

a 23

.22±

0.12

a 87

.9±0

.19d

74.4

9±0.

21a

53.0

9±0.

26a

90.5

7±0.

19a

90.1

8±0.

23a

12.8

6±0.

09a

38.2

1±0.

24b

Ers

eka

2.85

±0.0

3b 30

.22±

0.13

a 10

9.26

±0.3

d 97

.89±

0.23

a 23

.29±

0.11

a 88

.21±

0.19

ad

75.3

2±0.

14b

54.2

5±0.

27b

91.6

7±0.

18b

90.8

1±0.

22a

13.3

7±0.

09b

37.8

2±0.

21b

Perm

et

2.82

±0.0

2b 28

.83±

0.13

ab

110.

93±0

.25d

97.5

1±0.

2a 24

.06±

0.11

ab

88.8

6±0.

19ad

76

.57±

0.22

c 52

.43±

0.23

a 90

.01±

0.14

a 91

.1±0

.19b

12.9

2±0.

08a

37.0

5±0.

2b

Kuk

ës

2.77

±0.0

3c 28

.74±

0.16

ab

112.

81±0

.34f

98.4

2±0.

37c

23.6

2±0.

13a

90.1

9±0.

21a

76.7

1±0.

25c

54.0

9±0.

26b

89.1

1±0.

32b

91.8

8±0.

27b

11.9

7±0.

11d

37.9

6±0.

26b

Tro

pojë

2.

33±0

.04e

28.4

2±0.

14ab

11

2.04

±0.3

6fb

96.5

9±0.

27d

23.5

9±0.

14a

88.7

1±0.

22ad

75

.29±

0.21

b 54

.22±

0.29

b 91

.02±

0.28

ab

93.2

5±0.

29dc

11

.67±

0.11

d 35

.8±0

.24c

Page 62: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. K

ULI

ÇI

Lid

hjet

gje

netik

e te

pop

ulla

tave

të b

letë

s shq

ipta

re d

he k

raha

sim

i i ty

re m

e po

pulla

tat e

vën

deve

fqin

je

56

Tab

3.5

: Mes

atar

et d

he k

oefiç

entë

t e v

aria

cion

it pë

r CI d

he 1

1 kë

ndet

e fl

atrë

s së

përp

arm

e në

pop

ulla

tën

e bl

etës

Shq

ipta

re (

2011

-201

2)

CI

A4

B4

D7

E9

G18

K

19

J10

J16

N23

L1

3 O

26

Mes

at

2.77

29

.38

111.

08

97.6

2 23

.54

89.0

5 75

.56

53.2

0 90

.61

91.8

1 12

.76

36.9

4

St.e

rr

0.03

b 0.

12a

0.31

a 0.

26b

0.12

a 0.

21b

0.20

a 0.

26b

0.25

a 0.

24b

0.09

a 0.

21a

CV

%

64.3

24

.5

16.6

15

.9

30.6

14

.16

15.7

8 29

.321

16

.52

15.6

8 42

.51

34.0

5

Tab

3.6

: Koe

fiçen

tët e

kor

elac

ioni

t të

Pirs

onit

CI

A4

B4

D7

E9

G18

K19

J10

J16

N23

L13

O26

CI

1.

00

A4

0.40

* 1.

00

B4

-0.4

5*

-0.8

0**

1.00

D7

0.

35*

0.63

**

-0.4

0*

1.00

E9

0.

02

-0.3

2*

0.31

-0

.33*

1.

00

G18

-0.1

7 -0

.20

0.39

* 0.

09

-0.2

0 1.

00

K19

-0.4

0*

-0.5

8*

0.66

**

-0.2

0 -0

.10

0.50

* 1.

00

J10

-0.3

2*

-0.2

4 0.

37*

-0.0

7 -0

.01

0.15

0.

16

1.00

J1

6 0.

11

0.37

* -0

.29

-0.0

9 0.

07

-0.3

6*

-0.4

1*

0.19

1.

00

N23

-0

.50*

-0

.46*

0.

66**

-0

.35*

0.

00

0.48

* 0.

74**

0.

40*

0.08

1.

00

L13

0.34

* 0.

04

-0.3

0 0.

03

0.36

* -0

.39*

-0

.12

-0.4

6*

-0.0

7 -0

.46*

1.

00

O26

0.

59*

0.12

-0

.08

0.13

0.

28

-0.2

1 -0

.35*

0.

05

0.05

-0

.47*

0.

30

1.00

* Sig

nific

ant (

P<0.

05) *

*Sig

nific

ant (

P<0.

01)

Page 63: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. K

ULI

ÇI

Lid

hjet

gje

netik

e te

pop

ulla

tave

të b

letë

s shq

ipta

re d

he k

raha

sim

i i ty

re m

e po

pulla

tat e

vën

deve

fqin

je

57

T

ab 3

.7: V

lerë

sim

et p

ër m

esat

aret

e 1

8 tip

arev

e m

orpf

olog

jike

në p

opul

lata

t e b

letë

ve q

ë m

barë

shto

hen

në ra

jone

të n

drys

hme

(në

mm

)

Raj

oni

PL

FWL

FWW

H

WL

HW

W

FL

TL

BL

BW

HA

LS3

WL

WT

WD

TO

MA

HLT

5 TO

MB

T4

Ber

at

6.48

9.

36

3.18

8 6.

46

1.87

2.

63

3.24

2.

13

1.21

21

.07

2.80

1.

34

2.39

0.

32

0.76

8 0.

342

0.45

8 2.

122

Erse

6.54

9 9.

457

3.21

3 6.

547

1.86

7 2.

652

3.22

3 2.

133

1.22

8 20

.728

2.

801

1.35

4 2.

421

0.32

7 0.

832

0.29

9 0.

46

2.11

4

Kru

6.63

3 9.

443

3.23

3 6.

567

1.87

8 2.

671

3.22

4 2.

124

1.21

4 20

.717

2.

774

1.34

4 2.

423

0.33

1 0.

848

0.29

6 0.

41

2.08

7

Përm

et

6.58

2 9.

215

3.26

6.

494

1.84

7 2.

602

3.25

4 2.

13

1.21

2 20

.4

2.80

7 1.

348

2.40

4 0.

304

0.78

5 0.

291

0.52

2 2.

076

Pukë

6.

569

9.33

5 3.

2 6.

528

1.87

3 2.

613

3.19

7 2.

063

1.22

1 19

.822

2.

772

1.35

8 2.

377

0.31

6 0.

754

0.27

6 0.

542

2.10

1

Tira

6.41

7 9.

172

3.15

9 6.

374

1.83

8 2.

529

3.21

7 2.

066

1.21

7 20

.006

2.

772

1.34

7 2.

366

0.33

8 0.

81

0.28

7 0.

513

2.08

Vlo

6.36

1 9.

123

3.12

1 6.

339

1.81

2.

589

3.15

7 2.

108

1.20

7 20

.061

2.

725

1.29

8 2.

342

0.32

7 0.

83

0.30

1 0.

44

2.39

Dib

ër

6.39

8 9.

406

3.16

7 6.

628

1.85

7 2.

434

3.21

7 2.

073

1.23

1 20

.394

2.

8 1.

386

2.39

6 0.

288

0.75

3 0.

274

0.58

5 2.

14

Elba

san

6.22

9 9.

441

3.30

7 6.

555

1.84

6 2.

637

3.22

7 2.

144

1.24

4 20

.64

2.82

1.

338

2.43

1 0.

314

0.80

1 0.

301

0.51

2 2.

12

Fier

6.

325

9.17

8 3.

129

6.37

2 1.

818

2.59

1 3.

202

2.06

1 1.

2 20

.033

2.

697

1.33

3 2.

381

0.32

3 0.

81

0.29

5 0.

485

2.02

7

Gra

msh

6.

404

9.39

1 3.

262

6.51

1 1.

837

2.60

9 3.

194

2.07

9 1.

219

21.0

66

2.81

1 1.

371

2.41

8 0.

314

0.78

3 0.

317

0.50

4 2.

09

Kor

çë

6.37

9 9.

392

3.23

2 6.

514

1.83

5 2.

636

3.23

2 2.

098

1.21

6 21

.094

2.

786

1.36

3 2.

416

0.38

3 0.

796

0.33

9 0.

493

2.10

2

Shko

dër

6.52

4 9.

169

3.19

5 6.

38

1.82

8 2.

561

3.15

6 2.

086

1.19

8 20

.617

2.

753

1.31

4 2.

373

0.31

2 0.

773

0.29

3 0.

52

2.05

7

Trop

ojë

6.48

3 9.

325

3.08

8 6.

397

1.80

3 2.

34

3.20

9 2.

026

1.24

6 19

.644

2.

757

1.35

3 2.

339

0.30

3 0.

749

0.26

7 0.

565

2.10

8

Lezh

ë 6.

544

9.22

3 3.

179

6.43

8 1.

832

2.59

3.

192

2.07

7 1.

201

20.7

5 2.

739

1.35

3 2.

388

0.32

0.

753

0.29

7 0.

499

2.05

5

Kuk

ës

6.55

5 9.

348

3.20

9 6.

561

1.88

9 2.

566

3.23

6 2.

097

1.21

9 20

.016

2.

798

1.34

2 2.

386

0.33

3 0.

759

0.29

8 0.

554

2.10

1

Libr

azhd

6.

419

9.39

8 3.

225

6.43

3 1.

852

2.38

9 3.

239

1.99

6 1.

227

20.9

02

2.78

7 1.

346

2.36

3 0.

337

0.78

4 0.

353

0.59

6 2.

153

Lush

nje

6.41

9 9.

152

3.18

9 6.

428

1.88

4 2.

628

3.18

2.

11

1.20

1 20

.016

2.

737

1.30

8 2.

366

0.33

6 0.

82

0.30

7 0.

483

2.06

3

Mat

6.

426

9.34

3 3.

175

6.52

9 1.

858

2.58

3 3.

171

2.12

2 1.

209

20.4

33

2.74

3 1.

322

2.35

6 0.

294

0.75

0.

286

0.54

1 2.

136

Sara

ndë

6.74

1 9.

434

3.19

3 6.

512

1.86

6 2.

653

3.28

1 2.

146

1.22

6 21

.6

2.84

3 1.

372

2.46

4 0.

313

0.83

5 0.

318

0.44

3 2.

071

Page 64: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. K

ULI

ÇI

Lid

hjet

gje

netik

e te

pop

ulla

tave

të b

letë

s shq

ipta

re d

he k

raha

sim

i i ty

re m

e po

pulla

tat e

vën

deve

fqin

je

58

Tab

3.8

: Vle

rësi

mi i

mes

atar

eve,

gab

imev

e st

anda

rte d

he k

ofiç

entë

ve të

var

iaci

onit

për 1

8 tip

aret

mor

folo

gjik

e në

pop

ulla

tën

e bl

etës

Shq

ipta

re

PL

FWL

FWW

H

WL

HW

W

FL

TL

BL

BW

HA

LS3

WL

WT

WD

T4

TO

MA

TOM

B H

LT 5

Mes

at

6.55

9.

32

3.19

5 6.

481

1.84

7 2.

575

3.21

2 2.

094

1.21

7 20

.558

2.

776

1.34

4 2.

39

0.32

1 2.

092

0.78

2 0.

507

00.2

9

St.e

rr

0.00

7 0.

001

0.00

2 0.

003

0.00

1 0.

007

0.00

2 0.

002

0.00

1 0.

027

0.00

1 0.

001

0.00

1 0.

001

0.00

1 0.

001

0.00

2 0.

001

CV

%

6.07

6 2.

146

3.00

4 2.

746

4.00

6 15

.262

4.

261

4.34

5 3.

944

7.98

7 3.

206

6.02

7 3.

431

24.4

56

3.72

8 11

.125

18

.145

23

.793

Tab

3.9

: Vle

rësi

mi i

koe

fiçen

tëve

të k

orel

acio

nit m

es ti

pare

ve m

orfo

logj

ike

PL

FWL

FWW

H

WL

HW

W

FL

TL

BL

BW

HA

LS3

WL

WT

WD

TO

MA

HLT

5

PL

1

FWL

0.18

1.

00

FWW

0.

00

0.48

1.

00

HW

L 0.

21

0.79

0.

56

1.00

HW

W

0.42

0.

42

0.43

0.

64

1.00

FL

0.20

0.

06

0.46

0.

23

0.39

1.

00

TL

0.38

0.

57

0.37

0.

43

0.36

0.

06

1.00

BL

0.21

0.

17

0.40

0.

38

0.40

0.

80

0.19

1.

00

BW

-0

.08

0.67

0.

16

0.42

0.

00

-0.4

1 0.

46

-0.1

3 1.

00

HA

0.

25

0.53

0.

51

0.30

0.

18

0.37

0.

46

0.37

0.

01

1.00

LS3

0.31

0.

71

0.64

0.

64

0.42

0.

13

0.74

0.

34

0.59

0.

58

1.00

WL

0.27

0.

64

0.22

0.

59

0.13

-0

.16

0.61

-0

.15

0.53

0.

37

0.63

1.

00

WT

0.33

0.

62

0.65

0.

61

0.37

0.

58

0.64

0.

58

0.23

0.

72

0.72

0.

55

1.00

WD

-0

.13

-0.0

2 0.

16

-0.1

7 0.

05

0.27

0.

14

-0.0

6 -0

.19

0.17

-0

.06

-0.0

9 0.

09

1.00

TOM

A

0.08

0.

00

0.14

-0

.12

0.10

0.

50

0.18

0.

42

-0.1

0 0.

25

0.05

-0

.21

0.41

0.

40

1.00

HLT

5

-0.0

8 0.

25

0.38

-0

.06

0.16

0.

20

0.36

0.

04

-0.1

2 0.

69

0.29

0.

01

0.27

0.

57

0.25

1.

00

Page 65: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

59

Në tabelën 3.7 në të cilën janë paraqitur mesataret e 18 tipareve për 20 popullatat e marra në analizë, vihet re se vlera mesatare e tiparit të gjatësisë së trompës është 6.55mm. Vlera maksimale është rregjistruar në bletët që mbarështrohen në Sarandë (6.741mm) dhe vlera minimale është rregjistruar në bletët që mbarështrohen në Elbasan (6.229mm). Vlerat e përfituara për këtë tipar janë brenda kufijve të vlerave për racën A.m.carnica të përshkruar sipas Ruttner (1973), sipas të cilit gjatësia e trompës për këtë racë varion nga 6.4-6.8mm. Po ashtu mesataja e këtij tipari për bletën tonë afron edhe me vlerën e komunikuar nga (J.-M. Cornuet., J. Fresnaye., L. Tassencourt. 1975), për këtë racë që është 6.6mm. Në studimet që janë bërë në Shqipëri, vlera mesatare e këtij tipari afron me vlerën e komunikuar nga Thomo K. et al. (2002) (6.561mm) dhe ka një diferencë sinjifikative me vlerën e komunikuar prej Nuri Q (1963) (6.087mm). Gjatësia e flatrës së përparme në kampionet e matura, varion nga 9.123mm (Vlorë) në 9,457mm (Ersekë), me një vlerë mesatare prej 9.32 mm. Vlera mesatare e përfituar për këtë tipar është brenda kufijve të vlerave të këtij tipari për racën A.m.carnica. Sipas Krivcov (1992), gjatësia e këtij tipari për këtë racë varion nga 9-9.4mm. Po ashtu afron edhe me vlerën e A.m.carnica të Ish Jugosllavisë që është 9.201mm (“Institut fur Bienenkunde” in Oberursel (D) (1977). Lidhur me studimet, që janë bërë në Shqipëri, vlera mesatare e përfituar në studimin tonë për këtë tipar afron shumë me vlerën e dhënë nga Nuri Q (1963) (9.361mm) dhe është shumë pak më e ulët se ajo, por ka një diferencë të madhe me vlerën e komunikuar nga Thomo K. et al. (2002) (9.64801mm).

Mesatarja e gjerësisë së flatrës së përparme në kampionet e vëzhguara ishte 3.195 mm, ndërsa intervali i variacionit varion nga 3.088mm (Tropojë) në 3.307mm (Elbasan). Të dhënat e përfituara nga studimi ynë për këtë tipar, kanë vlerë të ngjashme me mesataren e këtij tipari për nënllojin Apis mellifera carnica 3.182mm (“Institut fur Bienenkunde” in Oberursel (D) (1977), po ashtu edhe me vlerën e komunikuar për këtë racë nga Krivcov (1992) (3.19mm). Po ta krahasojmë mesataren e këtij tipari me vlerat e përfituara nga studimet e mëparshme që janë bërë në vëndin tonë, vërejmë që kjo mesatare afron me vlerën e dhënë nga Thomo K. et al. (2002) (3.284mm), dhe diferencon nga vlera e raportuar nga Nuri Q (1963) (3.042mm).

Intervali i variacionit për tiparin e toumentumit varion nga 0.759mm (Tropojë) në 0.848mm (Krujë) me një vlere mesatare prej 0.782 mm. Vlera e përfituar afron me vlerën e komunikuar nga Thomo K. et al. (2002) (0.82139mm). Piloziteti varion nga 0.267mm (Tropojë) në 0.353mm (Librazhd), me një mesatare prej 0.29 mm. Vlera mesatare e përfituar afron shumë me vlerën mesatare prej 0.309mm të dhënë nga Thomo K. et al. (2002). Mesatarja e numrit të gremçeve në flatrën e pasme në kampionet e vëzhguara ishte 20.558, ndërsa intervali i variacionit varion nga 19.644 (Tropojë) në 21.6 (Sarandë). Të dhënat e përfituara janë të ngjashme me të dhënat e komunikuara nga Nuri Q (1963) (21.41).

Vlera mesatare e HWL në popullatën e bletës Shqiptare është 6.481mm, për tiparin HWW është 1.847mm. Për tiparin e gjatësisë së flatrave të përparme vlera maksimale është rregjistruar në bletët e Dibrës (6.628mm) dhe vlera minimale në bletët e Vlorës (6.339mm). Tipari i gjerësisë së flatrës së përparme ka vlerë konsistente në bletët e kampionuara nga 20 rrethe të vëndit. Për tiparet e këmbës së pasme, vlerat mesatare të katër tipareve të matura janë: gjatësia e femurit (FL) 2.575mm, gjatësia e tibias (TL) 3.212mm, gjatësia e bazitarsit (BL) 2.094mm dhe gjerësia e

Page 66: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

60

bazitarsit (BW) 1.217mm. Tiparet FL, TL dhe BL kanë vlera mesatare të ngjashme me ato të racës së Apis mellifera carnica në Ish Jugosllavi. Sipas të dhënave të (“Institut fur Bienenkunde” in Oberursel (D)(1977) vlerat e këtyre tipareve për këtë racë janë: FL (2.642mm), TL (3.221mm), BL (2.091mm). Vlera minimale për gjatësinë e femurit në Shqipëri është rregjistruar në bletët e rrethit Tropojë (2.34mm), kurse vlera minimale në bletët e rrethit të Krujës (2.671mm). Tiparet e matuara në pasqyrën e dyllit për popullatën e bletës Shqiptare kanë këto vlera mesatare: diametri gjatësor i sternitit III (S3) është 2.776mm, gjatësia e pasqyrës së dyllit (WL) është 1.344mm, diametri i pasqyrës së dyllit (WT) është 2.39mm dhe distanca mes pasqyrave të dyllit (WD) është 0.321mm. Vlerat e përfituara për tre tiparet e para të pasqyrave të dyllit afrojnë shumë me vlerat e të njëjta tipareve për racën carnica autoktone në Ish Jugosllavi (“Institut fur Bienenkunde” in Oberursel (D) (1977), vlerat e të cilave janë: S3 (2.777mm), WL (1.349mm) dhe WT (2.372mm). Vlerat mesatare për tiparet gjatësi e tibias, gjatësi e basitarsit, gjerësi e basitarsit, diametri gjatësor i sternitit III, gjatësia e pasqyrës së dyllit, diametri i pasqyrës së dyllit dhe distanca mes pasqyrave të dyllit paraqiten konsistente, me diferenca shumë të vogla, në gjitha rrethet e studiuara. Diferenca më e madhe mes rajoneve, statistikisht sinjifikante (P <0:05), në vlerat mesatare të 18 tipareve morfologjike të përfshira në këtë studim rregjistrohet për tiparet PL, HLT5 dhe CI. Nga krahasimi që u bëmë mesatareve të tipareve të mësipërme me ato të referuara nga autorë të tjerë, rreth 20 vjet më parë, dalluam se midis tyre ka diferenca të vogla, statistikisht jo signifikante (P>0.05). Ky rezultat na jep të drejtën të ngrejmë hipotezën sipas së cilës, në popullatën e bletëve të Shqipërisë, pavarësisht nga fenomenet migratore, që shpesh kanë qënë të pakontrolluara dhe jo në zbatim të ndonje programi gjenetik e racor, gjatë kësaj periudhe nuk kanë ndodhur ndryshime sinjfikante (P<0.05). Po ashtu, siç u vu re nga rezultatet e mësipërme, vlerat e përfituara të parametrave kryesorë ishin të qëndrueshëm me vlerat që janë karakteristike për racën e bletëve Apis mellifera carnica (Krivcov, 1992; Thomo K. et al. 2002; Nuri Q, 1963; “Institut fur Bienenkunde” in Oberursel (D) (1977). Këto vlera tregojnë që megjithëse gjatë 20 viteve të fundit, proçeset e migrimit të gjeneve në popullatën e bletës Shqiptare kanë qënë të pakontrolluara, klasifikimi i tyre në grupin e Apis mellifera carnica, vazhdon të jetë një hipotezë sinjifikante. Në mbështetje të kësaj hipoteze janë afërsitë mes vlerave të tipareve të indeksit kubital, trompës, gjatësisë së flatrës së përparme, gjerësisë së flatrës së përparme, gjatësisë së femurit, gjatësisë së tibias, gjatësisë së bazitarsit, diametrit gjatësor të sternitit III, gjatësisë së pasqyrës së dyllit dhe diametrit të pasqyrës së dyllit, me vlerat e të njëjta tipareve për racën A.m.carnica.

