Download - Antik Yunan
-
M 2.000.000
Ta Aletler
Bazen insan alet kullanan hayvan olarak
dnrz. Oysa alet kullanma sadece
insanlara zg deildir. rnein denizde
yaayan susamurlar srt st yzerken, bu
amala karnlarnda tadklar bir kayaya
kabuklu hayvanlar vururlar. Buna daha
baka birok rnek vermek mmkndr.
Alet kullanan hayvan, alet yapan hayvan
olarak deitirecek olursak, kendimizi
tmyle olmasa da daha iyi bir durumda
buluruz. empanzelerin dallardan yapraklar
syrdklar ve sonra plak dallar kendileri
iin lezzetli bir yiyecek olan karncalar
avlamakta kullandklar grlmtr.
Australopithecineler (ilk
hominidler/insanslar), hi kukusuz
empanzelerin yaptklar her eyi yapabi-
liyorlard. Elimizde kant yok; fakat aa
dallarn ve uzun kemikleri sopa olarak
kullandklarndan olduka eminiz. Ve tabii
ki kayalar atabiliyor ya da onlar deniz
susamurlar gibi kullanabiliyorlard.
Australopithecineler dnyada milyon
yl kadar yaam olabilirler ve M 1.000.000
ncesine kadar da soylar tkenmedi. Fakat
var olduklar srenin son te birinde artk
insans deillerdi. Baz australopithecineler
bizimle ayn cinsten saylabilecek kadar
yeterince insan olduklar bir aamaya
ulamlard.
Baka bir deyile, iki milyon yl nce
insan familyas dodu. Belirli bir sre iin
australopithecinelerle b irlikte yaadlar;
fakat aralarnda bir eliki vard ve bu
durumda australopithecinelerin yok
olmasna (herhalde byk lde) katk-
TARH NCES
DEVRLERDEN ANTK
YUNAN MEDENYETNN
ORTAYA IKIINA (M
500LER) KADARK
DNEMDE NSANLIIN
YAPTII BLMSEL CATLAR-
KEFLER VE GELMELER
-
13
da bulunan, daha iri ve daha byk beyinli
insanslar kazand.
1960larda ngiliz Antropolog Louis
Seymour Bazett Leakey (1903-1972), kars
Mary ve olu Jonathan, u anki Tanzanya
olan Olduvai Vadisinde insan cinsinin en
eski kalntlarn buldular. Kefedilen bu
insanslara Homo habilis ad verildi (Latince
hnerli adam szcklerinden; nk
grne baklrsa, yanlarnda basit tatan
aletleri yaptklarn gsteren nesneler
bulundu).
Homo habilis, australopithecinelerin baz
daha byk trlerinden kkt. 1986nn
yaznda Homo habilis in 1.8 milyon yandaki
fosil kalntlar bulunduunda (bu trn
ayn bireye ait kafatas paralar ve kol
bacak kemikleri ilk kez bulunuyordu),
yaklak 1 metre uzunluunda ve kollar
artc derecede uzun, kk ve hafif bir
yetikine ait olabilecekleri dnld.
Homo habilis in yeleri kk olsalar da,
australopithecinelerin her trnden daha
yuvarlak kafalar ve neredeyse modern
insannkinin yars byklnde daha
byk beyinleri vard. Kafatas kemikleri
daha inceydi ve beynin ekline baklrsa,
konuamasalar bile en azndan birok sesi
karabiliyorlard. Elleri daha ok bizim
imdiki ellerimize benziyordu ve ayaklar
tamamyla moderndi. eneleri ise daha az
csseliydi; bylece yzleri daha az
maymuna benziyordu.
Bu yaratklarn akmakta paralarn
yontup keskin bir kenar yapmak iin tatan
aletleri kullandklar aktr. Bu, ilk kez
olarak insanslarn bol bol keskin kenarl
alete sahip olmas ve bir tane arayp bulma
zorluundan kurtulmas anlamna
geliyordu. Ayrca, kenarlar gerekten keskin
yaplabiliyor ve kaya kreldiinde keskinlii
tekrar kazandrlabiliyordu.
Bu tatan baklar yiyecek kaynaklarn
artrd. Homo habilis eitli kediler, kpekler
ve aylar gibi dili yrtc hayvanlarn
yapt ekilde, kaln hayvan derilerini
paralayamyordu. Baklar olmadnda,
insanslar dier yrtc hayvanlar tarafndan
nceden paralanm olan lelerle yetinmek
ve plenebilecekleriyle idare etmek
zorundaydlar.
Oysa baklarn sayesinde Homo habilis,
derileri kesebilen ve deri ile kemiklerden eti
syrabilen yapma dilere sahip olmu oldu.
Bundan da te, Homo habilis artk le yemek
zorunda deildi. imdi insanslar olduka
byk hayvanlar bile kendileri
ldrebiliyorlard. Aa dallarna tatan
baltalar balama ve ilk kaba mzraklar
yapma numarasn kefettiklerinde,
hayvanlar uzaktan vurmay da baardlar.
Mzrak atldnda, ani misillemeyi nlemek
iin gerekli mesafe korunabiliyordu.
nsanslar avc oldular ve kukusuz
rekabet eden australopithecinelerin hepsini
ldrdler; bu nedenle son bir milyon ylda
istisnasz tm insanslar, insan
familyasndan saymak mmkndr..
M 500.000
Ate
M 1.600.000 yllarna gelindiinde Homo
habilis ortadan kalkmt. Sonunda yeni bir
tr, Homo erektus olarak evrim- leti; bu
trn yeleri neredeyse gnmz insan
kadar byk ve ard. Yeni trn iyice
yerlemesinden sonra Homo habilis in yeleri
kalm olsa bile, bu fazla uzun srmedi.
M 1.000.000 ile M 300.000 yllar
arasnda Homo erektus varolan tek insansyd.
Baz durumlarda boyu 1.80 metreye, arl
da 75 kga kadar ulaabilen ilk insans oydu.
Beyin de daha bykt,
-
14
yle ki bazen modern insanlarn te biri
arlna ulayordu.
Homo erektus daha ncekilerden ok daha
iyi tatan aletler yapt. Avc olarak bu trn
yeleri bulabildikleri en byk hayvanlar
vurabiliyorlard. Mamutlar baarl bir
ekilde avlayabilen ilk insanslard onlar.
Homo erektus iki byk gelime ger-
ekletirdi.
buuk milyon yldr btn insanslar
Afrikann gneydou yarsnda ya-
yorlard. Bu alan nemli lde genileten
ilk insans Homo erektus'tu. M 500.000 ylna
gelindiinde Homo erektus Afrikann geri
kalan blmlerine, Avrupa ve Asyaya ve
hatta Endonezya adalarna kadar yaylmt.
Gerekte Homo erektus'un kalntlarnn
ilk kefi, 1894te Hollandal Antropolog
Marie Eugne Duboisin (1858- 1940) bir
kafatas tepesi, bir kala kemii ve iki di
bulduu Endonezya adas Javada
gerekletirildi. Bu kadar kk beyni olan
hibir insans daha nce kefedilmemiti ve
Dubois onu (Yunanca dik maymun adam
szcklerinden) Pitekantropus erektus olarak
adlandrd.
1927den itibaren Pekin yaknlarnda
Kanadal Antropolog Davidson Black (1884-
1934) tarafndan benzer bulular yapld. O
da insanssna (Yunanca Pekinli inli
adam szcklerinden) Sinantropus pekinensis
adn verdi.
Sonunda dierleriyle birlikte her iki grup
kalntnn da ayn trden olduu ve insan
familyasna ait saylabilecekleri anlald.
nsanslarn, Homo erektus'un ev-
rimlemesinden nce en az iki buuk milyon
yldr dik yrmelerine ramen, Duboisin
erektus terimi korundu. Tabii bu, Duboisin
zamannda bilinmiyordu.
Homo erektusun evrimletii zamanlarda
dnya Buzul andayd. Buzullar en
yksek noktalarna ulatnda, de
nizden o kadar fazla su ektiler ki deniz
seviyesi s kesimlerdeki kta tabakalarn
ortaya karacak biimde 90 metreye kadar
dt, ite Homo erektus'un Asya ktasndan
Endonezya adalarna gemesini salayan da
buydu.
Souk hava yeni alkanlklarn edi-
nilmesini zorluyordu. Homo erektus daha
nceki insanslarn yapm olduu gibi
gruplar halinde yolculuk etti; fakat rzgr
kesmek iin talan st ste koyarak ya da
merkezdeki bir diree deriler asarak
snaklar da yapt. Bunlar ilk kaba evlerdi.
Maaralarn bulunduu yer lerde Homo
erektus buralara snd. Asyada Homo
erektus'un ilk kalntlar (Blackin Pekin
yaknlarndaki bulular) ii dolu bir
maarada bulunmutur.
Pekin yaknlarndaki bu maarada kamp
atei izleri vard. Yani ate bir milyon yl
nce kefedildi", ite size insanlar dier
tm organizmalardan ayran bir zellik. Var
olan her insan toplumu, ilkel de olsa atei
anlam ve kullanmtr. nsan dnda hibir
canl, en ilkel biimde bile atei kullanamaz.
Yukarda kefedilme szcn trnak
iine aldm; nk ate normal yollarla
kefedilmedi. imek, dnya atmosferinin
destekleyecek kadar oksijen tamasndan ve
topraklarnda yanabilen ormanlara ev
sahiplii yapmasndan beri ate
karabiliyordu; ve bu da bir milyon yl
demektir. Bu ateten, imdiki gibi kamay
becerebilen her hayvan kayordu.
yleyse atein kefi derken gerekte
evcilletirilmesini kastediyoruz. Belirli bir
zaman geldiinde, Homo erektus doal olarak
oluan bir ateten biraz yanan madde alp
snme belirtileri gsterdiinde, makul
miktarda yaktla besleyerek atei canl
tutmasn ve ondan bol bol yararlanmasn
renmiti.
-
Bunun nasl olduunu bilmiyoruz. Benim
tahminim, bunun ocuklarn srayan
alevlerden etkilenip bylendiinde
balad yolundadr. Son derece canl olan
meraklar ve yanma deneyimini geirmemi
olmalarndan tr, atele oynamalar
yetikinlere nazaran daha ok olasdr.
Herhalde en yakndaki yetikin, ocuu
kapp ateten uzaklatrm ve sonra da
sndrmtr. te yandan, dierlerinden
daha cretli bir yetikinin, bu oyuna daha
amal bir ekilde devam etmenin avantajn
fark ettii bir zaman gelmi olmal.
Atein kullanlmas insan hayatn ta-
mamen deitirdi. lk bata karanlkta k ve
her zaman iin de s verdi. Bu da, yaplan
ilerin geceye ve k mevsimine uzamasn
olanakl kld; Homo erektus'un daha souk
blgelere yaylmas anlamna geldiinden,
Buzul anda zellikle nemliydi bu.
Tabii sadece atele souk havada kii
titremeye mahkmdur; fakat avc bir toplum
bir hayvann derisini yzerek sarnmay
kolaylkla kefedebilir. Bu yolla hayvan
krk insanlarn kaybettii tylerin yerini
alabilir.
Ate ayn zamanda dier hayvanlardan,
hatta en vahisinden bile korunma yolu
olarak da faydalyd. Bir maaradaki veya
talardan yaplm bir daire iindeki ate,
yrtc hayvanlar uzakta tutabiliyordu.
Hrlayp ateten uzak yerlerde gizlice
dolaabilirlerdi; fakat uzak duracak kadar
zeki deillerse, atein yaknnda
geirecekleri bir deneyim her eye ye terdi.
Aslnda Homo erektus av korkutmak ve
tuzaklara ekmek veya uurumlardan aa
srklemek iin yanan dallar
tayabiliyordu.
Sonralar ate yiyeceklerin piirilmesini
de salad. Bu, grndnden daha
nemlidir. Et ate zerinde piirildiinde
15
daha yumuak ve lezzetlidir. Piirme, ayrca
parazitleri ve bakterileri ldrr, bylece eti
yemek daha gvenli bir hale gelir. Ate
baka trl yenilemeyen bitkisel besinlerin
kolaylkla yenilmesini de salamtr. Yeni
toplanm i pirinci ya da herhangi bir
trden piirilmemi tahl yemeyi deneyin;
bir ateten elde edilen biraz snn bile neler
yapabildiini anlayacaksnz.
Son olarak ate, metallerin eritilmesi gibi
cansz maddede oluturulan eitli kimyasal
deiiklikleri de olanakl kld. Ksaca ate,
insann ilk ana yksek teknoloji
kazandrd.
