Download - absürd tiyatroda ironi
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
1/42
96
Absrd Tiyatroda roni
The Irony of Absurd Theatre
Beliz Gbilmez*
ZET
Samuel Beckettin yazarken hep elinde tuttuu z-farkndalk, oyunlarnn ayn zellii barndrmasn salar ve Beckett, tiyatrosunda ironi aygtn kendine iaret etme, iindebulunulan ortamn farknda olu ve yazarn ve izleyicininkastedilmesi gibi teknik seimlerle iletir. Ionesco iin ise ironi
daha ok dilin bir fonksiyonu olarak kar ortaya;. Genet tiyatrosuise izleyicinin gndelik hayatnn tiyatrodan daha sahte olduuanlaynn srekli yinelenmesi yoluyla, ironin zerine kurulacarol kavramn ironik teatralliinin merkezi haline getirir.
ABSTRACT
Samuel Becketts own self-awarance as a writers stance,maintains the very same quality of his plays and his irony as atheatrical device operates through three technical choices: selfreflexivity, awareness of the theatrical space and time, adressingthe playwright and audience For Ionesco, irony is considered as a
function of the language and the theatre of Genet reveals thecomparable side of the life with theatre by emphasizing thecounterfeit quality of everyday life of its audience. This methodmakes the concept of rol a central argument of his ironictheatricality
_______________________________________
*retim Grevlisi, Doktor Ankara niversitesi Dil ve Tarih-CorafyaFakltesi Tiyatro Blm
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
2/42
97
Absrd tiyatro bir elikiler, kartlklar toplamnn sahneye
yanstlmasdr. Oyun kiileri hibir yere, dolaysyla iine
frlatldklar ortama ait deillerdir, diyalog biiminde kurulmu
konumalar birbirini karlamaz ya da neden-sonu ilikisiyleilerlemez, oyun sresi boyunca btn olup bitenlere ramen genellikle
ve aslnda oyunlarda zetlenebilir ya da ana hatlar izilebilir bir
olay dizisi yoktur, oyunlardaki ilerleyie ramen dramatik anlamda bir
gelimeden sz etmek genellikle imkanszdr. Bu elikilerin varl,
kartlklardan beslenen ironi asndan verimli bir topra
anlatmaktadr. Dolaysyla btn bir absrd tiyatro, yazarlarnn
oyunlarna yansttklar dnya gr asndan, bu grle yaratlan
anlam asndan ve son olarak da bu anlamn tand anlatm
asndan ironiktir.
Bu makalede, absrd tiyatronun ironi aygtndan nasl
yararland incelenirken, zellikle Beckett tiyatrosu, hem anlam, hem
de anlatm dzeyinde ironi kullanmnn zgn rneklerini sunmas
nedeniyle en sk bavurulan kaynak olacaktr. Beckett dnda kalan ve
Martin Esslin tarafndan absrd oyun yazar olarak snflandrlm
dier yazarlara ise gereksinildii boyutta ve ironi aygtna, absrd
tiyatronun ierdii genel anlam ironisi dnda yaptklar katklar
lsnde deinilecektir. Bu noktada geleneksel ierik/biim
ayrmnn ve bu ayrma dayal incelemelerin, bu iki enin ayrt
edilemez biimde i ie girdii Beckett tiyatrosu sz konusu
olduunda iflas ettiini anmsamak gerekmektedir. Genel bir eletirel
tutum olarak gncelliini yitirmi olsa da byle bir tutum klasiklere ya
da gereki oyunlara uygulandnda skc ve nceden tahmin
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
3/42
98
edilebilir olsa da, bir sonular toplamna ulamay mmkn klarken,
Beckett gibi, biim/ierik ikilisi zerine dnen ve bu ikisini birlikte
rmeyi hedefleyen bir yazar incelenirken tmyle etkisiz kalmaktadr.
Beckettin anlatt, anlatma biiminin kendisine dnmtr,dolaysyla, ironinin hangi dzeyde anlatlana, hangi dzeyde anlatma
ait olduunu saptamak olanakszdr, stelik bunu saptamaya
almann, ne incelemeye, ne de incelemeciye bir katks olacaktr.
Tiyatroda modern sonrasna/postmoderne bir gei olarak
deerlendirilebilecek ve Martin Esslin tarafndan absrd tiyatro
bal altnda snflandrlm oyunlar, yansttklar durumun youn
trajik boyutu ile, oyun kiilerinin iinde bulunduklar duruma
verdikleri tepkinin komik boyutunun iie gemesiyle ironi aygtnn
varlnn ilk ipularn vermektedir.
Northop Fryen Anatomy of Criticism(Eletirinin Anatomisi)de ironi aygtnntragedyay ve komedyay birbirine yaklatrarak,kahramansz bir dnyay temsil eden sanatanlaynn gstergesi olduu yolundakisaptamas1
belki de en ok Beckett iin, zellikle de Godotyu Beklerken iin
geerlidir. Beckett, eletirmenler ve akademisyenlerce absrd tiyatro
akmnn kilometre ta olarak deerlendirilen bu oyununa,
Franszcadan ngilizceye evirirken iki perdelik traji-komedi alt
baln eklemitir. Yazar bylece izleyicisini/okurunu, oyun
1 Ed. Enoch Brater ve Ruby Cohn,Around the Absrdiinde, Charles R.Lyons, Beckett, Shakespeare and the Making of Theory, (Ann Arbor:The Univ. Of Michigan Press, 1993), s.100.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
4/42
99
kiilerinin iinde bulunduu durumun ve verdikleri tepkinin
kartln fark etmeye kkrtmtr.
Beckett hereyin olanakl olduu ama yine de olanakszln
egemen olduu bir dnyay yaratr sahne zerinde. Vladimirin
ncilden aktard/anmsatt iki hrsz meseli, insanlarn iine
frlatldklar durumun samaln yanstr.
VLADIMIR :[...]Kurtarcmz ile aynzamanda armha gerilmi iki hrszd
bunlar. Biri-
ESTRAGON :Kim dedin?
VLADIMIR :Kurtarcmz. ki hrsz.Biri kurtulmu, tekiyse...(kurtulmuunkartn arar) ... lme mahkumedilmitir.1
1956 ylnda, Harold Hobson, Beckette bir inansz olduu
halde neden Godotyu Beklerken de sa ile birlikte armha gerilen iki
hrszla bu denli ilgilendiini sorduunda Beckett yle yantlyor:
Dncenin kendisine inanmadmdurumlarda bile bir dnme biimi beniilgilendirir. Augistinede muhteem bir cmlevardr. [...]Umutsuzlua kaplma; hrszlardan
biri kurtarld. Birey farz etme; hrszlardan biri
1 Samuel Beckett, Godotyu Beklerken, (Btn Oyunlar-I iinde). ev: Uurn (Istanbul: Mitos/Boyut, 1993), s.44.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
5/42
100
lanetlendi. Bu cmlenin harika bir biimi var.nemli olan biimdir.1
Augistine alntsnn Beckettin algsyla ilgisi, btn
olaslklarn ayn derecede olas, dolaysyla tmnn birden geersizolduu bir duruma ikindir. Giderek btn bir absrd tiyatro akmnn
temel dncesi, byk harflerle yazlmas gereken tmcesi olarak
almlanabilir Beckettin Augistine alnts. ki hrszn konumlar da
sular da eittir, yalnzca birinin affedilmesi, dnyann, keyfi,
ltsz, mantksz, sama bir dnya olarak alglandnn zl
ifadesine dnr. stelik bu durumu yaratan insanln kurtarcs
olan sadr. Dolaysyla absrd tiyatronun anlama dayal genel ironisi,
her eyin mmkn olduu ama yine de imkanszln damgasnvurduu bir dnya algsndan beslenmektedir.
Godotnun Vladimir ve Estragonuiinde bulunduklar anlamsz durumdan kurtarpkurtaramayaca, kurtarabilecek gteyse bile
bunu isteyip istemeyecei bilinmez. Godot, sagibi davranabilir; Vladimiri kurtarp Estragonuanlamszln ortasnda brakabilir, ya da tamtersini yapabilir. Her tmce bir sonrakitarafndan olumsuzlanr, her eylem bir sonrakiniyok sayar. Bu mekanizma anlam btnyle
ortadan kalkana dek kendini iletir.2
Wolfgang Iser, Godotyu Beklerkeni bir dizi eksi fonksiyon
olarak tanmlar. Oyunun btn bileenleri konvansiyonel beklentilere
muhalefet edecek biimde bir araya getirilmitir. rnein oyunun ve
1 Harold Hobson, Samuel Beckett: Dramatist of the Year,InternationalTheatre Annual, no:1 (Londra: John Calder, 1956) s. 153.
