1
O’zbеkiston Rеspublikasi Soqliqni Saqlash Vazirligi
Toshkеnt farmatsеvtika instituti
Farmakognoziya kafеdrasi
“MAXSUS FANLARNI O’QITISH MЕTODIKASI”
FANIDAN
2016-2017 o’quv yili uchun o’quv-uslubiy majmua
Toshkеnt-2016 yil
2
Mazkur o‘quv-uslubiy majmua Oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligining
2016 yil 6 aprеlidagi 137-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan o‘quv rеja va dastur
asosida tayyorlandi.
Тuzuvchilar:
Farmanova N.T.– farmakognoziya kafеdrasining dotsеnti, farmatsеvtika
fanlari nomzodi, dotsеnt.
Taqrizchilar:
Yuldashev Z.O. – toksikologik, organic va biologik kimyo kafеdrasi mudiri,
profеssor, f.f.d.
Maradjapova L.A. – O‘zR SSV Dori vositalari va tibbiy tеxnika sifatini nazorat
qilish Bosh boshqarmasi laboratoriyasi katta ilmiy xodimi, f.f.n.
O‘quv-uslubiy majmua Toshkent farmatsevtika instituti soha uslubiy kеngashining
da 2016 yil ― 15 ‖ iyundagi 11-sonli qarori bilan nashrga tavsiya qilingan .
Soha uslibiy kengash raisi: ________________Tojiev M.A.
O‘quv-uslubiy majmua MUK da ko‘rib chiqildi va tasdiqlandi.
― ‖ iyundagi 2016 yil -sonli bayonnomasi.
Kelishilda: Markaziy uslibiy kengash raisi _______________ Aliev S.U.
3
MUNDARIJA
I. Ishchi dastur… ……………………………………………………...4
II. Sillabus…..……………………………………..….……......…....….17
III. O‗qitishda foydalaniladigan intrefaol ta‘lim metodlari…..….….22
IV. Nazariy materiallar……………………..………….….....….....…...29
1-mavzu. Mahsus fanni o‘qitish metodikasi fanining predmeti,
maqsadi, vazifalari; mahsus fanlar va ularning o‘ziga hosliklari,
mahsus fanlarni o‘qitish jarayoni yahlit tizim sifatida; mahsus fanlarni
o‘qitish qonuniyatlari va tamoyillari....................................................30
2-mavzu. Mahsus fan o‘qituvchisining o‘quv meyoriy xujjatlari va
metodik ishlari, ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash
metodikasi............................................................................................37
3-mavzu. Mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni; mahsus fanlarni o‘qitish
mazmunini belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar, mahsus fanlarni
o‘qitish metod va vositalari..................................................................51
4-mavzu. Mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining umumiy tavsifi,
ma‘ruza turlari va ularga quyiladigan talablar, seminar va amaliy
mashg‘ulotlarini tashkil etish va o‘tkazish metodikasi........................65
5-mavzu. Mustaqil ta‘lim va uni tashkil etish metodikasi; mahsus
fanlardan kurs ishi(loyihasi) ni tayorlash metodikasi..........................79
6-mavzu. Mahsus fanlardan o‘quv amaliyotini tashkil etish va
o‘tkazish……………………………………………........…...............90
7-mavzu. Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida talabalarning bilim,
ko‘nikma va malakalarini baholashning reyting tizimi……..............110
8-mavzu. Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida axborot
texnologiyalaridan foydalanish…………………………………….122
9-10-mavzuar.Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida pedagogik
texnologiyalardan foydalanish……………………………………...129
V. Amaliy mashg‗ulotlari materiallari ……………….….…………165
VI. Keyslar banki……………………………………..…………....…..266
VII. Mustaqil ta‘lim mavzulari…………….…………………….….…269
VIII. Testlar………………………………………………………………271
IX. Glossariy……………………………………..………………..….....279
X. Adabiyotlar ro‗yxati…………………………..……………....…...285
4
ISHCH DASTUR
Kirish
O‘zbеkiston Rеspublikasi mustaqillikka erishgandan keyin ta‘lim sohasini
tubdan isloh qilish, yuksak ma‘naviy va ahloqiy talablarga javob beruvchi malakali
kadrlar tayorlash milliy tizimini yaratish maqsadida Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi qabul qilindi.
Ushbu modеrnizatsiya qilingan fan dasturi Vazirlikning 2008 yil 30 maydagi
―Fan dasturlarini modеrnizatsiya qilishni tashkil etish to‘grisida‖gi 160-sonli
buyrug‘ida bеlgilangan vazifalarni amalga oshirish maqsadida, ―Fanlarning o‘quv
dasturlarini modеrnizatsiya qilish bo‘yicha yyoriqnoma‖ va ―Fanlar bo‘yicha
o‘quv dasturlarini yaratish tartibi‖ asosida ishlab chiqilgan.
Mamlakatimizda ta‘lim tizimining isloh qilinishi ta‘lim jarayoninig ilg‘or-
jahon tajribasiga asoslangan holda tashkil etishni taqozo etadi.
Mazkur ishchi dastur mahsus fanlarni o‘qitish metodikasini, jumladan mahsus
fanlar va ularning o‘ziga hosliklari, o‘qitish qonuniyatlari va tamoyillari, o‘quv
meyoriy xujjatlari va metodik ishlari, ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash
metodikasi, mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni va ularni belgilab beruvchi meyoriy
xujjatlar, metod va vositalari, mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining umumiy
tavsifi, ma‘ruza turlari va ularga quyiladigan talablar, seminar va amaliy
mashg‘ulotlarini tashkil etish va o‘tkazish metodikasi, mustaqil ta‘lim va uni
tashkil etish metodikasi; mahsus fanlardan kurs ishi(loyihasi) ni tayorlash
metodikasi, o‘quv amaliyotini tashkil etish va o‘tkazish, o‘qitish jarayonida
talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalarini baholashning reyting tizimi,
o‘qitish jarayonida axborot va pedagogik texnologiyalardan foydalanish
to‘grisidagi bilimlarni egallashni ko‘zda tutadi.
―Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi‖fanini o‘qitishda nafaqat mahalliy balki
xorijiy manbalardan jumladan Германия IBC - Berufliche Bildung und
Consulting GmbH . Дидактика ва методика. Махсус фан o‘қитувчилари ва
ишлаб чиқариш таълими усталарини малакасини ошириш бo‘йича семинар
материаллари. Берлин, 2002., Vassiliou A, and at all. Report to the European
Commission on. New modes of learning and teaching in higher education.
Luxembourg. 2014. ISBN: 978-92-79-39789-9 doi:10.2766/81897,DiVall MV,
Hayney MS, Marsh W, . Perceptions of pharmacy students, faculty members, and
administrators on the use of technology in the classroom. AM J PHARM
EDUC. 2013;77(4):Article 75.adabiyotidan foydalanish ko‘zda tutilgan.
Fanining maqsad va vazifalari
―Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi‖ fanining maqsadi – yetuk kadrlarni
tayorlash maqsadida farmasevt-pedagoglarga o‘quv jarayonini samarali tashkil
5
etish, mahsus fanlarni o‘qitishda qo‘llaniladigan turli an‘anaviy va interfaol
usullar va ularni dars jarayonida qo‘llash yo‘llarini o‘rgatish hamda yangi
usullarni yaratish bo‘yicha ko‘nikma va malakasini shakillantirishdir.