Duke ju referuar vlerave të koefiçentit të variacionit (tabela 3.8), 18 tiparet mund të klasifikohen në dy grupime:

(i) PL, FWL, FWW, HWL, HWW, TL, BL, BW, HA, LS3, WL, WT dhe T4 tipare me nivel të ulët variacioni (2.1% - 6.0%).

(ii) FL, WD, TOM A, TOM B, HLT5 tipare me nivel të lartë variacioni (12.2% - 36.7%). CI është tipar me variacion të moderuar (15.3%).

Page 67: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

61

Për të gykuar për lidhjet që mund të egzistojnë mes tipareve të ndryshme u përdorën koefiçentët e korelacionit Pierson (Tabela 3.9). Siç shihet të dhënat nuk konfirmojnë ndonjë lidhje mes gjatësisë së gjuhës dhe FWW, TOM A and CI (P>0/05), ndërsa ky karakter ka lidhje negative (P<0.05) me tiparet BW, WD, HLT5 dhe lidhje positive (P<0.05) me tiparet HWW, TL, LS3 dhe WT. Lidhje të forta (r>0.6) u gjetën mes tipareve FWLxHWL, FWLxBW, FWLxLS3, FWLxWL, FWLxWT, FWWxLS3, FWWxWT, HWLxHWW, HWLxLS3, HWLxWT, TLxLS3, TLxWL, TLxWT, HA xWT, HA xHLT5, HA xCI, LS3 xWL, LS3 xWT, WT xCI.

Page 68: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

62

3.3 Diferencimi i popullatës së bletëve në Shqipëri nëpërmjet tipareve të krahëve Vlerësimi i shkallës së diferencimit lokal në popullatën aktuale të bletëve të shkaktuar prej distancave dhe izolimit gjeografik dhe krahasimi i saj me diferencimin lokal të vlerësuar rreth 20 vjet më parë, u përdor për të gjykuar për shkaqet, që kanë sjellë ndryshimet, gjatë kësaj periudhe, në variancat fenotipike të tipareve morfologjike të marra në studim. Në tablën 3.10 jepen mesataret, gabimet standarte dhe koefiçentët e variacionit për CI dhe 11 këndet e flatrës së përparme në popullatën e bletës Shqiptare, që janë vlerësuar duke përdorur të dhënat, që janë mbledhur gjatë viteve 1996 dhe 2011- 2012.

Tab 3.10: Mesataret dhe koefiçentët e variacionit për CI dhe 11 këndet e flatrës së përparme në popullatën e bletës Shqipëtare (1996 dhe 2011-2012)

Tipari Viti i matjeve

1996 2011-2012 μ±sx Cv (%) μ±sx Cv (%)

CI 2.54±0.02a 15.3 2.77±0.03b 64.3 A4 29.78±0.08a 5.24 29.38±0.12a 24.5 B4 110.95±0.22a 3.86 111.08±0.31a 16.6 D7 99.22±0.16a 3.14 97.62±0.26b 15.9 E9 23.44±0.07a 5.82 23.54±0.12a 30.6 G18 90.20±0.16a 3.45 89.05±0.21b 14.16 K19 76.51±0.17a 4.33 75.56±0.20a 15.78 J10 55.82±0.22a 7.68 53.20±0.26b 29.321 J16 90.61±0.17a 3.66 90.61±0.25a 16.52 N23 93.13±0.12a 2.51 91.81±0.24b 15.68 L13 13.54±0,07a 10.08 12.76±0.09a 42.51 O26 35.65±0.18a 9.84 36.94±0.21a 34.05

Krahasimi i mesatareve të tipareve morfologjike, të vlerësuara duke përdorur të dhënat tona, me vlerat korespondueset e tyre, të vlerësuara rreth 20 vjet më parë, evidenton diferenca statistikisht sinjifikante për këndet D7, G18, J10 dhe N23. Mesataret e komunikuara prej Dedej, S. et al.1996 për këto kënde, kanë vlera më të larta se sa vlerat e gjetura në studimin tonë, prej 1.3% to 4.9 %. Krahasimi i vlerave të koefiçentëve të variacionit të vlerësuar në vitin 1996 dhe 2011-2012, për të gjitha tiparet e marra në studim, tregon se për secilin prej tipareve, vlerat e këtij koefiçenti aktualisht janë më të mëdha se ato të vlerësuara rreth pesëmbëdhjetë vite më parë. (Tabela 3.10). Ndryshueshmëria e vlerave të tipareve të marra në studim është rritur gjatë kësaj periudhe, me rreth 4 -5 herë më shumë. Duke mbajtur parasysh faktin se, ndryshimet në vlerat mesatare të këtyre tipareve, janë të vogla dhe statistikisht sinjifikante vetëm për katër prej tyre, rritja e vlerave të koefiçentëvë të variacionit është një indikator, që tregon se gjatë periudhës së fundit pesëmbëdhjetë vjeçare, në popullatën e bletëve në Shqipëri, janë bërë ndërhyrje, të cilat në pjesën më të madhe të tyre kanë shkaktuar rritje të variacioneve të këtyre tipare brenda popullatës dhe jo ndryshime të konsiderueshme në vlerat mesatare të tipareve morfologjike, objekt të këtij studimi.

Page 69: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

63

Analiza cluster (Figura 3.2) nxjerr në dukje ekzistencën e një diferencimi lokal midis nënpopullatave të ndryshme të bletëve në Shqipëri. Dallohen dy grupime të mëdha: Tropojë, Kukës, Dibër, Elbasan, Librazhd, Pukë, Fier e Përmet dhe Sarandë, Ersekë, Vlorë, Lushnjë, Krujë, Korcë, Berat, Tiranë, Lezhë, Mat e Shkodër. Brënda këtyre dy grupimeve kryesore mund të dallohen grupe më të afërt me njëri tjetrin. Nese i krahasojmë këto grupime me rajonin gjeografik ku ndodhen popullatat përkatëse të bletëve, mund të vërehet vetëm një tendencë e fenomentit të diferencimit për shkak të izolimit në distancë. Në favor të kësaj hipoteze janë p.sh afërsitë e vrojtuara midis popullateve, që mbarështohen në Tiranë e Lezhë ose Shkodër e Mat por nuk e mbështet këtë hipotezë afërsia midis popullatave, që mbarështohen në Elbasan e Dibër, Sarandë dhe Ersekë ose në Pukë e Librazhd, që janë rajone gjeografike larg nga njëri tjetri. Në këto kushte duhet të pranohet se diferencimi i vrojtuar nuk është pasojë e fenomenit të njohur si izolim në distancë, grupimi i tyre nuk është bërë sipas afërsisë gjeografike dhe kjo duket qartë. Vërejmë që nuk kemi një ndarje sipas zonave klimatike dhe sipas zonave malore apo fushore. Nga të gjitha këto ndoshta mbetet të pranojmë që është një shpërndarje kautike që nuk ka ndonjë rregullsi në të dhe nuk ka ndonjë rëndësi për arsye se bletërritësit i shpërndajnë herë pas here dhe këmbejnë shpesh mes tyre. Pra më shumë ka shanse që të jetë e vërtetë hipoteza që midis parqeve të bletëve që ndodhen në rajone të ndryshme, gjatë viteve kanë ndodhur shkëmbime, migrime dhe emigrime gjenesh, të cilat kanë bërë që diferencat mes tyre të jenë të vogla. Duke gjykuar ne presim që të kemi këto grupime sipas afërsisë gjeografike apo zonave klimatike por nuk ndodhin asnjë nga këto. Pra nuk kemi një shpërndarje ashtu siç pritej nga parametrat e mësipërm, e vetmja arsye do të ngelet që kjo ka ndodhur nga ndërhyrjet e njeriut. Faktori njeri ka ndikuar ka ndikuar në disa mënyra:

Së pari me lëvizjet masive të bletëve. Në kohën e koperativave bujqësore bëheshin dërgime masive, bletët transferoheshin në nivel institucional. Ka qënë huazimi që bëhej mes tyre sepse kishte një organizim qëndror. Bëheshin dërgime të zgjojeve nga një vënd në një vënd tjetër nga organizimi qëndror që e kishin nga Ministria e Bujqësisë.

Së dyti transferime ka pasur edhe në nivel individual. Bletarët bëjnë lëvizjet e tyre

periodike, të kontrolluara dhe këtë e bëjnë për arsye të shfrytëzimit të kullosës në zona të ndryshme. Duke qënë se koha e lulëzimit të bimëve melifere nuk është e njëjtë në gjitha rrethet, atëherë që të kenë një shfrytëzim sa më racional të tyre, bletërritësit aplikojnë bletarinë migratore.

Së treti një arsye tjetër e ketyre lëvizjeve të mëdha, që mund të ketë ndikuar në këtë

shpërndarje ka qënë dhe tregtimi i lirë i tyre, i cili ka ndodhur sot dhe atëherë. Sot praktikohet tregtimi i mëmave apo edhe i koshereve dhe parqeve në tërësi. Këto tregtime bëhen të pakontrolluara dhe të pastudiuara. Zakonisht mëmat e racave të tjera të futura në Shqipëri vitin e parë kanë dhënë rendiment të lartë por në pasardhësit e F1, është vënë re një rënie e prodhimtarisë së tyre (Shoqata e bletarëve të Shqipërisë, 2014).

Page 70: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

64

Ne morëm parasysh vetëm 12 tiparet për flatrat e përparm, ne bëmë një studim parapraktë diferencimit të popullatave të 20 rretheve por siç duket marrja parasysh e vëtëm këtyretipareve nuk ishte efektive dhe paraqiti një shpërndarje të tillë.

Nga rezultatet e mësipërme, të përforcuara nga interpretimet përkatëse për tiparet e flatrave të përparmë arrijmë në konkluzionin se diferencimi lokal në popullatën e bletëve në Shqipëri sipas tipareve të flatrave të përparm nuk është i madh. Ka diferenca të vogla mes grupeve të ndryshme të bletëve, brënda popullatës vëndase sikurse ishte diferenca mes popullatës së Elbasanit dhe Dibrës (analiza cluster, figura 3.2), por distancat mes tyre nuk ndjekin distancat gjeografike mes vendodhjeve të tyre. Ky diferencim nuk shpjegohet me fenomenin e izolimit në distancë. Ndërhyrjet e njeriut në popullatën e bletëve, të bëra gjatë pesëmbëdhjetë viteve të fundit, mungesa e programeve gjenetike, lëvizjet masive dhe individuale të pakontrolluara brënda popullatës dhe fluksi i gjeneve të shkëmbyer përmes tregtisë së lirë, kanë sjellë ndryshime të konsiderueshme në variacionet e tipareve morfologjike. Ato kanë ndryshuar edhe tablon e diferencimit lokal në këtë popullatë, prandaj ne morëm një shpërndarje kautike.

Nga krahasimi i dy dendogramave (Figurat 3.1 dhe 3.2) vërehet se grupimet e evidentuara pesëmbëdhjetë vjet më parë aktualisht nuk konfirmohen.

Fig 3.1: Dendrograma që paraqet diferencimin lokal në popullatën e bletëve në Shqipëri (Dedej, 1996)

Kështu sipas Dedej, S. et al. (1996), tetë popullatat e shpërndara në rajone të ndryshme të Shqipërisë grupoheshin në dy grupe kryesore: Sarandë, Tiranë, Krujë, Pogradec dhe Kukës, Mat, Tepelenë, Kavajë (figura 3.1).

0

2

4

6

8

Dis

tan

ce

Mat

Kav

aje

Kru

je

Ku

kes

Po

gra

dec

Sar

and

e

Tep

elen

e

Tir

ane

Page 71: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

65

Në dendrogramën e ndërtuar me të dhënat e viteve 2011-2012, popullata që mbarështohet në Tiranë diferencohet ndjeshëm nga ajo që mbarështohet në Krujë dhe në Sarandë ose popullata, që mbarështohet në Mat diferencohet në mënyre sinjifikante nga popullata, që mbarështohet në Kukës (figura 3.2).

Fig 3.2: Dendrograma që paraqet diferencimin lokal në popullatën e bletëve në Shqipëri (Kulici 2011-2012)

Këto rezultate tregojnë se gjatë periudhës 1996-2012, fondi gjenetik i bletës në Shqipëri ka qënë nën kushtet e presionit të faktorëve të pakontrolluar gjenetikë. Këto ndërhyrje nuk kanë qënë të programuara si komponentë të ndonjë programi për ruajtjen dhe/ose përmirësimin gjenetik të popullatës lokale të bletëve. Ndërhyrjet kanë qënë produkt i veprimeve të fermerëve, të cilët, si rregull, kanë marrë vendime duke përdorur të dhëna empirike dhe jo informacion shkencor. Ndryshimet në tablon që paraqet diferencimin lokal të popullatës së bletëve janë rrjedhojë e fluksit të gjeneve që janë shkëmbyer, në mënyrë rastësore midis fermave të bletëve që mbarështohen në rajone të ndryshme të Shqipërisë dhe/ose të gjeneve të importuara nga vëndet fqinje.

0

2

4

6

8

10

Dis

tan

ce

Sar

and

a

Vlo

ra

Fie

r

Lu

shn

Ber

at

Tir

ana

Kru

je

Lez

Pu

ka

Sh

kod

er

Mat

Elb

asan

Lib

razh

d

Dib

er

Gra

msh

Ko

rça

Ers

eka

Per

met

Ku

kës

Tro

po

je

Page 72: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

66

3.4 Studim mbi diferencimin lokal në popullatën e bletëve të Shqipërisë mbështetur në vlerësimet për tiparet e tjera morfologjike

Për studimin e diferencimit lokal në popullatën aktuale të bletëve në Shqipëri u përdorën vlerësimet për mesataret e 17 tipareve morfologjike (të indeksit kubital dhe të 16 tipareve të tjerë). Në Figurën 3.3 jepet shpërndarja e nënpopullatave të bletëve të Shqipërisë, në planin e dy komponentëve të parë kryesorë, të cilët arrijnë, që së bashku, të shpjegojnë rreth 53.6 % të variancës së përgjithshme të zgjidhjes. Rezultati i analizës cluster, dendrograma, që paraqet grupimet e nënpopullatave të bletëve, jepet në Figurën 3.7. Sipas analizës së komponentëve kryesorë, shpërndarja e nënpopullatave është paraqitur në planin e dy komponentëve të parë kryesorë. Këto komponentë shpjegojnë rreth 53.6% të variancës së përgjithshme. Duke u bazuar në planin e këtyre dy komponentëve popullata e bletës Shqiptare mund të ndahet në tre grupe të dallueshme: nënpopullatat e bletëve që mbarështohen në rajonin veri lindor- Tropojë, Kukës, Dibër; nënpopullatat e zonës bregdetare fushore - Sarandë, Vlorë, Lushnje, Fier, Tiranë, Lezhë, Mat e Shkodër dhe nënpopullatat e bletëve, që mbarështohen në Shqipërinë qëndrore e lindore - Pukë, Krujë, Elbasan, Berat, Gramsh, Ersekë, Korçë, Përmet, Librazhd.

Shpërndarja e popullatave të bletëve në planin e dy komponenteve të para kryesore

BeratErseka

KrujaPermeti

Kukës

Tirana

Vlora

Dibra

Elbasani

Fieri

Gramshi

KorçaShkoder

Tropoje

Lezhë

PukaLibrazhd

Lushnjë

Mat

Saranda

-6 -4 -2 0 2 4 6 8 10

First principal component: 37.49%

-6

-5

-4

-3

-2

-1

0

1

2

3

4

5

6

7

Sec

ond

prin

cipa

l com

pone

nt: 1

9.12

%

Fig 3.3: Grupimet e nënpopullatave sipas distancave euklidiane në planin e dy komponentëve të parë kryesorë

Page 73: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

67

Ndarja sipas komponentes së parë shpjegon 37.49% të ndryshimeve. Sipas kësaj ndarje ka një diferencim të nënpopullatave, që mbarështohen në Shqipërinë qëndrore e lindore, dhe ka një farë grupimi të nënpopullatave të rajonit veri-lindor dhe zonës bregdetare fushore por këto nënpopullata diferencojnë në komponenten e dytë, e cila shpjegon rreth 19.12% të ndryshimeve.

Sikurse shihet sipas komponentes së dytë kryesore, nënpopullatat e bletëve që mbarështrohen në Dibër, Kukës dhe Tropojë janë të bashkuara dhe të izoluara nga grupet e tjera të nënpopullatave sepse elipsi i tyre nuk bie në kontakt me asnjërën nga grupimet e tjera. Një grupim i këtyre 3 nënpopullatave është i pritshëm, kjo ka ndodhur për shkak të afërsive gjeografike mes rajoneve ku mbarështrohen këto popullata.

Kështu mund të themi që bletët e rajonit veri-lindor shfaqin karakteristika të qarta dhe janë diferencuar nga pjesa tjetër e popullatave. Kjo mund të ketë ndodhur për shkak të lëvizjeve të kufizuara të bletarëve në këto zona, ata nuk aplikojnë bletarinë migratore mes zonave të ndryshme (Shoqata e bletarëve të Shqipërisë, 2013). Kjo mund të ketë ndodhur dhe për shkak të shkëmbimeve të orientuara të materialit gjenetik. Të pakta janë rastet e importimit të mëmave të racave të huaja në këto rrethe. Në ato raste që janë vërejtur ka ndodhur importimi i nënllojit A.m.carnica, nga vëndet e Ballkanit lindor (Slloveni). Në këtë rajon nuk janë vërejtur raste të futjes së nënllojeve të tjera të cilat mund të kishin çuar në hibridizime mes tyre, sikurse është vënë re në rajonin qëndror-lindor dhe bregdetar-fushor.

Sipas kësaj komponentje mes nënpopullatave të bletëve që mbarështrohen në zonën bregdetare fushore dhe në Shqipërinë qëndrore e lindore vërejmë një farë grupimi mes tyre. Këto rezultate janë të pritshme duke qënë se kemi diferencim sipas izolimit në distancë.

Duke ju referuar rezultateve të marra nga analiza cluster (Figura 3.4), ato konfirmojnë rezultatet e përfituara nga analiza e komponentëve kryesorë, paraqesin grupim pothuajse të njëjtë, me ndryshime jo thelbësore. Grupimi i nënpopullatave është bërë në disa shkallë:

I. Kemi grupimin e nënpopullatave, që mbarështrohen në Tropojë, Dibër, Kukës dhe nga ana tjeter vërejmë grupimin e madh të nënpopullatave, që mbarështrohen në 17 rrethe të tjera të vëndit. Pra vërehet një grupim i nënpopullatave të bletëve të zonës bregdetare fushore dhe nënpopullatave të bletëve të Shqipërisë qëndrore e lindore, ky rezultat paraqet një lloj homogjenizimi të popullatës së bletës Shqiptare. Mund të verejmë disa deviacione, të cilat nuk e mbështesin izolimin në distancë. Këtu përmendim afërsitë që vërehen mes nënpopullatës së Pukës dhe Librazhdit, ose të Ersekë dhe Krujës, të cilat mund të jenë shkak i rrjedhjes së pakontrolluar të gjeneve të ndodhur 20 vjeçarin e fundit.

II. Brënda grupimit të madh të mësipërm mund të dallojmë dy grupime të tjera të afërta me njëratjetrën të cilat janë: Berat, Korçë, Gramsh, Pukë, Librazhd, Shkodër, Lezhë, Ersekë, Krujë, Elbasan, Mat, Përmet si dhe Tiranë, Vlorë, Lushnje, Fier, Sarandë.

III. Eshtë e dukshme që popullata e bletës Shqiptare ndahet në tre grupime: grupimi inënpopullatave të zonës veri-lindore i cili përfshin nënpopullatat e bletëve që mbarështrohen në Tropojë, Dibër, Kukës; grupimi i nënpopullatave të zonës bregdetare fushore i cili përfshin nënpopullatat e bletëve që mbarështrohen në Sarandë, Lushnje, Fier, Vlorë, Tiranë; grupimi i

Page 74: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

68

nënpopullatave të Shqipërisë qëndrore e lindore i cili përfshin nënpopullatat e bletëve që mbarështrohen në Përmet, Mat, Elbasan, Krujë, Ersekë, Lezhë, Shkodër, Librazhd, Pukë, Gramsh, Korçë, Berat. Siç vihet re, nënpopullatat e bletës të zonës bregdetare-fushore që mbarështrohen në Lezhë, Mat dhe Shkodër grupohen me nënpopullatat e bletëve që mbarështohen në Shqipërinë qëndrore e lindore. Kjo mund të jetë pasojë e veprimeve të pakontrolluara të bletarëve apo e shkëmbimeve të materialeve gjenetike mes këtyre 3 nënpopullatave dhe atyre që mbarështrohen në Shqipërinë qëndrore e lindore.

Dendrogramma

Distanca euklidiane

0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6

Distanca midis nënpopullatave

TropojëDibër

KukësSarandëLushnjë

FierVlorë

TiranëPërmet

MatElbasan

KrujëErsekëLezhë

ShkodërLibrazhd

PukëGramsh

KorçëBerat

Fig 3.4: Grupimet e nënpopullatave të bletëve sipas analizës cluster, referuar distancave euklidiane të vlerësuara duke përdorur mesataret e vlerave të tipareve morfologjike

Grupimet e mësipërme të 20 nënpopullatave të bletës tregojnë se në popullatën e bletëve në Shqipëri është prezent fenomeni i diferencimit lokal. Përkatësia e grupeve me rajone gjeografike të dallueshme, mund të jetë pasojë e fenomenit të izolimit në distancë apo dhe e bashkëveprimit të tij me efektet e shkëmbimeve të materialeve gjenetike. Këtë shpërndarje të popullatave, po ta krahasojmë me diferencimin e kryer duke u bazuar tek tiparet e flatrave të përparm, ku na rezultoi që kishim një shpërndarje kautike, vërejmë që diferencimi i popullatave evidentohet më mirë. Në këtë mënyrë ne arritëm të marrim një diferencim më të qartë të popullatës së bletës Shqiptare pas shtimit të numrit të tipareve morfologjike, disa prej të cilëve janë shumë të rëndsishëm në përcaktimin e racave, sikurse janë PL,CI, HLT5 dhe TOM A.