2 James Acheson,Samuel Becketts Artistic Theory and Practice (London:Macmillan Press, 1997), s.148.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
6/42
101
Estragonun birinci cmlesi, Yapacak hibirey yok1tur. Bu tmce
geleneksel olarak bir balangtan ok bir sonu imlemektedir. Oyun
boyunca izleyici sk sk kahkaha atar ama btn bu kahkahalar oyun
tarafndan ksa devreye uratlr Isere gre. nk bir savunmamekanizmas olarak tarif eder kahkahay. Komik olan bir tr
ciddiyetsizliin bildirimidir. Bu noktada Iser,
Bu ciddiyetsizlik bildirimi dedirseklenip devriliyorsa ne olacak?Ciddiyetsizliin bir tr zgrletirim olduunufark etmemizle ayn anda yeniden ciddiyetkazanlmaz m? Bu tr durumlarda, gerilimdenkurtulmamz olanakszdr, kahkahamzdudaklarmzda sner. 1
demektedir.
Godotyu Beklerkenin izleyicisi/okuru Vladimir ve
Estragonun sahnede yaptn yapar aslnda. Eylemlere ve olup
bitenlere anlam verme abas izleyiciyi Didi ve Gogoyu oynuyor
olma noktasna getirecektir. Bylece izleyici tiyatronun hem yaratcs
hem tketicisi haline gelir. Oyunda eylem ilerledike, Didi ve
Gogonun bekleyileri ironik biimde gittike anlamszlar. Oyundaki
belirsizlik sonunda yle bir noktaya ular ki, ya da oyun ilerledikeoyunun sunduu belirsizliin datlacana ilikin beslenen umut yle
kesinlikle ortadan kaldrlr ki, izleyici neredeyse igdsel olarak
daha byk bir gayretle anlam retmeye, yorum yapmaya ve
1 Samuel Beckett, Godotyu Beklerken. ev: Tuncay Birkan (stanbul:Kabalc Yaynevi, 1990), s. 14.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
7/42
102
belirsizlii, kendi yorumunun belirginliiyle dengelemeye alr.
Ancak izleyici ne kadar yorum yaparsa, Didi ve Gogonun kurgusal
gerekliinin o kadar dna decektir. zleyicinin anlamlandrma
abas ile, Didi ve Gogonun kendi durumlarna kar gelitirdiklerigiderek younlaan kaytszlklar ironik bir kartlk oluturur.
Godotnun gerekte kim olduu, neden gelmedii gibi sorular
izleyici/okuru, kahramanlar ilgilendirdiinden daha fazla
ilgilendirmeye balar.
Aslnda metin [Godotyu Beklerken]srekli bir karar verme arzusunu i banaartacak biimde kurulmutur. zleyici ne buarzuya ayak direyebilir, ne de kanlmaz
biimde, karar verme aamasnda kendisnrllklarnn tuzana dmekten kurtulabilir.2
Bu anlamda Beckettin oyunlarnn son derece kendine zg
bir teknik yaratt sylenebilir: Bu oyunlar her bir okuru/izleyiciyi
bireysel olarak kendi yorumuna/kavrayna gmer ya da yalnzlatrr.
Tiyatroyu kolektif bir deneyim/yaant olmaktan karan bu kavray,
ayn zamanda dnyann da belirli bir biimde alglanmasna elik eder.
Iser, metin-okur ilikisini ele ald almasnda, bir metnin
yazarnn bilinli, kastl olarak yaratt belirsizliklerin, okurun
speklasyonlaryla belirli klndn saptar.
Bir yk ancak kanlmaz ihmalleriylecanllk kazanabilir. Bu anlamda ak kesintiye
1 Wolfgang Iser, The Art of Failure: The Stiffled Laugh in BeckettsTheatre,Theories of Reading, Looking and Listening. Ed.: Harry R.Garvin (Lewisburg: Bucknell University Press, 1981), s.145.
2 Wolfgang Iser, The Implied Reader, (London: Johns Hopkins Press, 1978),s.272.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
8/42
103
her uratldnda, beklenmedik ynleregnderiliriz, oyuna, balantlar kurmayeteneimiz lsnde katlma, metninkendisinin yaratt uurumlar doldurma anstannr bize.1
Boluklarn doldurulma biiminin sunduu olaslklarn geni
yelpazesi, metnin tmyle tketilmemesinin sigortas haline gelir.
Oyunun Sonunda Hamm ve Clovun ilikisine egemen olan
tekrar jestler, tmceler ve tepkiler aralarndaki ilikinin, nceden
belirlenmi kurallar olan ve daha nce bu iki oyun kiisi tarafndan
oynanm ve olaslkla bundan sonra da oynanacak bir oyunun
varln antrr. Ayn anda metin, bu kez oynanan oyunun farkl
olduunu ve gerek bir sona, rnein Hammin lmne doru
ilerlediinin de ipularn tar. lk anda beliren bu iki olaslk bile
kararsz metnin karsnda karar vermek durumunda olan
izleyici/okura, kendi yapaca yorumun varsayma dayal, speklatif
ve znel olduunu gsterecektir.
EerOyunun Sonunun kurallar izleyicitarafndan koyulacaksa, olaslklardan hi birimetin tarafndan tek bana doru kabuledilemez. Ve btn oyuna uygulanabilecek
tutarl bir kod gelitirilse de, bu ancak metninteki katmanlarn grmezden gelmek pahasnayaplabilir ve izleyici/okur dikkatini kodundarda brakt katmanlarna ynelttiindekendi anlam arayn reddetmekten baka aresikalmayacaktr. Dolaysyla Oyun Sonuizleyicisini metnin kkrtt anlamlaryadsmaya mecbur brakr ve bu ekilde bitimnoktasnn bitimsizliini ve kendideneyimlerimizle boluklar doldurmak ya da
1 Iser, 1981,n.ver., s. 280.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
9/42
104
sonu balamak iin rettiimiz kurgular ifadeetmi olur.1
Iserin izleyici/okur merkezli Beckett dramaturgisi belki bu
noktada Brecht tiyatrosuyla karlatrlmaldr. Yirminci yzyln ennemli iki teatral kavann birbiriyle benzerlikler gstermesi de,
kartlklar barndrmas da kanlmazdr. Beckettin oyunlar da,
Brechtinkiler gibi kapal bir sistem olarak alglanmaya diren
gsterirler. ki tiyatro adam da, oyunlarndaki boluklarn
doldurularak, nihai anlama ulalabilmesi iin izleyicinin aracln
talep ederler. Brechtin metinleri, yabanclatrma teknii araclyla,
izleyicisini/okurunu alternatif zmler ve tavrlar zerinde
younlamaya ynlendirirken, Beckettin oyunlar, izleyicisinden/okurundan kendisine verilen nemsiz ve belirsiz ipularyla,
varsaymsal balantlar gelitirerek metnin keyfiliini vurgulamasn
bekler. Sonuta bir anlamda iki tiyatro adamnn tketicilerinden
beklentisi ayndr: Aktif katlm. Her ikisi de bu zellikleriyle,
bugnk modern eletirinin okur-metin ilikisini gelitirmesinde katk
sahibidir.
Beckett tiyatrosunda ironi, metinlerinin ve sanat anlaynn
hep dnp kendine, kendi varlna iaret eden doasndan beslenir.
Hibir modern yazar yaratma eylemini Beckett kadar ironik ve onun
1 Wolfgang Iser, The Act of Reading: A Theory of Aesthetic Response(Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1978 ), s.123.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
10/42
105
kadar sreklilik iinde kendi yaratmyla btnletirmemitir.1 Ayn
ekilde Hanna Copeland de
Beckettin sanatnn btnyle kendi
bilincinde olmann, dolaysyla kendine iaretetmenin doruuna ykseldiini; yaptlarndayaratcnn kendisinin ve yaratma eyleminin,yaratmn ortaya knda birincil neme sahip2
olduunu kesinler. Tiyatro sanatnn gerekleebilmesi iin izleyicinin
varlna kanlmaz biimde ihtiya duyuyor oluuna ilikin genel
geer doru, Beckett tiyatrosunda, bir baka kanlmaz ihtiyac
beraberinde getirerek tiyatro-izleyici ilikisini yeniden tanmlar.
nk z-farkndaln, tam bir z-farkndalk olabilmesi iin, bir
baka z-farkndaln orada bulunmas gerekir.3 Bu anlamda Beckett
tiyatrosunun z-farkndalka sahip bir tiyatro olarak varln
kesinleyebilmesi iin, yazar ile izleyicinin/okurun iliki kurmas
arttr. Sz konusu iliki ya da diyalogun bir tarafn, yazar metnini
yazarak ve sunarak kurmutur; izleyici/okurun zerine deni
yapmasn beklemektedir artk. Brechtten farkl olarak Beckettin
tiyatrosu izleyicisini dntrmeye almaz, ondan sadece yardm
ister.
1 Ruby Cohn, The Comic Gamut (New Jersey: Rutgers University Press,1962), s.296.
2 Hanna C. Copeland,Art and the Artist in the Works of Samuel Beckett(Hague: Mauton, 1975), s.20.
3 Hans Georg Gadamer,Hegels Dialectic (New Haven: Yale UniversityPress, 1986), s.62.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
11/42
106
Beckett, James Joyce zerine yazd bir makalede onun
yazlar bir ey hakknda deildir, o eyin ta kendisidir.1 derken
aslnda ayn anda kendi yazarlk (oyun yazarl) anlayn da
aklam olur.