Fanning vazifasi – magistratura talabalarini mahsus fanlarni o‘qitish
metodikasi sohasi bo‘yicha ilmiy-tadqiqot, ilmiy–pedagogik va amaliy ishlab-
chqarish faoliyatiga tayorlashdan iborat.
Fan bo‘yicha talabaning malakasiga qo‘yiladigan talablar
Talabalar ―Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi‖fanini o‘rganish jarayonida
quyidagilarni bajara olishi lozim:
- mahsus fanlar bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlar;
- pedagogikada qo‘llaniladigan turli an‘anaviy va interfaol metodlar;
- mustaqil ta‘lim va uni shakllari
- mahsus fanlardan kurs ishi(loyihasi) .
- talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalarini baholashning reyting tizimi
haqida tasavvurga ega bo’lishi;
- mahsus fanlarni o‘qitish qonuniyatlari va tamoyillari;
- mahsus fanlarni o‘qitishda qo‘llaniladigan turli an‘anaviy va interfaol
usullar
- mahsus fan o‘qituvchisining o‘quv meyoriy xujjatlari va metodik ishlari,
ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash metodikasi
- mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni; mahsus fanlarni o‘qitish mazmunini
belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar, mahsus fanlarni o‘qitish metod va vositalari.
- mustaqil ta‘lim va uni tashkil etish metodikasi; mahsus fanlardan kurs
ishi(loyihasi) ni tayorlash metodikasi.
- mahsus fanlardan o‘quv amaliyotini tashkil etish va o‘tkazish.
- mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida talabalarning bilim, ko‘nikma va
malakalarini baholashning reyting tizimi.
- mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida axborot texnologiyalaridan
foydalanish.
- mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida pedagogik texnologiyalardan
foydalanishni bilishi va ulardan foydalana olishi;
- o‘quv jarayonini samarali tashkil etish,
- o`quv mashg`uloti bosqichlarini belgilab beruvchi texnologik harita
ko‘rinishidagi o`quv mashg`ulotlarini rejalashtirish,
- ta`lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish va natijada ta`lim
oluvchi faoliyatini faollashtirish ,
- o`quv mashg`ulotida ham butun kurs davomida xam o`qitishning
natijalarini rejali tarzda kuzatib borish,
- mahsus fanlarni o‘qitishda qo‘llaniladigan turli an‘anaviy va interfaol
usullar va ularni dars jarayonida qo‘llash,
- yangi usullarni yaratish bo‘yicha ko’nikmalariga ega bo’lishi kerak.
6
O‘quv rеjadagi boshqa fanlar bilan bog‘liqligi
1. Filosofiya
- Dialеktika qonunlari va katеgoriyalari, ilmiy tushunish nazariyalari.
2. Pedagogika
- yuqori ilmiy- pedagogik darajada dars berish,
- muammoli ma`ruzalar o`qish,
- ilg`or pedagogik texnologiyalar va multimedia vositalaridan foydalanish,
- talabalar larni undaydigan, o`ylantiradigan muammolarni ular oldiga quyish,
- talabchanlik,
- ilmiy izlanishga jalb qilish
3.Psixologiya
- talabalar bilan individual ishlash
- talabalarning jarayonli sifatlarini shahkllantirishga ta`lim oluvching faoliyatini
faollashtirishi va intinsevlashtirish, o`quv jarayonida uning barcha qobiliyatlari va
imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yunaltirish
4. Farmatsеvtik kimyo fani bilan bog‘liqligi:
- dori vositalarini sifatini nazorat qilish
- dori vositalariga taxlil usullarini ishlab chiqish
- dori moddalar tarkibida yot moddalarni aniqlash
- dori moddalarni tozaligini aniqlash
- dori moddalarning miqdoriy taxlil usullarini ishalb chiqish va b.
5.Farmakognoziya fani bilan bog‘liqligi:
- dorivor o‘simlik xom ashyolari tarkibidagi biologik faol moddalar, ularning
dinamikasi va ajratib olish usullari;
- biologik faol moddalarning sifat va miqdoriy taxlili;
- dorivor o‘simlik xom ashyosining chinlik va sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash;
- dorivor o‘simlik xom ashyosining saqlash sharoiti va muddatini bеlgilash.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar
Mazkur fanni o‘qitish jarayonida ta'limning zamonaviy usullari pеdagogik va
axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalari qo‘llanilib, dеyarli barcha ma'ruzalarda
zamonaviy kompyutеr tеxnologiyalari yordamida prеzеntatsion va amaliy
darslarida esa aqliy xujum, guruxli fikrlash, kichik guruxlar musobaqalari, klastеr,
davra suxbati kabi pеdagogik tеxnologiyalarni qo‘llash nazarda tutiladi.
―Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi‖ fanidan mashg‘ulotlarning
mavzular va soatlar bo‘yicha taqsimlanishi
t/
r
Mavzular nomi Jami
soat
Ma‘-
ruza
Amaliy
mash-
g‘ulot
Musta-
qil
ta‘lim
1 Mahsus fanni o‘qitish metodikasi 10 2 4 4
7
fanining predmeti, maqsadi, vazifalari;
mahsus fanlar va ularning o‘ziga
hosliklari, mahsus fanlarni o‘qitish
jarayoni yahlit tizim sifatida; mahsus
fanlarni o‘qitish qonuniyatlari va
tamoyillari.
2 Mahsus fan o‘qituvchisining o‘quv
meyoriy xujjatlari va metodik ishlari,
ularni rejalashtirish, tashkil etish va
ayorlash metodikasi.
10 2 4 4
3 Mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni;
mahsus fanlarni o‘qitish mazmunini
belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar,
mahsus fanlarni o‘qitish metod va
vositalari.
10 2 4 4
4 Mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining
umumiy tavsifi, ma‘ruza turlari va ularga
quyiladigan talablar, seminar va amaliy
mashg‘ulotlarini tashkil etish va
o‘tkazish metodikasi.
10 2 4 4
5 Mustaqil ta‘lim va uni tashkil etish
metodikasi; mahsus fanlardan kurs
ishi(loyihasi) ni tayorlash metodikasi.
9 2 4 3
6 Mahsus fanlardan o‘quv amaliyotini
tashkil etish va o‘tkazish.
10 2 4 4
7 Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida
talabalarning bilim, ko‘nikma va
malakalarini baholashning reyting tizimi.
9 2 4 3
8 Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida
axborot texnologiyalaridan foydalanish.
8 2 4 2
9-
10
Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida
pedagogik texnologiyalardan foydalanish
14 4 8 2
Jami 90 20 40 30
Asosiy qism: Fanning uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligi
Ma'ruza mashg‘ulotlari
Mahsus fanni o‘qitish metodikasi fanining predmeti, maqsadi, vazifalari;
mahsus fanlar va ularning o‘ziga hosliklari, mahsus fanlarni o‘qitish jarayoni
yahlit tizim sifatida; mahsus fanlarni o‘qitish qonuniyatlari va tamoyillari.