Tabii balangta ate sadece doal
yollardan ktktan sonra elde edilebili-
yordu. Bir kez ate saland m, srekli
olarak yanar durumda tutmak ve snerse
derhal baka bir ate aramak artt. Atein
alnabilecei yaknlarda bir kabile yoksa
(atei verecek kadar dostane olduklar kabul
edilirse, ki muhtemelen yleydiler; nk
bir dahaki sefere sra onlara gelebilirdi),
tekrar doal bir atein kmasn beklemek
ve biraznn gvenli bir ekilde alnabilecei
koullarn var olmasn ummak gerekiyordu.
Fakat sonunda atei kendi kendine
yakma tekniklerinin gelitirildii bir zaman
geldi. Bu srtnmeyle, yani ucu sivri bir
sopay bir ukur iindeki baka bir sopa
zerinde dndrerek yaplyordu. Ayrca
ukurda ok kuru tahta paralar, yapraklar
veya mantar (kav) vard. Srtnmenin ss
sonunda kav tututuruyordu. Bu trden
metotlarn ilk olarak ne zaman gelitirildiini
bilmiyoruz; fakat ate yakma teknii ileriye
doru atlm bir baka byk adm temsil
etmektedir.
-
16
M 200.000
Din
M 200.000 yllarna gelindiinde Homo
erektusun yeleri olarak kabul edebile-
ceimiz son bireyler de ldler ve tr or-
tadan kalkt. Fakat ayn sralarda beyin leri
deiik oranlarda, yani nde daha az yapl
ve arkada daha yapl olmasna ramen, her
ynyle bizimki kadar byk olan insanslar
olarak bazlar evrim- letiler. Bu tr ilk kez
bu tarihten bir sre nce grld ve
muhtemelen daha eski trlerin sonunu
getirmede etkili oldu.
Bu trden insanslarn ilk izleri 1856 da Bat
Almanyada Neander Nehrinde
kefedildi. Neander Vadisi Almancada
Neanderthaldir ve iskelet kalntlarna ilk
olarak Neanderthal adam ya da basite
Neanderthaller denilmitir.
Bunlar kefedilen ilk insanslard.
Modern insandan aka farklydlar. Ka-
fataslar bizimkilerden ok daha az insana
zgyd. Belirgin ka kntlar, byk
dileri, ileri kk eneleri ve geriye doru
uzanan alnlar ve ene altlar vard.
Kefedilen ilk insanslar olmalar ve Bat
dnyasnn o gnlerde kararl bir ekilde
(ncilde bahsedildii gibi) dnyann sadece
birka bin yl yanda olduuna inanmas
yznden, bilim adamlar Neanderthal
kemiklerini Homo sapiens'in
Neanderthal
Cro-magnon
Din, byk bir olaslkla ilk gerek insanlarla, yani Neanderthal adam (M 200.000'den itib aren) ve Cro-
Magnon adamyla (M 50.000'den itibaren) ortaya kt.
-
17
erken bir trnn kalntlar olarak kabul
etmeye pek yanamadlar. Bazlar, bunlar
bir tr kemik hastalna ya da baka bir
anormallie uram Homo sapiens'in sradan
yelerinin kalntlar olarak grmeyi tercih
ettiler.
Ancak Neanderthal iskeletlerinden daha
fazla rnekler bulunduunda ve hepsinin de
ayn tr kafatasna sahip olduu
anlaldnda, anormallik sav geersiz
kald. Fransz Antropolog Paul Broca (1824 -
1880) Neanderthallerin bizimkinden daha
ilkel bir hayat biimi olduunu syleyerek
tartmalar sona erdirdi ve bu da iddialarn
ynn deitirdi.
Neanderthallerin resmi ad ilk bata
Homo neanderthalensis idi; fakat kafatasnn
birka ayrnts dnda bize o kadar ok
benziyorlard ki sonunda trmzden
olduklar kabul edildi. Neden olmasn? u
anki trden insanlarla iftlemi
olabileceklerine dair kantlar var. Bu tr
gnmzde Homo sapiens neanderthalensis
olarak anlmakta ve Homo sapiensin bilinen
iki alt trnden biri kabul edilmektedirler.
Biz modern insanlar ise brn
oluturmaktayz.
Neanderthaller M 200.000den M
30.000e kadar Afrika ve Avrasyada yer-
lemilerdi. Buzul alarnda yaadlar ve
mamutlar, gergedanlar ve dev maara
aylarn avladlar. Tatan aletleri bundan
nce grlenlerden daha eitli, narin yapl
ve kusursuzdu. Ate yakmay ise kesinlikle
biliyorlard.
Onlar llerini gmen ilk insanslard.
Daha nceki insanslar genelde hayvanlarn
yapt gibi, llerini dp kaldklar yerde
brakyorlard; sonunda ceset yrtc
hayvanlar tarafndan yeniliyor ve kalan da
ryordu. Neanderthallerin llerini
gmmeleri ve bylece rten bakterilerden
olmasa bile yrtc hayvanlardan korumalar,
kendilerine gre
bir anlamda hayata deer verdiklerini, sevgi
duygusunu hissettiklerini ve yelerini
samimiyetle dndklerini gs teriyor. Baz
ller yal ve sakatt ve ancak kabilenin
sevecen yardmlaryla o kadar uzun yaam
olabilirlerdi.
Cenazede yiyecek ve iecekler de sk sk
lyle birlikte gmlyordu ve grne
baklrsa, bu da Neanderthallerin hayatn
lmden sonra bireysel anlamda devam
ettiini hissettiklerini gsteriyor. Eer
lmden sonra hayat olduunu his-
settilerse, bunu din dediimiz eyin ilk
ortaya k olarak dnebiliriz; bu, ev -
rende duyularla algladmzdan daha fazla
bir eylerin olduu duygusudur.
M 20.000
Sanat
M 50.000 ylndan bir sre sonra, yetikin
erkeklerde bile daha az belirgin ka
kntlarna sahip yksek bir aln, belirgin
bir ene ve daha kk dileri olan
Neanderthalin eitli trleri ortaya kt.
Ksaca bu, bize olduka benzeyen insans
tryd. Biz Homo sapiens sapiens'iz; bizden
bazen modern adam diye bahsedilmekte, fakat
modem insan daha uygun bir terminolojidir;
nk bylece sadece erkekleri deil, kadn
ve ocuklar da katm oluruz.
M 50.000 ile M 30.000 arasnda Homo
sapiens'in iki eidi birlikte var oldular; fakat
ikinci tarihten itibaren trler aras iftleme
ve muhtemelen olduka fazla lde kym
Neanderthallerin sonunu getirdi. Yani son
30.000 yl iinde yaayan tm insanslar
modern trdendiler.
Modern insanlar son derece baarly-
dlar. lk olarak Homo erektus'un brakt
yaama alann genilettiler. M 40.000 ile
M 30.000 yllar arasnda ise
-
18
deniz seviyesindeki dmenin ortaya -
kard kta kprlerinden yararlandlar.
Gneydou Asyadan Avustralyaya ve
Kuzeydou Asyadan Kuzey Amerikaya
girdiler. Her iki ktada daha nce hibir
insans bulunmuyordu. Ayn zamanda Japon
adalarna ulamann bir yolunu da buldular.
Yeni ktalarda insan dzenli olarak
yayld, yle ki M 10.000e gelindiinde,
insanlar Gney Amerikann en gneydeki
ucuna ve bu ktann gneyindeki bir ada
olan Tierra del Fuegoya bile ulamlard.
Artk Antarktika ve kuzeydeki buzullarla
kapl alanlar dnda btn ktalarda
yerleilmiti.
nsanlar tabii ki avcydlar ve baar-
larn artrmak iin dini trenler de icat
ettiler. Bunlardan biri, belki de hayatn
sanat taklit edecei inanc ya da hayvanlara
can veren ruhlarn bu ekilde teskin edilip
ibirlii yapaca dncesiyle, baaryla
avlanan hayvanlarn resimlerini izmekti.
1879da Ispanyol Arkeolog Marcellino de
Sautuola (lm 1888) Kuzey spanyadaki
Altamira maarasnda kaz yaparken,
kendisiyle beraber olan on iki yandaki kz
tavanda resimler grd ve Boalar!
Boalar! diye bard. Maarada
muhtemelen M 20.000 kadar eski bir tarihte
izilmi, krmz ve siyah renklerde bizon,
geyik ve dier hayvanlarn resimleri vard.
izimler gerekten de bir sanat ye-
tenei tayordu. lk insanlarn zek a-
sndan bizim dengimiz olduunu gstermek
gerekseydi, bu rnekler ie yarard. Son
20.000 yllk devrede byk bilgiler ve
deneyimler kazandmz dorudur; fakat bu
eski maara sanatlarndan bir zerre bile
daha fazla insan deiliz.
Aslnda bu sanat ylesine mkemmeldi
ki birok kii gerekten eski olduuna
inanmaya yanamad. ounluu
bunun bir tr hile, modern bir muziplik
olduunu dnd. Ancak dier maa-
ralarn ve maara resimlerinin bulunma -
syla, bu sanat eski olarak kabul edildi.
Maara resimleri uzak yerlerde bu-
lunmutu ve kla aydnlatlmadnda
grlemiyordu, bu nedenle sergilenmek ten
ok dini ve trensel amalarla izildiine
inanld. Yine de sonsuz aclarn sonucunda
ortaya ktklar kesindir ve sanatlarn
yaptklar iten zevk almadklarn
dnmek zordur.
Ok ve Yay
Bu eski sanatn baz rneklerinde, kullanlan
ok ve yaylarn ak resimleri bulunmaktadr.
Ok ve yayn ka yanda olduu kesin
deildir; fakat en azndan M 20.000
yllarnda kullanld bilinmektedir.
Ok ve yay nemli bir alettir; nk
insanlar tarafndan kefedilen, enerjinin
yavaa depoland ve sonra birden b-
rakld ilk rnektir. Frlatlan bir mzraa
nazaran daha byk bir mesafeden saldry
olanakl klmtr; bu nedenle ilk gerek
uzun mesafe silahdr. Sizden ok daha
byk, fke iindeki bir hayvana mmkn
olduu kadar uzak bir mesafeden
saldrmann deeri aktr.
Gerekte ne iin dnlm olursa
olsun, zarar verebilen her nesne iin geerli
olduu gibi, ok ve yay sonunda insanlar
tarafndan insanlara kar kullanld. Yay 15.
yzyln bana dek savalarda nemli bir
silah olarak kald.
Ya Kandilleri
Yanan odunlardan veya allardan oluan bir
kamp atei k verir, fakat tanamaz. Bu
nedenle tam ihtiya duyulduu yerde k
vermez. Oysa odun mevcut tek yakt
-
19
deildir. Herhalde insanlar ate zerinde et
kzartrken yan damladna ve alev
aldna dikkat etmi olmallar.
Ancak daha konsantre formda daha
kk bir ate, gzenekli bir odunun yaa
batrlp yaklmas ve bir meale haline
getirilmesiyle salanabilir. Bundan daha da
uygun olan, iine bir bitki lifinden fitil
daldrlm, bir kap iindeki (rnein
oyulmu bir ta) yadr. Fitil ya emecek ve
ucundan yanacaktr. Ayrca kiinin
ihtiyalarna gre bir yerden dierine
tanabilir.
Bu trden ilkel lambalarn M 20.000
ncesine kadar kullanldn gsteren
iaretler vardr.
M 12.000
Hayvanlarn Evcilletirilmesi
1950lerde, gnmzde Kuzey Irakta bu-
lunan Kerkkte, insanlarla birlikte k-
peklerin fosil kalntlar bulundu. Aa
yukar M 12.000 ylndan kalmaydlar.
Tabii kpeklerin nasl evcilletirildi i
bilinmiyor. Benim tahminim, yine ocuklarn
ie kart yolunda. Bir ocuk terk edilmi
durumda bulunan veya annesi kendini
savunurken ya da yiyecek iin
ldrldnde geride braklan bir
yavruyla yakn bir ba kurabilir. Bu ba bir
kez olutu mu, ocuk yavrunun yiyecek
olarak kullanlmasna iddetle kar kar ve
anne babas bunu kabullenirler.
Avc ve sr hayvan olarak, kpeklerin
bir insan kendilerine lider kabul
edebilecekleri abucak anlalm olmal.
Kpekler sahipleriyle birlikte ava gidebi-
lirler, avn ldrlmesine yardm edebi lirler,
insanlarn istedikleri kadarn almasn
beklerler ve kendilerine de ufak bir pay
atlmasndan tatmin olurlar.
te bu ekilde insanlar ilk kez olarak
baka trden bir hayvann kendilerine
hizmet etmesini saladlar.
M 10.000 ylna gelindiinde Orta-
douda keilerin evcilletirilmesiyle bir
baka adm daha atld. Artk keilere ba -
klyor, besleniyor ve remeleri tevik
ediliyordu; nk st, tereya, peynir ve
ayrca makul bir seimle belirlenen za-
yflarn ayrlmasyla et temin ediyorlard.