Bir dramatik ara olarak kendine iaret etmenin rneklerine
Aristophanesin Kurbaalar, Kular ve Barndan balayarak
rastlanmaktadr. Ayn ara, Roma komedyalarnda da grlmektedir.
Beendiiniz Gibi, Hamlet, Bir Yaz Dnm Gecesi Ryas gibi
Shakespeare oyunlarnda kendine iaret- eden pek ok ge kimi
zaman belirleyici, kimi zaman ikincil dzeyde kullanlmtr. Bu
tekniin daha incelmi, rafine edilmi haline Goethenin Faustunda
ya da Ibsenin Peer Gyntnde ve yaklak krk alt oyununun temel
eksenini oluturacak biimde Pirandelloda rastlanmakta, yine ayn
tekniin belirgin biimde modern oyun yazarln da etkiledii,
zellikle Weiss, Ionesco, Genet, Stoppard, Tardieu, Handke gibi
yazarlarn oyunlar incelendiinde anlalmaktadr.
Beckettin tiyatrosu absrd tiyatroyu en belirgin ve geni
biimde temsil etmi ve kendisinden sonraki dnem ister absrd
sonras, ister modern sonras ya da postmodern dnem olarakadlandrlsn, bu dnemdeki yazma biimini de aka belirlemi,
kkrtm, imkanlarn geniletmi, ksacas deitirmitir. Beckett
tiyatrosu, tiyatroyla hatta bundan da te yazyla ifade edilemeyecek
olan ifade etmeye soyunur. Onun tiyatrosunda ironi aygt, kendini
1 Samuel Beckett,Dante...Bruno...Vico....Joyce (London: Faber&Faber,1972), s.14.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
12/42
107
referans gsterme/zgnderimsellik/ kendine iaret etme, yanstclk,
iinde bulunulan ortamn farknda olu ve yazarn ve izleyicinin
kastedilmesi gibi teknik seimlerin bir araya gelmesiyle oluan
sanatsal btnln iinde aranmaldr. Beckettin yazarken hepelinde tuttuu z-farkndalk, oyunlarnn ayn zellii barndrmasn
salar.
z-farkndalk (self-awareness) R.D. Laing tarafndan
kiinin kendisine ynelik farkndal ve kiinin bir bakasnn
gzlem nesnesi olarak kendisinin farknda olmas eklinde
tanmlanmaktadr.1 Sanatsal z-farkndalktan sz edildiinde ise bu
farknda olma hali, bir sanat rnnde biim, ierik ve yaz n alanna
ait teknik aralarla yaratlm, gsterilmi, ima edilmitir. z-imleme
(self-reference) bir niteliin ya da sz dizisinin (bu tmce be
szckten oluuyor) ya da tiyatronun sahnenin aralaryla (k, dekor,
efekt, kostm vb.) dikkati kendi stne ekme yaklamn anlatan bir
zelliktir. z-gnderim- z-yanstma/dnmsellik (self-
reflexiveness) bir zn yanstld durum ya da srece iaret eder.
Yanstlan zn, yazara, oyun kiisine, oyuncuya ya da izleyiciye ait
olmas
nemli deildir. Yans
t
c
l
k ise bir duygu, dnce ya dadavran biiminin aynadaki kendi grntsn yaratt durumlar iin
kullanlan bir sfat olmakla beraber, genellikle z-imleme ile ayn
anlamda kullanlmaktadr.
Hepsi de (self-referential)a karlk retilmitir.1 R.D.Laing, The Divided Self (Harmondsworth: Penguin, 1974), s.106.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
13/42
108
Jerome Schwartz, Rabelaisyi ironi asndan incelerken
kendine iaret eden yaplarla, ironinin balantsn kurar:
Sylemleraraslk nosyonu- toplumsal
adan tabakalandrlm ve ilevsel adanblnm sylemlerin toplumsal birbiimlendirme ile bir araya getirilmesi ironiyeilikin yeni tartmalarn asal erevesinioluturarak, kastl bir retorik stratejisinianlatacak biimde tanmlanm geleneksel ironikavramn tamamlar. Sylemleraraslk ileyaznsal ya da sanatsal metin arasndaki ilikiyalnzca yanstma, taklit ya da benzerliedayanmaz, karmak bir dnm sisteminigerekli klar. [...]
ironi trnn ada incelemesi
(ironi, satir, parodi) olduka net biimde satirinmetin tesi, parodinin metinler aras ve ironininmetin ii olduunu saptamaktadr. Buna uygunolacak biimde, satir ve parodinin bakareferanslar olmas gerekirken ironinin tekreferans kendi metnidir.1
Beckettin her oyunu en az bir dramatik ge ile ya da
tiyatroyu yaratan nemli bileenlerden biri ile youn biimde
ilgilenir ya da o geye odaklanr. Oyunlar genellikle teatral durumun
kendisinin etrafnda biimlenir, hem kendi kurgusalln hem de
kendi gerekliini yaratr. Bu anlamda sahne alan, hareket, k,
makyaj, kostm, klar ve giriler, diyaloglar, monologlar ya da
sahne ynelimleri, salt nihai ve btnlkl bir anlamn yaratmna
katkda bulunmalar iin yaratlmamlardr. Beckettin kendini
referans gsteren, kendine gnderen oyunlarnda anlam, ncelikle
1 Jerome Schwartz,Irony and Ideology in Rabelais(Cambridge: CambridgeUniversity Press, 1990), s.3.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
14/42
109
tiyatronun bileenlerinin iinde aranmaldr. nk Beckettin tiyatro
teknii bu trden bir kendine gnderme, kendisine iaret etme zerine
kurulmutur. Beckett, oyunlarnn ieriini, bu teknikle salad
biimiyle yaratr.1 Bu saptamay belki de en ok destekleyen oyunu,Godotyu Beklerkende, bekleyen, giderek beklemeyi bekleyen oyun
kiilerinin dolaymyla eylemin bounaln gsterebilmek iin ok
eitli teatral aralar devreye sokarak bu bounalk duygusunu
ncelikle biimsel dzeyde yaratr. Sonraki oyunlarnda zerinde
younlat teatral aralar azaltr ve teatral unsurlar daha ekonomik
kullanmaya balar. Oyunlarn daha az k, daha dar mekan, daha az
sahne donanmyla yaratmay seer. Btn bu teatral gelerin
kullanm arl azalrken sahnednn kullanm artar. Tiyatroda var
olmayann ancak sahnednn olanaklaryla temsil edilebileceini
dnr Beckett. Aslnda bu bir tr teatral intihardr; olanaksz,
olanakszln iinden temsil etmeye almaktr yapt. Temsil
edilemeyeni, bu zelliinin farkna vararak sahne d ile temsil
etmeye almak bal bana ironik bir tutumdur. Beckett, bu
tutumuyla neredeyse Schlegelin romantik/ironik sanaty
tanmlayna uygunluk gsterir; ifade etmenin olanakszlnn
farkna vard halde, kusursuzluun imkansz olduunun bilinciyle
yaratmaya soyunan kiiye dnr.
Becketti salt kendine iaret eden ve giderek kendinden baka
kimseyi ilgilendirmeyen yaplar kurmaktan kurtaran performansn
kendisidir: nk, hep kendine gnderen bir tiyatronun kendi
1 Shimon Levy,Samuel Becketts Self-Referential Drama (Basingstoke:Macmillan, 1990), s. 15.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
15/42
110
dndakilere ne ifade edebilecei, metin dzeyinde bir sorundur.
Beckett sahnede teatral bir yap kurarak, tiyatronun dnyas olarak
dnlmesi gereken bir evreni izleyicinin gzleri nnde yaratr ve
yaratm sresince izleyiciden ortaklk ve ibirlii talep eder.Beckettin oyun metinlerine bakldnda, her birinde bir
teatral genin kendine iaret edecek biimde ne karlarak
kullanld grlr ancak Beckettin yazarlk dehas, paral yapnn
varlna ramen bir teatral btn olumasn salar. Teatral unsurlar,
birbirlerine eklemlenir, yorumlar eitlendirir, gerilim yaratr ve
birbirini destekler. Teatral aralar, tek tek ve birlikte, kendilerine,
paras olduklar oluuma ve yazarlarna dikkat ekerler ve btn
bunlar izleyicinin gzlerinin nnde oluur. Bu noktada teatral
unsurlarn, hem nasl kendi varlklarna iaret edip, hem de oyunun
genel anlamn kendi varlklar iinde tayarak, metnin nihai
anlamnn oluumuna katkda bulunduklarn rneklerle incelemekte
yarar vardr.