Page 75: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

69

Përkatësia e grupeve me rajone gjeografike të dallueshme dhe një diferencim tillë i popullatës së bletës sonë mund të jetë pasojë e disa dukurive apo fenomeneve:

Fenomenit të “izolimit nga distanca”. Në favor të këtij fenomeni janë grupimet e nënpopullatave sipas afërsisë gjeografike. Këtu përmendim përputhjen midis distancave gjenetike dhe distancave gjeografike që gjënden mes nënpopullatave që mbarështrohen në Kukës dhe Dibër, në Vlorë dhe Fier, në Berat dhe Korçë, apo Shkodër dhe Lezhë.

Efekteve të shkëmbimeve të gjeneve me vëndet e afërta, kufitare, pasi gjatë 20 viteve të fundit bleta Shqiptare është kërcënuar nga shumë aktivitete sikurse importimi i mëmave të huaja. Këtë ide e mbështet veçimi i nënpopullatave të rajonit veri-lindor nga pjesa tjetër e nënpopullatave. Kjo mund të ketë ndodhur si pasojë e futjes tek kjo zonë, e vetëm një nënlloji siç është A.m.carnica.

Të dhënat e analizës cluster dhe të komponentëve kryesorë tregojnë grupimin e popullatave të bletës, afërsisht në përputhje me zonat klimatike. Ky grupim shpjegohet më shumë përmes ngjashmërive të relievit dhe të kushteve klimatike (Kuliçi, 2013) ndërmjet tre zonave ku popullatat e bletës Shqiptare janë grupuar. Në grupimin e rajonit verilindor mbizotëron klima paramalore dhe malore. Në grupimin e rajonit të zonës bregdetare fushore mbizotëron klima fushore dhe kodrinore, ndërsa në grupimin e popullatave të zonës qëndrore e lindore mbizotëron paramalore, malore dhe kodrinore.

Disa mospërputhje për grupimin e popullatave sipas zonave gjeografike shpjegohen me migrimet më të shpeshta mes këtyre popullatave. Ashtu siç e kemi thënë dhe më sipër, 20-25 % e bletarëve shtegtojnë në zona të ndryshme. Dhe arsyeja kryesore e lëvizjeve të tilla është për kullosë. Në favor të kësaj ideje janë grupimet e nënpopullatave të rrethit të Lezhës, Matit dhe Shkodrës (nënpopullata të zonës bregdetare-fushore) me nënpopullatat e bletës në Shqipërinë qëndrore e lindore (Elbasani, Librazhdi etj).

Një studim i diferencimit lokal të popullatës së bletës sonë është bërë dhe në vitin 2002, nga grupi i autorëve (Thomo K., Shehu L., Bajrami Z., Koni M. 2002 ). Vlerat mesatare të 6 tipareve morfologjike janë përdorur për të llogaritur distancat Euklidiane mes popullatave. Në figurën 3.5 paraqitet dendrograma për 20 rrethet sipas 6 tipareve biometrike të bletës. Rrethet, që i janë nënshtruar kësaj analize janë: Lushnje, Sarandë, Gjirokastër, Fier, Mallakastër, Krujë, Përmet, Mirditë, Kavajë, Burrel, Shkodër, Tropojë, Peshkopi, Tiranë, Ersekë, Korcë, Vlorë, Librazhd, Berat, Elbasan.

Figura 3.5: Dendograma sipas 6 tipareve morfologjike (Thomo K, Shehu L, Bajrami Z, Koni M. 2002)

Page 76: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

70

Sipas dendrogramës së ndërtuar me të dhënat e vitit 2002, vërejmë që ka grupim të popullatave të bletës Shqiptare. Ka një grupim të popullatave sipas afërsive gjeografike. Vërejmë që popullatat e zonës së Shqipërisë së mesme, juglindore dhe jugperëndimore janë të grupuara bashkë. Lidhje të afërta vërehen mes popullatave që mbarështrohen në Ersekë dhe Korçë, apo mes popullatave që mbarështrohen në Burrel dhe Shkodër që përputhen me fenomenin e izolimit në distancë. Por janë disa grupe popullatash që nuk e mbështesin këtë ide. Afërsitë që vërehen mes popullatave që mbarështrohen në Tiranë dhe Peshkopi apo Lushnje dhe Sarandë, nuk përputhen me fenomenin e izolimit në distancë. Shikojmë që ka deviacione siç është rasti i popullatës së Krujës dhe Përmetit apo Librazhdit dhe Vlorës. Popullatat e bletës nga Elbasani dhe Berati janë diferencuar nga pjesa tjetër e popullatave por kjo nuk e prish homogjenitetin e popullatës Shqiptare. Pra popullata e bletës Shqiptare sipas kësaj dendrograme paraqitet homogjene, pa diferenca të theksuara në të (Thomo K, Shehu L, Bajrami Z, Koni M. 2002).

Po të krahasojmë dy dendrogramat e ndërtuara me të dhënat e fituara gjatë matjes së tipareve morfologjike në periudhën 2002 dhe 2012, vërejmë që nuk ka të njëjtën shpërndarje të popullatave. Pra grupimet e evidentuara 10 vite më parë nuk evidentohen. Në mbështetje të kësaj ideje përmendim rastet e mëposhtme: Sipas (Thomo K, Shehu L, Bajrami Z, Koni M. 2002), popullatat e bletëve që mbarështrohen në rrethin e Beratit dhe Elbasanit diferencohen nga pjesa tjetër e popullatave, ndërsa në dendrogramën e ndërtuar me të dhënat e viteve 2011-2012, këto popullata janë të grupuara me pjesën tjetër të popullatave të zonës qëndrore e lindore, ose popullatat që mbarështrohet në Dibër dhe Tiranë diferencohen dhe janë të grupuara në dy grupime të ndryshme. Homogjeniteti i kësaj popullate 10 vitet e fundit nuk është ruajtur plotësisht, fenomeni i diferencimit lokal është rritur.

Ne e kemi idenë që ka edhe një shpërndarje kautike, sikurse doli kur realizuam diferencimin e popullatës duke u bazuar në tiparet e flatrave të përparm. Por gjithashtu vërejmë edhe grupimet e popullatave sipas afërsive gjeografike, gjë të cilën nuk e kemi gjetur në studimin e bërë nga (Thomo K, Shehu L, Bajrami Z, Koni M. 2002). Unë përdora për herë të parë një metodë dhe ajo i dha rezultatet e veta, pasi ajo bëri këtë diferencim të popullatës së bletës së vëndit. Saktësia e saj bëri të mundur një diferencim të kësaj popullate gjë që më parë nuk ishte evidentuar megjithëse ishin përdorur pothuajse të njëjtat tipare. Duke rritur numrin e tipareve dhe saktësinë e metodës, arritëm që të evidentojmë më mirë diferencimin lokal të bletës Shqiptare.

Page 77: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

71

3.5 Analiza krahasuese e diferencimit të popullatës së bletës Shqiptare të bërë sipas tipareve të krahëve dhe tipareve të tjerë

Ashtu siç e kemi përmendur edhe më sipër, fillimisht kemi bërë një diferencim paraprak të nënpopullatave të bletës në Shqipëri duke përdorur vetëm tiparet e flatrave të përparm ku me anë të programit Statgraphic Centurion IX realizuam analizën cluster. Për këtë duke përdorur mesataret e 11 këndeve në flatrën e përparme, llogaritëm distancat Euklidiane mes 20 nënpopullatave të bletëve të shpërndara në 20 rrethe të ndryshme, të cilat kanë shërbyer për ndërtimin e dendrogramës të cilën e kemi paraqitur në figurën 3.6. Në diferencimin e nënpopullatave sipas tipareve të flatrës së përparme ne prisnim që të kishim një shpërndarje apo një grupim të tyre sipas zonave klimatike apo zonave gjeografike. Duke qënë se shpërndarja e nënpopullatave duke u fokusuar vetëm në këto tipare doli një shpërndarje kautike, ne menduam që të realizonim një diferencim të këtyre popullatave por duke u bazuar një një numër më të madh të tipareve. Këtë e realizuam me program të avancuar STATISTIKA 7, dhe duke përdorur analizën e komponentëve kryesorë së bashku me analizën cluster.

Nga përdorimi i vlerave të mesatareve të 17 karaktereve morfologjike si: PL, FWL, FWW, CI, HWL, HWW, HLT5, FL, TL, BL, BW, HA, LS3, WL WT, WD, dhe TOM A janë llogaritur sërish distancat Euklidiane mes 20 nënpopullatave të bletëve të shpërndara në 20 rrethe të ndryshme, të cilat u përdorën për ndërtimin e dendogramës. Në figurën 3.7 paraqiten grupimet e nënpopullatave të bletëve sipas analizës cluster, referuar distancave euklidiane të vlerësuara duke përdorur mesataret e vlerave të tipareve morfologjike

Fig 3.6: Dendrograma që paraqet diferencimin lokal në popullatën e bletës Shqipëtare duke u bazuar në tiparet e flatrave të përparm

0

2

4

6

8

10

Dis

tan

ce

Sar

and

a

Vlo

ra

Fie

r

Lu

shn

Ber

at

Tir

ana

Kru

je

Lez

Pu

ka

Sh

kod

er

Mat

Elb

asan

Lib

razh

d

Dib

er

Gra

msh

Ko

rça

Ers

eka

Per

met

Ku

kës

Tro

po

je

Page 78: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

72

Fig 3.7: Dendrograma që paraqet diferencimin lokal në popullatën e bletës Shqiptare duke u bazuar në tiparet e tjera morfologjike

Nga krahasimi i dy dendrogramave vërejmë që grupimi i identifikuar sipas tipareve të këndeve të flatrave të përparme, nuk është i njëjtë me grupimin e nënpopullatave të paraqitura në dendrogramën 3.7. Në dendrognën e parë nënpopullatat e bletëve të rajoneve të ndryshme janë të grupuara në dy grupime kryesore: Tropojë, Kukës, Dibër, Elbasan, Librazhd, Pukë, Fier e Përmet dhe Sarandë, Ersekë, Vlorë, Lushnje, Krujë, Korçë, Berat, Tiranë, Lezhë, Mat e Shkodër. Eshtë e dukshme që këto grupime nuk janë bërë sipas afërsive gjeografike. Në favor të kësaj ideje janë afërsitë mes nënpopullatave të Elbasanit dhe Dibrës, Pukës dhe Librazhdit, Krujë dhe Lushnje, Sarandës dhe Ersekës. Një grupim i tillë nuk egziston në dendrogramën 3.7. Këtu ka të dhëna që kundërshtojnë mendimet e mësipërme. Pra këto dy dendrograma nuk miratojnë njëra tjetrën. Kemi një grupim të nënpopullatave në mënyrën që ne e prisnim, ato janë grupuar afësisht sipas zonave klimatike. Dhe si rrjedhim janë krijuar tre grupime popullatash: grupi i popullatave të zonës verilindore, grupi i popullatave të zonës bregdetare e fushore dhe grupi i popullatave qëndrore e juglindore. Kjo shpërndarje është më e sakta, i afrohet një shpjegimi sipas izolimit në distancë. Vërehet afërsi mes popullatave që mbarështrohen në zona të ngjashme gjeografike dhe klimaterike. Kurse në diferencimin e popullatës së vëndit sipas 12 tipareve të flatrave nuk kemi një shpjegim, morëm një shpërndarje pa rëndësi dhe kjo mund të ketë ndodhur për shkak të lëvizjeve masive të bletëve, për shkak të lëvizjeve individuale për kullosë, si pasojë e tregtimit të gjeneve apo ndoshta ngaqë u morën në konsideratë një numër jo i madh tiparesh morfometrike.

Dendrogramma Distanca euklidiane

0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6

Distanca midis nënpopullatave

TropojëDibërKukës

SarandëLushnjë

FierVlorë

TiranëPërmet

MatElbasan

KrujëErsekëLezhë

ShkodërLibrazhd

PukëGramsh

KorçëBerat

Page 79: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

73

3.6 Lidhjet gjenetike të bletës Shqipëtare me vëndet e tjera Evropiane

Vlerat mesatare të këndeve të flatrës së përparme të bletës sonë janë krahasuar me vlerat e këtyre tipareve për nënllojin Apis mellifera carnica të matur në disa vënde (tabela 3.11) si: Gjermani (V.Maul & A.Hahnle, 1994), në Serbi (N. Nedić., G. Jevtić., G. Jež., B. Anđelković., S. Milosavljević., M. Kostić. 2011), në Veriun e Kosovës ( M. Mladenović & V. D. Simeonova, 2014), në Kroaci (Dedej S., Biasiolo A., Piva R. 1996; Nazzi F. 1992), në Alpine region (V.Maul & A.Hahnle, 1994), në Austri (“Institut fur Bienenkunde” in Oberursel (D) (1977) dhe në Italinë veri-lindore (Nazzi, 1992).

Në tabelën 3.11, paraqiten tiparet morfologjike që janë marrë në konsideratë për analizën taksonomike, vlerat mesatare të këtyre tipareve për bletën tonë të matura në periudhat 1996 dhe 2013, si dhe vlerat mesatare të vlerësuara në nënlloje dhe popullata të ndryshme të bletëve. Mardhëniet racore mes popullatës së bletës Shqiptare dhe nënllojeve A.m ligustica, A.m.mellifica, A.m caucasica, dhe A.m.macedonica janë studiuar duke përdorur vlerat standarte të DAWINO protokoll (Bee Research Institute, Czech Republic 2000) për tiparet e flatrave të përparm të këtyre nënllojeve.

Tabela 3.11: Të dhënat mesatare për këndet e flatrave të përparm të vlerësuara në nënlloje dhe në popullata të ndryshme bletësh

A4 B4 D7 E9 G18 K19 J10 J16 N23 L13 O26

A.m.carnica- Gjermani 29.2 110.6 97.3 23.1 90.4 78.2 53.5 91.9 91.7 13.1 36.5

A.m.carnica- Serbi 29.8 107.89 96.74 22.94 90.69 78.36 53.67 91.44 92.57 14.49 36.21

A.m.carnica – V. Koso 31.1 111 100.53 22.47 90.27 77.3 51.87 95.6 93.6 13.53 38.43

A.m.carnica-Kroaci 29.89 110.59 98 23.22 89.87 78.26 53.03 92.08 92.3 12.86 36.44

A.m.carnica-Rajoni. A 29.00 112.7 99.3 23.3 92.7 79.4 52.5 96.4 94.4 12.3 37.9

A.m.carnica-Austri 29.196 112.162 99.768 23.121 93.098 79.505 52.198 95.998 94.167 12.479 37.905

A.m.carnica- Itali 29.57 111.5 98.28 23.8 90.67 79.03 53.28 93.89 93.32 12.19 36.82

Shqipëri 1996 29.78 110.95 99.22 23.44 90.20 76.51 55.82 90.6 93.13 13.54 35.65

Shqipëri 2013 29.38 111.08 97.62 23.54 89.05 75.56 53.2 90.61 91.81 12.76 36.94

A.m.macedonica 31.1 107.5 98.4 22.4 91.2 78.6 54.8 88.1 -- 14.5 36.6

A.m.ligustica 31.6 106.7 98.6 23.3 89.8 78.3 53 93.8 91 13.5 36.6

A.m.mellifera 33.9 100.9 103.6 18.7 93.8 80.8 50.4 91.6 95.81 15.3 37.5

A.m.caucasica 35.0 100.9 102.3 20.7 93.5 74.9 54.0 87.3 93.85 14.9 35.2

Page 80: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

74

Klasifikimi i nënllojeve dhe popullatave të ndryshme të bletës, të përfshira në këtë studim, duke përdorur për këtë qëllim analizën cluster paraqitet si në figurën 3.8. Nëpërmjet kësaj analize janë studiuar ngjashmëritë morfologjike, bazuar në grupimet e mesatareve të karaktereve të marra në studim për çdo popullatë. Duke ju referuar të dhënave të kësaj analize verejmë që 5 nënllojet: A.m.ligustica, A.m.macedonica, A.m.carnica, A.m.caucasica dhe A.m.mellifera janë të veçuara. Nënllojet Apis mellifera caucasica dhe Apis mellifera mellifera formojnë një klaster dhe kanë distancë të madhe me pjesën tjetër të popullatave.

Analiza cluster bazuar në mesataret e karaktereve të mësipërme fillimisht rezultoi në dy grupe kryesore. Grupi i parë përmban nënllojet e linjës evolutive C. Ky klaster përmban gjitha popullatat e nënllojit A.m.carnica të vëndeve Evropiane të marra në studim, nënllojin A.m.macedonica dhe nënllojin A.m.ligustica. Siç duket popullata e bletës Shqiptare gjatë viteve 1996 dhe 2012 përfshihet në këtë klaster.

Klasteri i dytë është i formuar nga nënlloji i linjës evolutive M (A.m.mellifera) dhe linjës O (A.m.caucasica). Shikojmë që nuk ka influencë të linjave evolutive M dhe O, në nënllojet dhe popullatat e linjës evolutive C. Një rezultat i tillë pritej sepse nuk shikojmë që ka grupime sipas afërsive gjeografike dhe kjo nxjerr në pah edhe një herë faktin që këto linja evolutive të bletës mjaltëse vazhdojnë të ruajnë tiparet e fituara gjatë mijëvjeçarëve pavarësisht ndërhyrjeve antropogjene.

Duke vazhduar më tej, në grupin e parë të popullatave, popullata e nënllojit A.m.macedonica u diferencua, po ashtu edhe popullata e nënllojit A.m.ligustica. Ndërkohë duket qartë grupimi i popullatave të A.m.carnica që mbarështrohet në vënde të ndryshme nga nënllojet A.m.macedonica, A.m.ligustica, A.m.mellifera, A.m.caucasica. Eshtë i pritshëm një grupim i tillë pasi këto popullata pavarësisht rajonit ku mbarështrohen, origjina e tyre është nga i njëjti nënlloj, i cili përmes lëvizjes së gjeneve e ka zgjeruar shtrirjen e tij natyrale.

Diferencime gjejmë edhe mes popullatave të nënllojit A.m.carnica. Kështu popullatat e A.m.carnica që mbarështrohen në Veriun e Kosovës dhe në Serbi janë të vetmet popullata që u diferencuan përgjatë popullatave të këtij nënlloji. Pra vërejmë që brenda nënllojit A.m.carnica janë krijuar dy grupime të dallueshme sipas afërsisë gjeografike: 1- A.m.carnica-Shqipëri, A.m.carnica-Itali, A.m.carnica-Kroaci, A.m.carnica-Austri, A.m.carnica-Alpine region, A.m.carnica-Gjermani. 2- të grupuar veç janë A.m.carnica në Serbi dhe në veriun e Kosovës.

Variacione të vogla verejmë mes popullatave të bletëve A.m.carnica që mbarështrohen në Gjermani dhe në Regjionin Alpin. Lidhje të afërta vërehen dhe mes popullatave që mbarështrohen në Kroaci dhe në Itali, një rezultat i tillë përputhet me fenomenin e izolimit në distancë. Po kështu vërejmë që popullatat e bletëve në Shqipëri në vite të ndryshme janë pothuajse të njëjta megjithse metoda që është përdorur në matje ka qënë e ndryshme.

Proçeset evolutive të ndodhura gjatë 20 viteve të fundit në Shqipëri, si pasojë e migrimit të pakontrolluar të gjeneve nga popullata të tjera, nuk kanë shkaktuar ndryshime thelbësore në këtë popullatë. Matjet në popullatë të bëra në vitet 1996 dhe 2013 nuk evidentojnë ndryshime esenciale. Këto matje tregojnë se popullatat e bletës në Shqipëri, gjatë gjithë kësaj periudhe, megjithë ndryshimet e pësuara, vazhdojnë të konservojnë tipare me vlera mesatare pa diferenca të ndjeshme statistikore midis tyre për tiparet e marra në studim.

Page 81: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

75

Figura 3.8: Grupimi i subspecieve/ popullatave të bletëve, sipas diferencave të tyre në mesataret e karaktereve të flatrave të përparm

Gjatë periudhës 1996 popullata jonë ka pasur lidhje të afërt me popullatat e Italisë së veriut dhe Kroacisë. Por vitet e fundit është vënë re një diferencim i saj prej këtyre dy popullatave dhe një afërsi e popullatës së bletës Shqiptare me popullatën e A.m.carnica që mbarështrohet në Serbi dhe me A.m.macedonica. Kjo mund të shpjegohet me faktin se gjatë këtyre viteve ka pasur një lëvizje të pakontrolluar të gjeneve nga këto vënde në drejtim të Shqipërisë e cila mund të ketë ndikuar në tablonë gjenetike të popullatës së bletës së vëndit. Ndryshueshmeria e tipareve e ndodhur gjatë kësaj periudhe si pasojë e veprimit të faktorëve të ndryshëm, ndër të cilët mund të veçohet si ndër më kryesorët migrimi i pakontrolluar i gjeneve, ka si pasojë rritjen e afërsisë së kësaj popullate me popullatën e bletëve A.m.macedonica. Në Shqipëri është diskutuar problemi i nënllojit, apo subspecies të cilës bleta jonë i përket. Për mendimin tonë është e vërtetë, mund të jetë hibrid dhe ne pajtohemi me mendimin e Selim Dedej që mund të jetë hibrid mes A.m.macedonica dhe A.m.carnica (Dedej, 1996). Mund të pranojmë që është nënlloj që bën pjesë tek Apis mellifera carnica por më tepër i qëndrojmë këtij mendimi të dytë. Të dhënat e studimit tonë janë në favor të hipotezës së bleta Shqiptare mund të klasifikohet në nënllojin A.m.carnica pasi shikohet që popullata e bletës Shqiptare, bën pjesë në grupin e popullatave që i përkasin nënllojit A.m.carnica. Popullata Shqiptare bën pjesë në grupin e A.m.carnica që mbarështohen në Itali, Kroaci dhe Serbi. Siç duket, ajo nuk ka lidhje fare me nënllojet A.m.caucasica, A.m.mellifera dhe A.m.ligustica. Mes A.m.macedonica dhe A.m.carnica ka afërsi mes tyre që shkojnë në mënyrë graduale për këtë duhet të bëhet një studim në popullatën e bletëve në Serbi dhe në veriun e Kosovës për të përcaktuar nëse janë racë A.m.carnica apo A.m.macedonica.