Bunlarn yan sra keiler, ot ve insanlarn
yiyemedii dier eyleri de yediinden,
besin kaynaklar hi masrafsz artm
oluyordu. (Kpeklere ise normalde insann
midesine gidecek olan yiyeceklerin verilmesi
gerekiyordu.)
O zamana dek insanlar besinlerini,
beraberinde getirdikleri btn emniyetsiz
koullarla birlikte avclk ve toplama-, dan
salamlard. Sr gtme ok daha gvenli
bir besin kayna getirdi.
Ek Olarak
Bu srada buzullar ekilmeye balamt.
M 8000
Tarm
nsanlar gebe hayat sryorlard. Za ten
avclk en nemli besin kayna olduu
mddete, g eden hayvan srlerini
izlemeye hazr olmalar gerekiyordu. Ayrca
bir yerde ok fazla oyalanan bir kabile
mevcut yiyecei tkettiinden, bitki ve g
etmeyen hayvanlarla beslense bile, taze
besin bulmak iin baka yere tanmak
zorunda kalyordu.
nsanlar oban olduktan sonra bile,
gebe olarak kaldlar; nk ya mevsimsel
deiiklikler ya da ar otlama yznden,
srlerin her zaman taze ot laklara
gtrlmesi gerekiyordu.
Ancak M 8000 yllarna gelindiinde
hayvanlarn ilk kez evcilletirildii
-
20
blgeye, atein kullanlmasndan beri en
byk deiimi mjdeleyen yeni bir ey
geldi.
Bu deiim, bitkilerin evcilletirilme-
siydi. Her naslsa insanlar bilerek tohum
ekmeyi, bymesini beklemeyi, sulamay ve
rekabet eden bitkileri temizleyerek
olgunlamasn beklemeyi kefettiler. Sonra
bitkiler toplanabiliyor ve besin grevi
gryorlard.
Bu yorucu ve insann srtn artan i
sayesinde, bitki hayatnn hayvan haya-
tndan daha bereketli olmas yznden
avclk, toplama ve hatta sr gtmede
olduundan ok daha fazla besin temin
edilebildi.
Ayrca sr gtme ve tarmn gelii
(zellikle tarm), belirli bir toprak parasnn
eskiye nazaran daha fazla bir nfusu
besleyebilecei anlamna geliyordu. Alk
azald, daha fazla ocuk hayatta kald ve
nfus artt.
Tarm, buday ve arpann doal olarak
yetitii Kuzey Irakta balad ve bu bitkiler
evcilletirildi. Tahl taneleri bozulmadan
aylarca saklanabilen ve lezzetli, besleyici bir
ekmek olarak piirilebilen una
dntrlebiliyordu.
Ancak besin kaynandaki arta ramen,
iftiler yaptklar ar iin bilincinde
olmalydlar; gerekte hayvanlarn
kullanlmasnn bile fazlaca deitiremedii
bir tr klelik hkm sryordu. ncildeki
Cennet Bahesi yks, insanlarn zgrce
ve pek fazla yorulmadan avclk yapt bir
tr altn a nostaljiyle hatrlayan ve
onlar bu cennetten neyin attn ve
ekmeklerini aln teriyle kazanmaya
zorladn merak eden iftilerin rn
olabilir.
Ve bu nedenle Ademin ilk oullar
oban Habil ve ifti Kbil olarak tasvir
edildiler. iftilerin nfusu obanlarn-
kinden daha hzl artt; iftilie ayrlan
alanlarn bydn ve dzenli olarak
daha nce obanlar tarafndan serbeste
kullanlan yerleri igal ettiini kolaylkla
hayal edebiliriz. (Ayn ey iftiler topraa
yerletiinde ve gebe kovboylar srerek
kendi blgelerini itle ayrdnda
Amerikann batsnda da oldu.) ncilde
Kabilin Habili ldrmesine amamal.
Bylece tarm, ilk kez olarak insanlar
yerleik bir yaama mahkm etti. iftlik bir
kez kuruldu mu, dolama ortadan
kalkyordu. iftiler belirli bir yerde olan
iftliklerinde kalmak zorundaydlar.
Ancak yerleik hayatn da kendine gre
tehlikeleri vard. nsanlar avland,
toplad ve hatta sr gtt mddete bu
tehlikeden kanmak mmknd; nk
bulduklar ne kadar yiyecek varsa almak
maksadyla a, apulcu bir kabile
yaklatnda, dvmenin ok tehlikeli
olacana karar verirse kabile her zaman
kaabiliyordu.
Oysa iftiler ancak iftliklerini bra -
karak ve hayat boyu sren abalarnn boa
ktn ve alkla yz yze geldiklerini
grme pahasna kaabiliyorlard. Tarm
sayesinde nfus arttnda, tarma devam
etmenin dnda kendilerini besleyebilecek
baka bir yol bulamadlar, yani kaplan
kuyruundan yakalamlard.
te bu nedenle iftiler, her ne pahasna
olursa olsun savamaya hazr durumda
olmalydlar; onlar da karlkl korunma
amacyla bir araya toplandlar. Bir bayrda
kendilerine yer buldular (bylece eitli
silahlar aa doru atabilirlerdi; oysa
dman yukar doru atmak zorundayd; bu
da silahn etkisini azaltyordu) ve gvenli bir
su kaynann yaknnda olmaya zen
gsterdiler (belirli bir zaman iin yemeden
durabilirsiniz, fakat susuz dayanamazsnz).
Burada evler ina ettiler ve etrafn koruyucu
bir duvarla sardlar. Sonuta bir ehir ortaya
kt ve burada yaayanlar da ehirliler
oldular.
-
21
rnek olarak Kuzey Irakta hayvanclk
ve tarmn gelitii yerin yaknlarnda,
Yarmo denilen bir yerde, muhtemelen M
8000 yllarnda kurulmu ok eski bir ehrin
kalntlarn gsterebiliriz. Buras 1948in
bandan itibaren Amerikal Arkeolog Robert
J. Braidwoodun dikkatle kazd alak bir
tepeciktir. Sktrlm amurdan ince
duvarlarla ina edilmi ve kk odalara
blnm ev kalntlar bulmutur. ehrin
nfusu yz ile yz arasndadr, fakat
ehirler hzla daha da bymtr.
Tarm, iftilerin kendi ailelerinin ih-
tiyacndan daha fazla besin retmelerini
olanakl kld. nsanlarn iftilikten baka
eyler yapabilmeleri (rnein zanaat ve
sanatla uramak) ve bir iftinin fazla
yiyecei karlnda rnleri dei toku
edebilmesi anlamna geliyordu bu. lk kez
olarak insanlar bir sonraki yemekten baka
bir ey dnmeye zaman bulabildiler.
Ayrca, bir ehirde birbirlerine yakn
yaayarak kolaylkla iletiime
geebiliyorlard. Bylece birinin bulduu
yenilik ve fikirler hzla dierlerine akta -
rlabiliyordu.
Sonu olarak tarmn ve ehirlerin gelii,
uygarlk dediimiz (civilization, Latince
ehirli szcnden) daha yeni ve
karmak hayat tarzn getirdi. Uygarlam
blge ilk balarda kkt, fakat dzenli
olarak tm dnyay iine alacak kadar
byd.
Ek Olarak
Bu sralarda buzullar ekilmi ve dnyann
iklimi hemen hemen bugnk halini almt.
Kutup kylar insan yerleimine ald;
Eskimolar, Latonyallar ve Sibiryallar
buralarda yaamaya baladlar. Deniz
seviyesi imdiki halini ald ve Amerika ile
Avustralyay Asyadan ayrd. Bu ktalar
yaklak on bin yldr ayrdrlar.
Dnyadaki insan nfusu M 10.000
yllarnda 3 milyondan fazla deildi (Ne-
anderthal zamanlarnda ise sadece 2 milyon
kadard). Hayvancln gelmesiyle nfus
artt; M 8000'de 5 milyondu. Tarmla
artmaya devam etti.
M 7000
mlekilik
Bir eyler tamak insanlar iin her zaman
nemli olmutur ve bunun en kolay yolu
ellerde veya kolun iinde tamaktr. Fakat
bu yolla tamann snrlar vardr.
htiyacmz olan ey, deyim yerindeyse
doal ellerimizden olduka byk olan,
yapay ellerdir.
Nesneler hayvan derilerinin iinde de
tanabilir; fakat derilerin ekli uygunsuzdur
ve ardrlar. Sukaba ie yarayabilir; ancak
kullanm snrldr. Bu nedenle sonunda
insanlar dallar veya dier lifleri rerek
sepet yapmay rendiler. Bunlar hafifti ve
her ekilde yaplabiliyordu.
Ne yazk ki sepetler rgnn alarndan
daha byk paralardan oluan kat, kuru
nesneleri tamada ie yaryorlard. Sepet,
rnein un, zeytinya ve en nemlisi su
tamak iin kullanlamyordu.
Sepetleri kuruduktan sonra delikleri
kapatacak ve sepeti kat bir hale getirecek
balkla svamak doal gelmi olabi lir.
Ancak zellikle sepet sallanr veya
arplrsa, kurumu amur der. Fakat
sepet gnein altna konulursa ve direkt
gne nda pimesi salanrsa, amur
daha da kurur ve artk tozlarla svlar ta-
mak iin uygun hale gelir.
Peki o zaman neden sepeti kullanalm?
Neden basite kille ie balayp ondan bir
kap biimlendirerek gnete kurumaya
brakmayalm? O zaman kaba topraktan
yaplm bir kap elde edersiniz; bu trn
rnekleri M 9000 yllar-
-
22
na kadar uzanmaktadr. Ancak bu kaplar
yumuaktlar ve fazla dayanmyorlard.
Demek ki daha kuvvetli bir sya ihtiya
vard. Bylece topraktan yaplma bu kaplar
atee srlp sert mlekler oldu lar. Bu
trden mlekleri M 7000 yllarnda
gryoruz. Bu, atein k, s ve piirme
dnda baka bir ey iin ilk
kullanlmasdr.
mlekilik yalnzca svlar tamay
olanakl klmakla kalmad, ayn zamanda
yeni bir piirme trn de getirdi. O zamana
dek yiyecekler ya direkt alevlere tutularak
ya da kuru sda piiriliyordu. Suyu
tutabilen ve alevlerin ssna dayanabilen
mlek ortaya ktnda ise, yiyecekler su
iinde stlabildi, yani kaynatlabildi.
Bylece gve ortaya kt.
Ve tabii ki mlek sslenebiliyor ve ona
gzel bir ekil verilebiliyordu. Zekice
sslenmi rnekleri zellikle ilgi ekiyordu.
Zanaatkarlar bunlar ihtiya duyduklar
dier maddelerle dei toku
edebiliyorlard. Ve mlek, iyi baklrsa
sonsuza dek dayandndan, sk sk el
deitiriyordu. Bu nedenle bir grup insan
mlei, baka bir grupla ticaret yapmak
iin kulland.
mlekiliin ilk gnlerinde kil s-
ktrlm ve ona kap biimi verilmiti;
sonu olduka yumru yumru ve asimetrik,
fakat yine de i grr bir eydi.
Oysa kap dndrlebilse, elin yapt
ksmen daha hafif bir basn simetrik si lindir
eklini ortaya karr ve basnta uygun
artrmalarla veya aa doru itmeyle,
simetriyi koruyarak temel silindirin
komplike deiimleri yaratlabilir. Burada
kil yatay ve daire eklinde bir tahta ya da ta
dilimi (mleki tekerlei) zerine
yerletiriliyordu. Dilimin altnda, bir ukur
iinde dengelenen merkezi bir sivri ulu
sopa vard ve hepsi birden hzla
dnyorlard.
mleki tekerlei, tekerlein kulla-
nlnn ilk rneklerinden ve ekseni
zerinde dnen hareketin ilk kullanm-
larndan biriydi. lk olarak ne zaman
kullanldn bilmiyoruz; fakat genelde
tekerlek fikrini ve tekerlekli tamay akla
getirmi olabilir.
Ek Olarak
u anki srailde olan Eriha, 2500 nfusuyla
bu sralarda dnyann en byk ehri
olabilirdi.
M 6000
Keten
Tpk dallarn ya da aa kabuklarnn bir
sepet oluturacak ekilde rlmesi gibi,
keten bitkisi de rlebilen lifler oluturur.
Kuvvetli bir iplik yapmak iin belirli bir
sayda keten lifleri birlikte bklr. Sonuta
ortaya kan eye keten kuma diyoruz.
(Keten kuma - ngilizcede linen - szc
gibi ip szc de - ngilizcede line -
keten szcnden gelir.)
