Download - 13 mineralak eta harriak eratzea
MINERALAK ETA HARRIAK ERATZEA
1. LURRAREN OSAKETA1.1. Lurra osatzen duten harriak MINERALAK: substantzia solido bereziak.
Osatzen dituzten atomoak eta beraien espazioko antolamendua hartu behar da kontuan.
HARRIAK: mineralen agregazioak dira.
HARRIAK OSATZEN DITUZTEN ELEMENTUAK
1.2. Zer da minerala? Solidoa: ura, petroleoa… EZ Ezorganikoak: ez dituzte izaki bizidunek
sortzen Prozesu naturalez eratuak: gizakiak ez
sortuak Osaketa kimiko homogeneokoak: mineral
bakoitzak berea du, baina aldaketa txikiak egon daitezke
Egonkorrak: baldintza jakinetan Kristal egitura: 3D-ko egitura
KRISTAL EGITURA ETA SIMETRIA
MINERALEN KRISTALEN ADIBIDEAK
PIRITA KUARTZOA SIDERITA
ZOISITAFLUORITA PIROMORFITA
1.3. Kristalak Unitate-gelaxkak errepikatuz osatzen dira Kanpoko itxura unitate-gelaxkaren araberakoa
da Unitate-gelaxkak kristal bateko atomo
bakoitzak espazioan duen posizioa adierazten du
Unitate gelaxka aukera kopuru jakin bat dago, unitate denek elkarren ondoan kokatu behar baitute
32 aukera daude teorian, baina mineraletan horietako 14 bakarrik aurki daitezke
UNITATE-GELAXKA MOTAK
KRISTALIZAZIOA Definizioa: kristalak eratzeko prozesua da. Atomoak eta molekulak mihiztatu
(ensanblatu) egin behar dira Kristalizaioa gertatzeko baldintzak:
Tenperatura eta presio baldintza jakinak Espazio nahikoa Atsedena Denbora
KRISTALIZAZIOA GERTATZEKO MODUAK
MAGMAK FINKATU Harria likido egoeran dagoen bitartean (magma edo
laba), mineralak osatzen dituzten elementuak barreiatuta daude
Hoztean, mineralak finkatu egiten dira, harri solidoak osatuz, harri magmatikoak
Sumendietatik irtetean laba azkar hoztean osatzen diren harriak bolkanikoak dira. Lur barruan astiro-astiro hozten den magmak harri plutonikoak osatzen ditu.
DISOLBATURIKO SUBSTANTZIAK HAUSPEATU
Uretan ioiak aske egoten dira Ura lurruntzean, ioi horiek sare kristalinoak osatzen
dituzte Posible da ura lurrundu gabe, baldintza fisiko-
kimikoak aldatuta ere hauspeatzea (kristalak agertzea) eragitea
Harri sedimentarioak horrela osatzen dira
AREHARRIA
SUBLIMATU Mineralen atomoak gas egoeratik solido egoerara
pasatzen dira zuzenean, kristalak osatuz Sumendien fumaroletan gertatzen da
SOLIDO BIHURTU Lehendik dauden kristaletatik Berriro kristalizatu (rekristalizatu): inguruko
baldintza fisiko edo kimikoen eraginez, mineralen kristalen osagai batzuk askatu daitezke
Ondoren beste modu batera antolatu edo beste elementu batzuekin elkartu daiteke
Kristal berri bat sortzen da horrela Harri metamorfikoak osatzen dira horrela
ARBELA MARMOLA
KRISTALEN NUKLEAZIOA ETA HAZKUNDEA
Nukleazioa: Kristaliazazioa nukleo edo hozi batean hasten da Gehienetan, lehendik dagoen kristal batetik
hasten da edo elementu arrotz batetik
Hazkundea: Atomoak aurretik zegoen kristalari lotuz gertatzen da Lehenik lerro bat, gero plano bat eta azkenik hiru
dimentsioko egitura bat osatzen da
KRISTALIZAZIOAN DAUDEN ALDAKETAK ETA HORIEN ONDORIOAK
Isomorfismoa Kristala osatzeko prozesuan elementuak ordezten
badira, hau da, beste elementu bat sartzen bada aurrekoaren tokian
Kristal egitura mantendu egiten da Konposizioa desberdina da leku batzuetatik
bestera Ordezpen kantitatea aldakorra da
Isomorfismoaren adibide bat:
Polimorfismoa: Konposizio kimiko bera duten kristalak, baina kristal
egitura desberdina Karbonoa osagai duten mineralak:
Diamantea: presio eta tenperatura altuetan eratzen bada
Grafitoa: Baldintza leunagoetan eratuz gero
Inperfekzioak: Kristal batean inperfekzioak agertu daitezke kristala
hazterakoan baldintzak ez badira egonkorrak Inperfekzio ugarienak dislokazioak dira Beheko irudiko dislokazioak ertz bat sortzea eragin