DendrogrammaEuclidiane distances

0 2 4 6 8 10 12

Distance

A.m.caucasicaA.m.mellifera

A.m.macedonicaA m ligustica

A.m.carnica-Kosovo (North region)A.m.Serbia

Albania 2013Albania-1996

A.m.carnica ItalyA.m.carnica-CroatiaA.m.carnica-Austria

A.m.carnica-Alpine regionA.m.carnica-Germany

Page 82: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

76

Duke ju referuar rezultateve të analizës së komponetëve kryesorë (Figura 3.9) këto rezultate konfirmojnë rezultatet e marra nga analiza cluster. Në planin e dy komponetëve të para kryesorë që shpjegojnë rreth 80 % të ndryshimeve, popullatat janë orientuar në tre grupe kryesore që korrespondojnë me rajonet e Evropës veriore e perëndimore (A.m.mellifera), Evropës juglindore (A.m.carnica, A.m.ligustica dhe A.m.macedonica) dhe Azisë perëndimore (A.m.caucasica). Popullatat me distancë më të madhe bazuar në rezultatet e kësaj analize janë: popullata e A.m.mellifera dhe A.m.caucasica. Kështu bletët e këtyre popullatave ruajnë karakteristika të qarta të racave të tyre, ndoshta për shkak të kufizimeve të lëvizjeve dhe komercializimit të tyre me vëndet e Ballkanit qëndror.

Shpërndarja e popullatave të

A.m.carnica-Germany

A.m.carnica-Sebia

A.m.carinica -Kosovo (veri)

A.m.Macedonica

A.m.carnica-Croatia

A.m.carnica-Austria

A.m.carnica Italy

Albania 2013Albania 1996

A m ligustica

A.m.mellifera

A.m.caucasica

A.m.Carnica-Alpine region

-10 -8 -6 -4 -2 0 2 4 6

Komponentja e parë: 59.30%

-4

-3

-2

-1

0

1

2

3

4

5

Kom

pone

ntja

e d

ytë:

19.

43%

Fig 3.9: Grupimi i popullatave të bletës së vëndit dhe i nënllojeve A.m.macedonica, A.m.ligustica, A.m.mellifera, A.m.caucasica në planin e dy komponentëve të parë kryesorë

Sikurse vërehet në planin e dy komponentëve të parë kryesorë popullatat e nënllojit A.m.carnica (linja C) kanë më shumë afërsi me nënllojin A.m.caucasica (linja O) sesa me nënllojin A.m.mellifera (linja M), ky rezultat mbështet përfundimet e komunikuara nga Fan Han et al. 2012 duke e përforcuar idenë e afërsisë së linjave evolutive C dhe O dhe të divergjencave të bletës perëndimore (linja M) me atë lindore (linja C). Kjo ndoshta mund të ketë ndodhur për shkak se popullata perëndimore dhe ajo lindore mund të kenë divergjuar nga dy linja.

Ndarja në komponentin e parë shpjegon rreth 60% të ndryshimeve. Sipas kësaj ndarje kemi diferencim të nënllojeve A.m.macedonica, A.m.ligustica, A.m.mellifera, A.m.caucasica dhe kemi grupim të popullatave që i takojnë nënllojit të A.m.carnica. Kështu në komponenten e parë Apis mellifera mellifera dallohet plotësisht. Ky nënlloj ndodhet në distancë 0 në komponenten e dytë

Page 83: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

77

kryesore por ama ndryshon -8 në komponenten e parë, pra në komponenten e parë ndryshon kurse në komponenten e dytë pothuajse nuk ndryshon. Apis mellifera caucasica ndryshon dhe në komponenten e parë dhe në komponenten e dytë. Nënlloji Apis mellifera ligustica ndodhet në distancë pothuaj 0 sipas komponentes së parë kryesore dhe ndryshon sipas komponentes së dytë.

Kurse popullata e A.m.carnica diferencohet qartë në komponenten e dytë e cila shpjegon rreth 20% të ndryshimeve. Popullatat e këtij nënlloji ndryshojnë pothuajse të gjitha, në të dyja komponentet. Shikohet që bashkohen popullatat A.m.carnica që gjëndet në Kroaci, Shqipëri, Serbi dhe Itali kurse popullatat e A.m.carnica në Austri, Gjermani dhe Alpine region veçohen, ky rezultat është i pritshëm pasi kemi diferencim sipas izolimit në distancë.

Popullata e bletës Shqiptare ka diferencë të madhe prej nënllojeve A.m.caucasica, A.m. ligustica dhe A.m.mellifera.Vërejmë që popullata e bletëve të Shqipërisë ka afërsi më të madhe me popullatat e bletëve që i përkasin nënllojit A.m.carnica. Elipsi i popullatës së bletës Shqiptare sipas ndarjes së komponentes së dytë nuk bie në kontakt me elipsin e popullatave të A.m.carnica që mbarështrohet në Veriun e Kosovës, Austri, Rajonin Alpin dhe Gjermani. Gjatë 20 viteve të fundit kjo popullatë ka pësuar ndryshime në treguesit mesatar të tipareve që analizohen. Si pasojë e këtyre ndryshimeve është rritur distanca e saj prej popullatës së bletëve të Kroacisë e Italisë dhe është zvogëluar distanca me popullatën Serbe. Dallojmë që popullatat e bletës Shqiptare të studiuara në vite të ndryshme janë shumë afër mes tyre, megjithse metoda e studimit të tyre ka qënë e ndryshme.

Analiza jonë e bërë për herë të parë tregon se nga 5 nënllojet e bletës mjaltëse (Apis mellifera L.) veçohen popullatat e Apis mellifera carnica. Nga ana tjetër tregohet se është mundur që popullata e bletëve Shqiptare mund të klasifikohet në grupin e nënllojit Apis mellifera carnica sesa në grupin e nënllojit A.m.macedonica që është vënë në diskutim nga studiues të tjerë, për arsye se grupi i saj ndodhet në popullatat e këtij lloji nga vëndet e tjera. Ne nuk e përjashtojmë mundësinë që është hibrid por nga dendrograma që kemi bërë dhe nga analiza e komponentëve kryesorë më tepër është e karnicës.

Ky studim demostroi që popullatat e nënllojit A.m.carnica janë ndarë në dy grupime të qarta dhe popullata e bletës Shqiptare bën pjesë në grupin e A.m.carnica që mbarështrohet në Itali, Kroaci dhe Serbi. Ne jemi tek popullatat e karnices në zonën e Ballkanit qëndror. Rezultatet e analizës së komponentëve kryesorë (figura 3.9) dhe të analizës cluster (figura 3.8) treguan që kjo popullatë ka diferencë të madhe prej nënllojeve A.m.caucasia, A.m. ligustica dhe A.m.mellifera. Importimi i mëmave dhe migrimi i pakontrolluar i gjeneve nga vëndet fqinje ka shkaktuar presion gjenetik në popullatën e bletës vëndase, kjo ka çuar në diferencim të kësaj popullate me popullatat e A.m.carnica që mbarështrohen në Italinë veriore dhe në Kroaci, e për rrjedhojë rritjen e afërsisë së kësaj popullate me popullatën e nënllojit A.m.carnica që mbarështrohet në Serbi dhe me A.m.macedonica.

Së fundmi propozojmë që një studim në lidhje me diferencat gjenetike të popullatave në Ballkan do të mund të bëhej në lidhje me bletët nga zona e Kosovës, Maqedonisë dhe Serbisë.

Page 84: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

78

IV. PËRFUNDIME

Ngjarjet mikroevolutive të 20 popullatave të bletës Apis mellifera carnica në Shqipëri (Tropojë, Pukë, Kukës, Shkodër, Dibrër, Mat, Lezhë, Krujë, Tiranë, Elbasan, Gramsh, Librazhd, Korçë, Ersekë, Fier, Lushnje, Berat, Përmet, Vlorë, Sarandë), janë studiuar me anë të analizës multivariate të 30 tipareve morfologjikë, të cilat janë bërë të njohura dhe janë matur me teknikën SPT (Scan Photo Technic).

1. Në bazë të teorisë së izolimit nga distanca (isolation by distance), pritej diferencimi lokal i popullatave të bletës në Shqipëri sipas afërsisë apo largësisë gjeografike edhe nëse analiza multivariate do të realizohej në 12 tiparet morfologjike të flatrave të përparm. Mungesa e diferencimit lokal sipas largësisë gjeografike mund të shpjegohet nga dy faktorë:

a. Për 4-5 dhjetëvjeçarë shteti ka bërë shpërndarjen në të gjitha rrethet e Shqipërisë. Kjo shpërndarje mund të ketë ndikuar në të ashtëquajturën dukuri të homogjenizimit të popullatave të bletës në Shqipëri.

b. Ekonomitë bujqësore të dikurshme por edhe privatët e sotëm, gjithmonë kanë praktikuar lëvizjen e koshereve pothuajse në të gjithë Shqipërinë, me qëllim që të sigurojnë një kullosë sa më të mirë.

2. Përdorimi i analizës multivariate të bazuar në një numër të madh tiparesh (17 tipare morfologjike), bëri të njohur veçimin e 20 popullatave të bletës në Shqipëri në tre grupe:

a. Grupi i popullatave të bletës në zonën veri-lindore (Tropojë, Dibër, Kukës) b. Grupi i popullatave të bletës në zonën bregdetare dhe fushore-kodrinore (në

Sarandë, Lushnje, Fier, Vlorë, Tiranë). c. Grupi i popullatave të bletës në zonën qëndrore dhe lindore (Përmet, Mat,

Elbasan, Krujë, Ersekë, Lezhë, Shkodër, Librazhd, Pukë, Gramsh, Korçë, Berat).

Ky grupim nuk ndodh sipas sipas afërsisë apo largësisë gjeografike por përputhet pothuajse me ndarjet e mëdha të zonave klimatike të Shqipërisë.

3. Përdorimi i analizës multivariate duke u bazuar në tiparet morfologjikë të disa nënllojeve të bletës si: (A.m.carnica, A.m.ligustica, A.m.macedonica, A.m.mellifera A.m.caucasica) që i përkisnin disa vëndeve (Shqipëri, Itali, Austri, Rajoni Alpin, Kroaci, Veri i Kosovës, Serbi dhe Gjermani) tregoi se në Shqipëri ndodhet sipas të dhënave tona nënlloji Apis mellifera carnica, i cili është i përafërt me këtë nënlloj që ndodhet në Itali, Kroaci dhe Serbi.

Page 85: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

79

V. LITERATURA

Abou-Shaara H., Ahmad A. Al-Ghamdi., Abdelsalam A. Mohamed. (2012): Tolerance of two honey bee races to various temperature and relative humidity gradients. Environmental and Experimental Biology. 10: 133–138.

Abou-Shaara H., F Al-Ghamdi A. A. (2012): Studies on wings symmetry and honey bee races discrimination by using standard and geometric morphometrics. Biotechnol. Anim. Husb. 28:575-584. Alpatov V.V. (1948): Porody medonosnoi pchely. Moskovskoje Obscestvo Ispytatielej Prirody, Moskva, pp. 168.

Alpatov W.W. (1925): Uber die Verkleinerung der RiisselUinge der Honigbiene vom Siiden nach Norden hin. Zoologische Anzeiger 65: 103-111. Alpatov W.W. (1929): Biometrical studies on variation and races of the honey bee Apis mellifera L. Quarterly Review of Biology 4: 1-58. Al-Qarni A.S. (2006): Tolerance of summer temperature in imported and indigenous honeybee Apis mellifera L. races in central Saudi Arabia. Saudi J. Biol. Sci. 13: 123–127. Andereb C., Garcya C., Marinellia C., Cepedaa R., Rodryguezb E.M., Palacioc A. (2008): Morphometric variables of honeybees Apis mellifera used in ecotypes Characterization in Argentina. Ecological Modelling 214: 53-58. Arias M. C., Sheppard W. S. (1996): Molecular phylogenetics of honey bee subspecies (Apis mellifera L.) inferred from mitochondrial DNA sequence. Mol. Phylogenet. Evol 5:557–566. Arias M. C., Sheppard W. S. (2005): Phylogenetic relationships of honey bees (Hymenoptera: Apinae) inferred from nuclear and mitochondrial DNA sequence data. Mol. Phylogenet. Evol 37:25–35. Batra S.W.T. (1988): Automatic image analysis for rapid identification of Africanized honey bees. In: Needham GR, editors. Africanized honey bees and bee mites. Ellis Horwood Series in Entomology and Acarology. Halsted Pres New York, pp 260-263. Berxholli A., Kola B. (2009): Gjeografi Shqipërie 12, Tiranë. Bienefeld K., Tahmasebi G.H., Keller R., Kauhausen-Keller D., Ruttner F. (1996): Reporton present situation of Apis mellifera meda in Iran. Apidologie 27: 307- 308.

Blazyte-Cereskiene L., Vaitkeviciene G., Venskutonyte S., Buda V. (2010): Honey bee foraging in spring oilseed rape crops under high ambient temperature conditions. Zemdirbyste-Agriculture 97: 61–70. Burrill R. M., Dietz A. (1981): The response of honeybees to variations in solar-radiation and temperature. Apidologie 12(4): 319–328.

Page 86: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

80

Canovas F., De la Rua P., Serrano J., Galian J. (2008): Geographical patterns of mitochondrial DNA variation in Apis mellifera iberiensis (Hymenoptera: Apidae). Journal of Zoological Systematics and Evolutionary Research 46(1): 23-30.

Cooper P.D., Schaffer W.M. (1985): Temperature regulation of honey bees (Apis mellifera) foraging in the Sonoran desert. J. Exp. Biol.114: 1–15.

Cornuet J. M., Fresnaye J., Tassencourt L. (1975): Discrimination et classification de populations d'abeilles a partir de caracteres biometriques. Apidologie 6: 145-187.

Cornuet J. M., Garnery L. (1991a): Genetic diversity in Apis mellifera. Diversity in the Genus Apis (Ed. D.R. Smith), Westview, Boulder, Colorado, U.S.A. 103-115.

Cornuet J. M., & L. Garnery. (1991): Mitochondrial-DNA variability in honeybees and its phylogeographic implications. Apidologie 22: 627–642.

Daly H.V. (1992): A statistical and empirical evaluation of some morphometric variables of honey bee classification. Ordination in the Study of Morphology, Evolution and Systematics of Insects: Applications and Quanti-tative Genetic Rationals (Eds. Sorensen J.T., Footit R.J) 127–155, Elsevier, Amsterdam.

Daly H. V., Balling S.S. (1978): Identification of Africanized honeybees in the Western hemisphere by discriminant analysis. Journal of the Kansas Entomological Society 51: 857-869.

Daly H.V., Hoelmer K., Gambino P. (1991): Clinal geographic variation in feral honey bees in California, U.S.A. Apidologie 22: 591-609.

Daly H. V., Hoelmer K., Norman P., Allen T. (1982): Computer assisted measurement and identification of honey bees (Hymenoptera, Apidae). Ann Entomol Soc Am. 75: 591-594.

Daly H.V., Morse R.A. (1991): Abnormal sizes of worker honey bees (Apis mellifera L.) reared from drone comb (Hymenoptera, Apoidea). Journal of the Kansas Entomological Society 64: 193-196.

Dedej S. (1996): Morphometric and alloenzymatic characterization in the Albania honey bee population Apis mellifera L. Apidologie 27.

DeGrandi Hoffman. G., Spivak M., Martin J. (1993): The influence of temperature on cuticular color of honeybee (Apis mellifera L) queens. Apidologie 24: 101–108.

De la R´ua P., Mu˜noz I., Serrano J., Jaff´e R., Dall’Olio R. (2009): Biodiversity, conservation and current threats to European honeybees. Apidologie 40: 263-284.

Dupraw E. (1964): Non-Linnear taxonomy. Nature 202: 849-852.

Dupraw E. (1965): Non-Linnear taxonomy and the systematics of honeybees. Systematic Zoology 14: 1-24.

Dustmann J.H., Von der Ohe W. (1988): Einfluß von Kalteeinbruchen auf die Fruhjahrsentwicklung von Bienenvolkern (Apis mellifera L.). Apidologie 19 (3): 245–254.

Page 87: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

81

El-Aw., M. A., Kh. A. Draz., Kh. S. Abd El-Hamid., H. Abo-Shara. (2012): Measuring the morphological characters of honey bee (Apis mellifera L.) using a simple semi-automatic technique. Journal of American science.

Ellis M.B., Nicolson S.W., Crewe R.M., Dietemann V. (2008): Hygropreference and brood care in the honeybee (Apis mellifera L). J. Insect Physiol. 54: 1516–1521. Engel M. S. (1999): The taxonomy of recent and fossil honey bees. J. Hym. Res. 8: 165-196. Han F., Wallberg A., Webster. M. T. (2012): From where did the Western honeybee (Apis mellifera) originate? Ecology and Evolution 2(8): 1949–1957.

Hatjina F., Charistos L., Bouga M., Mladenovic M., Maistros. A. D. (2014): Morphological discrimination of Greek honey bee populations based on geometric morphometrics analysis of wing shape. J. APIC. SCI. Vol 58. No 1.

Frank P., Garnery L., Loiseau A., Oldroyd B. P., Hepburn H. R., Solignac M., Cornuet J-M. (2001): Genetic diversity of the honey bee in Africa: microsatellite and mitochondrial data. Heredity 86: 420-430.

Franck P., Garnery L., Solignac M., Cornuet J. M. (2000): Molecular confirmation of a fourth lineage in honeybees from the Near East. Apidologie 31:167–180. Garnery L., Cornuet J-M., Solignac M. (1992): Evolutionary history of the honeybee Apis mellifera inferred from mitochondrial DNA analysis. Mol Ecol. 1: 145–154. Garnery L., Solignac M., Celebrano G., Cornuet J-M. (1993): A simple test using restricted PCR amplified mitochondrial DNA to study the genetic structure of Apis mellifera L. Experientia 49: 1016-1021. Gençer H.V., Firatli Ç. (2005): Reproductive and morphological comparisons of drones reared in queenright and laying worker colonies. J. Apic.Res.44 (4): 163–167. Ravazzi G. (2003): Le api

Goetze G. (1959): Die Bedeutung des Flügelgeaders für züchterische Beuerteilung der Honigbiene. Zeitschrift für Bienenforschung 4:141–148.

Goetze GKL. (1930): Variabilitӓts und Züchtungsstudien an der Honigbiene mit besonderer Beriicksichtigung der Langriisseligkeit. Archiv fur Bienenkunde 11: 135-274. Goetze GKL. (1940): Die beste Biene. Liedloff, Loth und Michaelis, Liepzig, Germany (cited from Daly, 1991).

Goetze GKL. (1964): Die Honigbiene in natürlicher und künstlicher Zuchtauslese. Teil I, II. Parey, Hamburg, Germany, 265-273. Gould J.L., Gould C.G. (1988): The Honey Bee. W.H Freeman and Company, N.Y.

Page 88: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

82

Groh C., Tautz J., Rossler W. (2004): Synaptic organization in the adult honey bee brain is influenced by brood-temperature control during pupal development. Proc. Natl. Acad. Sci, USA. 101: 4268–4273. Guler A. (2010): A morphometric model for determining the e ect of commercial queen bee usage on the native honeybee (Apis mellifera L.) population in a Turkish province. Apidologie 41: 622–635. Suwannapong G., Benbow M. E., Nieh J. C. (2011): Biology of Thai honeybees. Natural history and threats. Chapter 1. pp. 1-98. Hall H. G., Smith D. R. (1991): Distinguishing African and European honeybee matrilines using amplified mitochondrial DNA. Proc. Natl Acad Sci, U S A. 10: 4548-4552. Human H., Nicolson S.W., Dietemann V. (2006): Do honeybees, Apis mellifera scutellata, regulate humidity in their nest? Natur wissenschaften 93: 397–401.

Infantidis M. (1979): Morphological characters of greek bee Apis mellifera cecropia. XXVII Cong. Apic, Athens.

Jensen A. B., Pedersen B.V. (2005): Beekeeping and conserving biodiversity of honeybee. Sustainable bee breeding. Theoretial and practical guide. Northern Bee Books, Hebden Bridge, pp. 142–164. Jevtic G. M., Mladenovic Z., Lugic., Sokolovic D. (2007): Morphological and production characteristics of Carniolan honey bee (Apis mellifera carnica Poll.) from different parts of Serbia. Biotechnology in Animal Husbandry 23 (5-6): 609 – 617.

Johnson R. (2010): Honey Bee Colony Collapse Disorder. Congressional Research Service.

Joshi N.C., Joshi P.C. (2010): Foraging behaviour of Apis spp on apple flowers in a subtropical environment. NY Sci. J. 3: 71–76. Kandemire I., Kence M., Kence A. (2000): Genetic and Morphometric variation in honeybee (Apis mellifera) populations of Turkey. Apiodologie 31: 343-352.

Kandemir I., Meixner M.D., Ozkan A., Sheppard W.S. (2006): Genetic characterization of honey bee (Apis mellifera cypria) populations in northern Cyprus. Apidologie 37: 547–555. Kauhausen-Keller D., Keller R. (1994): Morphometrical control of pure race breeding in honeybee (Apis mellifera L). Apidologie 25: 133-143. Ken T., Bock F., Fuchs S., Streit S., Brockmann A., Tautz J. (2005): Effects of brood temperature on honey bee Apis mellifera wing morphology. Acta Zool. Sin. 51: 768-771. Kilani M. (1999): Biology of the honeybee. Colin M.E. (ed.), Ball B.V. (ed.), Kilan i M. (ed.). Bee disease diagnosis Zaragoza. Options Méditerranéennes Série B. Etudes et Recherches, CIHEAM. 25: 9-24.