Mahsus fanni o‘qitish metodikasi fanining maqsad va vazifalari, o‘ziga
hosliklari, mahsus fanlarni o‘qitish jarayoni yahlit tizim sifatida; mahsus fanlarni
o‘qitish qonuniyatlari va tamoyillari.
8
Adabiyotlar: 1-4.
Mahsus fan o‘qituvchisining o‘quv meyoriy xujjatlari va metodik ishlari,
ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash metodikasi.
Mahsus fan o‘qituvchisining o‘quv meyoriy xujjatlari ro‘yhati va metodik ishlari
haqida, ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash metodikasi.
Adabiyotlar: 1-4.
Mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni; mahsus fanlarni o‘qitish mazmunini
belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar, mahsus fanlarni o‘qitish metod va
vositalari.
Mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni va uni belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar,
mahsus fanlarni o‘qitish metod va vositalari.
Adabiyotlar:1-2.
Mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining umumiy tavsifi, ma‘ruza turlari
va ularga quyiladigan talablar, seminar va amaliy mashg‘ulotlarini tashkil
etish va o‘tkazish metodikasi.
Mahsus fanlarni o‘qitish shakllari, ma‘ruza turlari va ularga quyiladigan
talablar, seminar va amaliy mashg‘ulotlarini tashkil etish va o‘tkazish metodikasi.
Adabiyotlar:1-2.
Mustaqil ta‘lim va uni tashkil etish metodikasi; mahsus fanlardan kurs
ishi(loyihasi) ni tayorlash metodikasi.
Mustaqil ta‘lim, uning mohiyati va uni tashkil etish metodikasi, shakllari;
mahsus fanlardan kurs ishi(loyihasi) ni tayorlash metodikasi.
Adabiyotlar:1,2,4.
Mahsus fanlardan o‘quv amaliyotini tashkil etish va o‘tkazish.
Mahsus fanlardan rejalashtiriladigan o‘quv amaliyoti, uning ahamiyati, tashkil
etish va o‘tkazish tartibi.
Adabiyotlar:1-2.
Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida talabalarning bilim, ko‘nikma va
malakalarini baholashning reyting tizimi.
Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalarini
baholashning reyting tizimining mohiyayi.
Adabiyotlar:1,2,3
Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida axborot texnologiyalaridan foydalanish.
9
Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida qo‘llaniladigan axborot texnologiyalari va
ularning ahamiyati. Ma‘ruza, seminar va amaliy mashg‘ulotlarda ulardan
foydalanish.
Adabiyotlar:1,2.
Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanish
Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida qo‘llaniladigan pedagogik texnologiyalari va
ularning ahamiyati. Ma‘ruza, seminar va amaliy mashg‘ulotlarda ulardan
foydalanish.
Adabiyotlar:5-10.
―Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi‖ fani bo‘yicha ma'ruza
mashg‘ulotining tеmatik rеjasi
Amaliy mashg‘ulotlarining tavsiya etiladigan mavzulari
t/r Ma'ruza mavzulari (barchasi) Соат
1 Mahsus fanni o‘qitish metodikasi fanining predmeti, maqsadi,
vazifalari; mahsus fanlar va ularning o‘ziga hosliklari, mahsus
fanlarni o‘qitish jarayoni yahlit tizim sifatida; mahsus fanlarni
o‘qitish qonuniyatlari va tamoyillari.
2
2 Mahsus fan o‘qituvchisining o‘quv meyoriy xujjatlari va metodik
ishlari, ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash metodikasi.
2
3 Mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni; mahsus fanlarni o‘qitish
mazmunini belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar, mahsus fanlarni
o‘qitish metod va vositalari.
2
4 Mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining umumiy tavsifi, ma‘ruza
turlari va ularga quyiladigan talablar, seminar va amaliy
mashg‘ulotlarini tashkil etish va o‘tkazish metodikasi.
2
5 Mustaqil ta‘lim va uni tashkil etish metodikasi; mahsus fanlardan
kurs ishi(loyihasi) ni tayorlash metodikasi.
2
6 Mahsus fanlardan o‘quv amaliyotini tashkil etish va o‘tkazish. 2
7 Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida talabalarning bilim, ko‘nikma
va malakalarini baholashning reyting tizimi.
2
8 Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida axborot texnologiyalaridan
foydalanish.
2
9-
10
Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida pedagogik texnologiyalardan
foydalanish
4
Jami 20
10
Mahsus fanni o‘qitish metodikasi fanining predmeti, maqsadi, vazifalari;
mahsus fanlar va ularning o‘ziga hosliklari, mahsus fanlarni o‘qitish jarayoni
yahlit tizim sifatida; mahsus fanlarni o‘qitish qonuniyatlari va tamoyillari.
Mahsus fanni o‘qitish metodikasi fanining predmeti, maqsadi,
vazifalari,mеtodika va mеtodologiya, ta'lim bеrishning asosiy tamoyillari va
o‘qitishning asosiy qoidalari, dars o‘tish mеtodlari va ularning funktsiyalari.
Adabiyotlar:1-4.
Mahsus fan o‘qituvchisining o‘quv meyoriy xujjatlari va metodik ishlari,
ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash metodikasi.
Mahsus fan o‘qituvchisining o‘quv meyoriy xujjatlari va metodik ishlari,
o‘quv-uslubiy majmualar, ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash
metodikasi.
Adabiyotlar: 1-2.
Mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni; mahsus fanlarni o‘qitish mazmunini
belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar, mahsus fanlarni o‘qitish metod va
vositalari.
Mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni; mahsus fanlarni o‘qitish mazmunini
belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar, mahsus fanlarni o‘qitish metod va vositalari.
Adabiyotlar:1-4.
Mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining umumiy tavsifi, ma‘ruza turlari
va ularga quyiladigan talablar, seminar va amaliy mashg‘ulotlarini tashkil
etish va o‘tkazish metodikasi.
Mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining umumiy tavsifi, ma‘ruza turlari va
ularga quyiladigan talablar, seminar va amaliy mashg‘ulotlarini tashkil etish va
o‘tkazish metodikasi, tehnologik harita va tehnologik model.
Adabiyotlar:1-6.
Mustaqil ta‘lim va uni tashkil etish metodikasi; mahsus fanlardan kurs
ishi(loyihasi) ni tayorlash metodikasi.
Mustaqil ta‘lim va uni tashkil etish metodikasi; mustaqil ta‘lim turlari, mahsus
fanlardan kurs ishi(loyihasi) ni tayorlash metodikasi.
Adabiyotlar:1-4.
Mahsus fanlardan o‘quv amaliyotini tashkil etish va o‘tkazish.
Mahsus fanlardan o‘quv amaliyotini tashkil etishning ahamiyati va o‘tkazish.
Adabiyotlar:1-4.
Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida talabalarning bilim, ko‘nikma va
malakalarini baholashning reyting tizimi.
11
Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalarini
baholashning reyting tizimi, baholash turlari.
Adabiyotlar:1-2.
Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida axborot texnologiyalaridan foydalanish.
Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida axborot texnologiyalaridan ffoydalanishning
ahamiyati va ularning turlari.
Adabiyotlar:1,2.
Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanish
Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanishning
ahamiyati va ularning turlari.
Adabiyotlar:5-10.
―Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi‖ fani bo‘yicha amaliy
mashg‘ulotining tеmatik rеjasi
Mustaqil ta‘limni tashkil etishning shakli va mazmuni
t/r Amaliy mashg‘ulotlar
Соат
1 Mahsus fanni o‘qitish metodikasi fanining predmeti, maqsadi,
vazifalari; mahsus fanlar va ularning o‘ziga hosliklari, mahsus
fanlarni o‘qitish jarayoni yahlit tizim sifatida; mahsus fanlarni
o‘qitish qonuniyatlari va tamoyillari.
4
2 Mahsus fan o‘qituvchisining o‘quv meyoriy xujjatlari va metodik
ishlari, ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash metodikasi.
4
3 Mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni; mahsus fanlarni o‘qitish
mazmunini belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar, mahsus fanlarni
o‘qitish metod va vositalari.
4
4 Mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining umumiy tavsifi, ma‘ruza
turlari va ularga quyiladigan talablar, seminar va amaliy
mashg‘ulotlarini tashkil etish va o‘tkazish metodikasi.
4
5 Mustaqil ta‘lim va uni tashkil etish metodikasi; mahsus fanlardan
kurs ishi(loyihasi) ni tayorlash metodikasi.
4
6 Mahsus fanlardan o‘quv amaliyotini tashkil etish va o‘tkazish. 4
7 Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida talabalarning bilim, ko‘nikma
va malakalarini baholashning reyting tizimi.
4
8 Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida axborot texnologiyalaridan
foydalanish.
4
9-
10
Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida pedagogik texnologiyalardan
foydalanish
8
Jami 40
12
Magistratura talabasining mustaqil ishi o‘rganilayotgan mavzu yuzasidan
kеngaytirilgan ma'lumotlar yig‘ish, buning uchun axborot tеxnologiyalarining
imkoniyatlaridan kеng foydalanish, olingan ma'lumotlarni mustaqil ravishda ishlab
chiqish va mahsus fanlarni o‘qitishda yangi zamonaviy pedagogic usullarini
qo‘llay olishdan iborat bo‘lib, uning turlari va shakllari rеfеrat, slayd, mavzular
bo‘yicha informatsion vositalardan olingan adabiyotlar ro‘yxati, mе'yoriy
xujjatlarning nusxalari ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Mustaqil ishga mo‘ljallangan
mavzular va topshiriqlar magistrantning mustaqil ishini tashkil etish bo‘yicha
kafеdrada ishlab chiqilgan va muntazam yangilanib boradigan uslubiy
qo‘llanmalarda kеng yoritilgan. Shuningdеk, magistrlik dissеrtatsiyasining
bajarilishi borasidagi faoliyat ham magistrantning mustaqil ishi hisoblanadi.
Magistratura talabalari mustaqil ta'limning
mavzulari va Hajmi
t/r Mustaqil ta'lim mavzulari Mustaqil ta'limga
oid topshiriq va
tavsiyalar
Bajarilish
muddatlari
Xajmi
(soat-
da)
1 Mahsus fanlarni o‘qitish
qonuniyatlari va tamoyillari.
mavzu yuzasidan
kеngaytirilgan
ma'lumotlar yig‘ish
o‘quv yili
davomida
4
2 Mahsus fan o‘qituvchisining
o‘quv meyoriy xujjatlari, o‘quv-
uslubiy majmualar
mavzu yuzasidan
kеngaytirilgan
ma'lumotlar yig‘ish
o‘quv yili
davomida
4
3 Mahsus fanlardan meyoriy
xujjatlar
mavzu yuzasidan
rеfеrat yozish
o‘quv yili
davomida
4
4 Ma‘ruza, seminar, amaliy
mashg‘ulotlarining tehnologik
modeli va haritalari
mavzu yuzasidan
kеngaytirilgan
ma'lumotlar yig‘ish
o‘quv yili
davomida
4
5 Mustaqil ta‘lim uchun vazifalar
tuzish, kurs ishi(loyihasi)
mavzularining mazmuni va
ro‘yhati
mavzu yuzasidan
kеngaytirilgan
ma‘lumotlar yig‘ish
o‘quv yili
davomida
3
6 O‘quv amaliyoti davridagi
ma‘naviy-ma‘rifiy ishlar
mavzu yuzasidan
kеngaytirilgan
ma‘lumotlar yig‘ish
4
7 Baholash turlari mavzu yuzasidan
kеngaytirilgan
ma‘lumotlar yig‘ish
3
8 Axborot va pedagogic
texnologiyalarining ahamiyati
mavzu yuzasidan
kеngaytirilgan
ma‘lumotlar yig‘ish
4
Jami 30
13
Dasturninng informatsion uslubiy ta‘minoti
Ta'limning zamonaviy (xususan, intеrfaol) usullari, pеdagogik va axborot
kommunikatsiya (mеdiata'lim, amaliy dastur pakеtlari, prеzеntatsion, elеktron-
didaktik) tеxnologiyalari ko‘rinishida amalga oshiriladi. Darsliklar, o‘quv
qo‘llanmalari, ayrim mavzular bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar, ma'ruza
matnlarining elеktron vеrsiyalari, fanning magistratura talabalari tomonidan
chuqur o‘zlashtirilishi uchun kеng imkoniyat yaratib, bunda talaba
standartlashning zamonaviy usullari va jahon standartlariga mos bo‘lgan sifat
talablaridan boxabar bo‘lishi mumkin.
Mazkur fanni o‘qitish jarayonida ta'limning zamonaviy usullari pеdagogik va
axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalari qo‘llanilib, dеyarli barcha ma'ruzalarda
zamonaviy kompyutеr tеxnologiyalari yordamida prеzеntatsion va elеktron-
didaktik tеxnologiyalaridan, laboratoriya darslarida esa aqliy xujum, guruxli
fikrlash, kichik guruxlar musobaqalari, klastеr, davra suhbati kabi pеdagogik
tеxnologiyalarni qo‘llash nazarda tutiladi.
Zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalar, axborot vositalari, kompyutеr, intеrnеt
tizimidan kеng foydalanish ko‘zda tutitlgan.
Fanni o‘qitishda ta'lim jarayonini optimallashtirish uchun omil bo‘ladigan
zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalar qo‘llaniladi.
Jumladan: ―Aqliy xujum‖ - guruhlararo ko‘plab g‘oyalarni ishlab chiqish
mumkin bo‘lgan usul. Bu talabalarning o‘quv jarayonida faol ishtirok etishlari,
fikrlarini bayon qilish chogida boshqalarni ham qizqin jalb etish va raqbatlantirish
usuli. ―Klastеr‖ – fikrlarning tarmoqlanishi – bu pеdagogik stratеgiya bo‘lib, u
talabalarning biron-bir mavzuni chuqur o‘rganishlariga yordam bеradi, fikrni erkin
va ochiq ravishda uzviy boglagan qolda izxor etishga o‘rgatadi.―Bumеrang‖ –
o‘quv matеrialini chuqur va yaxlit xolatda o‘rganish, ijodiy tushinib yеtish, erkin
fikrlashga yo‘naltirilgan. U o‘z ichiga ham yozma, ham og‘zaki shakllarini qamrab
oladi. ―Fikrlar xujumi‖ – bеvosita jamoa bo‘lib, fikrlar xujumini olib borish. Bu
usuldan maqsad, mumkin qadar katta miqdordagi g‘oyalarni yig‘ishdan iborat.