Godotyu Beklerkende bir teatral ge olarak oyun
mekan/sahne temel hareket ekseni ile belirlenir:1) yan kanatlarla
birlikte sa-sol hareket ekseni 2) arka sahne ile n sahne arasndaki
ileri-geri hareket ekseni 3) sahneden yukar doru ilerleyen, dikey,
aa-yukar hareket ekseni.1 Birinci eksen, kr yolu ile
belirlenmitir ve oyunda en sk kullanlan eksendir. Geip gitmekte
olan bir yolla belirlenmi bu eksen, merkezsiz ve odaksz bir dnyada
yaand duygusunu destekler. Luckynin ardndan uzanan ip[in],
1Ayn, s. 87.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
16/42
111
Pozzo sahnede gzkmeden nce Luckynin sahneye gelmesine
olanak verecek uzunlukta1 oluu, izleyiciye daha uzun bir yolun
yalnzca sktrlm, blnm bir kesitini grdn fark ettirir.
Deiim ve geliimlerin kaynann, sa ve sol giriler olacanaynelik izleyici beklentisi, potansiyel eylemin sahne merkezine doru
ekilmesiyle birlikte, zaman ldrmeye ynelik amasz bir eylemlilik
algsna dnr. Bekleme eylemi eksenin kesitii, hareketin ya da
geli gidiin olanaksz olduu ve skmann doruu olan merkez
noktada gerekletirilir ve bu mekan kullanm Yapacak bir ey
yok.u [G.B.,s.41] destekler ve kendi varlnda yeniden reterek,
anlam bytr.
Arka ve n sahne arasnda gidi-geli, birinci hareket eksenine benzer
bir kapalla, skmla iaret eder.
VLADIMIR: Sarldk desene!.(ESTRAGONlgna dner, sahnenin arka tarafndakifon perdelerine atlr, arpar, der.)Aptal! Oradan k yok! [G.B.,s.105]
Dikey eksen, zellikle gecenin gelip gelmediini anlamak iin
ya da aresizlik iindeyken, oyun kiilerinin baklarn yukar
evirmeleriyle belirlenir. Didi, Gogo ve Pozzo ve Luckynin iinde
bulunduklar sama durum dnldnde, dikey eksenin,
zmszle getirilen alayl bir metafizik zme iaret ettii de
sylenebilir.
1 Samuel Beckett,Btn Oyunlar-1 (Godotyu Beklerken, Tm Denler,Oyun Sonu). ev: Uur n (stanbul: Mitos/Boyut, 1993), s.59.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
17/42
112
Oyun boyunca mekann tm belirsizliine karn, Didi ve
Gogonun kesinlikle emin olduklar tek ey sahnede olduklar
gereidir. Birbirlerine oyun iinde tiyatronun tuvaletini tarif ederler.
VLADIMIR : Dnerim imdi. (kulisedoru gider.)
ESTRAGON : Koridorun sonunda, solda.VLADIMIR : Yerimi tut. (kar)[G.B.,
s.67]
inde bulunduklar mekan, yapay olarak yaratlm, dekor ve
sahne donanmlar ile belirgin klnmtr.
ESTRAGON : (birden sinirlenir)Tanmak m? Nasl tanyacak mm?u kepaze yaamm amurun iindegeirdim! Sen de tutmu dekordan,sahneden bahsediyorsun bana!(evresini szer) u pislie bak bir.Bunun dna kmadm ki hi![G.B.,s.92]
Yine benzer biimde, izleyicinin ve seyir yerinin de farkndadrlar.
ESTRAGON : (Estragon sahneninortasna gelir, srt izleyiciye dnk
durur) Ne sevimli bir yer. (Dner,sahnenin nne kadar ilerler, yzizleyiciye dnk durur.) Glenyzler.(Vladimire dner) Haydigidelim. [G.B., s.46]
Mutlu Gnlere bakldnda sahnede, yalnlk ve simetrinin
olabildiince artt arpar gze. Winnienin oyun boyunca izleyiciyle
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
18/42
113
yz yze olmasna neden olacak skm konumunun yaratt yapay
ve teatral ortam,
arkada ok geni bir asma perde
telerde kesimek zere uzay p giden ovay vegitgide derinleen gkyzn canlandrr.1
Sahne ve sahnede yaratlan durum bir dizi kartl barndrr;
arkadaki perdenin canlandrd geni ova ve derin gkyzne karn,
Winnienin oyun ve hareket alan arpc biimde daraltlmtr, oyun
boyunca da daralmaya devam edecektir. Toprak tarafndan yutulmu
olduu halde tam tersi bir duygu iindedir Winnie oyun boyunca.
WINNIE : Hani burada bir g beni byle tutuyor
olmasa- (tutma jesti)-ge doru hzlauar gidermiim duygusu durmadan
byyor iimde. (Susar) Belki bir gnyer beni brak p salverecek, nk buekim yle byk ki, evet, btnevremi atr atr kr p yerimdenskt gibi beni yukarlarasrkleyecek. (Susar) Sen hi byle birduyguya kaplmadn m, Willieyukarya emilme duygusuna? [M.G.,s.102]
Burada yine varolusal bir kmaz temsil etmeyi hedefleyen oyunungenel duygusu, hareket ve mekanla gsterilmeye allmtr .
Kendisine ve kendisini yaratan bileenlerine iaret eden, oyun
ya da performans metninin zmlenebilmesi iin bu kaynaklar
referans gsteren Beckett tiyatrosunda sahned tiyatroyu yaratan bir
1 Samuel Beckett, Tm Ksa Oyunlar (29 Oyun). ev:Akit Gktrk,(stanbul: Mitos/Boyut, 1997), s. 85.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
19/42
114
bileen olarak, z-farkndalk zellii ile donatlm ve ironik bir
biimde kullanlr. Tiyatro sanatnda sahnenin, varoluu, orada ve o
anda bulunuu (burada ve imdiyi) temsil ettii dnlrse,
sahnednn da burada-olmayan, imdi-olmayan, ben-olmayantemsil ettii kabul edilebilir. Bilin ve yetkinlik dzeyleri farkllk
gsterse de tiyatro tarihi boyunca pek ok yazar ve ynetmen
sahnedn oyunlarnn baat gesi olarak kullanmay semitir.
Modern tiyatroda Pirandello, Beckett, Stoppard, Handke; oyun
yazarlaryla paralellik gsterecek biimde Stanislavski, Appia,
Steiner, Grotowski ve Brook kendi tiyatro anlaylar erevesinde bu
teatral geden eitli dzeylerde yararlanmlardr. Sahned, oyun ile
tiyatro arasndaki balant olarak kabul edilebilir; pek ok modern
oyunda ve gsteride hem bir anlatmsal, hem de anlamsal dzeyde
kullanld grlr.
Tiyatroda sahne, olann gsterildii yerdir ve her sahne
kanlmaz biimde, bir sahne-olmayan arr ve ereve sahne sz
konusu olduu srece, bu mekan izleyici tarafndan grlmeyen bir
alanla kuatlmtr. Sahne-d, sahnenin evresini saran belirgin
boluktur ve baz durumlarda dsal gereklik ile isel teatral gereklik
ya da yanlsama arasndaki geii salar. Bu terimlerle bakldnda
sahned, sahne ile yaam arasnda bir tampon blgedir; iki dnyaya
da ait deildir, bir tarafszlk, bir gei blgesidir. Sanki oyundan
yaama gemenin keskinlii bir sahne dnn varlyla yumuatlr.
Sahned kullanm kukusuz tiyatro kadar eskidir.
Oedipusun gzlerini kr ettii, Bakkhalarn Pentheusu paralad,
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
20/42
115
Macbethin Duncan ldrd, Ionesconun gergedanlarnn
koturduu yerdir. Ancak denebilir ki, Beckette kadar hibir oyun
yazar, bu mekan, bir teatral araca dntrerek, bu denli ironik, bu
denli bilinle ve kendine iaret edecek biim ve younluklakullanmamtr. Yine Beckette kadar sahnednn kullanm pratik
gerekelere baldr ancak, Beckettle birlikte bir zorunluluk deil bir
seim olarak kullanma girmi, bir poetikann en nemli arac ve en
nemli metaforu olmutur. Beckett sahnedn harekete katarak, hatta
giderek hareketin motoru haline getirerek, uzamn, hareketin ve n
ve sahne aralarnn kendilerini referans gsteren yapsnn
kurulmasna destek olur.
Beckett [...], oyun kiilerini de grnmeve grnmeme konumlar arasndaki gerilimeasar. Radyo oyunlarnda ayn gerilim, iitilme veaktif olarak suskun kalma arasndakurulmutur.Tiyatroda sahned anti-mekandr. Hem kavram, hem de teknik bir araolarak sahne ile youn ve yakn bir ilikisivardr. 1
Alain Robbe-Grillet sahne/oyun kiisi ilikisini saptayarak,
aslnda sahnednn da adresini yeniden belirler:
Heidegger, insann durumu orada bulunmaya ilikindir der. Tiyatro bykolaslkla bu durumu, gerekliin dier temsiledilme yntemlerinden ok daha doallklaretir. Bir oyundaki oyun kiisiyle ilgili ennemli ey onun sahnede; orada olmasdr.2
1 Shimon Levy, n.ver., s. 50.2Alain Robbe-Grillet, Samuel Beckett or Presence in the Theatre,Samuel
Beckett: A Collection of Critical Essays.Ed.: Martin Esslin (EnglewoodCliffs, N.J.: Prentice Hall, 1965), s.108.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
21/42
116
Sahne ve gsteri an tiyatronun tanm nedeniyle hep imdi
ve buraday yanstyorsa, bu durumda sahned, ayn zamanda
gsteri ann zamansal olarak da kuatan uzam yanstarak
sahne/yaam kartln dntrr. Orada ve o zaman (gemi vegelecek), burada ve imdiyi eitli biimlerde etkiler. Beckettin
tiyatro tekniinin izi Godotyu Beklerkenden Ben Deile ya da
Oyuna doru srldke sahnedeki oyun alannn giderek darald
ve sahned kullanmnn artt grlr. Oyunlarnda sahned farkl
biimlerde, farkl temsil dzeylerinde kullanlrlar. Godotyu
Beklerkende Godotdur sahne d ve sahnedeki yokluu ile
sahnedn tmyle kaplad duygusunu yaratr. Oyunun Sonunda
sahned lm, durgun denizi ve llemi bir dnyay temsil eder.