Page 89: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

83

Kolmes S. A., Sam Y. (1991): Relationships between sizes of morphological features in worker honeybees (Apis mellifera). J. New York Entomol. Soci. 99: 684-690.

Kol Paparisto., Emin Balza. (2003): Bimët mjaltore të Shqipërisë.

Kulagin N.M. (1906): Die Hinge des bienenrussels. Zoologische Anzeiger 29: 711-716. Langstroth L. L. (1853): Langstroth on the Hive and the Honey-bee. A Bee-keeper’s Manual. Hopkins, Bridgman, and Co., Northampton, MA. pp 384. Le Conte Y., Navajas M. (2008): Climate change, impact on honey bee populations and diseases. Rev. sci. tech. Off. int. Epiz. 27 (2): 499-510. Louveaux J., Albisetti M., Delangue M., Theurkauff J. (1966): Les modalités de l’adaptation des abeilles (Apis mellifica L.) au milieu naturel. Ann. Abeille. 9 (4): 323-350.

Louveaux J. (1966): Les modalitées de l'adaptation des abeilles (Apis mellifera L.) au milieu naturel. Annales de l'Abeilles 9: 323-350. Louis L., Lefebvre L. (1968): Etude quantitative de la divergence dans l'evolution morphologique de certaines entites infraspecifiques d 'abeilles domestiques (A.mellifica L.). Comptes Rendus, L'Academie de Science, Paris. 266 Serie D: 1131-1133. Louis L., Lefebvre L., Moratille R., Fresnaye L. (1968): Essai de discrimination de lignees consanguines d'abeilles domestiques (A.m. mellifica L.) obtenues par insemination artificielle. Comptes Rendus, L' Academie de Science, Paris. 267 Serie D: 526-528. Mărghitas L. Al., Orsolya P. T., Dezmirean D., Rodica M., Bojan C., Coroian C., Laslo L., Moise A. (2008): Morphometric di erences between honey bees (Apis mellifera carpatica) populations from Transylvanian area. Zootehnie Si Biotehnologii 41(2):309-315. Martynov W.A. (1901): A bee colony exclusively with drone combs (In Russian). Proceedings of the Moscow Agricultural Academy 7(1) (cited from Alpatov, 1929). Meixner D. M., Miroslaw W., Jerzy W., Stefan F., Nikolaus K. (2007): Apis mellifera mellifera range in eastern Europe – morphometric variation and determination of its limits. Apidologie 38:1-7.

Meixner M. D. (1994): Analyse polymorpher subspezies von A. mellifera L. Morphometrische und molekulare Untersucheungen an den europäischen Rassen Apis mellifera carnica und ligustica und den afrikanischen Rassen A. m. monticula und scutellata. PhD Thesis, Goethe-Universität, Frankfurt am Main, Germany. Michailov A.S. (1924): On the tongue length of the bees from Tcherepovetz district in connection with the problem of the local differences in tongue length (In Russian). Ptschelowodnoje Djelo (cited from Alpatov, 1929). Michailov A.S. (1926): On the increasing variability of the honey bee from north to south (In Russian). Opytnaja Paseca 12: 13-14 (cited from Alpatov, 1929).

Page 90: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

84

Michener C.D. (2000): The bees of the world. Johns Hopkins University Press, Baltimore.

Michener C.D. (1974): The social behavior of the bees: A comparative study. Harvard Univ. Press. Cambridge, Mass. Miguel I., Baylac M., Iriondo M., Manzano C., Garnery L., Estonba A. (2011): Both geometric morphometric and microsatellite data consistently support the differentiation of the Apis mellifera M evolutionary branch. Apidologie 42:150–161. Mladenović M., Radoš R., Stanisavljević L. Ž., Rašić S. (2011): Morphometric traits of yellow honeybee (Apis mellifera carnica) from Vojvodina (Northern Serbia). Arch. Biol. Sci. 63 (1): 251-257. M. Mladenović., V. D. Simeonova. (2010): The variability of wing nervature angles of honeybee from North Kosovo area. Biotechnology & Biotechnological Equipment 24: 427-432. Morimoto H. (1968): The use of labial palps as a measure of proboscis length in worker honeybees, Apis mellifera ligustica and Apis cerana cerana F. J. Apic. Res. 7: 147-150. Moritz R.F.A. (1991): The limitations of biometric control on pure race breeding in Apis mellifera. Journal of Apicultural Research 30: 54-59.

Mostajeran M. A., Edriss M. A., Basiri M. R. (2006): Analysis of colony and morphological characteristics in honey bees (Apis mellifera meda). Pak. J. Biol. Sci. 9: 2685-2688. Mostajeran M. A., Edriss M. A., Basiri M. R. (2002): Heritabilities and correlations for colony traits and morphological characteristics in honey bee (Apis mellifera meda). 17 th world congress on genetic applied to livectocks production, Montpellier, France. Session 7, August 19-23. Nazzi F. (1992): Morphometric analysis of honey bees from an area of racial hybridization in northeastern Italy. Apidologie 23: 89-96. Nuri Q. (1995): Rritja e bletës. Kamëz.

Nuri Q. (1963): Veçoritë morfologjike të bletës së vëndit. Bul. Shk. Buj. 2: 126-150.

Nuri Q. (1971): Biologjia dhe sëmundjet e bletës

Palmer M. R., Smith D. R., Kaftanoglu O. (2000): Turkish honey bees, genetic variation and evidence for a fourth lineage of Apis mellifera mtDNA. Journal of Heredity 91: 42-46.

Qiriazi P. (2006): Gjeografia fizike e Shqipërisë

Petz M., Stabentheiner A., Crailsheim K. (2004): Respiration of individual honeybee larvae in relation to age and ambient temperature. J. Compar. Physiol. B. 174: 511–518. Radlo S. E., Hepburn R., Bagay L. J. (2003): Quantitative analysis of intracolonial and intercolonial morphometric variance in honeybees, Apis mellifera and Apis cerana. Apidologie 34: 339-351. Agolli Sh. (2000): Bujqësia Shqipëtare

Page 91: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

85

Rihar J. (1958): Recherches biometriques sur la couleur des abeilles carnioliune en Jugoslavie. Rev. Ann.Abeille, Vol.4.

Rinderer T.E., Daly H.V., Sylvester H.A., Collins A.M., Buco S.M., Hellmich R.L., Danka R.G. (1990): Morphometric differences among Africanized and European honey bees and their F) hybrids (Hymenoptera: Apidae). Annals of the Entomological Society of America 83: 346-351. Rostecki P., Samborski J., Prabucki J., Mickiewicz B. C. (2007): A comparison of various hardware for the measurement of the cubital index. J. Apic. Sci. 51: 49–53. Ruttner F. (1988): Biogeography and taxonomy of honey bees, Springer-Verlag, Berlin, 284p.

Ruttner F. (1991): Biometrical control of breeding. Journal of Apicultural Research 30:113-114.

Ruttner F., Milner E., Dews J.E. (1990): The Dark European Honey Bee Apis mellifera mellifera Linnaeus 1758, British Isles Bee Breeders Association.

Ruttner F. (1992): Naturgeschichte der Honigbienen. Ehrenwirth Verlag, Munich.

Ruttner F., Tassencourt L., Louveveaux J. (1978): Biometrical-Statistical analysis of the geographic variability of Apis mellifera L. Apidologie 9: 363-381.

Schneider S. S., Leamy L. J., Lewis L. A., Hoffman D. G. (2003): The influence of hybridization between African and European honeybees, Apis mellifera, on asymmetries in wing size and shape. Evolution 57: 2350-2364. Sheppard W. S., Meixner M. D. (2003): Apis mellifera pomonella, a new honey bee subspecies from Central Asia. Apidologie 34: 367-376. Sinacori A., Rinderer T. E., Lancaster V., Sheppard, W. S. (1998): A morphological and mitochondrial assessment of Apis mellifera from Palermo, Italy. Apidologie 29: 481-490. Smith F. G (1961): The races of honeybees in Africa. Bee World 42: 255-260.

Souza D. C., Cruz C. D., Campos L., Regazzi A. J. (2002): Correlation between honey production and some morphological traits in Africanized honey bees (Apis mellifera). Ciência Rural, Santa Maria 32:869-871.

Steinhage V., Kastenholz B., Schröder S., Drescher W. (1997): A hierarchical approach to classify solitary bees based on image analysis. DAGM Symposium, Braunschweig. Sept. 15 - 17, Informatik aktuell, Springer, 419-426. Steve Sheppard. (2011): Genealogy toward a better bee getting back to where they once belonged. Part1. Tautz J., Maier S., Groh C., Rossler W., Brockmann A. (2003): Behavioral performance in adult honey bees is influenced by the temperature experienced during their pupal development. Proc. Natl. Acad. Sci, USA. 100: 7343–7347. Tautz J., Maier S., Groh C., Rossler W., Brockmann A. (2003): Behavioral performance in adult honey bees is influenced by the temperature experienced during their pupal development.

Page 92: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

86

Thomo K., Shehu L., Bajrami Z., Koni M. (2002): Diferencimi lokal i populacioneve të bletëve (A.m carnica) në Shqipëri. Buletini i Shkencave Bujqësore 2: 75-82.

Thomo K. (2010): Antologji e bletës Shqiptare.

Tofilski A. (2004): Automatic determination of honey bee cubital index. First European conference of Apidology. Udine 19-23 September: 40-41. Tofilski A. (2004): DrawWing, a program for numerical description of insect wings, J. Insect Sci. 4: 1–5. Tofilski A. (2008): Using geometric morphometrics and standard morphometry to discriminate three honeybee subspecies. Apidologie 39:558–563. Tomassone R., Fresnaye J. (1971): Etude d'une methode biometrique et statistique permettant la discrimination et la classification de populations d'abeilles (Apis mellifica L.). Apidologie 2: 49-65. Uzunov A., Kiprijanovska H., Andonov S., Naumovski M., Gregorc A. (2009): Morphological diversity and racial determination of the honey bee (Apis mellifera L.) population in the Republic of Macedonia. Journal of Apicultural Research and Bee World 48(3): 196-203. Vjetari statistikor. Ministria e Bujqësisë

Waddington K. D. (1989): Implications of variation in worker body size for the honeybee recruitment system. J. Behav.2: 91-103.

Page 93: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

87

VI. SHTOJCA Shtojca 1: Konsiderata të përgjithshme rreth florës mjaltore në Shqipëri Si rezultat i vëzhgimit të bërë, speciet të cilat janë më shumë të vizituara nga bleta mjaltëse (Apis mellifera L) sipas rretheve dhe zonave klimatike janë: 1.Tropojë: Lisra (Thymus), Gështenja (Castanea sativa Miller), Trumza (Satureja montana L.). 2. Kukës: Tërfili (Trifolium spp), Lisra (Thymus), Trumza (Satureja montana L.), Frutorët (Prunus L). 3. Pukë: Tërfili (Trifolium spp), Trumza (Satureja montana L.), Gështenja (Castanea sativa Miller). 4. Dibër: Tërfili (Trifolium spp), Frutorët (Prunus L), Lisra (Thymus). 5. Burrel: Tërfili (Trifolium spp), Frutorët (Prunus L). 6. Shkodër: Tërfili (Trifolium spp), Lisra (Thymus), Gratheli (Erica herbace). 7. Lezhë: Tërfili (Trifolium spp) , Lisra (Thymus), Sherebela (Salvia officinalis L), Frutorët (Prunus L), Gjëmbaçi (Carduss L), Trumza (Satureja montana L.), Akacia (Robina pseudoacacia L). 8. Krujë: Tërfili (Trifolium spp), Lisra (Thymus), Gjëmbaçi(Carduss L), Frutorët (Prunus L). 9. Tiranë: Frutorët (Prunus L), Tërfili (Trifolium spp), Lisra (Thymus), Mareja (Arbutus unedo), Gjëmbaçi (Carduss L). 10. Elbasan: Tërfili (Trifolium spp), Lisra (Thymus), Mareja (Arbutus unedo), Frutorët (Prunus L), Gjëmbaçi (Carduss L). 11. Gramsh: Tërfili (Trifolium spp), Lisra (Thymus), Gjëmbaçi (Carduss L), Frutorët (Prunus L), Akacia (Robina pseudoacacia L). 12. Librazhd: Tërfili (Trifolium spp) , Lisra (Thymus), Bliri (Tilia spp). 13. Korçë: Tërfili (Trifolium spp), Lisra (Thymus), Frutorët (Prunus L), Akacia (Robina pseudoacacia L). 14. Ersekë: Tërfili (Trifolium spp), Lisra (Thymus), Frutorët (Prunus L). 15. Fier: Tërfili (Trifolium spp), Lisra (Thymus), Gjëmbaçi(Carduss L), Frutorët (Prunus L), Akacia (Robina pseudoacacia L). 16. Lushnjë: Tërfili (Trifolium spp), Lisra (Thymus), Agrumet (Citrus), Frutorët (Prunus L). 17. Berat: Frutorët (Prunus L), Agrumet (Citrus), Lisra (Thymus) 18. Përmet: Tërfili (Trifolium spp), Mareja (Arbutus unedo), Lisra (Thymus), Gjëmbaçi (Carduss L), Akacia (Robina pseudoacacia L). 19. Vlorë: Lisra (Thymus), Tërfili (Trifolium spp), Trumza (Satureja montana L.), Gjëmbaçi (Carduss L), Shqopa vjeshtake (Erica manipuliflora Salisb.). 20. Sarandë: Tërfili (Trifolium spp), Lisra (Thymus), Frutorët (Prunus L), Shqopa vjeshtake (Erica manipuliflora Salisb).

Page 94: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

88

Sipas zonave klimatike bimët zotëruese mjaltore janë:

I) Në zonat me klimë mesdhetare fushore: Frutorët (Prunus L), Lisra (Thymus), Tërfili (Trifolium spp), Agrumet (Citrus), Gjëmbaçi (Carduss L). II) Në zonat me klimë mesdhetare kodrinore: Tërfili (Trifolium spp), Lisra (Thymus), Mareja (Arbutus unedo), Gjëmbaçi (Carduss L) III) Në zonat me klimë mesdhetare paramalore: Tërfili (Trifolium spp), Lisra (Thymus), Frutorët (Prunus L), Trumza (Satureja montana L.) IV: Në zonat me klimë mesdhetare malore: Tërfili (Trifolium spp), Lisra (Thymus), Frutorët (Prunus L), Trumza (Satureja montana L.), Bliri (Tilia spp).

Page 95: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

89

Shtojca 2: Karakteristikat e parqeve nga janë marrë bletët

(Shenja +, në tabelën e mëposhtme përfaqëson numrin e rrugë mizave në koshere. Familjet e dobëta shënohen me një plus +, familjet mesatare ++ dhe familjet e forta +++)

Tabela 6.1: Karakteristikat kryesore të 60 parqeve, në të cilat janë kryer kampionimet

Nr Rrethi Vëndi Data e marrjes

Forca e familjes

Mosha .mema

Zhvill.pra Zhvill.dim Rendimenti kg/bletë

1 Tropojë Markaj 24.07.11 +++ 3 +++ +++ 10.6

2 Tropojë Vicidol 23.07.11 +++ 3 +++ +++ 10.4

3 Tropojë Q.Morinë 23.07.11 +++ 3 +++ +++ 10.5

4 Kukës Kolesjan 30.07.11 +++ 3 +++ +++ 10.2

5 Kukës Shtiqen 30.07.11 +++ 2.5 +++ +++ 10

6 Kukës Topojan 31.07.11 +++ 3 +++ +++ 10.2

7 Pukë Pukë. qytet 03.07.11 +++ 3 +++ +++ 9.4

8 Pukë Iball 02.07.11 +++ 2.5 +++ +++ 9.7

9 Pukë Gjegjan 03.07.11 +++ 2.5 +++ +++ 9.6

10 Shkodër Muriqan 28.06.11 +++ 2 +++ +++ 9.8

11 Shkodër Reç 29.06.11 +++ 3 +++ +++ 9.7

12 Shkodër Kir 29.06.11 +++ 3 +++ +++ 9.6

13 Burrel Klos 11.06.12 +++ 3 +++ +++ 10.8

14 Burrel Baz 12.06.12 +++ 3 +++ +++ 10.6

15 Burrel Macukull 12.06.12 +++ 3 +++ +++ 10.5

16 Dibër Sohodoll 09.06.12 +++ 2.5 +++ +++ 10.1

17 Dibër Maqellar 10.06.12 +++ 3 +++ +++ 10.4

18 Dibër Melan 10.06.12 +++ 2.5 +++ +++ 10.2

19 Vlorë Radhimë 01.06.13 +++ 3 +++ +++ 12.2

20 Vlorë Dukat 02.06.13 +++ 2.5 +++ +++ 12.4

21 Vlorë LLogara 02.06.13 +++ 2 +++ +++ 12.2

22 Përmet Petran 09.07.11 +++ 2.5 +++ +++ 18.7

23 Përmet Kutal 10.07.11 +++ 3 +++ +++ 18.5

24 Përmet Përmet 09.07.11 +++ 3 +++ +++ 18.8

25 Korçë Maliq 29.06.13 +++ 3 +++ +++ 11.6

26 Korçë Devoll 29.06.13 +++ 3 +++ +++ 11.8

27 Korçë Moravë 30.06.13 +++ 2 +++ +++ 12.1

28 Lezhë Zejmen 10.06.11 +++ 2.5 +++ +++ 15

29 Lezhë Manat 10.06.11 +++ 3 +++ +++ 14.6

Page 96: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

90

30 Lezhë Balldren 10.06.11 +++ 3 +++ +++ 14.7

31 Tiranë Ib 11.05.11 +++ 2.5 +++ +++ 11

32 Tiranë Kamëz 10.05.11 +++ 2.5 +++ +++ 10.4

33 Tiranë Prezë 11.05.11 +++ 2 +++ +++ 11.2

34 Krujë Bubq 20.05.11 +++ 3 +++ +++ 14.8

35 Krujë Thumanë 20.05.11 +++ 3 +++ +++ 14.6

36 Krujë Krujë 20.05.11 +++ 2 +++ +++ 13.8

37 Fier Roskovec 05.05.13 +++ 2.5 +++ +++ 11.3

38 Fier Frakull 04.05.13 +++ 2.5 +++ +++ 11.2

39 Fier Ballsh 04.05.13 +++ 3 +++ +++ 10.5

40 Lushnje Krutje 20.04.13 +++ 2 +++ +++ 10.6

41 Lushnje Dushk 20.04.13 +++ 2 +++ +++ 10.9

42 Lushnje Grabian 21.04.13 +++ 3 +++ +++ 10.9

43 Gramsh Ishëm 26.06.11 +++ 3 +++ +++ 18.6

44 Gramsh Plakë 26.06.11 +++ 3 +++ +++ 18.3

45 Gramsh Trashavicë 27.06.11 +++ 3 +++ +++ 18.2

46 Librazhd Qukës 13.05.12 +++ 2.5 +++ +++ 12.3

47 Librazhd Qendër 13.05.12 +++ 3 +++ +++ 11.8

48 Librazhd Lunik 12.05.12 +++ 3 +++ +++ 11.9

49 Elbasan Shushicë 28.05.11 +++ 3.5 +++ +++ 12.2

50 Elbasan Shtërmen 28.05.11 +++ 3 +++ +++ 11.9

51 Elbasan Paper 29.05.11 +++ 3 +++ +++ 12

52 Ersekë Rehovë 28.06.13 +++ 3 +++ +++ 9.2

53 Ersekë Borovë 28.06.13 +++ 3 +++ +++ 9

54 Ersekë Leskovik 29.06.13 +++ 3 +++ +++ 9.1

55 Sarandë Nevicë 04.06.13 +++ 2.5 +++ +++ 19.6

56 Sarandë Delvinë 03.06.13 +++ 2.5 +++ +++ 19.4

57 Sarandë Ksamil 04.06.13 +++ 3 +++ +++ 16.2

58 Berat Kucovë 19.05.13 +++ 3 +++ +++ 6.9

59 Berat Poliçan 18.05.13 +++ 3 +++ +++ 6.5

60 Berat Poshnje 19.05.13 +++ 2 +++ +++ 6.7

Page 97: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

91

Shtojca 3: Vlerat mesatare të 30 tipareve, për çdo kampion të marrë në 20 rrethe Në tabelat e mëposhtme janë paraqitur mesataret e vlerave të tipareve morfologjike për 20 popullatat e studiuara. Në secilën prej tabelave janë paraqitur të dhënat mesatare për 9 kampionet e marra në secilin rreth. Vlerat e 30 tipareve tek secili kampion janë përfituar si mesatare e vlerave të matjeve të kryera në 20 bletë punëtore.