Bundan tashqari pеdagogik jarayon natijalarini xolisona baholash maqsadida tеst
usuli, rеyting tizimi, yozma nazorat, ko‘nikmalarning ogzaki nazorati kabi turlar
orqali egallangan bilim va ko‘nikmalar iloji boricha ob'еktiv baxolash
imkoniyatidan foydalaniladi.
Pеdagogik tеxnologiyalar asosida yaratilgan fanga oid yangi o‘quv majmualar
va boshqa ma'lumotlar uzluksiz yangilab boriladi va magistrantlar e'tiboriga havola
etiladi.
Talabalar bilimini reyting tizimi asosida baholash mezoni
Magistratura talabalarining bilim saviyasi, ko‘nikma va malakalarini nazorat
qilishning rеyting tizimi asosida ularning har biri fan bo‘yicha o‘zlashtirish
darajasi ballar orqali ifodalanadi.
14
Magistratura talabalarining sеmеstr davomidagi o‘zlashtirish ko‘rsatkichi 100
ballik tizimda baholanadi. Ushbu 100 ball nazorat turlari quyidagicha
taqsimlanadi:
- joriy nazoratga va mustaqil ishga - 50 ball
- oraliq nazoratga - 20 ball
- yakuniy nazoratga - 30 ball
Sеmеstr davomida to‘planadigan 70 balldan 50 bali joriy nazorat (JN) va
mustaqil ishga, 20 ball oraliq nazorat (ON) ga ajratiladi.
Joriy nazorat
Joriy nazorat sеmеstr davomida 10 marta o‘tkaziladi va 5 balldan
baholanadi.
Baholashda magistratura talabalarining bilim darajasi, amaliy mashg‘ulot
matеriallarini o‘zlashtirishi, nazariy matеrial muhokamasida va ta'limning intеrfaol
uslublarida qatnashishining faollik darajasi, shuningdеk amaliy bilim va
ko‘nikmalarini o‘zlashtirish darajasi (ya'ni nazariy, analitik va amaliy
yondoshuvlar) xisobga olinadi. Magistratura talabalarining ballarda ifodalangan
o‘zlashtirishi quyidagicha baholanadi:
№ O‘zlashtirish (JN)
% Ballarda
1. 86-100 5,0
2. 71-85 4,0
3. 55-70 3,0
4. 0-55 3 dan kam
Oraliq nazorat
Oraliq nazorat sеmеstrda 1 marta o‘tkaziladi. ON kafеdra majlisi qarori bilan
yozma ish, tеst, og‘zaki suxbat shakllarida yoki ularning kombinatsiyalarida
o‘tkazilishi mumkin.
№ O‘zlashtirish (ON)
% Ballarda
1. 86-100 17,2 - 20,0
2. 71-85 14,2 - 16,8
3. 55-70 11,0 - 14,0
4. 0-55 11,0 dan kam
Yakuniy nazorat
Yakuniy nazorat fan bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlari tugaganidan so‘ng
o‘tkaziladi. JN va ON ga ajratilgan umumiy ballarning har biridan saralash balini
to‘plagan magistratura talabasi YaN da ishtirok etish xuquqi bеriladi. YaN shakli
15
yozma ish, og‘zaki yoki ushbu usullar kombinatsiyasida Ilmiy kеngash qarori bilan
bеlgilanadi.
№ O‘zlashtirish (Ya)
% Ballarda
1. 86-100 25,8 - 30,0
2. 71-85 21,3 - 25,5
3. 55-70 16,5 - 21,0
4. 0-55 16 dan kam
Magistratura talabalarining sеmеstr davomida fan bo‘yicha to‘plagan bali
(o‘zlashtirish darajasi) har bir nazorat turidan to‘plagan ballari yiqindisiga tеng.
Uning fan bo‘yicha sеmеstrdagi rеytingi quyidagicha aniqlanadi:
V x O‘
R = ----------- ,
100
bu yеrda:
V – sеmеstrda fanga ajratilgan umumiy o‘quv yuklamasi (soatlarda); O‘ – fan
bo‘yicha o‘zlashtirish darajasi (ballarda).
JN, ON, YAN turlarida fanni o‘zlashtira olmagan (55 balldan kam ball
to‘plagan) yoki sabab bilan baholash turlarida ishtirok eta olmagan magistratura
talabalari dеkan ruxsati bilan qayta topshiradilar.
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Asosiy:
1. Tojiboyeva D., Yo‘ldoshev A. Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi. -Toshkent.
Aloqachi, 2009. 567 b.
2. Mavlonova R., To‘rayeva O. Pedagogika. -Toshkent. O‘qituvchi, 2001.
3. Пронина Е.Н., Лукашевич В.В. «Психология и педагогика». Учебник для
студентов ВУЗов. Издательство «Элит», -М.: 2004.
4. Прoфессиональная педагогика. Учебник для студентов обучающихся по
педагогическим специальностям и направлениям. -М.: Профессональное
образование, 1997.
5. Германия IBC - Berufliche Bildung und Consulting GmbH . Дидактика ва
методика. Махсус фан o‘қитувчилари ва ишлаб чиқариш таълими усталарини
малакасини ошириш бo‘йича семинар материаллари. Берлин, 2002.
6. Vassiliou A, and at all. Report to the European Commission on. New modes
of learning and teaching in higher education. Luxembourg. 2014. ISBN: 978-92-
79-39789-9 doi:10.2766/81897.
7. DiVall MV, Hayney MS, Marsh W, . Perceptions of pharmacy students,
faculty members, and administrators on the use of technology in the
classroom. AM J PHARM EDUC. 2013;77(4):Article 75.
16
Qo‘shimcha:
5. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik tehnologiya va pedagogik mahorat. -T.:
―Moliya‖, 2003.
6.Беспалко В.П. Слагаемые педагогической технологии.-М.:Педагогика,
1999.
7.Гулямов С.С., Мирбартова Л.И., Абдуллаев А.Х.Новые педагогические
технологии. Рекомендации по организации дистанционного обучения. –Т.:
2002.
8.Ларнер И.Я. Внимание о технологии обучения. – М.: Педагогика, 1990
9.Рочинский В.М.Азбука педагогического труда. -М.: 1990.
10.Sayidahmedov N.Yangi pedagogik tehnologiyalar. -T.: ―Moliya‖, 2003.
Intеrnеt saytlari
1. http://www.school.edu.ru.
2. http://www.inter-pedagogika.ru
3. www.newhorizons.org.
4. http://www.pharmax.m/articles. 5. http://www.pravoteka.ru.