Keten kumann muhtemelen M 6000
kadar eski bir tarihte ilk kullanm,
balklkta kullanlabilen keten sicimler
retildiinde gerekleti. Bu sicimlerin
rlmesiyle alar yaplabiliyordu.
Sonunda ok ince alar, bir baka deyile
kuma ya da tekstiller (Latince rme
szcnden) yapld. Ketenden ve sonra da
pamuk ve yn gibi dier bitki ya da hayvan
liflerinden kuma yapm giyimde bir
devrim yaratt. O zamana dek krk olan
deriler giyiliyordu. Bun lar souk havalarda
ie yaryordu, fakat dier zamanlarda ok
scak tutuyordu. Gzenekli deildiler;
ardlar ve kokuyorlard.
te yandan tekstiller hafif, esnek ve
gzenekliydi ve kolayca temizlenebili-
-
yordu. O tarihten beri de giyimde tercih
edilen materyal olarak kaldlar.
Sallar
nsanlarn zellikle imek iin taze suya
gereksinim duymasndan itibaren, sudan
uzak durmalar mmkn deildi. Bu amala
nehirlerin ve gllerin kenarnda
toplanyorlard.
Su onlara besin kayna da sunuyordu ve
balk yakalamak iin suya aldlar, insanlar
zamanla yzmeyi de rendiler ve odunun
yzd gzlerinden kamad. M 6000
yllarnda kendilerini belirli bir zaman sakin
suyun yzeyinde tutan sallar yapmak iin
ktkleri nasl birbirine balayacaklarn
renmi olmallar. Bylece baka bir eyle
olmasa bile, elleriyle suya vurarak az
mesafede suyu bile gemeyi baardlar.
Oraklar
nsanlar kullanmaya altklar bitkilerle
urarken kendilerine yardmc olacak
aletler kefetmek zorundaydlar. Olgun tahl
saplarnn kesilmesi gerekiyordu ve M 6000
tarihlerinde bu amala oraklar (Latince
kesmek anlamndaki szckten) kullanld.
Bunlar esasen saplarn dibini kesmek iin
kullanlan ve sopalarn ucunda bulunan (ilk
olarak keskinletirilmi tatan yaplma)
baklard.
Saplar kesildikten sonra kabuu yok
etmek ve niastay un haline getirmek iin
tahl iki ta arasnda ovuluyordu. Bir tan
iine tahln dklebildii bir oyuu vard
ve dieri de yuvarlakt; kas gcyle
tmek iin kullanlyordu. Bu trden bir
deirmene el deirmeni denilir.
23
Ek Olarak
Bu zamanlarda gl vahi kz (ncildeki
tek boynuzlu at") evcilletirildi ve
gnmzn evcil srlar ortaya kt.
M 5000
Sulama
Tarm, bitkileri canl tutabilmek iin dzenli
su kayna gerektirir; bu nedenle yamura
belirli bir lye kadar gveni len yerlerde
balamtr. Oysa yamur en iyi durumda
bile ansa baldr ve kuraklk da sk sk
grlr.
Bir gvenilen taze su kayna da (de-
nizin tuzlu suyu ie yaramaz) byk bir
nehirdir. Bu nedenle iftlikler nehir ke-
narlarnda gelimeye baladlar.
Yamur direkt olarak ekinlerin stne
yad halde, nehir suyu genellikle
kylarnn arasnda kalr. Bu durumu
dzeltmek iin kanallar kazmak gereklidir;
bylece su nehirden dar akacak ve
bitkilerin byd topra sulayacaktr.
Ancak bu kanallarn dzenli tutulmas ve
suyun getirdii kum ya da amurla
dolmamas veya tamamasna dikkat etmek
gereklidir.
Ayrca kuraklk srasnda nehrin su
seviyesi dtnde, kanallarn daha derin
kazlmas arttr. Ve nehir normalden ar
yamur dnemlerinde sk sk ykseldiinden
(bunun muhakkak iftliklerin bulunduu
yerde olmas gerekmez; kilometrelerce tede
nehrin kaynana yakn bir yerde olabilir),
ykselen suyu nehir kylar iinde tutmak
iin setlerin ina edilmesi gerekir. Sznt ve
yklmalarn nlenmesi iin de srekli bakm
altnda tutulmaldrlar.
Btn bu sulama (Latince ie doru
sulamak anlamndaki szcklerden)
aralksz srdrlen almayla iyi bir
-
24
hasad ve bol bol besin kaynan az ya da
ok garanti eder.
Bu alma yalnz yaplamaz; ya da her
biri kendi yntemiyle, istedikleri zaman
alan birka kiiyle de olmaz. Sulama
ibirlii gerektirir. Birok iftlik buna
bamldr ve bir sr insann almas,
uyumlu bir btn elde etmek iin
denetlenmelidir; bylece setler her yerde iyi
durumda tutulabilir.
Sonu olarak iftlikler ii denetleyebilen
ve grev datm yapan, alkan ve
beceriklileri yreklendiren ve aylaklarla
yetersizleri cezalandran becerikli liderlerin
kontrolne bamldr. Ksaca sulama
hkmet dediimiz eyi getirmitir; bylece
savunulabilen bir ehrin etrafnda yer alan
bir grup iftlik, bir bakan ve yerlemi
davran kurallaryla bir ehir devleti olur.
Bu tr ehir devletlerinin ilk rnekleri
M 5000 yllarnda u anki Gney Irakta
(fakat o zamanlar Smer olarak biliniyordu)
Frat ve Dicle Nehirlerinin aa
kesimlerinde kuruldu. Dier ehir devletleri
de yaklak olarak ayn zamanlarda Msrda
Nil Nehri kylarnda geliti. Msrda hemen
hemen hi yamur yamaz; fakat Nil her
zaman gvenilir bir su kayna olmutur.
Kaynana yakn bir yerde, olduka gneyde
yamur mevsimi geldiinde ylda bir kez
dzenli olarak taar. Nil takn verimli
amuru kylarndaki iftliklere brakr.
Terazi
Ticaret ly dourmutur, yani u kadar
iin bu kadar. eitli eyleri elinizle de
tartabilirsiniz; fakat bu kiisel bir itir ve
alc ile satc hibir zaman anlaamazlar.
Objektif olmann en kolay yolu, ortada
tutulan bir ubuun kart ularna iki tane
tepsi asmaktr. Tartlacak ey bir tepsiye
konur ve iki tepsi denge du-
rumuna gelinceye kadar dierine de standart
arlklar eklenir, ilke o kadar basit ve aletin
yaplmas ylesine kolaydr ki Msrda M
5000 kadar eski bir tarihte kullanlm
olabilir. Ayrca bu terazilerin olduka doru
olduu grlmtr.
M 4000
Bakr
Homo habilis'in ilk gnlerinden aa yukar
M 4000 yllarna dek, iki milyon yllk bir
dnemde, aletler ve silahlar tatan, tahtadan
ve kemikten yaplyordu. Bunlarn iinde
ta, en dayankls ve ok uzun sren insan
faaliyetlerinin kant olarak zamana kar en
ok direnendir. Sonu olarak bu uzun dnem
Ta a olarak bilinir; bu terim ilk kez
Romal air Titus Lucretius Carus (M 95-
55) tarafndan kullanlm ve 1834te Dani-
markalI Arkeolog Christian Jrgensen
Thomsen (1788-1865) tarafndan yeniden
dilimize kazandrlmtr.
Ta a ta kullanmann gittike
gelien tekniklerine gre, Paleolitik, Me-
zolitik ve Neolitik dnemlere (Latince s-
rasyla Eski Ta", Orta Ta ve Yeni Ta
szcklerinden) blnr.
Yine de ara sra Ta a insanlar ta -
rafndan dier talara benzemeyen talar
bulunmu olmal. Bu garip talar parlakt ve
ayn boydaki sradan talardan daha
ardlar. Bundan da te, bu parlak talara
ta bir ekile vurulduunda, sradan talar
gibi ayrlmyor veya paralanmyor, fakat
ekilleri deiiyordu.
te ara sra bulunan bu talar metallerdi.
Dzinelerce farkl metal bilinmektedir; fakat
ounluu metal olmayan maddelerle
birleik durumdadr ve sonuta ortaya
kayalk maddeler kar. Sadece tesirsiz olan
ve dier maddelerle
-
25
birleme eilimi gstermeyen metaller
serbest durumda bulunabilir. Serbest bu-
lunmas en kolay olan tesirsiz metal,
dier metaller arasnda bile enderdir. Bunlar
bakr, gm ve altndr. Ender bulunmalar
metal szcnn Yunanca aramak
teriminden gelmesinden anlalabilir.
nsanlar tarafndan ilenen metal kl-
eleri M 5000 yl veya daha ncesinden
kalmadr. Bunlar metalik parlaklklar ve
dvlerek ilgin ekiller verilebilme
zellikleri nedeniyle, ilk balarda hemen
hemen sadece tak olarak kullanlyorlard.
Aralarnda en fazla tercih edilen altnd;
nk rengi en gzel olan (parlak bir san),
en ar ve en tesirsiziydi. Zamana kar
direniyordu. ok ak sar olan gm
zamanla kararr ve krmzms olan bakr
yeile bile dnebilir. (Bakr, bu metalin ilk
zamanlarda bulunduu ada olan Kbrs
szcnden gelir.)
Ancak insanlarn metallerin maden
cevheri denilen zel kayalardan salana-
bileceini kefetmesinden sonra, metaller
dier amalar iin de kullanlacak derecede
bollat. Bunlarn arasnda ilk kefedilen
bakrd. Bakr oksijen ve karbonla, belirli
cevherlerde de, bazen de her ikisiyle
birlemitir. Bakrn buralardan saf formda
elde edilebilecei kefi M 4000 ylnda
gerekleti.
phesiz bu i ilk nce tesadfen oldu.
Bu tr bir bakr cevherinin stnde byk
bir odun atei yaklabilirdi. Atein ss
altnda odundaki ve cevherdeki karbon,
karbondioksit gazn oluturacak ekilde
cevherdeki oksijenle birleiyor;
karbondioksit havaya karyor ve geriye de
metalik bakr kalyordu. Gzlemci biri atein
klleri arasnda krmzms kreciklere
dikkat etmi olmal ve sonunda durum
anlalmtr. Bylece maden cevherleri
aranlarak bilinli bir ekilde s -
tld. Bu ekilde ate, cevherlerden metal
elde edilmesi anlamna gelen metalrjiyi
olanakl kld.
Bundan sonra bakrdan taklar daha
yaygn hale geldi; fakat tersini dnecek
olsak bile bakr alet olarak kullanla -
myordu. Keskin kenarl bir kaya kullanlrsa
kenarn kaybeder ve zahmetli bir ie
girilmeksizin tekrardan keskinletiri lemez.
Keskin kenarl bir metal paras krlenirse,
basite ve kolayca dvlerek
keskinletirilebilir. Oysa bakr ok kolay
krleniyordu. Her ufak kullanmdan sonra
dvlmesi mmkn deildi.
Gne Saatleri
ok ncelerden beri insanlar zaman lmek
iin gnleri sayabiliyorlard; fakat ou kez
gnn eitli blmlerini de lmek
istediler. Bunu yapmann bir yolu Gnein
doudan batya yolculuunu izlemekti. Bu
hareket, grne baklrsa sabit bir hzda
gerekleiyordu.
Tabii Gnee baklamaz; fakat topraa
bir sopa saplayp glgesini seyretmek en
kolay eydir. Gn doumunda glge batya
doru uzar. Sonra gn ilerledike kuzeye
doru dnerek gittike ksalr. Kuzeye doru
en ksa mesafesine ise gn ortasnda ular
ve gn batm yaklatka douya doru
uzar.
Bu alet byk bir olaslkla gne -
nn srekli olduu Msrda bulundu;
Msrllar M 4000 kadar erken bir tarihte
gn on iki eit saate bldler.
Ek Olarak
ehir devletleri gnmzn Pakistannda
yer alan nc bir nehre, ndusa kadar
yayld. Bu lndus uygarl Mohenjo-Daroda
1922de yaplan kazlara dek modern
insanlarca bilinmeden kald.
-
M 3600
Bronz
Baz cevherlerden elde edilen bakr di-
erlerinden daha serttir. Bunun nedeni bakr
madeninin muhakkak saf olmamasdr;
stld zaman bakrla birleerek alam
meydana getiren dier maddelerle kark
olabilir.
Bu tr karmlardan biri bakr ve ar-
seniktir, fakat arsenik zehirlidir. Bu nedenle
onunla alan insanlar hastalanm
olmalydlar. Bu tr kark cevherler bu
nedenle terk edilmilerdi (bu da herhalde
teknolojide ii gvenliinin bir faktr
olduu ilk durumdu).
ok kr ki bakrn sert halinin eri-
tilmesinden elde edilen baka bir tr cevher
karm bulundu. Bu, kalay cevheriydi ve
sert bakr da gerekte bakr- kalay
alamyd. Alama bronz (muhte-
melen Farsa bakr szcnden) denildi.