Tabela 6.2: Vlerat mesatare të 30 tipareve morfologjike në rrethin e Vlorës Tipare Kampioni

1 Kampioni

2 Kampioni

3 Kampioni

4 Kampioni

5 Kampioni

6 Kampioni

7 Kampioni

8 Kampioni

9 PL 6.31 6.321 6.4 6.39 6.385 6.365 6.39 6.37 6.32

FWL 9.118 9.124 9.119 9.134 9.127 9.12 9.123 9.14.2 9.121

FWW 3.1 3.122 3.129 3.124 3.125 3.16 3.105 3.119 3.108

HWL 6.38 6.41 6.31 6.275 6.32 6.361 6.38 6.33 6.29

HWW 1.825 1.8 1.83 1.775 1.825 1.805 1.805 1.82 1.805

FL 2.615 2.595 2.58 2.6 2.575 2.59 2.585 2.58 2.585

TL 3.19 3.235 2.92 3.205 3.2 3.1 3.19 3.17 3.205

BL 2.095 2.15 2.125 2.11 2.095 2.09 2.095 2.1 2.115

BW 1.215 1.205 1.22 1.205 1.195 1.195 1.215 1.21 1.2

HA 19.84 19.94 19.6 21.05 20.132 19.94 20.2 19.88 19.97

S3 2.775 2.78 2.735 2.7 2.705 2.69 2.71 2.72 2.71

WL 1.315 1.315 1.305 1.295 1.285 1.29 1.305 1.3 1.27

WT 2.34 2.355 2.33 2.345 2.335 2.335 2.365 2.34 2.335

WD 0.315 0.32 0.315 0.36 0.32 0.345 0.31 0.33 0.325

T4 2.035 2.05 2.045 2.04 2.045 2.05 2.04 2.03 2.02

TOMA 0.824 0.84 0.846 0.823 0.832 0.815 0.83 0.825 0.839

TOM B 0.445 0.48 0.485 0.455 0.425 0.42 0.41 0.43 0.43

HLT 5 0.27 0.27 0.275 0.305 0.31 0.335 0.315 0.305 0.33

CI 2.811 2.821 2.83 2.823 2.83 2.815 2.85 2.83 2.823

A4 30.04 29.825 29.72 28.725 29.54 28.25 29.4 29.32 29.03

B4 111.14 109.215 108 8 113.315 111.685 112.745 112.08 112.025 111.7

D7 97.805 95.58 96.44 97.22 97.975 97.98 96.895 99.315 95.345

E9 22.7 23.27 22.82 24.8 24.09 24.155 23.61 23.345 23.705

G18 89.935 89.975 88.81 91.595 89.8 89.785 89.63 89.16 89.345

K19 75.555 75.745 75.03 74.48 75.63 74.9 75.455 75.205 75.89

J10 52.21 52.63 51.89 54.01 53.075 53.75 51.805 52.83 52.135

J16 89.73 89.935 90.19 91.39 90.65 90.205 89.995 90.97 91.395

N23 88.52 88.9 89.675 90.08 90.96 90.115 90.875 91.15 90.98

L13 13.11 13.45 12.98 13.695 13.49 13.765 13.075 13.79 13.35

O26 35.01 35.285 36.7 36.855 37.475 36.995 39.125 37.25 52.855

Page 98: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

92

Tabela 6.3: Vlerat mesatare të 30 tipareve morfologjike të matura në kampionet e marra në rrethin e Beratit

Tipare Kampioni

1 Kampioni

2 Kampioni

3 Kampioni

4 Kampioni

5 Kampioni

6 Kampioni

7 Kampioni

8 Kampioni

9 PL 6.42 6.51 6.43 6.55 6.62 6.59 6.32 6.41 6.47

FWL 9.42 9.395 9.36 9.375 9.36 9.26 9.335 9.36 9.345

FWW 3.235 3.21 3.165 3.2 3.2 3.135 3.18 3.175 3.195

HWL 6.44 6.46 6.455 6.465 6.45 6.48 6.465 6.44 6.465

HWW 1.87 1.845 1.855 1.885 1.86 1.89 1.885 1.88 1.875

FL 2.63 2.64 2.645 2.65 2.595 2.625 2.625 2.635 2.61

TL 3.275 3.245 3.275 3.255 3.235 3.215 3.245 3.21 3.205

BL 2.175 2.125 2.125 2.13 2.115 2.12 2.145 2.13 2.12

BW 1.22 1.2 1.2 1.209 1.215 1.22 1.2 1.2 1.205

HA 21.4 21.2 21.5 20.3 20.85 21.4 21.2 20.85 20.94

S3 2.8 2.805 2.82 2.82 2.76 2.78 2.79 2.785 2.795

WL 1.33 1.35 1.33 1.36 1.34 1.325 1.345 1.335 1.334

WT 2.385 2.42 2.395 2.405 2.38 2.39 2.39 2.39 2.385

WD 0.295 0.335 0.36 0.315 0.295 0.33 0.3 0.305 0.325

T4 2.115 2.125 2.115 2.12 2.15 2.12 2.115 2.13 2.11

TOMA 0.76 0.794 0.754 0.764 0.753 0.799 0.73 0.79 0.77

TOM B 0.43 0.45 0.45 0.47 0.47 0.475 0.445 0.445 0.49

HLT 5 0.35 0.362 0.341 0.31 0.33 0.34 0.331 0.352 0.34

CI 2.708 2.758 2.707 2.721 2.774 2.65 2.643 2.699 2.674

A4 29.005 29.235 29.245 30.14 29.045 28.955 28.845 29.98 30.29

B4 111.865 111.04 111.625 110.85 111.9 111.34 110.945 110.575 110.185

D7 98.1 98.365 98.85 98.21 97.005 96.38 98.055 99.19 96.375

E9 23.645 24.175 23.955 23.165 23.925 23.405 25.265 23.58 23.62

G18 87.445 87.405 87.22 88.32 87.405 87.055 87.905 87.51 88.695

K19 74.41 74.805 74.975 75.25 76.75 76.65 75.2 76.02 75.965

J10 52.15 52.79 53.405 52.675 54.635 52.13 52.07 53.4 52.875

J16 90.754 89.515 89.46 91.065 90.64 89.225 89.32 89.74 89.73

N23 89.915 90.64 88.84 89.335 90.52 90.31 90.78 89.345 90.93

L13 13.715 13.815 14.101 13.51 13.44 13.085 13.675 12.975 13.365

O26 37.955 38.485 36.695 36.425 37.05 36.88 36.93 36.595 37.015

Page 99: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

93

Tabela 6.4: Vlerat mesatare të 30 tipareve morfologjike të matura në kampionet e marra në rrethin e Dibrës

Tipare Kampioni

1 Kampioni

2 Kampioni

3 Kampioni

4 Kampioni

5 Kampioni

6 Kampioni

7 Kampioni

8 Kampioni

9 PL 6.195 6.31 6.39 6.71 6.69 6.675 6.285 6.105 6.225

FWL 9.39 9.505 9.38 9.445 9.475 9.375 9.28 9.43 9.38

FWW 3.155 3.2 3.13 3.175 3.18 3.19 3.11 3.165 3.205

HWL 6.66 6.735 6.67 6.74 6.715 6.675 6.485 6.435 6.54

HWW 1.85 1.87 1.87 1.88 1.86 1.82 1.835 1.83 1.9

FL 2.415 2.32 2.425 2.385 2.395 2.405 2.395 2.565 2.605

TL 3.255 3.21 3.235 3.175 3.2 3.245 3.225 3.19 3.217

BL 2.055 2.07 2.02 2.05 2.065 2.045 2.04 2.17 2.14

BW 1.265 1.23 1.255 1.21 1.25 1.235 1.23 1.2 1.205

HA 21.1 19.4 20.25 20.8 19.75 19.35 20.85 21.3 20.75

S3 2.81 2.785 2.78 2.785 2.795 2.775 2.8 2.85 2.82

WL 1.38 1.359 1.375 1.375 1.375 1.405 1.415 1.4 1.39

WT 2.37 2.345 2.365 2.38 2.382 2.375 2.41 2.475 2.46

WD 0.325 0.3 0.315 0.315 0.295 0.3 0.255 0.235 0.255

T4 2.115 2.145 2.125 2.14 2.125 2.11 2.17 2.215 2.115

TOMA 0.735 0.765 0.775 0.795 0.75 0.63 0.735 0.74 0.855

TOM B 0.595 0.555 0.6 0.58 0.55 0.63 0.61 0.63 0.52

HLT 5 0.245 0.26 0.26 0.255 0.275 0.26 0.265 0.32 0.325

CI 2.566 2.825 2.825 2.825 2.566 2.608 2.683 2.808 2.875

A4 29.37 29.66 29.115 28.69 27.915 28.49 29.985 29.7 29.71

B4 111.96 110.8 110.78 114.605 115.47 114.77 108.875 112.37 111.825

D7 97.725 96.525 95.54 99.7 99.465 99.71 97.315 97.29 97.19

E9 22.545 23.265 22.845 24.475 24.645 24.22 22.62 23.155 23.365

G18 90.15 89.75 89.715 91.11 90.373 90.315 89.085 90.04 89.59

K19 78.06 76.28 76.15 77.49 76.975 76.37 76.175 77.395 75.985

J10 52.71 53.25 52.56 54.93 55.15 55.82 54.985 55.095 52.59

J16 89.62 91.615 90.415 92.31 90.475 90.49 92.8 91.79 90.245

N23 97.015 96.875 95.625 97.075 96.5 96.29 95.755 95.36 93.95

L13 10.285 10.58 10.35 9.87 10.765 10.73 10.04 10.385 11.13

O26 35.29 35.215 39.265 37.105 35.44 35.37 35.45 38.15 37.215

Page 100: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

94

Tabela 6.5: Vlerat mesatare të 30 tipareve morfologjike të matura në kampionet e marra në rrethin e Elbasanit

Tipare Kampioni

1 Kampioni

2 Kampioni

3 Kampioni

4 Kampioni

5 Kampioni

6 Kampioni

7 Kampioni

8 Kampioni

9 PL 6.21 6.23 6.27 6.305 6.405 6.13 5.915 6.27 6.325

FWL 9.41 9.452 9.491 9.435 9.45 9.464 9.42 9.46 9.416

FWW 3.295 3.28 3.3 3.35 3.29 3.32 3.305 3.305 3.315

HWL 6.46 6.43 6.64 6.56 6.555 6.575 6.6 6.615 6.56

HWW 1.84 1.792 1.91 1.85 1.835 1.86 1.83 1.895 1.805

FL 2.625 2.605 2.585 2.65 2.63 2.64 2.675 2.655 2.67

TL 3.2 3.275 3.265 3.295 3.065 3.265 3.195 3.19 3.29

BL 2.15 2.16 2.1 2.13 2.12 2.135 2.17 2.15 2.185

BW 1.21 1.235 1.22 1.26 1.245 1.255 1.275 1.255 1.24

HA 20.7 20.73 20.62 20.54 20.5 20.6 20.65 20.7 20.75

S3 2.78 2.805 2.8 2.825 2.815 2.825 2.855 2.81 2.865

WL 1.32 1.325 1.33 1.355 1.36 1.35 1.325 1.335 1.345

WT 2.4 2.41 2.385 2.445 2.44 2.43 2.435 2.465 2.475

WD 0.33 0.315 0.305 0.32 0.32 0.315 0.315 0.31 0.295

T4 2.075 2.085 2.095 2.125 2.12 2.135 2.155 2.135 2.15

TOMA 0.81 0.785 0.775 0.835 0.78 0.825 0.83 0.785 0.785

TOM B 0.465 0.505 0.5 0.495 0.53 0.5 0.515 0.545 0.555

HLT 5 0.298 0.29 0.295 0.294 0.305 0.305 0.32 0.31 0.29

CI 2.71 2.72 2.764 2.74 2.763 2.7 2.735 2.753 2.719

A4 29.695 29.45 29.11 29.12 28.94 29.4 28.89 29.32 28.7

B4 111.76 112.5 111.94 112.5 112.78 111.76 112.96 112.52 112.687

D7 98.105 98.765 97.535 97.775 97.765 98.25 97.765 97.415 97.11

E9 23.59 23.55 23.465 23.64 23.83 23.81 23.025 23.535 22.7

G18 90.1 90.25 88.16 90.265 90.315 89.6 90.915 90.295 90.185

K19 78.08 77.14 76.945 74.85 77.655 74.88 76.3 78.96 75.995

J10 55.6 54.2 58.34 52.28 51.14 51.675 55.15 56.63 52.1

J16 92.24 90.08 90.74 91.135 90.16 91.355 92.775 90.7 90.555

N23 95.6 96.25 97.4 97.005 95.355 95.38 95.87 94.85 96.78

L13 10.71 10.61 10.446 10.2 10.115 10.34 10.58 10.36 10.75

O26 35.605 37.105 36.87 36.445 35.94 36.315 37.15 36.155 36.91

Page 101: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

95

Tabela 6.6: Vlerat mesatare të 30 tipareve morfologjike të matura në kampionet e marra në rrethin e Ersekës

Tipare Kampioni 1

Kampioni 2

Kampioni 3

Kampioni 4

Kampioni 5

Kampioni 6

Kampioni 7

Kampioni 8

Kampioni 9

PL 6.19 6.41 6.433 6.605 6.541 6.615 6.51 6.514 6.532

FWL 9.47 9.44 9.35 9.48 9.41 9.515 9.49 9.515 9.445

FWW 3.225 3.19 3.19 3.205 3.205 3.22 3.22 3.26 3.205

HWL 6.565 6.53 6.515 6.54 6.575 6.435 6.6 6.585 6.575

HWW 1.84 1.87 1.865 1.835 1.875 1.85 1.855 1.93 1.88

FL 2.645 2.69 2.65 2.67 2.66 2.625 2.675 2.68 2.665

TL 3.2 3.23 3.22 3.21 3.255 3.22 3.24 3.195 3.235

BL 2.125 2.12 2.14 2.085 2.15 2.11 2.145 2.17 2.155

BW 1.22 1.22 1.205 1.255 1.225 1.23 1.22 1.245 1.23

HA 20.9 20.2 20.8 20.25 21 21.2 21.05 20.6 20.55

S3 2.81 2.805 2.805 2.78 2.83 2.779 2.83 2.805 2.765

WL 1.37 1.365 1.375 1.33 1.365 1.325 1.355 1.345 1.36

WT 2.42 2.435 2.405 2.41 2.45 2.41 2.455 2.385 2.415

WD 0.33 0.34 0.355 0.34 0.295 0.33 0.31 0.33 0.315

T4 2.095 2.095 2.085 2.115 2.09 2.125 2.155 2.14 2.13

TOMA 0.85 0.865 0.84 0.84 0.835 0.81 0.785 0.85 0.815

TOM B 0.41 0.44 0.45 0.47 0.42 0.465 0.54 0.475 0.48

HLT 5 0.3 0.34 0.305 0.28 0.275 0.285 0.3 0.315 0.295

CI 2.975 2.891 2.908 2.908 2.908 2.833 2.883 2.749 2.632

A4 30.505 29.74 29.585 30.555 30.035 30.73 29.76 30.53 30.575

B4 109.36 109.095 110.32 108.145 107.605 109.835 110.66 109.945 108.415

D7 96.855 96.95 98.51 99.105 99.44 95.665 97.845 98.08 98.575

E9 23.075 23.565 23.15 23.16 22.91 22.855 23.65 23.9 23.365

G18 89.27 87.56 87.795 88.55 88.23 87.935 88.24 88.46 87.835

K19 75.1 75.285 75.365 74.29 75.3 75.99 74.955 76.03 75.58

J10 53.65 53.435 52.445 55.54 54.955 54.405 53.555 54.44 55.84

J16 91.795 90.985 90.555 91.945 92.075 91.93 91.79 91.92 92.07

N23 91.21 88.745 89.425 90.76 91.69 91.5 90.56 91.955 91.45

L13 13.205 12.96 12.95 13.67 14.185 13.34 13.24 13.595 13.2

O26 36.355 38 37.695 36.175 37.555 38.895 38.46 38.62 38.65

Page 102: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

96

Tabela 6.7: Vlerat mesatare të 30 tipareve morfologjike të matura në kampionet e marra në rrethin e Fierit

Tipare Kampioni 1

Kampioni 2

Kampioni 3

Kampioni 4

Kampioni 5

Kampioni 6

Kampioni 7

Kampioni 8

Kampioni 9

PL 6.265 6.32 6.27 6.315 6.22 6.445 6.435 6.34 6.315

FWL 9.11 9.125 9.12 9.16 9.185 9.19 9.13 9.275 9.305

FWW 3.14 3.11 3.125 3.135 3.14 3.145 3.115 3.145 3.11

HWL 6.385 6.39 6.335 6.34 6.38 6.385 6.38 6.365 6.39

HWW 1.845 1.81 1.805 1.8 1.795 1.825 1.845 1.81 1.83

FL 2.59 2.55 2.585 2.565 2.605 2.605 2.59 2.62 2.61

TL 3.185 3.215 3.195 3.215 3.185 3.225 3.205 3.21 3.18

BL 2.065 2.05 2.06 2.065 2.04 2.055 2.06 2.07 2.085

BW 1.195 1.19 1.21 1.205 1.2 1.195 1.2 1.21 1.195

HA 19.95 19.65 19.95 20.05 19.85 20.05 20.3 20.4 20.1

S3 2.715 2.705 2.73 2.675 2.645 2.695 2.69 2.71 2.71

WL 1.315 1.34 1.35 1.345 1.32 1.335 1.33 1.325 1.335

WT 2.375 2.37 2.38 2.405 2.365 2.385 2.395 2.38 2.37

WD 0.325 0.325 0.325 0.305 0.31 0.32 0.34 0.325 0.33

T4 2.07 1.995 2.045 2.015 2.05 2.03 2.005 2.03 2.01

TOMA 0.8 0.814 0.825 0.785 0.796 0.812 0.81 0.834 0.819

TOM B 0.47 0.49 0.515 0.465 0.5 0.49 0.46 0.48 0.5

HLT 5 0.26 0.295 0.29 0.305 0.315 0.305 0.3 0.318 0.27

CI 2.9 2.708 2.858 2.883 2.833 2.925 2.833 2.975 2.8

A4 29.87 29.805 29.195 29.465 30.36 29.215 29.37 29.08 29.54

B4 109.85 110.72 112.75 111.265 110.83 110.32 111.445 112.355 112.645

D7 97.01 96.535 95.56 97.695 97.65 98.455 97.98 98.915 96.655

E9 24.355 24.35 24.925 24.515 24.935 24.24 25.665 24.19 24.155

G18 88.92 88.615 87.18 89.04 87.6 88.715 89.05 88.005 87.88

K19 73.045 73.305 73.08 73.2 73.165 74.41 74.195 74.53 72.91

J10 52.94 53.535 51.25 53.725 53.965 52.85 54.165 53.86 53.57

J16 92.21 90.935 92.91 92.06 92.155 91.63 90.655 91.455 90.845

N23 92.235 90.215 92.08 91.835 91.275 90.845 90.07 90.4 91.02

L13 13.425 13.445 12.71 12.86 12.945 12.8 13.175 12.91 13.175

O26 37.89 37.44 38.595 38.11 36.825 36.875 38.17 37.33 39.145

Page 103: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

97

Tabela 6.8: Vlerat mesatare të 30 tipareve morfologjike të matura në kampionet e marra në rrethin e Gramshit

Tipare Kampioni 1

Kampioni 2

Kampioni 3

Kampioni 4

Kampioni 5

Kampioni 6

Kampioni 7

Kampioni 8

Kampioni 9

PL 6.396 6.429 6.413 6.39 6.37 6.395 6.449 6.395 6.401

FWL 9.535 9.52 9.46 9.34 9.32 9.335 9.255 9.38 9.375

FWW 3.225 3.241 3.275 3.235 3.215 3.275 3.275 3.34 3.28

HWL 6.63 6.645 6.595 6.415 6.465 6.455 6.505 6.48 6.41

HWW 1.86 1.84 1.825 1.83 1.84 1.825 1.85 1.85 1.815

FL 2.64 2.61 2.61 2.605 2.615 2.57 2.605 2.6 2.63

TL 3.285 3.24 3.24 3.15 3.15 3.12 3.185 3.19 3.185

BL 2.06 2.05 2.04 2.06 2.085 2.095 2.12 2.1 2.105

BW 1.25 1.235 1.21 1.195 1.195 1.205 1.23 1.215 1.24

HA 21.3 21.2 21.2 20.85 21.05 20.75 21.196 20.95 21.1

S3 2.85 2.865 2.845 2.75 2.79 2.77 2.805 2.79 2.835

WL 1.375 1.435 1.429 1.3 1.335 1.33 1.365 1.365 1.405

WT 2.425 2.445 2.4 2.39 2.425 2.4 2.415 2.425 2.44

WD 0.295 0.295 0.305 0.325 0.33 0.315 0.32 0.325 0.315

T4 2.1 2.065 2.08 2.085 2.13 2.075 2.1 2.08 2.105

TOMA 0.805 0.815 0.8 0.765 0.8 0.77 0.765 0.76 0.77

TOM B 0.46 0.5 0.52 0.485 0.515 0.535 0.49 0.56 0.47

HLT 5 0.32 0.316 0.325 0.326 0.296 0.314 0.324 0.318 0.313

CI 2.666 2.474 2.49 2.9 2.825 2.908 2.825 2.808 2.607

A4 32.065 32.535 32.005 29.93 30.9 30.43 29.355 30.955 31.205

B4 108 107.64 106.915 110.405 110.46 110.375 111.015 109.25 109.465

D7 98.435 96.535 99.435 99.885 100.615 99.345 99 99.095 99.65

E9 22.165 22.405 22.455 23.545 22.915 23.465 23.49 23.29 23.6

G18 88.785 88.34 88.535 88.72 89.235 89.38 90.05 89.625 90.22

K19 74.85 74.17 74.155 74.79 74.59 75.145 75.57 74.09 75.13

J10 50.455 51.59 51.75 52.065 53.15 52.915 52.135 52.07 53.345

J16 90.77 91.56 91.69 90.565 90.7 91.535 89.96 90.99 90.88

N23 93.205 92.03 91.13 88.795 88.365 90.56 88.185 91.24 90.565

L13 12.665 12.075 12.54 12.15 13.285 13.42 13.945 14.14 13.845

O26 36.6 35.965 35.665 35.98 36.74 37.238 37 35.52 37.295

Page 104: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

98

Tabela 6.9: Vlerat mesatare të 30 tipareve morfologjike të matura në kampionet e marra në rrethin e Korçës