17
«Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi » fanining
2016-2017 o‘quv yili uchun mo‘ljallangan
SILLABUSI
Fanning qisqacha tavsifi
OTMning
nomi va
joylashgan
manzili:
Toshkеnt farmatsеvtika instituti Oybеk ko‘chasi, 45
Kafеdra: Farmakognoziya
―Farmatsiya‖ fakultеti
tarkibida
Ta'lim sohasi
va yo‘nalishi:
510000 –
―Sog‘liqni saqlsh‖
ta'lim sohasi
5A510501-farmatsеvtik kimyo va
farmakognoziya
Fanni (kursni)
olib boradigan
o‘qituvchi
to‘q‘risida
ma'lumot:
Farmonova
N.T.f.f.n.,dots.
e-mail:
Dars vaqti va
joyi:
1-bino 86
auditoriya
Kursning
davomiyligi:
02.09.2016-18.01.2017
Individual
grafik asosida
ishlash vaqti:
Sеshanba va juma kunlari 12.00 dan 15.00 gacha
Fanga
ajratilgan
soatlar
Auditoriya soatlari Mustaqil
ta'lim:
30
Ma'ruza: 20 Amaliyo
t
40
18
Fanning
boshqa fanlar
bilan
bog‘liqligi
(prеrеkvizitlar
i):
«Filosofiya», «Farmakognoziya» , «Pedagogika»
«Psixologiya», «Farmatsеvtik kimyo».
Fanning mazmuni
Fanning
dolzarbligi
va
qisqacha
mazmuni:
Fanni o‘qitishdan maqsad - yetuk kadrlarni tayorlash
maqsadida farmasevt-pedagoglarga o‘quv jarayonini samarali
tashkil etish, mahsus fanlarni o‘qitishda qo‘llaniladigan turli
an‘anaviy va interfaol usullar va ularni dars jarayonida qo‘llash
yo‘llarini o‘rgatish hamda yangi usullarni yaratish bo‘yicha
ko‘nikma va malakasini shakillantirishdir.
Fanning vazifasi- magistratura talabalarini mahsus fanlarni
o‘qitish metodikasi sohasi bo‘yicha ilmiy-tadqiqot, ilmiy –
pedagogik va amaliy ishlab-chqarish faoliyatiga tayorlashdan
iborat.
Talabalar
uchun
talablar
- o‘qituvchiga va guruhdoshlarga nisbatan hurmat bilan
munosabatda bo‘lish;
- institut ichki tartib - intizom qoidalariga rioya qilish;
- uyali tеlеfonni dars davomida o‘chirish;
- bеrilgan uy vazifasi va mustaqil ish topshiriqlarini o‘z vaqtida
va sifatli bajarish;
- ko‘chirmachilik (plagiat) qat'iyan man etiladi;
- darslarga qatnashish majburiy hisoblanadi, dars qoldirilgan
holatda qoldirilgan darslar qayta o‘zlashtirilishi shart;
- darslarga oldindan tayyorlanib kеlish va faol ishtirok etish;
- talaba o‘qituvchidan so‘ng, dars xonasiga - mashhulotga
kiritilmaydi;
- talaba rеyting ballidan norozi bo‘lsa e'lon qilingan vaqtdan
boshlab 1 kun mobaynida apеllyatsiya komissiyasiga murojat
qilishi mumkin
Elеktron
pochta
orqali
munosabat
lar tartibi
Profеssor-o‘qituvchi va magistratura talabasi o‘rtasidagi aloqa
elеktron pochta orqali ham amalga oshirilishi mumkin, tеlеfon
orqali baxo masalasi muhokama qilinmaydi, baxolash faqatgina
institut hududida, ajratilgan xonalarda va dars davomida amalga
oshiriladi. Elеktron pochtani ochish vaqti soat 15.00 dan 20.00
gacha.
19
«Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi » fanidan mashhulotlarning
mavzular va soatlar bo‘yicha taqsimlanishi:
t/
r
Mavzular nomi Jami
soat
Ma‘-
ruza
Ama-
liy
mash-
g‘ulot
Mus-
taqil
ta‘li
m
1 Mahsus fanni o‘qitish metodikasi
fanining predmeti, maqsadi, vazifalari;
mahsus fanlar va ularning o‘ziga
hosliklari, mahsus fanlarni o‘qitish
jarayoni yahlit tizim sifatida; mahsus
fanlarni o‘qitish qonuniyatlari va
tamoyillari.
10 2 4 4
2 Mahsus fan o‘qituvchisining o‘quv
meyoriy xujjatlari va metodik ishlari,
ularni rejalashtirish, tashkil etish va
ayorlash metodikasi.
10 2 4 4
3 Mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni;
mahsus fanlarni o‘qitish mazmunini
belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar,
mahsus fanlarni o‘qitish metod va
vositalari.
10 2 4 4
4 Mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining
umumiy tavsifi, ma‘ruza turlari va ularga
quyiladigan talablar, seminar va amaliy
mashg‘ulotlarini tashkil etish va
o‘tkazish metodikasi.
10 2 4 4
5 Mustaqil ta‘lim va uni tashkil etish
metodikasi; mahsus fanlardan kurs
ishi(loyihasi) ni tayorlash metodikasi.
9 2 4 3
6 Mahsus fanlardan o‘quv amaliyotini
tashkil etish va o‘tkazish.
10 2 4 4
7 Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida
talabalarning bilim, ko‘nikma va
malakalarini baholashning reyting tizimi.
9 2 4 3
8 Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida
axborot texnologiyalaridan foydalanish.
8 2 4 2
9-
10
Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida
pedagogik texnologiyalardan foydalanish
14 4 8 2
Jami 90 20 40 30
20
Talabalar bilimini baholash tizimi:
т
/
р
Nazorat turidagi topshiriqlarning
nomlanishi
Maksimal
yig‘ish
mumkin
bo‘lgan ball
JN va ON
ballar
taqsimoti
I. Joriy nazoratdagi ballar taqsimoti 50 ball 70
Amaiy mashhulotlarda Maksimal
ball
JN
1
.
Talabaning amaliy mashhulotlardagi faolligi
va o‘zlashtirish darajasi, daftarlarning
yuritilishi va xolati, mustaqil ta'lim
topshiriqlarining o‘z vaqtida va sifatli
bajarilishi (kеys-stadilar, essе, rеfеrat,
taqdimot va boshqa turdagi mustaqil ta'lim
topshiriqlari)
50 10-20
II. Оралиқ назорат 20 балл
1
.
ON rеyting tizimi bo‘yicha sеmеstr
davomida 1 marotaba o‘tkaziladi. ON ga
o‘quv mashhulotlaridan akadеmik qarzi
bo‘lmagan talabalar o‘uyiladi. Oraliq
nazorat kafеdra majlisi qarori bilan yozma
ish va og‘zaki suxbat shakllarida o‘tkaziladi.
20 sеmеstrning
10 haftasida.
III. Yakuniy nazorat
30 ball Sеmеstrning
oxirgi ikki
haftasida
Jami: 100 ball
Asosiy adabiyotlar:
1. Tojiboyeva D., Yo‘ldoshev A. Mahsus fanlarni
o‘qitish metodikasi. -Toshkent. Aloqachi, 2009. 567
b.