Bronz kaya ile rekabet edebilecek kadar
sertti. Sert kenarl bir yzey elde etmek daha
kolayd ve tabii buna pek sk ihtiya
grlmese de, gerektiinde kolayca ekil
verilebiliyordu.
Gittike artan lde bronz, aletler,
silahlar ve zrhlar iin kullanlmaya ba-
land. M 3000 yllarna gelindiinde
Ortadou Bronz andayd. Bakr eritme ve
bronz yapma metotlar yaygnlatka, bu
teknik yava yava her ynde da doru
geniledi.
Bronz ann byk kltrel rn,
hem Yunanl hem de Truval kahramanlarn
bronz zrhlarda savat, bronz kalkanlar
tad ve bronz kllarla bronz ulu
mzraklar kulland, (M 1200de
gerekleen) Truva Savann yksn
anlatan Homerosun lyada siydi.
Eski Dnyada Bilim
M 3500 - MS 475
Eski Dnyada dier Ortadou kltrleri en
nemli gc olutururken, Msr ilk ulustu.
M 3100 ylndan itibaren Nil Nehrinin 800
kmlik ky blgesindeki ehir devletleri
ortak bir dili ve kltr paylayorlard.
Aa yukar ayn zamanlarda Girit adasnda
ilk Avrupa uygarl geliti. M 2500de Sar
nehrin kylarnda ise in uygarl dodu
ve Orta Amerikada tarm gelimeye balad.
Bu eski zamanlarn bilim ve teknolojisi
esasen pratik amalyd - aletler ve silahlar
iin metalrji; zaman belirlemek ve ne
zaman ekim yaplacan ve hasat edi-
leceini kararlatrmak iin astronomi;
lm, denizcilik ve mimarlk iin mate-
matik ve geometri. Fenikeli tccarlar al-
fabeyi (fikirler iin deil, szckleri
oluturan sesler iin kullanlan semboller)
yarattklarnda M 1500de iletiimde byk
bir srama yaand. Bu devrim yaratan
yntem, okuma ve yazmay ok daha kolay
bir hale getirdi. Yunanllarn
ykselmesinden nce, Fenikeliler Akdeniz
ve tesinin en mkemmel denizcileriydiler.
M 1100 yllarna gelindiinde Bat Akdeniz
ve tesindeki blgelere giden krekli
gemilerini ynlendirmek iin takm
yldzlarn kullanyorlard. Kltrleri M
800 yllarnda gelimeye balayan
Yunanllarn en byk bilimsel katks ise
yaklamlaryd. Dnyann na-
-
27
sl ilediini tarif eden genel ilkeleri ararken,
kantlayabildikleri eye dayanan kuramlar
gelitirdiler. Kendilerinden nce gelen
byk kltrlerin aksine, Yunanl lar bilimi
din ve bo inanlardan ayrdlar. Astronomik
aratrmalar daha nceki bilgileri ok daha
geride brakan sonular verdi; matematii
hesap ve lm gibi pratik amalardan ayr
olarak ele alan ilk onlard. Bylece sekiz yz
yllk bir dnemde modern matematiin
temelini oluturan geometri ve cebirdeki
mantk yrtme metotlarn gelitirdiler.
Tabii pratik uygulamalar da unutulmamt.
rnein Arimedin yapt saysz keif ler
ve yenilikler arasnda, su zerinde
durabilme ilkesinin aklamas ve mani-
velalarn almas kuram bulunuyordu.
Aristo ise mantk dediimiz rasyonel d-
nce sistemini tasarlamas yannda, yaam
bilimlerinin babas olarak tannr. Be
yzden fazla hayvan trn incelemi ve
snflandrmtr; rencisi Theophrastos
ayn eyi benzer sayda bitki tr iin yap-
mtr. Yunanl Doktor Hippokratese tbbn
babas denir; nk M beinci yzylda
hastaln doast bir mdahale olduu
fikrini reddetmitir. M 500den itibaren
Yunanl doktorlar insan bedenini ilk otopsi
yapanlard [(cansz bedeni keserek
incelemek, .n.).J M 100 yllarnda
Yunanistan kt ve Akdenizde Roma en
nemli g haline geldi. Romallar yeniliki
deildiler; fakat zellikle mhendislik ve
ina metotlarnda Yunan bilgisini pratik
olarak uygulamay baardlar. Roma
mparatorluu yayldka renmenin
kapsam da geniledi. MS beinci yzyln
sonuna doru imparatorluk ktnde
Avrupadaki bilimsel aratrmalar sona erdi.
Karanlk alar balad.
M 3500
Tekerlekli Arabalar
Nesneler elle tanamayacak kadar ar
olduunda, kara tamacl sorun haline
gelir. Topran olduka dz olduu yerlerde
bile yer kumlu, akll veya imenli olsun
fark etmez, olduka fazla miktarda srtnme
vardr.
lk balarda ar nesneler sadece g
kullanarak byk kzaklar zerinde e-
kiliyordu ve insanlardan gl hayvanlar
kullanldnda bile (rnein kzler)
tanma olduka yavat.
Kzaklarn altna ktk eklinde kaba
makaralar yerletirilirse, tanma daha
kolaylayordu. Makaralar ekilmiyor, fakat
dnyordu ve bu da srtnmeyi olduka
azaltyordu. Bylece daha az i yaplyordu;
fakat makaralar arkadan alnp tekrar ne
konulmak zorunda olduundan, daha fazla
zaman harcanyordu, ihtiya duyulan bir
dingil ve tekerleklerdi.
Birilerinin kendilerini tutan kaylar
iinde dnecek ve daima kzan altnda
kalacak ekilde, kzaa nde ve arkada
olmak zere iki makara ilitirmeyi nasl
dndn bilmiyoruz. Her makarann
ucuna sonradan kza yerden yukar
kaldrmak iin salam tahtadan tekerlek ler
yerletirildi ve tekerlekler serbeste
dnmeye baladlar.
Tekerlekli araba bir kzaktan, hatta
makaral bir kzaktan ok daha abuk ve az
emek harcanarak hareket eder. Bylece bu
tr arabalar kara tamaclna bir devrim
getirdiler. En azndan ticareti daha da
kolaylatrdlar.
Bu trden arabalar M 3500de Smerde
grldler.
-
28
Nehir Kayklar
Ar ykleri su zerinde tamak, kara-
dakinden tabii ki daha kolaydr. Su top-
raktan ok daha az srtnme salar ve
yzeyinde kalc engebeler, yani kayalar,
bayrlar ve yokular yoktur.
Bu anlamda Nil idealdi. Sadece ya-
mursuz Msr iin su kayna deildi -ayn
zamanda yllk taknlarnda toprak da
periyodik olarak besleniyordu-, aknts da
hafifti ve hi frtna yoktu. Nil, Smerde
adaletsiz Diclenin yapt gibi kayklara
zarar vermiyor ve devirmiyordu. (Diclenin
Yunanca ad Kaplan anlamnda Tigristen
gelir ve ngilizcede de kaplan tiger, Dicle
Tigristir.)
Ayrca Nil neredeyse tam olarak kuzeye
doru akar, rzgr ise hemen her zaman
kuzeyden eser. yleyse bir kayk nehirden
aa kolayca gidebilir ve geri dnme vakti
geldiinde rzgr yakalamak iin bir yelken
ekilebilir; bylece gemi akntnn tersi
ynde gidecektir.
Msr ormanlk deildi; fakat o gnlerde
nehir boyunca (papirs denilen) bol bol
sazlklar vard. Sazlklar demetler halinde
kayk yapmak iin kullanlyordu. Kayklar
ise ortas ukur olacak ekilde ina
ediliyordu; bylece daha fazla suyun yerini
zaptediyor ve batmadan daha ok arlk
tayabiliyorlard. Bu sazdan kayklar
zellikle dayankl deildiler; fakat yumuak
huylu Nilde salam kayklara ihtiya yoktu.
(Musa Nil Nehri zerinde yzdnde saz
otlarndan -yani papirs- kk bir kaya
ya da mavnaya konulmutu.)
Sonu olarak Msrda, herhalde Smer
tekerlekli arabasn benimsemede gsterdii
yavalktan sorumlu olan, son derece uygun
bir iletiim biimi bulunuyordu. Msrn
nadiren kara tamaclna ihtiyac vard.
M 3500 yllarna gelindiinde Msr
kayklar Nil zerinde dzenli seferler
yapmaya balamt ve M 3000de kynn
yaknndan giderek ve Sina yarmadas ve
Filistin yoluyla Lbnana doru yol alarak,
Nil zerinden Akdenize aldlar. Orada
Msrda bulunmayan aa gvde lerini
temin ettiler ve ina amacyla yanlarnda
getirdiler.
Yaz
Smer dnyadaki en gelimi ve karmak
uygarlk olduundan hayat da daha
karmakt. nsanlar rettikleri tahln ne
kadaryla ticaret yaptklarnn, ne kadarn
alp sattklarnn ve ortak fona (u an vergi
demekteyiz) ne kadar katkda bu-
lunduklarnn hesabn tutmak zorun-
daydlar.
Btn bunlar aklda tutmak gittike
daha g bir hale geldi. Bunu eitilmi bir
hafzann olaanst glerine iftira
atmadan sylemek mmkndr. Yani kayt
tutmak gerekliydi.
Bir sepet meyve iin topraa bir iaret
izmeyi ve sonra da ne kadar sepetin tes lim
edildiini anlamak iin iaretleri saymay
hemen herkes dnebilir. Toplum eer
basitse bunu yapmak iin zahmete girimeye
hi gerek yoktur.
Oysa hafza zorlandka, bu trden
iaretler yapld, ileri basitletirebilmek iin
bir, be ve on iin farkl iaretler konuldu;
bylece saylmas gereken ok fazla birim
iaret olmuyordu. Bu i sonunda meyve
anlamna gelen bir iareti, tahl anlamna
gelen bir bakasn ve insan vb. anlamndaki
bakalarn getirdi. Nihayet farkl her nesne
iin iaretler ya da belki ilk bata kaba
resimler yapld, insanlar iaretler zerinde
anlarsa ve onlar nasl yapacan ve
yorumlayacan renirse, karmza yaz
kar.
Grne baklrsa Smerliler yumuak
kil zerinde, ivi eklinde iaretler oluturan
sivri ulu bir yazma aleti kul-
-
29
lanarak bir yaz sistemini ilk gelitiren lerdi.
Buna daha sonralar ivi eklinde
anlamna gelen Yunanca szcklerden ivi
yaz s denildi. Zaman getike semboller
daha stilize ve basit bir hale geldi ve
resimsel simge olma fonksiyonlarn
yitirdiler. Yine de her sembol az ya da ok
bir szck anlamna geliyordu; bylece
okumak ya da yazmak isteyen herkes
yzlerce ve hatta binlerce farkl sembol
ezberlemek zorundayd.
Bunun anlam okuryazarlarn daima
nfusun aznln oluturmalaryd; fakat o
gnlerde toplumu idare etmek iin btn
ihtiya duyulan da buydu.
A B
Msr yaz yazma bilgisini ald ve en az
iviyazs kadar karmak, tmyle farkl bir
iaretler dizgesi icat etti. Msr yazsna
hiyeroglif denildi ("rahiplere zg yaz
anlamndaki Yunanca szcklerden; nk
Yunanllar en ok Msr tapnaklarnda
yazyla tantlar). Papirs znn ince
esnek sayfalan zerine boyanyordu.
Yaz son derece byk bir fark getirir.
Bir tr donuk konumadr. Dnceler ve
kaytlar konuulan szcklerden ok daha
kalcdr ve eer dikkatle kopya edilecek
olurlarsa, sonsuza dek dayanr
Belirli bir yapya sahip yaznn ilk biimleri (A) Smer ve Babil iviyazs, (B)
Eski Msr'da doan hiyeroglifti.
-
30
ve konuulan dilin hafzasndan daha kesin
bir biimde kalc olurlar.
Bunun anlam, her kuan bir nceki
kuan birikmi deneyim ve bilgeliini daha
doru ve abuk renmesi ve sonu olarak
daha hzl gelimesidir.
Ayrca, yaz yoluyla tutulan kaytlar
adlar, yerleri ve detaylaryla gemite olan
olaylarn tam bir versiyonunu bize verirler.
Bir toplumda neler olduunu yaz olmadan
anlamak iin, geride braktklar eylerden
yola karak olan biteni yorumlamaya
almalyz; yani mleklerinden,
sanatlarndan ve hatta plerinden.
Demek ki yazya sahip olan bir toplum
tarihidir. Sahip olmayan tarih ncesidir. Bir
baka deyile, tarih M 3500 yllarnda
Smerde balamtr.