Tipare Kampioni 1

Kampioni 2

Kampioni 3

Kampioni 4

Kampioni 5

Kampioni 6

Kampioni 7

Kampioni 8

Kampioni 9

PL 6.425 6.415 6.235 6.44 5.98 6.075 6.565 6.77 6.51

FWL 9.35 9.365 9.355 9.415 9.385 9.47 9.435 9.435 9.32

FWW 3.205 3.265 3.215 3.24 3.24 3.275 3.23 3.21 3.21

HWL 6.49 6.51 6.48 6.52 6.58 6.55 6.505 6.515 6.48

HWW 1.805 1.78 1.775 1.875 1.86 1.87 1.83 1.86 1.86

FL 2.62 2.63 2.625 2.66 2.665 2.655 2.585 2.645 2.64

TL 3.205 3.21 3.235 3.2 3.28 3.25 3.195 3.255 3.255

BL 2.1 2.095 2.06 2.09 2.1 2.085 2.095 2.135 2.12

BW 1.23 1.2 1.21 1.218 1.23 1.215 1.185 1.225 1.23

HA 20.55 21.25 21.55 20.7 21.6 21.4 20.5 20.95 21.35

S3 2.79 2.76 2.775 2.78 2.785 2.805 2.795 2.785 2.8

WL 1.355 1.37 1.355 1.365 1.355 1.38 1.37 1.351 1.368

WT 2.41 2.4 2.415 2.4 2.42 2.425 2.45 2.4 2.425

WD 0.32 0.32 0.305 0.355 0.35 0.32 0.345 0.325 0.805

T4 2.12 2.13 2.095 2.11 2.08 2.09 2.08 2.105 2.105

TOMA 0.75 0.785 0.775 0.765 0.795 0.815 0.795 0.855 0.83

TOM B 0.555 0.53 0.515 0.455 0.495 0.485 0.485 0.44 0.475

HLT 5 0.32 0.34 0.31 0.34 0.45 0.33 0.32 0.325 0.315

CI 2.933 2.925 2.925 2.925 3 3.05 2.908 2.9 2.883

A4 29.115 29.28 29.11 29.69 29.615 29.845 29.73 29.665 29.46

B4 112.675 111.965 111.625 109.33 109.485 108.81 110.915 109.965 109.945

D7 98.13 97.63 95.745 97.95 97.065 98.005 99.385 97.66 98.27

E9 23.305 23.45 23.39 23.03 23.175 22.765 23.405 23.375 23.115

G18 87.934 88.55 87.565 87.9 87.365 87.125 88.03 88.645 88.295

K19 76.11 74.88 76.565 73.33 74.435 74.21 73.8 73.525 73.54

J10 54.265 53.245 52.32 53.155 54.745 52.745 52.335 52.135 52.86

J16 89.63 91.24 89.913 91.455 91.12 90.565 91.205 89.27 90.765

N23 90.08 89.965 91.35 89.73 89.923 88.57 91.69 90.095 90.25

L13 13.13 12.47 13.04 12.85 13.255 12.725 12.875 12.79 12.625

O26 39.215 38.17 37.15 37.295 38.485 39.385 38.29 37.77 38.1

Page 105: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

99

Tabela 6.10: Vlerat mesatare të 30 tipareve morfologjike të matura në kampionet e marra në rrethin e Krujës

Tipare Kampioni 1

Kampioni 2

Kampioni 3

Kampioni 4

Kampioni 5

Kampioni 6

Kampioni 7

Kampioni 8

Kampioni 9

PL 6.405 6.64 6.63 6.615 6.705 6.63 6.75 6.715 6.61

FWL 9.34 9.335 9.53 9.505 9.475 9.44 9.465 9.42 9.475

FWW 3.195 3.175 3.25 3.24 3.265 3.235 3.27 3.235 3.23

HWL 6.465 6.52 6.585 6.625 6.57 6.605 6.6 6.565 6.565

HWW 1.85 1.855 1.865 1.91 1.905 1.88 1.89 1.885 1.865

FL 2.62 2.665 2.67 2.68 2.68 2.68 2.72 2.66 2.665

TL 3.175 3.2 3.22 3.21 3.23 3.25 3.265 3.225 3.24

BL 2.075 2.095 2.11 2.13 2.16 2.139 2.135 2.145 2.13

BW 1.21 1.21 1.205 1.215 1.22 1.2 1.225 1.23 1.215

HA 21 21 21.05 21.1 20.4 20.65 20.4 20.45 20.4

S3 2.76 2.75 2.775 2.8 2.79 2.775 2.78 2.775 2.765

WL 1.31 1.465 1.325 1.335 1.35 1.33 1.325 1.33 1.325

WT 2.365 2.38 2.415 2.46 2.46 2.44 2.44 2.45 2.4

WD 0.328 0.32 0.34 0.34 0.335 0.325 0.33 0.325 0.34

T4 2.055 2.08 2.08 2.125 2.105 2.09 2.065 2.09 2.09

TOMA 0.86 0.865 0.885 0.85 0.785 0.86 0.805 0.84 0.88

TOM B 0.38 0.435 0.405 0.41 0.405 0.42 0.435 0.415 0.385

HLT 5 0.261 0.27 0.3 0.315 0.305 0.29 0.3 0.305 0.32

CI 2.883 2.833 2.85 2.749 2.716 2.875 2.975 2.808 2.95

A4 29.325 29.59 29.52 29.715 30.39 30.26 29.615 30.885 29.97

B4 111.085 110.67 110.76 110.28 110.84 111.36 111.62 110.495 112.595

D7 95.615 94.835 100.855 96.84 97.435 97.115 98.855 98.625 97.26

E9 23.18 23.285 23.435 24.085 24.535 23.765 24.565 22.48 24.315

G18 88.87 89.67 88.22 88.085 88.29 88.285 88.595 88.805 88.41

K19 75.65 74.49 74.14 75.48 74.875 74.845 74.015 75.215 75.05

J10 51.665 53.1 53.75 52.8 53.08 53.425 53.775 54.575 53.405

J16 89.815 89.98 91.575 91.755 90.93 91.45 91.885 92.785 91.375

N23 90.435 90.345 92.355 90.755 91.265 90.685 90.82 90.945 91.45

L13 12.595 12.41 13.685 13.33 13.065 13.275 13.57 13.725 13.525

O26 36.46 35.675 37.6 37.355 37.5 37.295 36.945 36.875 38.03

Page 106: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

100

Tabela 6.11: Vlerat mesatare të 30 tipareve morfologjike të matura në kampionet e marra në rrethin e Kukësit

Tipare Kampioni 1

Kampioni 2

Kampioni 3

Kampioni 4

Kampioni 5

Kampioni 6

Kampioni 7

Kampioni 8

Kampioni 9

PL 6.515 6.585 6.494 6.512 6.581 6.405 6.595 6.631 6.68

FWL 9.46 9.435 9.46 9.37 9.475 9.405 9.21 9.15 9.165

FWW 3.225 3.205 3.27 3.255 3.215 3.19 3.16 3.19 3.175

HWL 6.685 6.67 6.655 6.68 6.71 6.765 6.33 6.305 6.245

HWW 1.905 1.9 1.96 1.945 1.905 1.925 1.825 1.83 1.805

FL 2.61 2.575 2.565 2.635 2.525 2.495 2.575 2.575 2.54

TL 3.205 3.175 3.329 3.235 3.34 3.24 3.195 3.22 3.185

BL 2.15 2.135 2.065 2.155 2.055 2.045 2.08 2.1 2.085

BW 1.205 1.2 1.275 1.215 1.26 1.245 1.195 1.2 1.175

HA 20.6 20.25 19.85 20.7 19.744 19.35 19.9 20.25 19.5

S3 2.89 2.905 2.805 2.86 2.86 2.83 2.65 2.69 2.69

WL 1.35 1.35 1.385 1.35 1.41 1.385 1.27 1.28 1.295

WT 2.38 2.375 2.39 2.455 2.44 2.39 2.335 2.35 2.355

WD 0.29 0.325 0.435 0.295 0.365 0.355 0.34 0.295 0.3

T4 2.11 2.1 2.135 2.165 2.15 2.145 2.045 2.025 2.035

TOMA 0.775 0.72 0.77 0.795 0.745 0.745 0.755 0.755 0.77

TOM B 0.545 0.54 0.55 0.535 0.66 0.6 0.525 0.52 0.515

HLT 5 0.27 0.255 0.28 0.3 0.285 0.275 0.335 0.345 0.34

CI 2.749 2.766 2.9 2.766 2.767 2.591 2.741 2.8 2.833

A4 28.86 29.355 27.87 28.965 28.905 29.19 28.335 28.82 28.385

B4 111.83 111.81 112.985 113.42 112.83 111.915 113.06 113.98 113.425

D7 98.795 97.6 98.375 98.99 99.445 97.29 99.775 98.33 97.16

E9 23.835 23.45 23.755 25.14 24.565 23.475 22.495 22.95 22.895

G18 91.78 89.26 89.885 90.875 90.86 90.295 89.735 89.19 89.835

K19 76.78 77.79 76.605 76.945 77.38 77.705 75.915 76.61 74.68

J10 54.39 55.98 54.11 53.645 53.925 53.3 54.165 54.005 53.27

J16 90.445 89.71 90.165 87.645 88.25 88.68 89.275 87.84 89.97

N23 93.38 92.105 91.88 92.64 94.445 93.9 88.705 89.6 90.245

L13 12.505 11.885 12.43 12.04 12.265 11.77 12.05 11.305 11.46

O26 40.21 38.66 38.235 39.1 39.27 37.755 36.605 36.08 35.735

Page 107: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

101

Tabela 6.12: Vlerat mesatare të 30 tipareve morfologjike të matura në kampionet e marra në rrethin e Lezhës

Tipare Kampioni 1

Kampioni 2

Kampioni 3

Kampioni 4

Kampioni 5

Kampioni 6

Kampioni 7

Kampioni 8

Kampioni 9

PL 6.95 6.975 6.855 6.01 6.05 6.275 6.565 6.505 6.715

FWL 9.205 9.2 9.195 9.245 9.225 9.215 9.18 9.295 9.25

FWW 3.2 3.21 3.22 3.13 3.145 3.145 3.145 3.215 3.2

HWL 6.45 6.525 6.5 6.4 6.45 6.36 6.43 6.425 6.405

HWW 1.875 1.88 1.885 1.819 1.785 1.805 1.785 1.83 1.825

FL 2.605 2.595 2.57 2.565 2.61 2.565 2.625 2.605 2.57

TL 3.205 3.195 3.165 3.185 3.205 3.14 3.235 3.19 3.205

BL 2.11 2.135 2.075 2.04 2.055 2.065 2.08 2.07 2.065

BW 1.215 1.2 1.18 1.21 1.205 1.205 1.195 1.195 1.205

HA 21.35 21.1 20.95 20.55 19.9 20.1 21.05 21.6 20.15

S3 2.77 2.755 2.765 2.72 2.685 2.73 2.75 2.75 2.725

WL 1.36 1.35 1.38 1.33 1.405 1.365 1.325 1.32 1.345

WT 2.4 2.42 2.4 2.385 2.36 2.38 2.39 2.375 2.38

WD 0.32 0.31 0.32 0.34 0.33 0.315 0.3 0.325 0.32

T4 2.085 2.08 2.07 2.03 2.05 2.045 2.06 2.045 2.03

TOMA 0.805 0.745 0.763 0.705 0.76 0.74 0.75 0.76 0.75

TOM B 0.46 0.515 0.525 0.5 0.525 0.485 0.515 0.485 0.485

HLT 5 0.32 0.31 0.325 0.281 0.29 0.31 0.275 0.28 0.285

CI 2.858 2.666 2.53 2.925 2.918 2.973 2.908 2.867 2.758

A4 28.465 28.475 29.25 29.38 28.675 29.33 29.42 29.72 29.035

B4 111.68 112.845 111.23 111.225 110.765 110.055 111.63 109.59 111.84

D7 98.28 98.405 99.15 96.345 96.81 95.105 98.045 98.23 98.78

E9 23.71 22.865 23.64 23.25 23.345 23.25 23.385 22.87 23.5

G18 89.075 89.715 90.44 89.305 90.055 89.75 89.385 88.375 87.855

K19 75.18 76.42 77.305 74.465 74.585 74.01 74.295 75.305 74.695

J10 53.84 52.9 53.065 53.305 54.105 51.695 52.905 53.76 52.375

J16 86.505 87.15 87.24 89.545 89.82 90.975 91.415 91.6 91.625

N23 89.125 87.635 89.195 89.34 89.115 91.48 90.36 90.88 92.355

L13 11.665 10.745 11.255 12.92 13.385 12.995 13.65 12.79 12.93

O26 35.07 34.915 34.63 38.055 38.42 37.525 38.085 38.395 38.21

Page 108: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

102

Tabela 6.13: Vlerat mesatare të 30 tipareve morfologjike të matura në kampionet e marra në rrethin e Librazhdit

Tipare Kampioni 1

Kampioni 2

Kampioni 3

Kampioni 4

Kampioni 5

Kampioni 6

Kampioni 7

Kampioni 8

Kampioni 9

PL 6.421 6.409 6.43 6.412 6.456 6.458 6.398 6.406 6.385

FWL 9.325 9.455 9.495 9.315 9.35 9.215 9.47 9.5 9.46

FWW 3.22 3.249 3.238 3.216 3.205 3.214 3.226 3.231 3.224

HWL 6.405 6.46 6.49 6.255 6.345 6.32 6.525 6.53 6.57

HWW 1.87 1.845 1.89 1.81 1.825 1.845 1.855 1.875 1.855

FL 2.41 2.425 2.44 2.345 2.33 2.33 2.4 2.39 2.43

TL 3.225 3.235 3.255 3.245 3.145 3.16 3.315 3.3 3.27

BL 1.99 2 2.035 1.888 1.9 1.97 2.035 2.04 2.105

BW 1.24 1.23 1.245 1.19 1.195 1.19 1.26 1.255 1.235

HA 21.7 20.98 21.54 20.8 20.95 20.45 21.35 20.25 20.1

S3 2.815 2.825 2.795 2.765 2.74 2.74 2.785 2.815 2.805

WL 1.355 1.365 1.38 1.335 1.32 1.305 1.34 1.355 1.36

WT 2.37 2.365 2.41 2.33 2.34 2.305 2.405 2.375 2.37

WD 0.325 0.37 0.35 0.325 0.315 0.35 0.325 0.37 0.305

T4 2.17 2.13 2.145 2.125 2.14 2.14 2.15 2.2 2.18

TOMA 0.789 0.739 0.771 0.801 0.782 0.794 0.805 0.785 0.79

TOM B 0.59 0.615 0.61 0.65 0.62 0.605 0.525 0.575 0.575

HLT 5 0.365 0.352 0.365 0.345 0.326 0.364 0.357 0.354 0.349

CI 2.9 3 2.825 2.466 2.583 2.6 2.524 2.432 2.331

A4 28.385 28.025 28.27 29.21 28.48 29.15 29.14 28.48 27.655

B4 113.125 112.775 112.555 112.25 112.08 110.6 112.815 112.42 113.345

D7 96.75 95.01 96.635 97.165 95.66 99.625 96.94 96.485 95.585

E9 24.23 23.375 23.54 23.865 23.92 24.475 22.815 23.995 23.935

G18 88.87 89.38 89.275 89.345 89.61 90.04 90.89 89.715 89.025

K19 78.47 78.155 78.34 76.24 76.815 76.8 77.05 76.87 76.935

J10 53.215 53.405 53.405 52.905 51.92 51.64 52.05 52.24 52.62

J16 88.355 87.375 89.785 92.02 91.64 92.01 89.805 91.545 89.755

N23 96.17 95.07 95.39 93.875 94.335 95.98 93.905 94.965 94.975

L13 11.53 12.365 11.39 10.805 11.27 10.69 11.015 11.065 11.42

O26 36.91 36.94 36.465 37.43 37.03 35.26 36.555 35.88 36.93

Page 109: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

103

Tabela 6.14: Vlerat mesatare të 30 tipareve morfologjike të matura në kampionet e marra në rrethin e Lushnjës

Tipare Kampioni 1

Kampioni 2

Kampioni 3

Kampioni 4

Kampioni 5

Kampioni 6

Kampioni 7

Kampioni 8

Kampioni 9

PL 6.32 6.438 6.401 6.423 6.375 6.431 6.415 6.473 6.497

FWL 9.151 9.181 9.177 9.155 9.145 9.126 9.123 9.144 9.164

FWW 3.18 3.17 3.17 3.155 3.175 3.185 3.215 3.22 3.235

HWL 6.375 6.45 6.455 6.435 6.435 6.435 6.41 6.43 6.425

HWW 1.91 1.903 1.881 1.865 1.875 1.87 1.893 1.875 1.889

FL 2.61 2.62 2.61 2.635 2.63 2.655 2.63 2.645 2.615

TL 3.16 3.175 3.18 3.18 3.175 3.15 3.19 3.19 3.22

BL 2.115 2.12 2.105 2.135 2.115 2.135 2.1 2.09 2.075

BW 1.205 1.2 1.195 1.21 1.205 1.2 1.195 1.205 1.19

HA 19.86 20.01 19.915 20.2 20.05 20.11 20.18 19.88 19.94

S3 2.73 2.74 2.72 2.735 2.74 2.73 2.745 2.735 2.76

WL 1.32 1.32 1.33 1.335 1.335 1.27 1.3 1.285 1.28

WT 2.39 2.36 2.36 2.36 2.35 2.385 2.355 2.37 2.36

WD 0.365 0.355 0.33 0.335 0.32 0.325 0.325 0.335 0.335

T4 2.03 2.065 2.065 2.085 2.08 2.055 2.065 2.05 2.075

TOMA 0.819 0.82 0.808 0.81 0.809 0.828 0.803 0.814 0.832

TOM B 0.465 0.445 0.47 0.475 0.49 0.52 0.52 0.485 0.48

HLT 5 0.312 0.317 0.295 0.306 0.301 0.316 0.302 0.312 0.305

CI 2.933 3.008 2.925 2.908 3 2.741 2.925 2.858 2.9

A4 28.645 27.775 28.22 29.56 28.64 28.415 29.33 29.88 29.84

B4 110.915 112.615 110.415 112 111.16 111.88 111.56 110.62 109.81

D7 97.785 97.115 96.585 95.35 97.425 97.26 99.01 96.745 98.545

E9 23.5 23.575 23.655 23.665 23.08 23.545 22.75 23.49 23.145

G18 88.815 88.46 87.72 89.615 88.725 89.265 87.69 86.955 86.595

K19 74.7 75.39 75.395 75.915 75.565 75.125 75.555 76.585 76.375

J10 52.395 53.14 53.575 52.065 52.44 52.805 52.655 53.295 52.575

J16 90.78 91.72 92.22 92.235 91.75 92.385 91.045 91.43 91.02

N23 92.055 92.66 91.735 92.845 92.01 93.285 89.76 90.065 89.915

L13 13.66 14.21 13.965 13.625 14.175 14.06 14.04 13.91 13.855

O26 38.29 37.425 37.07 38.03 37.315 36.1 37.315 36.195 36.735

Page 110: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

104

Tabela 6.15: Vlerat mesatare të 30 tipareve morfologjike të matura në kampionet e marra në rrethin e Matit

Tipare Kampioni 1

Kampioni 2

Kampioni 3

Kampioni 4

Kampioni 5

Kampioni 6

Kampioni 7

Kampioni 8

Kampioni 9

PL 6.135 6.24 6.43 6.395 6.585 6.645 6.385 6.47 6.55

FWL 9.335 9.335 9.34 9.45 9.305 9.37 9.395 9.235 9.325

FWW 3.17 3.19 3.18 3.145 3.22 3.195 3.165 3.12 3.19

HWL 6.55 6.6 6.6 6.59 6.52 6.585 6.48 6.295 6.54

HWW 1.83 1.86 1.88 1.85 1.895 1.885 1.845 1.83 1.845

FL 2.555 2.595 2.61 2.63 2.565 2.575 2.53 2.575 2.615

TL 3.19 3.165 3.195 3.215 3.185 3.195 3.145 3.09 3.16

BL 2.11 2.11 2.155 2.18 2.13 2.1 2.09 2.1 2.12

BW 1.22 1.205 1.205 1.18 1.21 1.205 1.205 1.26 1.195

HA 19.95 21 19.1 20.7 20.95 20 20.95 20.7 20.55

S3 2.785 2.765 2.75 2.735 2.7 2.775 2.755 2.715 2.705

WL 1.27 1.29 1.29 1.345 1.32 1.38 1.34 1.345 1.32

WT 2.355 2.275 2.345 2.425 2.39 2.405 2.375 2.315 2.32

WD 0.305 0.34 0.32 0.255 0.27 0.255 0.29 0.3 0.31

T4 2.155 2.195 2.165 2.145 2.095 2.14 2.125 2.13 2.075

TOMA 0.78 0.785 0.755 0.725 0.73 0.75 0.755 0.745 0.73

TOM B 0.505 0.52 0.555 0.525 0.55 0.525 0.575 0.55 0.565

HLT 5 0.28 0.285 0.29 0.29 0.29 0.281 0.29 0.29 0.28

CI 3 3.075 3.075 2.858 2.9 2.883 2.883 2.933 2.925

A4 29.695 29.775 29.815 30.045 30.615 29.705 29.1 28.835 28.405

B4 110.18 109.52 108.085 109.145 108.57 110.785 110.79 111.245 113.31

D7 97.81 99.47 98.97 99.435 96.955 97.445 99.28 96.625 97.755

E9 22.195 22.105 22.185 23.925 23.66 23.89 23.825 23.855 25.18

G18 90.765 89.635 89.71 89.175 90.23 88.705 88.17 89.035 87.86

K19 75.54 75.635 73.795 75.895 74.89 75.59 74.85 74.74 74.44

J10 53.19 54.475 53.405 51.83 52.805 50.935 52.315 51.7 52.955

J16 91.035 91.63 89.565 91.065 90.125 89.28 90.52 89.87 90.47

N23 88.415 89.93 89.63 91.26 91.06 91.375 89.63 88.75 88.45

L13 13.03 12.815 12.755 12.54 12.57 12.26 12.085 11.585 12.335

O26 35.715 37.405 37.31 36.085 36.75 37.105 36.25 34.87 34.92

Page 111: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

105

Tabela 6.16: Vlerat mesatare të 30 tipareve morfologjike të matura në kampionet e marra në rrethin e Përmetit