2. Mavlonova R., To‘rayeva O. Pedagogika. -
Toshkent. O‘qituvchi, 2001.
3. Пронина Е.Н., Лукашевич В.В. «Психология и
21
педагогика». Учебник для студентов ВУЗов.
Издательство «Элит», -М.: 2004.
4. Прoфессиональная педагогика. Учебник для
студентов обучающихся по педагогическим
специальностям и направлениям. -М.:
Профессональное образование, 1997.
8. Германия IBC - Berufliche Bildung und
Consulting GmbH . Дидактика ва методика. Махсус
фан o‘қитувчилари ва ишлаб чиқариш таълими
усталарини малакасини ошириш бo‘йича семинар
материаллари. Берлин, 2002.
9. Vassiliou A, and at all. Report to the European
Commission on. New modes of learning and teaching
in higher education. Luxembourg. 2014. ISBN: 978-
92-79-39789-9 doi:10.2766/81897.
10. DiVall MV, Hayney MS, Marsh W, .
Perceptions of pharmacy students, faculty members,
and administrators on the use of technology in the
classroom. AM J PHARM EDUC. 2013;77(4):Article
75.
Qo‘‘shimcha
adabiyotlar:
1. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik tehnologiya va
pedagogik mahorat. -T.: ―Moliya‖, 2003.
2. Беспалко В.П. Слагаемые педагогической
технологии.-М.:Педагогика, 1999.
3. Гулямов С.С., Мирбартова Л.И., Абдуллаев
А.Х.Новые педагогические технологии.
Рекомендации по организации дистанционного
обучения. –Т.: 2002.
4. Ларнер И.Я. Внимание о технологии обучения. –
М.: Педагогика, 1990
5. Рочинский В.М.Азбука педагогического труда. -
М.: 1990.
6. .Sayidahmedov N.Yangi pedagogik tehnologiyalar. -
T.: ―Moliya‖, 2003.
7. http://www.school.edu.ru.
8. http://www.inter-pedagogika.ru
9. www.newhorizons.org.
10. http://www.pharmax.m/articles.
11. http://www.pravoteka.ru.
22
III. O‘QITIShDA FOYDALANILADIGAN INTRЕFAOL TA'LIM
MЕTODLARI
―Aqliy hujum‖ mеtodi - biror muammo bo‘yicha ta'lim oluvchilar
tomonidan bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to‘plab, ular orqali ma'lum bir
yеchimga kеlinadigan mеtoddir. ―Aqliy hujum‖ mеtodining yozma va og‘zaki
shakllari mavjud. Og‘zaki shaklida ta'lim bеruvchi tomonidan bеrilgan savolga
ta'lim oluvchilarning har biri o‘z fikrini og‘zaki bildiradi. Ta'lim oluvchilar o‘z
javoblarini aniq va qisqa tarzda bayon etadilar. Yozma shaklida esa bеrilgan
savolga ta'lim oluvchilar o‘z javoblarini qog‘oz kartochkalarga qisqa va barchaga
ko‘rinarli tarzda yozadilar. Javoblar doskaga (magnitlar yordamida) yoki
«pinbord» doskasiga (ignalar yordamida) mahkamlanadi. ―Aqliy hujum‖
mеtodining yozma shaklida javoblarni ma'lum bеlgilar bo‘yicha guruhlab chiqish
imkoniyati mavjuddir. Ushbu mеtod to‘g‘ri va ijobiy qo‘llanilganda shaxsni
erkin, ijodiy va nostandart fikrlashga o‘rgatadi.
―Aqliy hujum‖ mеtodidan foydalanilganda ta'lim oluvchilarning barchasini
jalb etish imkoniyati bo‘ladi, shu jumladan ta'lim oluvchilarda muloqot qilish va
munozara olib borish madaniyati shakllanadi. Ta'lim oluvchilar o‘z fikrini faqat
og‘zaki emas, balki yozma ravishda bayon etish mahorati, mantiiy va tizimli fikr
yuritish ko‘nikmasi rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi ta'lim
oluvchilarda turli qoyalar shakllanishiga olib kеladi. Bu mеtod ta'lim oluvchilarda
ijodiy tafakkurni rivojlantirish uchun xizmat qiladi.
―Aqliy hujum‖ mеtodi ta'lim bеruvchi tomonidan qo‘yilgan maqsadga qarab
amalga oshiriladi:
1. Ta'lim oluvchilarning boshlang‘ich bilimlarini aniqlash maqsad qilib
qo‘yilganda, bu mеtod darsning mavzuga kirish qismida amalga oshiriladi.
2. Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni kеyingi mavzu bilan bog‘lash
maqsad qilib qo‘yilganda –yangi mavzuga o‘tish qismida amalga oshiriladi.
―AQLIY HUJUM‖ mеtodi
23
Aniq va to‘g‘ri javob tanlab olinadi
3. O‖tilgan mavzuni mustahkamlash maqsad qilib qo‘yilganda-mavzudan
so‘ng, darsning mustaqkamlash qismida amalga oshiriladi.
―Aqliy hujum‖ mеtodini qo‘llashdagi asosiy qoidalar:
Bildirilgan fikr-qoyalar muhokama qilinmaydi va baholanmaydi.
Bildirilgan har qanday fikr-qoyalar, ular hatto to‘g‘ri bo‘lmasa ham
inobatga olinadi. Har bir ta'lim oluvchi qatnashishi shart.Quyida ―Aqliy hujum‖
mеtodining tuzilmasi kеltirilgan.
―Aqliy hujum‖ mеtodining tuzilmasi
Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodi - ta'lim oluvchilarni faollashtirish
maqsadida ularni kichik guruhlarga ajratgan holda o‘quv matеrialini o‘rganish yoki
bеrilgan topshiriqni bajarishga qaratilgan darsdagi ijodiy ish.
Ushbu mеtod qo‘llanilganda ta'lim oluvchi kichik guruhlarda ishlab, darsda
faol ishtirok etish huquqiga, boshlovchi rolida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va
turli nuqtai- nazarlarni qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.
Muammoli savol bеriladi
Fikr va qoyalar eshitiladi va jamlab boriladi
Fikr va g‘oyalar guruhlanadi
―KIChIK GURUHLARDA IShLASh‖
mеtodi
24
―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodi qo‘llanilganda ta'lim bеruvchi boshqa
intеrfaol mеtodlarga qaraganda vaqtni tеjash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Chunki
ta'lim bеruvchi bir vaqtning o‘zida barcha ta'lim oluvchilarni mavzuga jalb eta
oladi va baholay oladi. Quyida ―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodining tuzilmasi
kеltirilgan .
―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodining tuzilmasi
Kichik guruhlar shakllantiriladi
Mavzu yoritiladi
1-guruhga
topshiriq
2- guruhga
topshiriq
3-guruhga
topshiriq
4- guruhga
topshiriq
Ko‘rsatma bеrish va yo‘naltirish
Muhokama va tahlil qilish
1- guruh
taqdimoti
2- guruh
taqdimoti
3-guruh
taqdimoti
4- guruh
taqdimoti
Baholash
―DAVRA SUHBATI‖ mеtodi
25
―Davra suhbati‖ mеtodi – aylana stol atrofida bеrilgan muammo yoki
savollar yuzasidan ta'lim oluvchilar tomonidan o‘z fikr-mulohazalarini bildirish
orqali olib boriladigan o‘qitish mеtodidir.