Szsz Oyun Ide sanki Godot yeniden belirir sahnednda ve
oyunda, sahneye bir aa, su ve ip gndererek nemli bir yer tutar.
Sahnede izlediimiz hareket, szsz oyunun szcklerine dnr
neredeyse. Sahnedeki oyun kiisi oyun boyunca bilinmeyen sahned
glerle savar durur.
Oyun ve Geli ve Gidide, sahned daha da yakna
getirilmi, hatta sahneye tanmtr. Geli ve Gidideki kadnlar
gerek klar yapmazlar, sadece karanlkta kaybolurlar ve bylece
sahnenin karanlk blmleri sahnednn yerini alm olur. Ayn
ekilde Oyunda n yokluu, ya da kullanlma biimi, oyun
kiilerini ksack anlar iin sahnedna al p geri brakr. Ben
Deilde, oyunun biricik oyun kiisi olan Az, sahnedna emilir.
(Sanki Ben Deil, Mutlu Gnlere eklenmi bir nc perde gibidir
bu anlamda.) Oyunda, sahned ve seyir yeri, sahnenin uzatlm
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
22/42
117
blmleri olduklar duygusunu verir. Sahnenin snrlar karanlkta
seilemediinden, oyun kiilerini sarmalayan karanlk izleyiciyi de
kapsamay hedefler. Beckettin ilk oyunlarnda sahned genellikle
sahneden olduka uzak tutulmu ve sahne/sahned ayrm belirginklnmtr. Sonraki oyunlarda sahned oyun kiilerini iine ekmeye
ve sahneyi ve seyir yerini igal etmeye balamtr.
Sahned Beckettin, bilinen tiyatro zaman kullanmn
deitiren kendine zg zaman ve zamana bal deiim algsn da
gstermesini salar. Godotyu Beklerkende her k, izleyici/okurun
o ana kadar biriktirdiklerinin sfrlanmas anlamna gelmektedir.
Pozzo ve Lucky II. perdede sahnede yeniden gsterildiklerinde I.
perdede onlar hakknda yaplan btn yorumlar ve karmlar
geersizletirilmitir. Sahnednda bulunduklar sre iinde
izleyici/okurun gzndeki kazanmlarn kaybetmilerdir. Lucky ve
Pozzonun ikinci giriiyle zamansal sreklilik kesintiye uratlm ve
yeni bir imdi balatlm olur. Oradan, sahnedndan gelen
herkes, burada, sahnede yeniden ekillendirilmek durumundadr.
Oyunun Sonu ve Geli ve Gidiiin de ayndurum geerlidir.
Mutlu Gnlerde, Willie, sahnednn kysnda yaar,bulunduu yerden arada bir yayor olduuna ilikin grsel ve iitsel
iaretler gndermekle yetinir. Oyundan sonraki metinlerde, ikincil
deil, birincil karakterlerin sahnednn kysnda yaamaya balad
grlr. Bedenlerinin byk bir ksm oradayken, yalnzca kk
bir blm, rnein balar ya da azlar buradadr.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
23/42
118
Sahned, oyunlara sadece grsel ve metinsel gndermelerle
deil, iitsel olanlaryla da katlr. Godotyu Beklerkende korkun bir
lk, Szsz Oyun-Ide bir slk, Mutlu Gnlerde bir zil sesi gelir
sahnedndan. Bu iitsel iaretler bir bakma sahnednn tanrsGodotnun varlk belirtileridir.
Beckett tiyatrosu, tiyatroyu vareden, btnleyen btn teatral
aralar bir anlatm aracna dntrm olsa da, son tahlilde,
tamamlanm, eksiksiz bir anlatmn imkansz olduunu gsterir.
Sahned dolaymyla izleyiciyle kurulan iliki bir tr kusurlu, eksik
iletiimdir. Sahned, hem somut, hem grnmez yapsyla, sahneye
ve izleyicilere iaretler gnderip tepkiler alr ama yeni de eksik
iletiimin, kesintiye uratlm iletiimin varlna iaret eder.
Beckettin kahramanlarnn pek ounun sahnede yapt bir
tr yk-anlatcl, yazarlk ya da oyunculuktur. Kurgusal
olmalarna karn kendilerini ifade ederek yazarlarn ifade etmeye
alan insanlardr. Lucky sonunda konumaya baladnda, konuma
hakknda konumann kendine iaret eden acsnn da temsilcisi haline
gelir. Hamm de bir aktr, bir yk anlatcs, bir meddahtr. Anlatm
boyunca yksn sk sk keserek yksnn anlatld koullarbelirtir; anlatmaya balad ilk yk hakknda bir yk anlatmaya ve
bu yknn neden anlatlamayacan anlatmaya balar. Winnie bir
oyuncu ve bir meddah olarak ne yaptnn farkndadr. Krapp sadece
on yedi kopya satm bir kitabn yazardr. Oyundaki oyun kiisi
de konuma gereksiniminin kanlmazlndan ve iie gemi
yaamlarndan sz ederler. Solukda kendini ifade etme, otuz be
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
24/42
119
saniyeye sktrlm btn bir hayat, nefes al p verme ile temsil
edilir. Her iki Szsz Oyunda da Beckett szckler olmadan
konumaya alr.
Btn Beckett karakterleri szcklerin yaratm srecinin
ylesine farkndadrlar ki, konumak onlar iin yaamn metaforu,
yaamn yerini tutacak bir eylem haline gelir. Varlklarnn szel, sze
dayal olduunun ayrmndadrlar ve bu varoluu sonlandracak
sessizlii zlerler ama artk sessizlik (lm) zlemlerini dile getirmek
iin konumaya her baladklarnda yeniden varlk kazanr, suskuyu
ve lm uzaklatrrlar.
Beckett tiyatrosunda oyun kendini yans
tan bir yap
iindeoluturulur. Mutlu Gnleren basit gelerine indirgendiinde sahnede
nceden Beckett tarafndan yazlm bir gsteriyi srdren Winnie ile
onun izleyicisi Willieyi gsterir. Bu anlamda tiyatro btn
bileenleriyle sahnededir: Oyun yazar, oyuncu ve izleyici. Oyundaki
k belirgin biimde spot dr, arkadaki fon perdesi yapayln
gizlemeyi, bir gereklik duygusu yaratmay hedeflemez. Oyunun
bandaki zil sesi, oyunun baladn duyuran ve izleyicilere yerlerini
almalarn anmsatan zil sesi olarak alglanabilir. Winnie zil sesiylekonumaya balayan itaatkar bir Pavlov kpeine dnr.
Mutlu Gnlerin iki balangc vardr. lki ok gzel bir gn
daha repliiyle balayan, trensel ve oyuncunun sahneye kmaya
hazrlann gsteren balangtr. Winnie soyunma
odasndaymasna kendini oyuna hazrlar, hatta sahneye kmadan
dua eder ya da ezber geer. (Dudaklar iitilmeyen bir duay
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
25/42
120
mrldanr.) Sonra yine kendine iaret eden szleriyle, ierdeki oyuna,
rolne balar1: Bala Winnie (susar) Gnne bala Winnie. Winnie
sahne donatlaryla, aksesuarla ve izleyicisi Willieyle iletiim kurar.
Son olarak da teatral bir unsur olarak ilgilenir kla: Kutsalk...(gzln siler)- anszn kt karanlktan- (siler)
cehennemsel parlt. Btn bu titizlikle saylan teatral unsurlar
dekor, sahne gereleri, oyuncular, k vs.- oyundaki gelimi teatral
farkndal destekler. Bu farkndaln szcs olan Winnie iin
izleyicisi ve dinleyicisi ile kurduu iliki, oyuna devam edebilmesi
asndan yaamsaldr.