Tipare Kampioni 1

Kampioni 2

Kampioni 3

Kampioni 4

Kampioni 5

Kampioni 6

Kampioni 7

Kampioni 8

Kampioni 9

PL 6.573 6.582 6.594 6.605 6.609 6.585 6.574 6.574 6.545

FWL 9.11 9.187 9.257 9.27 9.26 9.25 9.17 9.2 9.23

FWW 3.295 3.225 3.264 3.26 3.245 3.24 3.25 3.275 3.245

HWL 6.48 6.495 6.525 6.495 6.52 6.495 6.47 6.465 6.5

HWW 1.85 1.89 1.845 1.845 1.84 1.85 1.835 1.825 1.845

FL 2.63 2.62 2.61 2.61 2.565 2.56 2.63 2.6 2.595

TL 3.3 3.285 3.28 3.2 3.21 3.22 3.29 3.245 3.26

BL 2.14 2.15 2.16 2.115 2.105 2.09 2.155 2.135 2.12

BW 1.23 1.215 1.23 1.215 1.205 1.2 1.2 1.205 1.205

HA 20.56 20.05 20.98 20.1 20.4 20.45 20.45 20.55 20.25

S3 2.795 2.805 2.82 2.805 2.79 2.8 2.835 2.805 2.805

WL 1.345 1.335 1.33 1.335 1.335 1.345 1.375 1.37 1.36

WT 2.415 2.425 2.4 2.39 2.425 2.405 2.415 2.385 2.375

WD 0.32 0.3 0.29 0.27 0.285 0.28 0.33 0.31 0.35

T4 2.075 2.095 2.08 2.08 2.04 2.05 2.065 2.085 2.115

TOMA 0.772 0.795 0.76 0.785 0.795 0.78 0.789 0.8 0.791

TOM B 0.54 0.58 0.555 0.535 0.495 0.49 0.465 0.505 0.53

HLT 5 0.29 0.296 0.285 0.29 0.295 0.29 0.285 0.29 0.295

CI 2.658 2.825 2.683 2.75 2.775 2.85 2.9 3.075 2.9

A4 28.37 27.515 27.685 29.895 29.265 29.63 29.105 29.18 28.85

B4 111.975 111.92 111.485 108.9 110.845 110.155 111.21 111.465 110.4

D7 97.32 97.925 97.945 99.335 97.535 97.08 97.78 96.32 96.365

E9 24.475 24.985 24.115 23.16 23.85 23.905 24.24 23.955 23.895

G18 88.3 87.15 88.345 88.905 89.425 90.26 88.935 88.455 89.99

K19 76.655 76.635 75.74 76.785 76.625 76.625 75.855 77.735 76.455

J10 52.955 51.47 52.35 52.975 52.865 52.295 52.14 52.245 52.6

J16 89.3 90.28 90.06 89.855 90.575 89.825 90.815 88.895 90.51

N23 89.185 91.205 90.64 91.79 91.9 91.88 91.59 90.52 91.205

L13 12.72 12.695 13.07 12.835 12.99 12.87 12.89 12.94 13.245

O26 38.17 38.06 36.915 35.975 35.5 36.735 37.76 36.905 37.415

Page 112: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

106

Tabela 6.17: Vlerat mesatare të 30 tipareve morfologjike të matura në kampionet e marra në rrethin e Pukës

Tipare Kampioni 1

Kampioni 2

Kampioni 3

Kampioni 4

Kampioni 5

Kampioni 6

Kampioni 7

Kampioni 8

Kampioni 9

PL 6.33 6.38 6.34 6.915 6.665 6.31 6.685 6.765 6.73

FWL 9.385 9.33 9.27 9.28 9.32 9.29 9.35 9.36 9.43

FWW 3.27 3.245 3.25 3.26 3.14 3.185 3.18 3.15 3.12

HWL 6.355 6.41 6.44 6.43 6.675 6.605 6.555 6.715 6.565

HWW 1.855 1.85 1.84 1.94 1.905 1.88 1.88 1.89 1.815

FL 2.612 2.603 2.621 2.623 2.602 2.612 2.609 2.623 2.614

TL 3.205 3.225 3.165 3.17 3.255 3.24 3.135 3.175 3.2

BL 2.085 2.115 2.055 2.15 2.07 2.045 2.1 1.975 1.97

BW 1.205 1.195 1.2 1.245 1.22 1.23 1.2 1.24 1.255

HA 19.75 20.3 20.15 19.45 19.15 19.7 21 18.95 19.95

S3 2.705 2.76 2.775 2.805 2.73 2.81 2.81 2.765 2.785

WL 1.34 1.355 1.335 1.33 1.355 1.37 1.385 1.39 1.36

WT 2.4 2.4 2.395 2.37 2.34 2.37 2.4 2.37 2.345

WD 0.295 0.29 0.31 0.32 0.335 0.335 0.3 0.33 0.33

T4 2.08 2.09 2.08 2.105 2.1 2.1 2.11 2.125 2.12

TOMA 0.825 0.805 0.76 0.755 0.72 0.74 0.785 0.72 0.675

TOM B 0.455 0.495 0.515 0.56 0.59 0.585 0.54 0.57 0.57

HLT 5 0.275 0.27 0.275 0.295 0.28 0.25 0.31 0.265 0.265

CI 2.783 2.708 2.803 2.75 2.65 2.691 2.791 2.457 2.52

A4 29.195 28.72 28.825 29.09 29.89 28.765 29.105 29.055 29.72

B4 110.86 110.76 112.545 113.425 113.32 113.905 112.45 110.42 110.715

D7 98.245 97.07 96.125 97.225 96.845 98.02 95.77 96.515 96.08

E9 22.8 22.955 23.57 23.495 23.585 24.24 22.855 22.87 23.015

G18 89.315 88.985 87.92 90.35 90.135 90.36 89.785 89.89 88.11

K19 76.27 76.675 77.6 76.53 77.465 77.05 77.475 77.29 77.755

J10 53.55 51.78 52.4 52.575 54.505 53.48 54.33 52.79 53.16

J16 90.17 90.14 90.15 89.68 89.875 89.05 91.745 88.68 90.14

N23 90.49 91.335 90.185 96.99 95.15 97.715 98.525 97.165 96.295

L13 12.155 11.57 11.765 11.92 11.815 11.315 11.025 11.585 12.055

O26 36.305 36.645 36.66 35.105 35.045 35.3 37.19 35.735 34.96

Page 113: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

107

Tabela 6.18: Vlerat mesatare të 30 tipareve morfologjike të matura në kampionet e marra në rrethin e Sarandës

Tipare Kampioni 1

Kampioni 2

Kampioni 3

Kampioni 4

Kampioni 5

Kampioni 6

Kampioni 7

Kampioni 8

Kampioni 9

PL 6.71 6.675 6.735 6.7 6.835 6.685 6.77 6.73 6.83

FWL 9.435 9.43 9.38 9.45 9.395 9.525 9.46 9.39 9.445

FWW 3.185 3.185 3.17 3.205 3.175 3.235 3.19 3.17 3.22

HWL 6.54 6.52 6.53 6.475 6.42 6.51 6.52 6.565 6.525

HWW 1.865 1.88 1.88 1.825 1.85 1.88 1.865 1.88 1.87

FL 2.65 2.645 2.645 2.66 2.65 2.645 2.66 2.67 2.655

TL 3.275 3.275 3.265 3.265 3.295 3.295 3.28 3.275 3.3

BL 2.135 2.17 2.15 2.15 2.14 2.135 2.15 2.135 2.15

BW 1.21 1.22 1.21 1.22 1.23 1.265 1.24 1.225 1.215

HA 21.65 21.75 21.15 21.6 21.45 21.7 21.8 22.05 21.25

S3 2.855 2.845 2.85 2.835 2.84 2.855 2.825 2.83 2.85

WL 1.355 1.41 1.385 1.365 1.36 1.37 1.355 1.38 1.37

WT 2.46 2.455 2.45 2.45 2.465 2.48 2.49 2.455 2.47

WD 0.305 0.32 0.325 0.315 0.325 0.3 0.265 0.345 0.315

T4 2.07 2.065 2.07 2.07 2.065 2.065 2.05 2.095 2.09

TOMA 0.845 0.835 0.795 0.865 0.82 0.835 0.845 0.865 0.81

TOM B 0.45 0.46 0.48 0.44 0.44 0.445 0.43 0.41 0.43

HLT 5 0.325 0.315 0.31 0.325 0.32 0.325 0.325 0.32 0.3

CI 2.95 2.908 3 2.9 2.95 2.975 2.95 2.9 2.925

A4 30.16 30.095 29.41 30.22 29.975 30.42 30.27 30.37 30.63

B4 107.655 109.06 109.025 106.815 110.08 108.36 108.055 109.435 108.35

D7 96.91 97.215 98.05 97.81 98.19 97.985 97.815 96.505 98.12

E9 23.17 23.55 23.155 23.38 23.665 23.065 23.33 23.51 23.995

G18 88.82 88.67 87.915 88.11 89.335 89.5 89.975 90.96 90.365

K19 73.285 74.52 73.44 73.52 72.18 74.04 74.08 74.5 73.535

J10 53.56 52.83 53.08 53.805 53.04 53.035 53.23 52.305 52.9

J16 90.6 90.115 89.905 90.605 90.4 90.87 90.785 91.995 91.81

N23 89.16 89.34 88.985 88.515 89.315 90.235 89.62 89.22 89.98

L13 12.86 12.76 13.285 12.56 12.895 12.405 12.575 12.64 12.87

O26 37.315 37.655 37.755 37.145 37.41 37.675 38.235 37.535 36.715

Page 114: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

108

Tabela 6.19: Vlerat mesatare të 30 tipareve morfologjike të matura në kampionet e marra në rrethin e Shkodrës

Tipare Kampioni 1

Kampioni 2

Kampioni 3

Kampioni 4

Kampioni 5

Kampioni 6

Kampioni 7

Kampioni 8

Kampioni 9

PL 6.355 6.39 6.291 6.331 6.401 6.47 6.394 6.382 6.396

FWL 9.105 9.13 9.135 9.285 9.245 9.255 9.18 9.105 9.085

FWW 3.18 3.175 3.22 3.19 3.205 3.189 3.2 3.2 3.195

HWL 6.305 6.315 6.28 6.445 6.445 6.52 6.39 6.43 6.29

HWW 1.805 1.82 1.809 1.775 1.825 1.83 1.87 1.88 1.85

FL 2.505 2.495 2.535 2.645 2.595 2.61 2.565 2.545 2.555

TL 3.09 3.14 3.135 3.22 3.205 3.175 3.155 3.15 3.135

BL 2.08 2.1 2.09 2.09 2.09 2.08 2.055 2.105 2.08

BW 1.19 1.185 1.175 1.215 1.21 1.195 1.205 1.205 1.205

HA 19.9 19.85 19.5 20.9 21.1 21.3 20.55 21.45 21

S3 2.755 2.725 2.715 2.785 2.81 2.795 2.75 2.735 2.705

WL 1.335 1.315 1.33 1.345 1.33 1.33 1.29 1.265 1.29

WT 2.355 2.38 2.37 2.425 2.395 2.415 2.37 2.305 2.345

WD 0.275 0.295 0.285 0.335 0.32 0.345 0.325 0.33 0.295

T4 2.035 2.065 2.005 2.065 2.075 2.07 2.07 2.06 2.07

TOMA 0.755 0.805 0.755 0.775 0.74 0.79 0.77 0.785 0.78

TOM B 0.505 0.49 0.54 0.51 0.525 0.51 0.52 0.55 0.53

HLT 5 0.255 0.26 0.26 0.295 0.29 0.305 0.335 0.31 0.325

CI 2.533 2.566 2.674 2.883 2.933 2.875 2.85 2.783 2.783

A4 29.63 29.42 29.32 29.585 28.53 28.62 30.395 29.775 30.955

B4 109.77 110.93 110.61 110.08 111.555 110.1 108.385 109.415 109.865

D7 95.99 95.58 97.085 98.09 97.475 98.07 98.085 99.405 97.845

E9 23.11 22.28 22.935 23.515 24.08 22.93 24.175 23.54 23.805

G18 90.095 90.13 90.225 88.065 86.45 88.975 90.01 89.965 89.09

K19 75.77 77.495 77.875 74.505 75.89 74.75 75.865 74.67 74.195

J10 51.89 50.61 50.85 51.865 52.59 52.83 53.115 54.61 53.405

J16 91.21 90.82 89.76 91.185 91.75 90.98 92.52 86.84 89.01

N23 89.865 90.61 90.14 91.655 90.46 90 96.61 97.605 94.905

L13 13.06 13 13.05 13.47 13.96 13.77 10.535 9.945 11.285

O26 35.615 35.235 35.5 35.93 37.61 36.115 35.07 35.21 34.87

Page 115: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

109

Tabela 6.20: Vlerat mesatare të 30 tipareve morfologjike të matura në kampionet e marra në rrethin e Tiranës

Tipare Kampioni 1

Kampioni 2

Kampioni 3

Kampioni 4

Kampioni 5

Kampioni 6

Kampioni 7

Kampioni 8

Kampioni 9

PL 6.494 6.445 6.295 6.465 6.405 6.46 6.437 6.36 6.39

FWL 9.12 9.065 9.1 9.09 9.12 9.275 9.25 9.26 9.27

FWW 3.24 3.235 3.235 3.07 3.08 3.08 3.165 3.175 3.155

HWL 6.255 6.375 6.335 6.335 6.335 6.365 6.43 6.475 6.46

HWW 1.83 1.82 1.86 1.85 1.815 1.835 1.84 1.85 1.845

FL 2.595 2.56 2.54 2.375 2.465 2.44 2.605 2.57 2.615

TL 3.23 3.21 3.22 3.255 3.255 3.265 3.155 3.165 3.2

BL 2.12 2.125 2.135 1.965 2.045 1.91 2.06 2.1 2.135

BW 1.195 1.2 1.225 1.225 1.23 1.235 1.21 1.215 1.22

HA 20.4 20.45 20.45 20.4 19.2 19.7 20.25 19.55 19.65

S3 2.815 2.76 2.795 2.71 2.735 2.675 2.835 2.805 2.815

WL 1.385 1.32 1.345 1.36 1.355 1.34 1.345 1.33 1.34

WT 2.385 2.345 2.37 2.325 2.29 2.28 2.46 2.41 2.425

WD 0.31 0.305 0.29 0.31 0.34 0.33 0.38 0.375 0.4

T4 2.09 2.1 2.1 2.065 2.085 2.075 2.075 2.08 2.06

TOMA 0.799 0.812 0.8 0.798 0.811 0.794 0.82 0.813 0.821

TOM B 0.465 0.47 0.495 0.575 0.56 0.54 0.495 0.53 0.485

HLT 5 0.24 0.26 0.285 0.265 0.235 0.28 0.35 0.345 0.325

CI 2.666 2.649 2.758 2.466 2.281 2.491 2.716 2.524 2.791

A4 29.55 29.345 30.475 28.855 29.09 29.255 29.52 29.07 29.55

B4 111.465 110.82 111.455 110.665 109.905 109.945 109.84 114.81 110.25

D7 97.61 97.75 99.5 97.195 96.775 98.06 97.445 98.19 97.22

E9 22.225 22.38 22.71 23.245 23.07 23.155 23.8 24.38 24.255

G18 89.695 90.1 88.795 91.56 89.46 89.6 88.065 87.89 88.345

K19 76.39 76.48 76.61 74.64 74.005 74.63 77.515 75.545 74.99

J10 51.815 51.36 52.03 55.1 54.25 54.275 53.61 54.63 54.06

J16 90.13 89.985 90.02 93.3 91.255 89.39 88.99 89.775 90.695

N23 90.77 89.44 89.865 94.19 92.985 95.205 89.005 89.4 89.16

L13 11.64 11.38 10.905 10.275 10.37 10.03 11.38 11.19 12.095

O26 35.655 35.23 36.56 36.205 35.065 35.92 36.23 35.14 36.725

Page 116: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

110

Tabela 6.21: Vlerat mesatare të 30 tipareve morfologjike të matura në kampionet e marra në rrethin e Tropojës

Tipare Kampioni

1 Kampioni

2 Kampioni

3 Kampioni

4 Kampioni

5 Kampioni

6 Kampioni

7 Kampioni

8 Kampioni

9 PL 6.89 6.885 6.75 6.32 6.49 6.185 5.83 6.39 6.615

FWL 9.35 9.295 9.395 9.355 9.25 9.35 9.34 9.325 9.27

FWW 3.11 3.11 3.095 3.08 3.035 3.1 3.085 3.115 3.065

HWL 6.445 6.355 6.43 6.395 6.357 6.365 6.42 6.42 6.385

HWW 1.82 1.76 1.785 1.815 1.81 1.75 1.84 1.825 1.82

FL 2.37 2.335 2.34 2.34 2.335 2.355 2.305 2.35 2.33

TL 3.225 3.215 3.23 3.16 3.18 3.18 3.23 3.21 3.25

BL 1.995 2 2.055 2.025 2.01 2.03 2.025 2.05 2.045

BW 1.275 1.24 1.255 1.23 1.25 1.24 1.215 1.255 1.25

HA 19.65 19.2 20.25 19.55 18.4 19.15 20.4 20.25 19.95

S3 2.715 2.715 2.73 2.75 2.765 2.8 2.785 2.79 2.76

WL 1.36 1.345 1.325 1.355 1.375 1.39 1.345 1.335 1.345

WT 2.335 2.285 2.325 2.385 2.365 2.38 2.265 2.345 2.365

WD 0.3 0.32 0.3 0.285 0.295 0.28 0.31 0.315 0.32

T4 2.095 2.075 2.075 2.09 2.15 2.13 2.13 2.125 2.105

TOMA 0.73 0.76 0.73 0.76 0.79 0.74 0.745 0.77 0.715

TOM B 0.62 0.525 0.575 0.55 0.535 0.58 0.595 0.55 0.56

HLT 5 0.28 0.245 0.255 0.25 0.245 0.265 0.325 0.27 0.265

CI 2.39 2.239 2.491 2.29 2.382 2.282 2.24 2.282 2.399

A4 28.495 29.11 28.46 28.48 27.85 28.365 28.615 28.505 27.93

B4 110.665 109.715 112.09 112.68 113.435 112.825 111.035 113.405 112.535

D7 97.615 96.83 97.03 97.845 96.615 95.525 96.16 95.525 96.16

E9 22.585 22.685 23.78 24.865 24.17 23.88 22.75 23.36 24.205

G18 87.775 89.39 88.85 89.365 88.24 89.435 89.46 88.105 87.81

K19 75.795 74.76 74.795 75.825 75.18 74.85 75.43 74.38 76.595

J10 53.4 54.55 52.235 53.545 53.92 54.1 54.78 55.72 55.72

J16 92.675 90.735 90.815 89.84 88.69 90.01 93.33 90.04 93.035

N23 93.295 91.185 92.495 92.965 91.84 95.085 94.595 94.48 93.36

L13 11.145 11.125 10.58 11.94 11.345 12.265 12.41 11.845 12.44

O26 36.355 35.27 35.57 36.19 35.565 35.675 36.75 35.615 35.275

Page 117: Doktoratura Manjola Kullici, Fakulteti i Shkencave i Natyrore

M. KULIÇI Lidhjet gjenetike te popullatave të bletës shqiptare dhe krahasimi i tyre me popullatat e vëndeve fqinje

111

VII. PËRMBLEDHJE

Në këtë studim jepen të dhëna për tiparet morfologjike të bletës Shqiptare, për diferencimin si dhe për lidhjet gjenetike të saj me vëndet e tjera Evropiane. Janë analizuar 30 tipare morfologjike, të cilat janë matur në 3600 bletë punëtore të kampionuara në 20 rrethe të ndryshme që pothuajse mbulojnë tërësisht territorin e Republikës së Shqipërisë. Matja e tyre është bërë duke përdorur metodën Scan Photo (SPT). Analiza multivariate identifikoi se popullata e bletëve në Shqipëri mund të ndahet në tre grupe të dallueshme: në nënpopullatat e bletëve që mbarështohen në rajonin veri-lindor që përfshin rrethet: Tropojë, Kukës, Dibër; në nënpopullatat e zonës bregdetare fushore që përfshin rrethet: Sarandë, Vlorë, Lushnje, Fier, Tiranë, Lezhë, Mat e Shkodër dhe në nënpopullatat e bletëve që mbarështohen në Shqipërinë qëndrore e lindore që përfshin rrethet: Pukë, Krujë, Elbasan, Berat, Gramsh, Ersekë, Korçë, Përmet, Librazhd. Këto analiza evidentuan se popullata shqiptare bën pjesë në grupin e A.m.carnica që mbarështohen në Itali, Kroaci dhe Serbi. Gjatë njëzet viteve të fundit kjo popullatë është diferencuar më shumë prej popullatave të A.m.carnica që mbarështohen në Italinë e veriut dhe Kroaci dhe është afruar më shumë me popullatat e nënllojit A.m.carnica që mbarështohet në Serbi dhe me A.m.macedonica. Fjalëkyçe: Bleta Shqiptare, Tipare morfologjike, Metoda Scan Photo, Diferencim, Apis mellifera carnica.

ABSTRACT

This study provides information on the morphological features of the Albanian bee, on the differentiation and its genetic relations with other European countries. The study has analysed 30 different morphological features, on an average of 3600 worker bees, which have been extracted from 20 different regions in Albania, which cover almost the whole territory of the Republic of Albania. The Scan photo (SPT) method has been used for their measurement. The multivariate analysis showed that the Albanian bee population can be divided into three distinctive groups: the subpopulation of bees breeding in the north eastern region, which includes the circuits of : Tropoja, Kukes and Dibra; the subpopulation of bees in the seaside and field areas, which include the circuits of: Saranda, Vlora, Lushnje, Fier, Tirana, Lezha, Mat and Shkodra; and the subpopulation of bees breeding in the eastern and central Albania, including the circuits of: Puka, Kruja, Elbasan, Berat, Gramsh, Erseka, Korca, Permet and Librazhd. These analyses showed that the Albanian bee population is part of the A.m.carnica group breeding in Italy, Croatia and Serbia. During the last 20 years, this population has been differentiated more from the A.m.carnica populations breeding in northern Italy and Croatia, and has come closer to the population of the A.m.carnica species breeding in Serbia, and also closer to the A.m.macedonica subspecies. Keywords: Albanian bee, Morphological traits, Scan photo (SPT) method, Differentiation, Apis mellifera carnica