Sabanlar
Tarmn ilk gnlerinde tohumlar topraa
serpilir ve rasgele byrlerdi. Sonunda ayr
sralar halinde ekilirse tohumun su-
lanmasnn, yabani otlardan ayrlmasnn ve
hasat edilmesinin daha kolay olduu
kefedildi.
En basit halinde saban, iine tohumlarn
ekildii bir iz brakarak topran iinde
srklenen ucu atall bir sopayd. Bu tohum
sama hzn byk lde artrd. Saban ilk
kez M 3500 yllarnda Smerde kullanld.
M 3100
Uluslar
ehir devletleri snrlarn geniletip n-
fuslar artnca, blgeleri birbirine karmaya
ve karlkl bamllklar artmaya balad.
Sulama uygulanmaya baladnda nasl
bir ehir devletinde meseleleri organize
etmek gerekli olduysa, ayn ekilde belirli
bir nehrin kylarndaki ehir
devletlerinde de ileri daha da ileri bir
dzeyde organize etmek gerekli oldu.
Sulama kanallarn ve setleri en iyi durumda
tutmak, daha yukarda yer alan bir bakas
kendininkileri paralanmaya brakr ve
zamansz bir sel meydana getirir veya suyun
aa doru akn keserse, bir ehir
devletinin hi iine yaramyordu.
Bu nedenle birlemeye ynelik basklar
vard ve bu, ilk nce Msrda gerekleti.
Nil boyunca grlen iletiim kolayl
farkllklar ortadan kaldryordu ve nehrin
800 kmlik kysnda yer alan tm ehir
devletleri ayn kltr ve dile sahip oldu.
M 3100 yllarnda Nil deltasndaki
ehir devletleri (aa Msr), ilk Hane-
danln ilk kral Menesin hkmdarlnda
deltann gneyindeki devletlerle (yukar
Msr) birleti. (Msrl Rahip Manetho M
300 yllarnda bir Msr tarihi yazd ve
hkmdarlarn, her biri belirli bir sre iin
Msr yneten aileleri temsil eden
hanedanlklara bld.)
Msr ehir devletleri ortak bir dile ve
kltre sahip olduundan, Msr gnmzde
ulus dediimiz ey olarak grlebilir. Bu,
dnyann grd ilk ulustur.
M 3000
Mumlar
Ya kandilleri binlerce yldr kullanlmtr
ve daha binlerce yl kullanlabilir; fakat ya
etrafa dklebilir ve bu da atein tehlikeli
bir biimde yaylmasna nden olur. Eer kat
bir ya eritilip bir fitilin etrafnda
katlamas salanrsa, kat madde ayn anda
aydnlatc ve kap grevini grr. Bu tr bir
mum, dklme tehlikesi olmadan etrafta
tanabilir.
lk mumlar yaklak M 3000 yllarndan
kalma Msr resimlerinde grlr;
-
31
gnmzde aydnlatmadan ok dekorasyon
amal kullanlsa da, o zamandan beri
hayatmzda yer almlardr.
Ek Olarak
Akdenizde Msr ile Yunanistan arasnda
yer alan bir ada olan Giritte bir uygarlk
geliiyordu. Asya ve Afrika ktalarndan
sonra Avrupa blgesinde diyebileceimiz ilk
uygarlkt.
M 2800
Takvimler
Gne takviminde belirlenen dzene gre
gnn (ya da gn gece deiiminin) ve
gnn blmlerinin kullanlmas zamann
geiini izlemek iin yetersizdir.
Mevsimlerin deimesi gibi baz olaylar
birka yz gn sren dnemleri ierir. Bu
gnleri saymak yorucu bir itir ve yanlma
olasl fazladr.
Ancak orta uzunlukta bir dng, yani
ayn safhalar da vardr. Ayn safhalarn
tamamlamas 29 veya 30 gn srer ve
mevsim dnglerinin oluturulmas da 12
veya 13 dng (yani Ay szcnden aylar)
srer.
nsanlarn aylara ilk olarak ne zaman
nem vermeye baladklarn bilmiyoruz.
Tarih ncesi insanlarn bile onlar say-
dklarna dair belirtiler var; fakat bu ii ilk
sistemletiren Frat-Dicle blgesinde
yaayanlar olmutur. Onlar baz yllarn
12 ay ve bazlarnn da 13 ay srd, 19
yllk bir dng meydana getirdiler. Bu tr
bir dng yllar mevsimlerle denk
tutuyordu. Bu Ay takvimi Yunanllar ta-
rafndan kabul edildi ve Yahudi ayin tak-
vimi olarak hl kullanlmaktadr.
Ancak Msrllar esas olarak Ay takvi-
mini kullanmadlar. Onlar iin yln en
nemli zellii Nilin periyodik olarak
tamasyd. Sulamayla grevli rahipler, her
gn nehirin yksekliini ltler ve sonunda
taknn ortalama olarak 365 gnde bir
geldiini kefettiler. Bu, ayn zamanda
Gnein yldzlara gre gkte tam bir daire
izmesi iin gereken zamand. (Gnmzde
bunu Dnyann Gne etrafnda dnmesi
iin gereken zaman olarak alyoruz.) te bu
gne yldr ve buna dayanan bir takvim
gne takvimi dir.
Msrllar bir ylda 12 yeni Ay oldu-
unun farkndaydlar; bu nedenle 12 aylar
vard, fakat Ayn gerek safhasna hi
dikkat etmeden, her ay iin 30 gn verdiler.
Bu, toplam olarak 360 gn ediyordu, sonuna
da 5 gn eklediler.
Bu takvim eski tarihlerde icat edilen
dierlerinden daha basit ve kullanlyd.
Tarihiler takvimin ilk olarak kullanld
zaman tam bilmiyorlar; fakat rahipler zel
hesaplamalar iin M 2800 kadar eski bir
tarihte kullanm olabilirler (Nilin ne zaman
taacan sadece onlarn bilmesi, rahipleri
kukusuz daha gl klyordu).
Neredeyse bin yl boyunca Msr
takviminden daha iyisi yaplamad; hatta
ondan sonra bile ortaya karlan onun biraz
deitirilmi haliydi ve yaplan tm
deiikliklerin daha iyi olduunu da sy-
leyemeyiz. u anki takvimimiz, yine daha iyi
olmayan baz deiiklikleriyle hl Msr
takvimine dayanmaktadr. Bu da, bizim
takvimimizi neredeyse be bin yl yanda
yapar.
M 2650
Ta Antlar
Nilin sayesinde Msrllar fazladan besin
yetitirme olanana sahiptiler; bylece,
birou en azndan yln belirli blmnde
baka ilerle megul olabildiler.
-
32
Bu Msrl hkmdarlarn, kendilerinin
bykln ve onlarn araclyla da
ulusun ve halkn bykln gstermek
iin tasarlanan kamu projelerinde Msrl
halk kullanmalar anlamna geliyordu.
Projeler ayn zamanda bu bykln
antlarnn gelecek kuaklara bra-
klmasyd.
Bylece Msrl hkmdarlar zenli evler
(ya da imdiki syleyile saraylar) ina
ettiler. Gerekte hkmdara firavun
deniyordu; bu da byk ev anlamna gelen
Msr szcnn Yunanca versiyonudur.
(Bu, bizim bakan kastettiimizde Beyaz
Saray dememize benziyor.)
Ulusun nemli bireylerinin kendileri iin
zenli mezarlar yaptrmalar adet tendi;
nk Msr dini lmden sonra hayatla
nemli bir biimde ilgileniyordu ve
lmszl garanti edebilmek iin bedenin
korunmas gerektii dnlyordu.
Mezarlar mastaba denilen uzun yaptlard.
(Gnmzde bakanlarmzn
lmszln garantilemek iin ok byk
bakanlk ktphaneleri kuruyoruz.)
M 2686 yllarnda nc Hanedanln
ikinci kral Coser baa getiinde,
byklnn ant olarak zellikle zenli
bir mezar yaptrmaya karar verdi. Kraln, her
biri aadakinden daha kk olan alt
tatan mastabann birbiri zerine
konulmasn denetleyen Imhotep adnda bir
danman vard. Sonuta ortaya kan ekil
temelde piramide benziyordu, ancak tpk
modern gkdelenler gibi belirli aralklarla
st katlar alt katlara nazaran daha geride
ina edilmiti. Bu katlar bir devin tepeye
trmanmak iin ataca admlara
benzediinden, bu yapya Basamakl Piramit
denir. Taban 120 metreye 105 metre ve
ykseklii neredeyse 60 metredir.
Basamakl Piramit ina edilen ilk byk
tatan yapyd; imdi de insanlar tarafndan
ina edilen, gnmze dek kalabilmi en
eski yapdr.
Basamakl Piramit, ayn zamanda bir
modann domasna da neden oldu ve
bundan sonraki birka yzylda firavun lar
insanlara bo zamanlarnda gittike daha
zenli piramitler ina ettirdiler. Daha byk
talar kullanld ve Firavun Kufu
(Yunanllarda Keops) M 2530 yllarnda
hepsinin en by Byk Piramitin
inasn idare ettiinde zirveye ulalm
oldu.
Piramit bitirildiinde kare olan taba-
nnn uzunluu 226 metreydi; bylece 65
dnmlk bir alan kaplyordu. Drt kenar
144 metre yksekliine ulaan bir noktaya
doru eit eimle kyordu (basamak
fikrinden vazgeilmiti). Kaya di limlerinden
salam biimde yaplmt; bunlarn her biri
ortalama 2,5 ton arlnda ve tahminen
2.300.000 taneydi. Tabii su yoluyla, Nilin
yukarlarndaki ta ocaklarndan, yani 965
km teden getirilmilerdi.
Bu kaya dilimlerinin arasnda kraln
tabutunu, mumyasn ve lmden sonraki
hazinelerini ieren devasa ynn merkezine
yakn bir yerde, bir odaya alan geitler
vard.
Bu trden byk, marur yaplara
duyulan heves fazla uzun srmedi. Bunlar
ina etmek Msr iin bile ok fazla zaman ve
i gerektiriyordu. Fakat bazlar kullanl,
bazlar sembolik ve yine bazlar marur
byk yaplar ina etme drts insanl
hi terk etmedi. Ortaadan kalma baz
katedraller sonunda ykseklik olarak
(yaklak 3500 yl sonra) piramitleri getiler.
Ve tabii bugn de gkdelenlerimiz, devasa
kprlerimiz ve barajlarmz vb. var.
-
33
M 2500
Edebiyat
yk anlatmak herhalde konuma kadar
eskidir. Yetenekli yk anlatclar 50. 000
yl ncesinde de bugn olduu kadar
aranlan kiilerdi. Sonunda olduka zenli
ykler ezberlendi ve dinleyici karsnda
anlatld veya arkya dkld. Homerosun
lyada's veya Odysseia's kalc bir forma
aktarlmadan nce muhtemelen birok kere
sylendi.
Yaz kefedildikten sonra ise, daha nl
szl ykleri ve destanlar kaydetmek
sadece bir zaman meselesiydi. Bir yk
sadece szl olarak renildiinde, ki i onu
sadece bir ozan civarda olduunda ve
anlatmak istediinde duyabilir. Ender
grlen tiyatrovari bir performanstr bu.
Ayn yk yazya geirildiinde ise, her
zaman istee gre okunabilir. Yazl bir
yk, daima var olan bir ozan gibidir.
Yazy kefeden Smerliler byk
olaslkla ykleri yazya ilk geirenlerdi. Bu
yklerden biri, Smerlilerin yazl
edebiyat oluturmalarndan yaklak iki bin
yl sonra, M 668ten M 626ya kadar
hkmdarlk yapan Asurlu Kral
Asurbanipalin ktphanesinin kalntla-
rnda bulundu.
Keif 1872de ngiliz arkeolog George
Smith (1840-1876) tarafndan yapld.
Arkeolog, Glgam adndaki Smerli bir
kraln yksn ve lmszlk arayn
anlatan, ivi yazsyla yazlm on iki kilden
tablet bulmutu.
yknn yazl halde M 2500 kadar
eski bir tarihte ortaya km olmas
mmkndr, ikinci derecedeki olay olarak
birka yzyl nce Frat-Dicle Vadisini
kasp kavuran byk taknn yksn
iermektedir. yky Nuhun Tufan olarak
anlatan ve dnya apnda ol-
duunu hayal eden ncilin yazarlar ta-
rafndan dn alnmtr.
Glgamn yks gnmze kadar
neredeyse bozulmadan kalan en eski yazl
ykdr ve yazl edebiyatn temeli olarak
grlebilir.