WINNIE : [] Ah evet evet, yaln
z kalmaya biralabilseydim, hani u sreklikonumam dinleyecek tek kii bileolmasayd yanmda. (Susar) []Ozaman senin cevap vermediin, belki dehibirey dinlemediin anlarda bile hepkonutuklarmdan bir eyin iitildiinisanr, bir ln ortasnda srf kendikendime konumaktan kurtulurum,nk aklmdan bile geiremeyeceim,
bir an iin olsun katlanamayacam birdurumdur bu. (Susar)Bana konumayadevam etme gcn bu dnce
veriyor. [M.G., s.94]
Tiyatroda oyun yazar ile izleyici buluturan oyun metni deil,
oyuncunun konuma eylemidir. Beckettin oyunlarnda tiyatroyu
oluturan gelerden biri olarak ima edilen, varlna iaret edilen
yazar, bir baka ge olan izleyiciyle, dorudan balantldr.
1 Shimon Levy, n.ver., s. 111.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
26/42
121
Beckettin btn oyunlarnda kimi zaman dorudan, kimi zaman
dolayl gndermeler vardr izleyiciye.
Oyunlarn kendine gnderen, kendini referans gsteren
nitelii ile oyunculuk, gsteri zaman ve mekan, konuma eylemine
yaplan sk gndermeler, grmenin ve ahit olmann tiyatrodaki
karlklarnn sahnede temsil edilmesi bir arada dnlmelidir. Bu
gelerle yaratt kendine gnderen, z-farkndala sahip, dolaysyla
ironik tiyatrosunda, Beckett, tiyatronun gelerini tamamen
deitirmeye almaz, tam tersine bu geleri veri kabul eder. nk
ancak geleneksel, bilinen, allm grnt ve nitelikleriyle sahnede
gsterildiklerinde bu gelere kendine iaret etme nitelii
kazandrlabilir.
Winnienin iletiim zlemi Beckettin zlemidir aslnda. Bu
itkiyle Beckett, oyunlarn iletiim hakknda, ya da izleyiciyle iletiim
kurmak iin deil, iletiim kurma eyleminin kendisi olarak
biimlendirir. Yine de Beckett arayn durdurmasa da kurduu her
iletiimin eksik olduunu bilir. Schlegelin tanmlad ironist gibi
kusursuzluk diye bireyin varolmadnn bilinciyle retir.
Beckett kendi tiyatrosunda eksiksiz iletiimin kanallarn
zorlarken bir baka absrd oyun yazar Eugen Ionesco da zellikle dil
dzeyinde ayn abay gsteren, ayn hedefe odaklanm oyunlar
yazmtr. Klielerden olumu bir dilin ifade konusundaki
yetersizliini kendi oyunlarndaki dil kullanmyla gstermeye alan
yazar, veri anlam sistemini, ironik bak asyla ykmaya
soyunmutur. Her tr konuma ve eyleme konvansiyonunu
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
27/42
122
darmadan ederek kendi tiyatrosunun konvansiyonunu oluturmutur
Ionesco. Kar-oyun alt balyla yaynlanan oyunuKelarkcda
dil, bir iletiim kurma arac olmaktan km, giderek yabanclamay,
eylemeyi oaltan bir kar-dile dnmtr. Evli Bay ve BayanMartinin, Smithlerin odasnda birbirlerini tandklar duygusuna
kaplarak, bu tankln kaynan klielerden ve anlamsz soru ve
yantlardan oluan bir aratrma srecinden sonra bulabilirler.
Birbirlerini evli olduklar ve ayn evde yaadklar iin
tanmaktadrlar.
BAY MART N: () Bu durumda sevgilihanmefendi, sanrm artk hi kuku
yok, biz birbirimizi daha nce degrdk ve siz benim karmsnz..Elisabeth, sana yeniden kavutum!
BAYAN MART N: () Donald, bu sensinDarling!1
Konuma ve dil, oyun boyunca zm yerine zmszlk
retir; diyaloglar doal bir akl yrtmeyle ilerlemek yerine
birbirinden uzakla
r, giderek her bir tmceyi oluturan szckler bilebirbirini izlemez, herhangi bir anlam retilmesini btnyle engeller.
BAY MART N : Ekmek bir aatr, oysaekmek de bir aatr, meeden de meedoar, her sabah, her tan vakti. [K. .,s.75]
()
1 Eugene Ionesco,Btn Oyunlar-2 (Kelarkc, Ders). ev.: HasanAnamur (Istanbul: Mitos/Boyut, 1997), s.51
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
28/42
123
BAY MART N : () Peynir trmalamayayarar.[s.75]
()BAY SMTH : nsanlar ayaklaryla
yrrler, ama elektrikle ya da kmrlesnrlar. [s.73]
BAYAN MARTN: Ama inek bize kuyruklarnverir.[s.74]
Oyunun bu konumalarn getii blmnsonuna doru, kendi iinde anlamsz ve
birbiriyle balantsz tmceler, nce saltses uyumuna dayal tekerlemelere,sonra szck tekrarlarna, son olarak daszn en kk birimi olan harflereindirgenir.
BAYAN SMTH : Kabak kabaklarkabaklyorsun. ()
BAYAN MART N: Kakaoluktaki kakaolar
kestane vermez, kakao verir.[s.76]
BAYAN SMTH : Krinamurti, Krinamurti,Krinamurti! ()
BAY SMTH : Or!()BAY SMTH : A,e,,i,o,,u,,
A,e,,i,o,,u,, a,c,,i,o,,i! ()BAYAN SMTH .
B,c,,d,f,g,h,j,k,l,m,n,p,r,s,,t,v,w,y![s.77]
Dilin ilevini yitirdiinin fiziksel olarak temsil edildii Kel
arkcda olduu gibi Dersde de, dilin kullanm, ilevinin deiimi
ele alnr. Bir retmenin eitli alanlarda ders verdii rencisi ile
yaad srecin yanstld oyun, finale doru ilerledike,
retmenin ve rencinin hem dillerinde, hem de kullandklar dilin
etkisinde ters ynl bir deiim olur. retmen giderek, egemen,
buyurgan, despot, aalayc bir dil kullanrken, rencinin gvenli
konumu sarslr; ezilen, iine kapanan, boyun een birine dnr,
kimlii dnrken dili de ayn ynde deiir.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
29/42
124
RETMEN :Kk hanm, ama, eerizniniz olursa, bana syleyebilir misinizacaba, Paris hangilkenin
bakentidir?
RENC :(Bir an dnr, sonra bilmesevinciyle) Paris, eyin Fransannbakentidir, deil mi?
RETMEN :Evet, kkhanm,kutlarm, gerekten ok iyi. Mkemmel.Yrekten kutlarm. Ulusal Corafyanzsu gibi biliyorsunuz. Bakentlerinizmkemmel.
RENC :Yok! Daha hepsini bilmiyorum,efendim, o kadar kolay bir ey deil,renirken ok zorlanyorum.
RETMEN :Merak etmeyin, hepsiolacak biraz
cesaretKkhanmzr dilerimama biraz sabrla yava yava, yavayava.Greceksiniz o da oluverecek.1
retmenin, abartlm ve anlamsz grnen vg szleriyle
dolu konumas, ezik kimliinin bir yansmasdr. Hizmeti Kadn iyi
bildii hatta bir paras olduu renci-ldrme oyununa engel olmak
ister ama bunun da oyunun bir paras olma olasl olduka
yksektir. Hizmeti kadn retmeni matematik ya da betikbilim
yapmamas
, btn bunlar
n sonunun ktye varaca
n
syleyerekuyarr. Oyunun finaline, dolaysyla cinayete doru ilerlendike
retmenin tarz btnyle deiir.
RETMEN : (Duruma egemen olmakisteyen birinin tepkisiyle) Susun! Bu dane demek oluyor?
1Ayn, s.85.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
30/42
125
RENC : zr dilerim efendim. (Elleriniyava yava masann stne koyar.)
RETMEN : Susun ! [D., s.99]
rtk bask giderek artacak, szel olmaktan fiziksel olmaya
doru ilerleyecektir.
RETMEN : Kstahlama, ekerimyoksa canna okurum.[D., s.111]
RETMEN : Koparrm senin okulaklarn, o zaman bir eyin kalmazekerim![D., s.114]
Hizmeti Kadn ile retmen arasndaki dil, oyun boyunca
onlarn bir ekilde iletiim kurmalarn salyormu gibi grnse de,
finale gelindiinde bunun da bir yanlsama olduu anlalr.
retmenin o gnk krknc rencisini de ldrmesinden sonra
Hizmeti Kadn onu batan uyardn anmsatr.
HZMET K : Demin sizi bir kez dahauyarmtm: Aritmetiin sonu
betikbilime, betikbilimin sonu dacinayete varr
RETMEN : Yok! Ktye varrdemitiniz?
HZMET K. : O da ayney.RETMEN : Yanl anlamm. Ben
Ktyenin bir ehir olduunu, betikbilimin de insan ktye ehrinegtrdn sanmtm.[D., s.117]
Northop Fryen ironinin komedya ile tragedyann iie
getii yerde yeerdiine ilikin saptamasnn, Ionesconun oyunlar
iin de geerli olduu, zellikle oyunlarna kendisinin ekledii alt
balklar gznnde bulundurulduunda rahatlkla sylenebilir.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
31/42
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
32/42
127
d olmann tesine geemediklerini ve izleyicinin gnlk
hayatnn, tiyatronun kendisinden daha sahte olduu anlaynn
srekli yinelendii grlr.