du kristalaren albo batean
Kristalen asoziazioak: Kristalik gehienak bata bestearen alboan hazten dira
eta ez bakarrik Bi modutan elkartu daitezke kristal mota
desberdinak: Agregatuak: kristalak modu irregularrean antolatzen
direnean. Harriak. Maklak: Kristalek egitura simetriko bat jarraitzen
dutenean
Geoda, agregatua
Maklen adibideak
1.4. Mineralen propietate fisikoak Haustura: minerala hausteko gaitasuna.
Haustean sortzen diren zatien arabera sailkatzen dira mineralak
Esfoliazioa: minerala haustean xaflak osatzen baditu
Gogortasuna: minerala marratzeko (marra bat egiteko) gaitasuna. Mohs-en eskala erabiltzen da. Horren arabera, honako gogostasuna dute mineral hauek:
Mineral bat zerrenda horretako zeinekin marratzen den aztertzen da
Zailtasuna: minerala hausteko eta okertzeko Minerala hausteko edo
deformatzeko zenbat indar
egin behar den neurtzen da
Pisu espezifikoa: Mineral baten pisuaren eta bere bolumen bera duen urak duen pisuaren arteko erlazioa
Dentsitatearen baliokidea da, baina masa erabili beharrean pisua erabiltzen da
Fusio-puntua: zein tenperaturatan likidotzen den. Horretarako kristal sarea desegin egin behar da
Kolorea: Minerala hautsi egin behar da kolorea ondo
antzemateko Bestela, gainazal zuri batean marra bat egin daiteke
Errefrigentzia: Monorrefringentea: argia norabide guztietan
abiadura berean hedatzen bada Birrefringentea: argia norabide batean azkarrago
hedatzen bada
Luminiszentzia: Erradiazio jakin batekin argia igortzen dute Erradiazioa kendu ondoren argia egiten badute
oraindik, fosforeszenteak dira
Islandiako espatoa
Distira: mineralaren gainazalak argia islatzeko duen gaitasuna
Magnetismoa: Berez eduki dezakete magnetismoa Edo iman batekin kontaktuan egotean magnetizatu
daitezke
Propietate elektrikoak: karga elektrikoa eroateko edo hartzeko gaitasuna
Piroelektrizitatea: berotzean Piezoelektrizitatea: presiopean
CUARZOA. Piezoelektrikoa TURMALINA. Piroelektrikoa
1.5. Mineral motarik aipagarrienak 3500 mineral mota inguru dauden arren,
lurraren azalean 20 mineralek osaturiko harriak daude gehienbat.
Bi kategoria: silikatozkoak ez direnak eta silikatoak
Silikatozkoak ez direnak: Jatorrizko elementuak Haluroak Sulfitoak Karbonatoak Karbonatozkoak ez diren oxigatzak Oxidoak eta hidroxidoak
Silikatoak: Mineral mota ugarienak lurrazalean. Mineral petrogenetiko nagusiak. Silizio atomo bat lau oxigeno atomoz inguraturiko
egitura tetraedrikoa dute denek. Egitura hori metal batekin lotu daiteke edo beste tetraedro batekin lotu polimeroak osatuz.
Motak: Nesosilikatoak Sorosilikatoak Ziklosilikatoak Inosilikatoak Filosilikatoak Tektosilikatoak
Silikato motak:
1. 6. Baliabide mineralak Kristalak
Bitxigintza
DIAMANTEA ERRUBIA ZAFIROA ESMERALDA
Bildumagintza
Elektronika: Kuartzoa: erdi eroalea da. Bulkada elektriko
txikiak sortu ditzake. Kristal likidoko pantailetan Denbora neurtzeko Eguzki-plaka fotovoltaikoetan
Errubia: laserrak egiteko Optika:
Fluorita: kalitate handiko lenteak egiteko
Turmalita: argia polarizatzeko
Energia-iturriak Uranitita eta pekblendatik zentral nuklearretarako
uranioa
Metalezkoak ez diren baliabide mineralak Eraikuntza: harri blokeak, prozesatuak: zementua,
hareak, zeramika… Ongarriak: nitratoak eta fosfatoak Pigmentuak: hematiak Azido sulfurikoa: pirita eta jatorrizko sufretik Gatzak: halita, silbina… Urratzaileak: diamantea, korindoia… Iragazleak: hareak Material erregogorrak: buztina Beira: harea urtuta
Metalezko baliabide mineralak
2. INGURU PETROGENETIKOAK Harriak sortzen diren inguruak dira inguru
petrogenetikoak
2. 1. Inguru petrogenetiko magmatikoak
Magmak solidotzean Magma: harri urtuak + ura + gasak Hiru gune hauetan gerta daiteke
A: ertz dibergenteak
B: ertz konbergenteak
C: plaken arteko aldeak
Harriak urtzeko baldintzak: Tenperatura igotzea:
Zenbat eta sakonago beroago Marruskadura guneak Motots termikoak (gune beroak sortzen dituztenak)
Presioa jeistea: Litosfera hausten den tokietan
Jariakinak sartzea, ura batez ere Urak kristalen egitura murriztu dezake mineralen
osagaiekin erreakzionatzen badu
2. 2. Inguru petrogenetiko metamorfikoa
Presio eta tenperatura handien eraginez harriek metamorfismoa jasaten dute
Mineralen egitura eta osaketa aldatu daiteke
Inguru hauetan gerta daiteke
A: ertz dibergenteak
B: ertz konbergenteak
C: faila eraldatzaileak
D: plaken arteko aldeak
2. 3. Inguru petrogenetiko sedimentarioa
Sedimentuak pilatu egiten dira leku jakin batzuetan. Arro sedimentario izena dute hauek
Geruzak bata bestearen gainean pilatzen dira, diagenesia eraginez eta harri sedimentarioak sortuz
Inguru hauetan gertatu daiteke
A: ertz dibergenteak
B: ertz konbergenteak
C: plaken arteko aldeak
2. 4. Inguru petrogenetikoen arteko lotura
Harrien zikloa:1. Magma hoztean harri magmatikoak osatu
(bolkanikoak eta plutonikoak)2. Harri horiek meteorizatu, higatu, garraiatu eta
sedimentatu3. Harri sedimentario bihurtu4. Harri sedimentario sakonean geratu eta
metamorfismoa jasan5. Harri metamorfikoa magma bilakatu