Cam
Cam, mlek gibi kilden deil kumdan
yaplr. Cam aslnda hi kat deildir, akt
alglanamayacak kadar skk durumda ve
dolaysyla kat grnen bir svdr. ok
daha krlgandr. Bu nedenle mlekten daha
kolay krlr ve gzellii dnda ona iyi bir
rakip saylmaz. Camn belli lde effafl
vardr. Bazen bilerek eklenen saf olmayan
karmlar da, cama derin ve gzel renkler
kazandrr.
Bilinen en eski cam nesneler M 2500
ylndan kalma Msr mezarlarnda bulundu;
fakat bunlar sadece takydlar. Ancak bin yl
sonra cam kap olarak kullanld.
Ek Olarak
Bu sralarda u anki kuzey inde bulunan
Huang Nehrinin (Sar Irmak) vadisinde
tarm bamsz olarak gelimiti ve sonu
olarak orada uygarlk kurulmutu. Tarm
ayn zamanda yine bamsz olarak Orta
Amerikada da geliiyordu.
M 2340
mparatorluklar
Hangi trden olursa olsun eliki hayat
kadar eskidir. Zeknn sayesinde, insanlarn
ortaya kmasyla eliki yeni tehlike
boyutlar kazanmtr. nsanlar gemite
yaplan yanllar hatrlar, bunlar zerine
uzun uzun dnr ve intikam planlar
kurarlar. Zaferden sonra da yenilen tarafn
intikam almak isteyebilece-
-
34
ini fark eder ve onlar tmyle ortadan
kaldrmak iin baka eylemlere giriirler.
Bundan baka teknolojinin gelimesi si lahlar
insann eline vermi ve bu da elikiyi ok
daha kanl bir hale getirmitir.
Smer, Msr kadar ansl bir yerde
bulunmuyordu. Frat ve Dicle de Nilin
salad kolay tama yolunu sunmu-
yorlard. letiim o kadar etkili deildi ve
grne baklrsa blgedeki insanlar
arasnda ortak karlar daha azd. Teker lekli
arabalar ve bronz silahlaryla Smer ehir
devletleri Msr ehir devletlerinden daha
fazla birbirleriyle savatlar.
Bundan da te Msr, Nilin her iki k-
ysnda yer alan lle korunmuken, Smer
istilaya daha akt. Sonuta Smerli
olmayan insanlar Frat ve Diclenin yukar
kesimlerinde yerletiler.
Smerin tam kuzeyinde, Frat ve
Diclenin birbirlerine en ok yaklat
yerde, Smerli olmayan bir dili konuan
Akadlar tarafndan ehirler kuruldu. Akad
dili sonradan Sami denilen bir dildendi.
(Gnmze kadar kalm en nemli Sami dili
Arapadr.) Smer dili ise Sami deildi ve
aslnda bildiimiz baka hibir dille
balantl da deildir. Smerli ehir
devletleri ile Akadlarn komular arasnda,
Smerli ehir devletlerinin kendi aralarnda
olduundan daha az ortak karlar vard.
Bylece Msrn bir ulus oluturma-
sndan yedi yzyl sonra bile, Frat ve
Dicledeki ehir devletleri bar iinde
birlemeyi baaramadlar. Blgenin en iyi
birleik idare altnda kalknabilecei akt;
fakat hangi ehrin ve hkmdarn lider
olacana dair hibir anlama yoktu ve
mesele kaba kuvvetle halledilmek zorunda
kalnd.
M 2350 yllarnda Sargon adnda bir
adam (yaklak M 2334-2279), Akad
ehirlerinden biri olan Agadenin h-
kmdarln ele geirdi. Savata baarl
oldu ve hem Akad hem de Smerde h-
kmdarln ilan etti. Ayrca, kuzeye ve
douya doru da ordularn gnderdi ve
sonradan Asur olarak bilinen Frat-Dicle
Vadisinin yukar kesimlerinde ve Elam
olarak bilinen Fratn dousundaki blgede
kontrol ele ald.
Msrn birlemesinde ayn dilden ve
kltrden ehir devletlerinin bir araya
gelmesi sz konusuyken, Sargon kendi halk
Akadlar egemen olmak kaydyla farkl dil ve
kltrden halklara hkmdar oldu.
Eer bir kltrel grup politik ve askeri
adan dierlerinden baskn olursa, ortaya
kan eye genelde imparatorluk denilir.
Sargon bilinen ilk imparatorluu kurdu. Ve
tabii bu da sonuncu olmad.
Ek Olarak
Girit dnyada ilk kez harp donanmas olan
lke haline geliyordu. Bir ada olduundan
gemiler yoluyla ticaret yapmak zorundayd
ve gemiler Giriti istilaclara kar koruma
grevini de stlendiler. Donanma sayesinde
Girit, Ege Denizindeki adalar ve Yunan
sahillerini idaresi altna ald. Ayrca bin yl
sren bar iindeki bir uygarl da
garantilemi oldu.
M 2000
Atlar
O zamana dek arabalar ve sabanlar ekmek
iin kullanlan hayvanlar kz ve eekti.
kz glyd, fakat hantal, aptal ve
yavat. Eek daha zekiydi, fakat kzden
daha kk ve zayft. Her ikisi de ar,
salam tekerlekli arabalar hzla
ekemiyordu.
te bu nedenle savalarda hayvan ta-
macl pek baarl biimde kullanla -
-
mad. Ordular mzraklar ve kllar kul -
lanarak ve kalkanlar arkasna saklanarak,
bir taraf vazgeip kaana dek birbir lerine
rastgele vuran yaya asker ynlarndan
oluuyordu. Arabalar ise sadece trensel
olarak hkmdar ve dier askeri liderleri
yrmekten kurtarma veya silahlar ve
erza tama grevi gryorlard.
Fakat sonra, M 2000 yllarnda evik
bir hayvan -vahi at- o zamanki uy-
garlklardan biri tarafndan deil de, u an
Iran olarak adlandrdmz steplerde
gebeler tarafndan evcilletirildi. At,
eekten daha byk ve glyd; ayrca
kzden de daha zekiydi. Yine de ilk
balarda tama iin elverisiz sayld, nk
atn koulmas zordu. kze uygun olan
koum takm, atn nefes borusu zerinde
basn yapyor ve hzn kesiyordu.
Sonradan, M 1800 yllarndan biraz
nce, birileri at zel bir amala kullan lan
hafif yk tamas iin kullanma metodunu
buldu. Mmkn olduunca hafif bir araba
yapld; bu araba iki byk tekerlek
arasnda, ancak bir insan tayacak
byklkte ufak bir platformdan
oluuyordu. Tekerlekler bile srf tahtadan
deil de parmaklkl yaplarak, g kaybna
uramadan hafifletirilmiti; ayrca dingile
yle balanmlard ki ayr ayr
dnebiliyorlard. Sonu iki tekerlekli bir
sava arabasyd -ng. chariot- (bu szck
arabadan pek farkl deildir -ng. cart).
Bu kadar hafif bir yk eken bir at ya
da atlar, yaya bir askerden ok daha hzl
koabiliyordu. Yalnzca iki tekerlekle bu
araba, en az at kadar manevra yapabiliyor ve
az bir abayla yeni bir yn alabiliyordu.
Gebelerin, delice srlen bir grup
arabann yaya askerler tarafndan durdu-
rulmayacam kefetmeleri fazla uzun
srmedi. Aslnda yaya askerler, stlerine
doru gelen hayvanlar ilk grdklerinde
dalyor ve dehet iinde kayorlard.
Bu, yeni bir sava silahnn ona sahip
olmayanlar hazrlksz yakalad ve sahip
olanlara da bir tr evrensel zafer balad
ilk ak vakadr. Aknc gebe ler belirli bir
dnem iin barbar egemenlii altna giren
Frat-Dicle Vadi- sine dalp girdiler.
Gebeler sonra gnmzn Suriye ve
Kuzey Iraknda Mi- tanni kralln ve
gnmzn Dou Trkiyesinde Hitit
kralln kurdular. M 1700 ylnda atllar
Kenan lkesine ve sonra da ilk kez yabanc
istilaclarn eline den Msra, ayrca
Hindistana girdiler.
Bu trden istilalar yerleim blgelerinde
ykmn yaylmasna neden oldu; fakat pek
de ileri kartrmad. Muhtemelen zaman
gemi hayat tarzlarnn deimesine
yardmc oldu ve bir yerleim blgesinden
dierine yeni fikirlerin akn hzlandrd.
Ek Olarak
Akdenizin dou kylarnda Fenike ehir
devletleri nemli olmaya balad. Her ne
kadar Giritliler birka yzyl boyunca gemi
inasnda hkim ulus olarak kalsalar da,
Fenikeliler de gemiler yaptlar ve denizcilik
becerilerini rendiler.
M 1800
Matematik ve Astronomi
Matematik konusu insan kadar eskidir. Baz
hayvanlarda ilkel bir say duygusu bile
vardr.
rnein piramitlerin geometri alannda
gerek bir yetenek gsterilmeden ina
edilebileceine inanmak ok gtr.
Smerliler ve onlarn ardndan gelen
Babilliler matematik ve astronomide nemli
gelimeleri ilk gerekletirenler-
-
36
di. M 1800 yllarnda hl baz ynlerden
izlediimiz 60 rakamna dayanan bir say
sistemi gelitirdiler; bizim de bir dakikada
60 saniyemiz ve bir saatte 60 dakikamz var.
Peki neden 60? nk 2, 3, 4, 5, 6, 10, 12, 15
ve 30a eit olarak blnebilir; bylece
eskilerin zorluk ektii sk sk duyulan
kesirli say ihtiyac ortadan kalkm olur.
Ayrca dairede 360 derece (60x6) vardr.
Onun da says kolay blnr. Bundan baka
Gnein gkyznde tam dnn
bitirmesi 365 gn srer, yani yldzlara gre
gnde bir derece ilerler. Bu da 360 saysnn
seilmesini etkilemi olabilir.
Frat-Dicle Vadisinde gkyzn
seyredenler, ksa srede Gne ve Ayn yan
sra be parlak yldzn da kalan sabit
yldzlara oranla konum deitirdiini
kefettiler. Gezegenler dediimiz bu hareketli
yldzlara (Yunanca gezinmek anlamndaki
szckten) tanr ve tanralarn isimleri
verildi ve bunu hl yapmaktayz. Be parlak
yldza Merkr, Vens, Mars, Jpiter ve
Satrn diyoruz. Gne ve Ay da katacak
olursak, bu trden yedi gezegenin bir araya
gelmesiyle sonunda yedi gnlk hafta dodu,
her gezegen bir gnden sorumluydu. Bir
zaman birimi olarak hafta, Babilliler ta-
rafndan bu ekilde oluturuldu ve ilk kez
Yahudiler, sonra Hristiyanlar ve onlarn
araclyla da tm modern dnya tarafndan
kabul edildi.
Yedi gezegen, sonraki Yunanllar ta-
rafndan bir btn olarak Zodyak olarak
adlandrlan belirli yldz gruplamalarndan
geen yollan izliyorlard. Bu, on iki burca
blnd; bylece Gne her burta bir ay
kadar kalyordu. Sonunda Smerliler ve
Babilliler bu yollar detayl ekilde
incelediler ve yaklak olarak da olsa
gezegenlerin gelecekte nerede olacaklarn
tahmin edebildiler. Bu olay matematiksel
astronominin balangcn temsil etmektedir.
Gne, gece ve gndz arasndaki fark
yaratarak dnyay kuvvetli biimde etkiliyor
ve Ayn safhalar da bir ayn uzunluunu
beliriyordu; bu nedenle dier gezegenlerin
de insanlar iin nemli olduunu farz etmek
doal grnd. Gezegenler, yldzlara ve
dier gezegenlere gre konumlarn
deitirdiklerinde, her birinin etkisi
hakknda hayali fikirler oluturuldu ve
karmak bir sistem olan gezegen
konumlarndan gelecei grme sistemi
geliti. Bu, astrolojidir.
Astroloji tmyle samalktr, fakat
insanlar gl bir biimde gelecei bilmenin
gvencesini istemektedirler; bu nedenle
gnmzde bile astroloji eitim grmemi,
olgunlamam veya sadece aptal olan birok
insan tarafndan kabul edilmektedir.
Fermentasyon (Mayalanma)
Bir kenara braklan meyve sular bazen
mayalanrlar, yani tad farkllatran de-
iimlere urarlar. Ayn ey slatlm tahl
iin de geerlidir. A ya da susuz kalan
insanlar, bu trden mayalanm eyleri
yediler ve sonradan tadn ve yapt etkileri
sevdiklerini anladlar. Aslnda tkettikleri
ey, maya tarafndan eker ve niastalardan
oluturulan alkold. Bylece sarho oldular
ve kendilerini mutlu hissettiler. (Bu, sadece
insanlara zg deildir. Bazen kular ve
hayvanlar agzllkle mayalanm
meyveleri yerler ve onlar da gerekten
sarho olurlar.)