Eer olmak (Sartren anladanlamda) eylemek ile tanmlanabilirse vetoplumsal dzeyde her eylem bir kendini-kandrma ise, bu durumda sadece olmamakdurumu, zn olumsuzlanmas gerek olabilir.1
Gereklik duygusunun krlmasnn ya da gerein
olumsuzlanmasnn Genet tiyatrosundaki temel arac roldr.
Balkonda ve Hizmetilerde roln sahnede ve gerek yaamda ne
anlama geldiini aratrr. Irma Balkon oyunun hem izleyicisi, hem
ynetmeni, hem de oyuncusudur. Irmann varl, sahnenin ve
oyunun snrlarn belirler; teatral olanla, teatral olmayann snr
izgisidir. Sahnedeki dier oyuncularn bu snrlar iinde kalmasn
salamak grevini stlenmitir.
GENERAL : Bu ne? (Sa duvara yaklamakister ve bakmak iin eilir. rmamdahale eder.)2
Irma, oyuncular
n oyun kiisi olduklar
srece kendileri iinbelirlenmi hareket alan iinde kalmalarn salar. Ya da kimi
durumlarda, sahne zerinde kurulan btn oyunlardan birinci derecede
sorumlu olmas nedeniyle, oyunlarn kusursuz olmas iin her eyi
salar, aksesuarlar bile.
1 Christopher Innes,Avant-Garde Theatre (London: Routledge, 1993) s.108.2 Jean Genet,Balkon. ev.: Uur n (Istanbul: Ayrnt Yaynlar, 1990),
s.34.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
33/42
128
Kap aralanr, kapnnaralndan kk bir krba ve okkirli, darmadank bir peruk tutanIrmann eli ve kolu uzanr. Fahie
bunlar alr. Kap yeniden kapanr.[B., s.30]
Irmann sahne zerindeki izleyici konumunun, kendisine
salad grme as, televizyona benzeyen ve btn salonlarnda
olup bitenleri grmesini salayan aygtla genilemitir. Bu anlamda
Irma oyunun ideal izleyicisidir; odalarda sahnelenen btn
oyunlarn, oyunlardaki btn rollerin ayrdndadr. Fahie Carmen
onu sadece izleyici olmakla, seyirci kalmakla sular.
CARMEN: Bizim gerek duygularmzdanbtnyle habersizsiniz o halde. Btnbunlar hep uzaktan, patronie olarakizliyorsunuz, oysa mavi tl ve entariyi
bir defalk geirebilirdiniz stnze yada sularn itiraf eden kadn ya daGeneralin ksran ya da samanlkta
baslan kyl kadncanlandrabilirdiniz[B., s.43-44]
Ama aslnda birinin, herkesin roller konusunda kafas
kar
t
nda sorunu zebilmek iin profesyonel izleyiciroln/grevini stlenmesi arttr. Irma, oyunun banda oyunlara
katlmad iin bunu baarabilecek durumdadr.
IRMA :()Yanl alarm. i bitenmusluku bu, gidiyor.
CARMEN : Hangisi?IRMA : Gerei.CARMEN : Gerei hangisi?IRMA : Musluklar tamir eden.[B.,s.47]
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
34/42
129
Yaamdaki rollerle, yanlsamalar evindeki roller birbirine
kartnda, her defasnda Irma ileri yoluna koyar.
IRMA : () Ama General, Ba pikopos veYargn yaamn iinde olduklarnunutma
CARMEN : Hangilerinden sz ediyorsunuz?IRMA : SahicilerindenCARMEN: Hangileri gerek? Bizim evdekiler
mi?IRMA : tekiler.[B., s.49]
Ancak Irmann kendi zel tiyatrosu iin duyduu hrs ve
onun salt izleyici ya da sahne dndaki yazar olarak kalmasn
engeller. O da, Kralie lnce onun roln stlenir. Irmann sahnede
seyirci olma konumu, oyunun iine girdike deiir. Bu adan ele
alndnda Irma, Hizmetilerdeki Claire ve Solangela ciddi
benzerlikler tamaktadr. Irma gibi, kzkardeler de, gelitirdikleri ve
kontrol altnda tutmaya altklar oyunun izleyicisidirler ve oyunlar
ilerledike yaratclarn ele geirmeye balar. Oyun, oyunu
yaratanlardan bamszlar, giderek canl bir organizmaya dnr.
Bu canl
organizma izleyici/oyuncu konumlar
n
istedii gibidntrr ve iie geirir. Irmann Balkonun finalinde syledii
gibi oyunun gerek izleyicisi de zaten hem izleyici, hem oyuncu
durumundadr. Carmenin, genelevden kmak zere olan Rogera
verdii tarifi, Irma izleyiciye verir. Carmen mterisine, Irma hem
kendi tiyatrosunun, hem Genet tiyatrosunun izleyicisine
seslenmektedir.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
35/42
130
IRMA : () evinize dnme vaktiniz geldi, hikukunuz olmasn eviniz buradan dasahte ve gerekdGitmenizgerekiyorDar sokaktan saadnersiniz( son birk daha
sndrr) Sabah oldu bile.[B., s.111]
Oyuna bakldnda Fahie Carmen, Genelev Patroniesi
Irmann kart olarak kar izleyici/okurun karsna. Genelevde
kurulan oyunlar onun yardmyla ve varlyla ve rolleri stlenmesi
ile mmkndr. Bu anlamda oyun ilerledike sahnedeki Carmen-Irma
ilikisi bir tr oyuncu-izleyici ilikisi olarak yeniden tanmlanr.
zleyici ile oyuncular biraraya getiren mekan bir geneleve, izleyici-
oyuncu ilikisi de, Carmen ile Irman
n lezbiyen ilikisi gz nndebulundurulduunda, iktidarn, cinsel baskn kimliin izleyicide olduu
ksnl bir ilikiye dnr. Tiyatro insann aynasysa, Irmann
elikilerini yanstan Carmen gibi, Genetnin oyuncular, Genetnin
izleyicisini yanstr. stelik izleyici de Irma gibi sonunda oyuna dahil
olur, teslim olur.
Genetnin sembollerle sk dokunmutiyatrosu, Katolik ayinlerini yanslarken, hemgsteriden yaltlm, hem de psikolojik olarak
gsteriye dahil olmu bir izleyiciye ihtiyaduyar. Irma bu anlamda da Genet tiyatrosundakiizleyici metaforudur.1
Irma merkezde olmak zere oyun boyunca bu karmak
izleyici kavramnn kendini tekrarlad grlr. General, Bapiskopos
ve Yarg, bastrlm bedensel isteklerinin arsyla geldikleri
1 Sdney Homan, The Audience as Actor and Character, (Levisburg:Bucknell University Press, 1989), s. 58.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
36/42
131
yanlsamalar evinde bireysel adan nemsiz ve silik rollerini, soylu
ve nemli rollerinin iinde yok etmeye alrlar. Bir yandan da,
kendilerinin, eitli fantezilerde sembole dntrlm, soyutlanm
halleriyle nasl tekrar edildiklerini, tekrar retildiklerini izlerler.Oyuncu ve izleyici kimlikleri, tek kimlik iinde yoketme, Genet
tiyatrosunun asal eksenini oluturur. Buradan Genetnin btn
oyunlarna uygulanabilecek bir ironi forml karmak mmkndr:
nsan hem sahnede, hem sahne dndaki gnlk yaamnda rol yapar
ama yaamda oynanan rollerin bilincinde olunmadndan, yaamda
stlenilen roller, tiyatroda stlenilen rollerden daha az gerektir.
Hizmetilerde ayn anlay daha oyunun banda temel kabul
olarak sunulur.
Al sahnesinde hanmefendiile hizmetinin gerekliinin yanlolduu gsterilir. Her ikisi de hizmetidir,
biri Madam, dieri kendi kardeini taklitetmektedir. Ancak bu rollerin de etkisiindirgenmitir, nk bu iki kadnergenlik andaki olanlar tarafndanoynanacak ve gsteriden her tr gereklikduygusunu uzaklatracak biimde,amatrce oynamalar istenecektir
kendilerinden. ki hizmetinin, Papinkardelerin gerek hikayesinden yolaklm olsa da, bu hizmetiler toplumtarafndan aalanmann intikamnancak fantastik bir dnyada alabilirler veerkek homosekseller olarakdnldklerinde, snf nefretleri travesti
bir cinsel bask fantezisine dnr; ancak
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
37/42
132
bu da almdr nk bu da dseldir,gstermeliktir.1
ki kz karde Claire ve Solangen oyun iinde oynadklar
oyun boyunca, kendi gereklerinden paralar kopar p, rollerineyaptrdklar grlr. Ortaya kan uygunsuz diyaloglar, onlarn
konuma ritmini aksatmaz. St, Claire ve Solangen tavan arasna
ait bir sembolken, Claire Solange ikilisi, Bayan-Claire ikilisine
dntnde, bu sembol balamyla ironik bir kartlk oluturacak
biimde gndeme getirilir.
Solange : () Sty de mi elimdenalacaksnz? Aka syleyin. Sty
almak istediinizi saklamayn2
Bakasn oynarken, kendi yaamlarnn szcklerini,
sorunlarn ve alkanlklarn da yaayan hizmetilerdeki bu iie
gemilik durumu oyun iinde oyun/oyun iinde gerek ilikisinin
birlikte dokunmu yapsn gsterir. Oyunun finalinde yaam-oyun
ilikisi, yaam-lm ilikisine dnm, oyunlarla yaama
gereinin, ad konulmam derin anlam olan lm, bir kez daha
kyya vurmutur. Claire, Bayan rolndeyken zehirli hlamuru ierek
gerek Claire kimliiyle hem Bayan ldrm, hem intihar etmi,
hem Solangea kendisini ldrterek ona var olma ans vermi, hem
de Solangen Claire rolndeyken bu cinayeti ilemesi nedeniyle bir
kez daha varolmutur. Oyun boyunca gerekle oyun, oyun kiileriyle
1 Innes, n.ver., s.109.2 Jean Genet,Hizmetiler. ev.: Salah Birsel (Istanbul: Nisan Yaynlar,
1989), s. 16.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
38/42
133
gerek kiiler arasndaki srekli geiler, kurguda bir tr sarmal
yapnn olumasn salamaktadr. Sarmal, kendi iine dnerek
geliirken bir yandan da srekli dngy salamaktadr.
Hizmetilerin kendi iine doru derinleen sarmal yapsnn
bir benzerineBalkonda yer verilmitir. Drdnc tabloda, ilk kez
gerek gibi grnen bir oyun kiisini karr Genet sahneye.
ayna bu oyun kiisini yanstacaktr ama Genetnin oyuna dt nota
baklrsa, bu aynalar ayr oyun kiisi tarafndan canlandrlacaktr.
Bu anlamda, bu sahnede kullanlanaynalar arptan aynalardr, bu nedenle veGenetnin tersine evrilmi metafizii iinde,gerek aynalardan daha gerektirler. sahnedirektifi bo erevelerin iinde durup, serseriyitaklit eden kk adam taklit etmek zere oyuncu arr sahneye. Bu anda izleyicikavram, tiyatroyu btnyle ele geirir:kendisini grmek istedii gibi yanstan aynadaki grntsn izleyen oyuncuyu izleriz.1
Oyun boyunca asiler tarafndan gzlenip duran genelevi belki
de ayn adan gzleyen izleyici, asilerin iine, yanlsamalar evinin
hemen dna yerletirilir ustalkla. zleyicinin neredeyse Irma kadar
geni olan grme a
s
na ramen, geneleve yaklaanlar d
nda asigrubu grmesi olanakszdr. nk her eyi gren gz ironik bir
biimde kendini gremez.
Genetnin ve Beckettin tiyatrosunun, ironinin tiyatro
sanatndaki kullanmna en byk katks, yaratt yeni izleyici-sahne
ilikisidir. Genet, anlamsal dzeyde, ironinin en basit, retorie dayal
1 Homan, n.ver.,s.64.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
39/42
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
40/42
135
Her eylemin bir kar eylemle hareketsizletirildii ya da
yorgun drld, her szn bir kar szle suskunlatrld ya da
sze boulduu uyumsuz tiyatro metinlerinde ironi ancak metinlerin
anlam ve anlatm zelliklerinin birlikte deerlendirilmesiyle ortayakoyulabilmektedir. nk insan varoluunu belirleyen uyumsuzluk,
yazma eyleminin de belirleyicisidir. Dolaysyla varolmann ironisi,
doal olarak yazmann ironisinde kristalize olur, somutlanr.
Bu blmde ele alnan Beckettin, Ionesconun ve Genetnin
oyunlar hem uyumsuz dncenin beraberinde bilgece ama buruk bir
glmseyile tanan genel bir ironik tonu barndrr, hem de anlan
yazarlarn her biri tiyatro sanatn oluturan farkl gelere vurgu
yaparak bu ironiyi zgn katklaryla damtarak gelitirir, eitlendirir
ve uygularlar. Bu anlamda Samuel Beckettin yazarken hep elinde
tuttuu z-farkndalk, oyunlarnn ayn zellii barndrmasn salar
ve Beckett tiyatrosunda ironi aygtn kendine iaret etme, iinde
bulunulan ortamn farknda olu ve yazarn ve izleyicinin kastedilmesi
gibi teknik seimlerle iletir. Ionesco iin ise ironi daha ok dilin bir
fonksiyonu olarak kar ortaya; oktan yetersizlemi, iletiim
gereksinimini karlayamayan ama yine de temel ifade arac olarak
egemenliini ve gcn koruyan bir organizma olarak dil, ironik bir
biimde yetersizliinin ortaya konulabilmesi iin kullanlmak
durumunda kalnandr. Ionesco bu bilinle yazd oyunlarnda, byle
bir dil algsnn kanlmaz sonucu olarak dili bir tr kar-dile
dntrerek, yazma eylemini ironik klmtr. Genet tiyatrosuna
gelindiinde ise izleyicinin gndelik hayatnn tiyatrodan daha sahte
olduu anlaynn srekli yinelenmesi, Genetnin ironi anlayn
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
41/42
136
zerine bina edecei rol kavram ya da yaklamyla dorudan
balantl olduu grlr. Yaamda stlenilen roller farknda
olunmakszn edinilip yaatldndan, tiyatroda stlenilen rollerle
karlatrldnda daha az gerektir. Onun bu yaklamgereklik/sanat ilikisinin, bir tr yanstma, taklit etme ilikisi olduu
n kabulyle belirlenen her tr konvansiyonun yadsnmas ve tersine
evrilmesi anlamna gelir. Genetnin ironisi bu genel yadsmadan
beslenir.
Kaynaka
Acheson, James. Samuel Becketts Artistic Theory and Practice, London:Macmillan Press, 1997.
Beckett, Samuel.Btn Oyunlar-1 (Godotyu Beklerken, Tm Denler,Oyun Sonu). ev: Uur n stanbul: Mitos/Boyut, 1993.
______. Godotyu Beklerken, (Btn Oyunlar-I iinde). ev: Uur n,Istanbul: Mitos/Boyut, 1993.______. Godotyu Beklerken. ev: Tuncay Birkan , stanbul: Kabalc
Yaynevi, 1990.______. Tm Ksa Oyunlar (29 Oyun). ev:Akit Gktrk, stanbul:
Mitos/Boyut, 1997.______.Dante...Bruno...Vico....Joyce, London: Faber&Faber, 1972.Brater, Enoch ve Cohn, Ruby ed.Around the Absrdiinde, Charles R.
Lyons,Beckett, Shakespeare and the Making of Theory, Ann Arbor: TheUniv. Of Michigan Press, 1993.Cohn, Ruby. The Comic Gamut, New Jersey: Rutgers University Press,
1962.Copeland, Hanna C.,Art and the Artist in the Works of Samuel Beckett,
Hague: Mauton, 1975.Gadamer,Hans Georg.Hegels Dialectic New Haven: Yale University
Press, 1986.Genet, Jean. Balkon. ev.: Uur n, Istanbul: Ayrnt Yaynlar, 1990.
______. Hizmetiler. ev.: Salah Birsel, Istanbul: Nisan Yaynlar, 1989.Hobson, Harold. Samuel Beckett: Dramatist of the Year, International
Theatre Annual, no:1, London: John Calder, 1956.
-
8/3/2019 absrd tiyatroda ironi
42/42
137
Homan, Sdney. The Audience as Actor and Character, Levisburg:Bucknell University Press, 1989.
Innes, Christopher.Avant-Garde Theatre, London: Routledge, 1993.Ionesco, Eugene. Tiyatro zerine ok Basit Dnceler, 20.Yzyl
Edebiyat Sanat. Ed.: Hseyin Saliholu , Ankara: mge Yaynlar, 1995.
______.Btn Oyunlar-2 (Kelarkc, Ders). ev.: Hasan Anamur,Istanbul: Mitos/Boyut, 1997.
Iser, Wolfgang. The Art of Failure: The Stiffled Laugh in BeckettsTheatre, Theories of Reading, Looking and Listening. Ed.: Harry R.Garvin, Lewisburg: Bucknell University Press, 1981.
______. The Act of Reading: A Theory of Aesthetic Response,Baltimore:Johns Hopkins University Press, 1978.
______. The Implied Reader, London: Johns Hopkins Press, 1978.Laing,R.D.. The Divided Self, Harmondsworth: Penguin, 1974.
Levy,Shimon.Samuel Becketts Self-Referential Drama, Basingstoke:Macmillan, 1990.
Robbe-Grillet, Alain. Samuel Beckett or Presence in the Theatre,Samuel Beckett: A Collection of Critical Essays. Ed.: Martin Esslin,
Englewood Cliffs, N.J.: Prentice Hall, 1965.Schwartz,Jerome.Irony and Ideology in Rabelais, Cambridge: Cambridge
University Press, 1990.