Bu olay, tarih ncesi zamanlarda ger-
eklemi olabilir; ancak M 1800 yllarnda
mayalanm besinleri tketmek y lesine
yaygnd ki ok fazla bira etkisin- deyken
yaplan kt ve ahlakszca hareketlere kar
kanunlar koymak gerekli olmutu.
Aslnda tarmn balangcndan bu yana
hububat una dntrlyordu;
-
37
sonra su katlyor ve yass, sert, fakat
besleyici bir ekmek yaplyordu. Fakat bazen
su katlm un mayaland ve ekmein
kabarmasna ve sngerimsi olmasna yol
aan gazlar (karbondioksit) salglad. Sonu
yass ekmek kadar besleyici, fakat daha
yumuak ve yemesi daha zevkli olan
mayalanm ekmekti (Latince ykselmek
anlamndaki szckten).
M 1800 yllarndan hemen sonra bunu
kefeden Msrllar, sonunda bu srecin
kontrol edilebileceini anladlar.
Piirilmeden nce mayalanm ekmein bir
ksm saklanr ve henz mayalanmaya
balayan hamura eklenirse, taze hamur da
mayalanyordu. Bylece i ansa kalmam
oluyordu.
Ek Olarak
Bu sralarda hem Smer hem de lndus
uygarlklar hzla kmekteydiler. Smer
kltr yabanc istilas altnda yok olu-
yordu. ndus halk ise fazla sulama y-
znden tarlalarndaki tuz miktarn yle bir
seviyeye getirmiti ki yeterince ekin
yetitiremiyordu.
M 1775
Kanunlar
nsanlarn zorla uygulamak zorunda ol-
masalar da, evkle uyduklar detleri
herhalde daima vard.
Zaten basit bir toplumda detler ye-
terlidir. Herkes hangi davranlarn bek-
lendiini bilir ve neredeyse otomatik bir
biimde bunlara uyar. Uyulmad takdirde
karmza sosyal srgn kar ve bu da
detlerin tatbik edilmesi asndan
istenmeyen bir durumdur.
Ancak toplum gittike daha da kar-
maklatnda, kontrol edilmesi ve d-
zenlenmesi gereken farkl davran bi-
imleri, daha zihin kartran durumlar, daha
karmak sorular ve daha artc ilikiler
ortaya kar. Btn kurallar hatrlamak
gleir ve toplum iinde gl kimselerin
kurallar kendilerine gre yaptklar veya
deitirdikleri kukusu doar. Bu durumda
toplum kurallarnn yazya dklmesi talebi
ortaya kar; bylece herkes ne olduklarn
grebilir. Ayn zamanda haksz biimde ya
da keyfi olarak bozulamaz veya
deitirilemezler.
ilk kanunlarn ne zaman yazldn
bilmiyoruz; fakat ksmen de olsa ilk ta-
mamlanm ve hl geerli olan kanunlar,
Frat-Dicle Vadisinde Akad mpara-
torluundan sonra, ksa mrl Babil
mparatorluunu kuran, Babil Kral
Hammurabi tarafndan (M 1792-1750 yllan
arasnda ynetimdeydi) oluturuldu.
(Bundan sonra vadide yaayan halka
neredeyse iki bin yl boyunca Babilliler
denildi.)
Aa yukar M 1775 yllarnda
Hammurabi, kanunlarn sert diyoritten 2,3
metre yksekliinde bir ta stun zerine
yazdrd. Aka kalc olmas dnlmt
ve hl dayandna gre yleydi de.
Dikili tan tepesinde, Hammurabiyi
Gne Tanrs aman nnde dururken
gsteren bir kabartma vard. (Eski
zamanlarda kanunlarn bir kral tarafndan
bir tanrdan alndna inanmak normaldi.
Bylece kanuni otorite gvenilir oluyordu.
te bu ekilde ncile gre Musa Yahudi
kanunlarn Sina Danda Tanrdan ald.)
Dikili tan daha aada kalan bl-
mnde ise, insanlarn eylemlerini yne ten ve
kralla memurlarn adalet datmada
ynlendiren yaklak yz kanunun yer
ald, ustalkla ivi yazsnda yazlm yirmi
bir stun bulunuyordu.
Dikili ta ilk olarak Babilin 48 km
kuzeyindeki Sippar kasabasnda duru-
-
38
yordu; fakat igalci bir Elamite gc ehri
yamalad ve dikili ta beraberinde gtrd.
Ta bundan sonra Elamn bakenti Susada
kald ve Fransz Arkeolog Jacques Jean Marie
de Morgan (1857- 1924) bulup da Avrupaya
getirdii zaman hl oradayd.
M 1550
Tp
nsanlar bazen tabii ki hastalanr ya da kaza
geirir ve yaralanrlar, iyileme sorunu ya da
iyiletirilme doal olarak herkesi ilgilendirir.
yilemenin ynlendirilmesi iin insanlar
uygun dua ve trenlerle eitli tanrlarn
gnln almaya alr, trl trensel
davran biimlerinden yararlanr veya
bitkilerin ya da hayvanlarn saaltc deeri
olduu dnlen belirli blmlerini
kullanrlard.
Bizim bildiimiz bu trden tedavilerin
ilk derlemesi M 1550 ylndan kalma bir
Msr papirsdr. 1873te Alman Arkeolog
Georg Moritz Ebers (1837- 1898) tarafndan
kefedilmitir. Buna Ebers Papirs denilir.
eitli hastalklarn tedavisi iin halk tbb
diyebileceimiz yedi yz byl ilac ve
tarifi iermektedir.
Ek Olarak
Msrllar Thebesde bakentlerini kurarak,
M I570te kuzeyi sava arabalarndan
temizlediler ve Dou Akdeniz sahilinin
belirli blmlerini igal etmeye gittiler. Bir
Msr mparatorluu kurdular ve yz yl
boyunca tarihlerinin en gl dnemini
yaadlar.
Bu sralarda Yunanllar, Yunan ana
karasnda bir uygarlk kuruyorlard. En
gl ehirleri Mikendi ve kendilerine
Mikenliler deniliyordu. Yunanistan ayr
vadilerden oluan dalk bir alan oldu-
undan ve merkezde de bir nehir bulun-
madndan Yunanllar ehir devletleri
kurdular ve tarihte on drt yzyl boyunca
birlemeyi hi baaramadlar.
M 1500
Alfabe
M 1500 yllarnda Uzakdoudaki in
yazsyla birlikte Msr hiyeroglif yazs ve
(Smerlilerden alnan) Babil iviyazs
dnyadaki en nemli yazl dillerdi. Hepsi
de mthi karmakt ve gnmze kadar
karmak kaldlar. Ayn ey ince iin de
geerlidir.
Msrllar ile Babilliler arasnda Akde-
nizin dou sahilinde yaayan Kenaniler
vard. (Yunanllar onlara Fenikeliler di-
yorlard.) Dier faaliyetlerinin yan sra,
Msrllar ile Babilliler arasnda arac grevi
gren tccarlard bunlar. Bu tccarlarn hem
Msr hem de Babil dilini bilmesi gerekliydi
ve bu da gerekten zor bir iti.
Bir gn ad bilinmeyen bir Kenaninin
aklna bir tr stenoyu benimseyerek dili
basitletirmek geldi. nsanlarn dili ko-
nuurken kardklar ortak seslerin her
birine neden ayr bir sembol verilmesin?
Bylece bu ses sembollerini kullanarak her
dilden her szc yazmak mmkn olur.
Ses sembolleri aslnda Msrllar tarafndan
kullanlmt; fakat ayn zamanda heceler ve
szckler iin de koruduklar semboller
vard. Filistinli mucit yalnzca ses
sembollerinin kullanlmasn ve szcklerin
bunlardan kurulmasn buldu.
Bu koleksiyonun ilk iki sembol aleph
(genelde kz iin kullanlan sembol) ve beth
(genelde ev iin kullanlan sembol) idi.
Sonunda bunu benimseyen Yunanllar iin
semboller alfa ve beta ol-
-
du. Hl bu semboller sistemine alfabe
diyoruz.
lk olarak M 1500 ylnda kullan lan
Fenike alfabesi, yazmay ve okumay
kolaylatrarak yazda bir devrim yaratt.
Bylece okuryazarlarn says da artt.
Grne baklrsa insanlk tarihinde
yalnzca bir kez gerekletirilen tek keif
budur. Alfabe bamsz olarak baka hibir
toplum tarafndan icat edilmemitir.
Gnmzde kullanlan btn alfabeler (bu
kitabn yazld alfabe de dahil) bu ilk
Fenike alfabesinden kalmadr.
Ek Olarak
Bu sralarda inliler teknolojik olarak ileri
gitmekteydiler. Atla ekilen aralar
gelitirdiler, su buffalosunu evcilletirdi ler
ve belirli trtllarn kozalarndan elde edilen
bir hayvani lif olan ipei kullanmaya
baladlar.
M 1375
Tektanrclk
nsanlarda eitli doast etkilere inanma
deti vardr. Her nesnenin -Gne, Ay,
aalar ve hayvanlar, hatta kabileler, uluslar
gibi soyutlamalar- kendi doast elik
eden eyi, nedeni veya koruyucusu olmas
gerekir.
Her eyi kontrol eden tek bir ilahi g
olduunu ileri sren bildiimiz ilk insan,
M 1379dan 1362ye kadar Msr yneten
Amenhotep adndaki Msrl bir firavundu.
Gne Tanrsn tek ve bir tanr olarak
kabul etti. Bu, Gnein Dnya ve insanlk
zerinde nemli bir etkisi olmas nedeniyle
mantkl geliyor. Ona gre Gne Tanrs
Atondu ve kendine de Aton memnun
anlamnda Akhenaton diyordu. Ancak
firavunun on yedi yl sren hkmdarl
tam bir baarszlkt; nk grleri, kendi
eski
39
detlerine tutunan rahipler veya Msrl lar
tarafndan kabul edilmedi.
Yine de Akhenaton geleneinin birka
kii arasnda devam etmesi ve ncile gre
Akhenatonun zamanndan bir buuk yzyl
sonra srailoullarndan kleleri Msrdan
karan efsanevi lider Musay etkilemi
olmas mmkndr. (Daha sonra gelen
Yahudiler tektanrcl Akhenatondan drt
ya da be yzyl nce yaam olan efsanevi
brahime ithaf ettiler; fakat brahime
ncilin dnda baka bir yerde
rastlanmamaktadr.)
Tektanrclk, doastnn kaosunu
azalttndan ve daha dzenli bir teolojiyi
mmkn kldndan, oktanrclktan sonra
ak bir gelimeydi.
Ek Olarak
M 1470te mthi bir volkanik patlama
Giritin kuzeyindeki Thera Adasn harap
etti. Patlamann yaratt kller Giritin
zerini battaniye gibi rtt ve sonucunda
ortaya kan tsunami kylarna bir tokat gibi
arpt. Girit adas bu olaydan yle harap
olmutu ki on be yzyllk uygarl batarak
sona erdi.
Bu ana ktadaki Mikenli Yunanllara,
Giriti ele geirme ve birka yzyl boyunca
Ege Denizinde stnlk kurma ansn
verdi. Ayn zamanda Fenikelilere de eski
dnyann en nde gelen denizcileri olma
olanan tand. Fenikeliler bin yl boyunca
byle kaldlar.
M 1200
Boyalar
nsann gzelletirme drts kar ko-
nulmazdr. Renkleri grebildiimizden,
onlar tek tek ya da kark durumda, siyah
ve beyazdan genelde daha etkileyici
buluruz. Bu nedenle Eski Ta a sa-
-
40
natlar resimlerini yapmak iin renk-
lendirilmi topra kullanmlardr.
M 3000 kadar eski bir tarihte hem
Msrda hem de inde normal halinde
beyaz ya da sarms olan kuma renk-
lendirmek iin boyalar kullanlyordu.
rnein bir bitkiden karlan mavi bir renk
olan ivit vard ve baka bir bitkinin
kknden karlan krmz bir renk olan kk
boya da. M 1400 yllarna gelindiinde
kuma btn renklerde boyanabi liyordu.
Ancak yaplan ilk boyalarda balca
problem gnete beyazlanmalar ve suda
renklerini yitirmeleriydi; bu nedenle bo-
yanan kumalar abucak soluyor ve le-
keleniyordu.
Hem gnee hem de suya ok iyi da-
yanan bir renk ise, Dou Akdenizde bir
salyangozdan elde ediliyordu. Bu rengi elde
etmek yorucu bir ili; fakat ortaya kan
krmz-mor renk parlakt ve parlak olarak da
kalyordu. Fenikedeki Sur ehri M 1200
ylnda bu boya endstrisini g