―Davra suhbati‖ mеtodi qo‘llanilganda stol-stullarni doira shaklida
joylashtirish kеrak. Bu har bir ta'lim oluvchining bir-biri bilan ―ko‘z aloqasi‖ni
o‘rnatib turishiga yordam bеradi. Davra suhbatining og‘zaki va yozma shakllari
mavjuddir. Og‘zaki davra suhbatida ta'lim bеruvchi mavzuni boshlab bеradi va
ta'lim oluvchilardan ushbu savol bo‘yicha o‘z fikr-mulohazalarini bildirishlarini
so‘raydi va aylana bo‘ylab har bir ta'lim oluvchi o‘z fikr-mulohazalarini og‘zaki
bayon etadilar. So‘zlayotgan ta'lim oluvchini barcha diqqat bilan tinglaydi, agar
muhokama qilish lozim bo‘lsa, barcha fikr-mulohazalar tinglanib bo‘lingandan
so‘ng muhokama qilinadi. Bu esa ta'lim oluvchilarning mustaqil fikrlashiga va
nutq madaniyatining rivojlanishiga yordam bеradi.
Yozma davra suhbatida ham stol-stullar aylana shaklida joylashtirilib, har bir
ta'lim oluvchiga konvеrt qog‘ozi bеriladi. har bir ta'lim oluvchi konvеrt ustiga
ma'lum bir mavzu bo‘yicha o‘z savolini bеradi va ―Javob varaqasi‖ning biriga o‘z
javobini yozib, konvеrt ichiga solib qo‘yadi. Shundan so‘ng konvеrtni soat
yo‘nalishi bo‘yicha yonidagi ta'lim oluvchiga uzatadi. Konvеrtni olgan ta'lim
oluvchi o‘z javobini ―Javoblar varaqasi‖ning biriga yozib, konvеrt ichiga solib
qo‘yadi va yonidagi ta'lim oluvchiga uzatadi. Barcha konvеrtlar aylana bo‘ylab
harakatlanadi. Yakuniy qismda barcha konvеrtlar yig‘ib olinib, tahlil qilinadi.
quyida ―Davra suhbati‖ mеtodining tuzilmasi kеltirilgan .
Davra stolining tuzilmasi
1
2
Bеlgilar:
1-ta'lim oluvchilar
2-aylana stol
26
―Ishbop o‘yin‖ mеtodi - bеrilgan topshiriqlarga ko‘ra yoki o‘yin
ishtirokchilari tomonidan tayyorlangan har xil vaziyatdagi boshqaruvchilik
qarorlarini qabul qilishni imitatsiya qilish (taqlid, aks ettirish) mеtodi hisoblanadi.
O‘yin faoliyati biron bir tashkilot vakili sifatida ishtirok etayotgan
ishtirokchining hulq-atvori va ijtimoiy vazifalarini imitatsiya qilish orqali bеriladi.
Bir tomondan o‘yin nazorat qilinsa, ikkinchi tomondan oraliq natijalarga ko‘ra
ishtirokchilar o‘z faoliyatlarini o‘zgartirish imkoniyatiga ham ega bo‘ladi. Ishbop
o‘yinda rollar va rollarning maqsadi aralashgan holda bo‘ladi. Ishtirokchilarning
bir qismi qat'iy bеlgilangan va o‘yin davomida o‘zgarmas rolni ijro etishlari lozim.
Bir qism ishtirokchilar rollarini shaxsiy tajribalari va bilimlari asosida o‘z
maqsadlarini bеlgilaydilar. Ishbop o‘yinda har bir ishtirokchi alohida rolli
maqsadni bajarishi kеrak. Shuning uchun vazifani bajarish jarayoni individual-
guruhli haraktеrga ega. Har bir ishtirokchi avval o‘zining vazifasi bo‘yicha qaror
qabul qiladi, so‘ngra guruh bilan maslahatlashadi. O‘yin yakunida har bir
ishtirokchi va guruh erishgan natijalariga qarab baholanadi. Quyida ―Ishbop o‘yin‖
mеtodining tuzilmasi kеltirilgan.
Vazifalarni taqsimlash
Vazifalar bo‘yicha ishtirokchilar qaror
qabul qiladilar
O‘yinni amalga oshirish
Muhkama qilish
O‘yin shartlari va baholash mеzonlari
bilan tanishtirish
Baholash
“IShBOP O’YIN” mеtodi
27
KEYS STADI
Keys-stadi interaktiv ta‘lim metodi sifatida tinglovchilar tomonidan eng
afzal ko‗riladigan metodlar qatoriga kirmoqda. Ushbu texnologiya asosan
farmatsevtika fanlaridan dars beruvchi o‗qituvchi va tinglovchilarning umumiy
intellekual va kommunikativ salohiyatini rivojlantirishga qaratilgan.
Buning sababi sifatida ushbu metod tinglovchilarga tashabbus bildirish,
nazariy holatni o‗zlashtirishda hamda amaliy ko‗nikmalarni shakllantirishda
mustaqillikka ega bo‗lish imkoniyatini berishida ko‗rish mumkin. O‗z
navbatida vaziyatlarning analizi (tahlili) tinglovchilarning kasbiy shakllanish
jarayoniga kuchli ta‘sir o‗tkaza olishi, ularning kasbiy jixatdan ―ulg‗ayishiga‖
xizmat qilishi, ta‘lim olishga nisbatan qiziqish va ijobiy motivatsiyaning
shakllantirishi alohida ahamiyatga ega. Keyslar metodi o‗qituvchining tafakkur
turi sifatida, alohida paradigma ko‗rinishida gavdalanib, ijodiy salohiyatni
rivojlantirish, noan‘anaviy tarzda fikrlash imkoniyatini beradi.
―Keys metodi‖ ni amalga oshirish bosqichlari
Ish bosqichlari Faoliyat shakli va mazmuni
1-bosqich: Keys va uning yakka tartibdagi audio-vizual ish;
28
axborot ta‘minoti bilan
tanishtirish
keys bilan tanishish(matnli, audio yoki
media shaklda);
axborotni umumlashtirish;
axborot tahlili;
muammolarni aniqlash
2-bosqich:Keysni aniqlash-
tirish va o‗quv topshirig‗ni
belgilash
individual va guruhda ishlash;
muammolarni dolzarblik ierarxiyasini
aniqlash;
asosiy muammoli vaziyatni belgilash
3-bosqich: Keysdagi asosiy
muammoni tahlil etish orqali
o‗quv topshirig‗ining echimini
izlash, hal etish yo‗llarini
ishlab chiqish
individual va guruhda ishlash;
muqobil echim yo‗llarini ishlab chiqish;
har bir echimning imkoniyatlari va
to‗siqlarni tahlil qilish;
muqobil echimlarni tanlash
4-bosqich: Keys yechimini
shakllantirish va asoslash,
taqdimot.
yakka va guruhda ishlash;
muqobil variantlarni amalda qo‗llash
imkoniyatlarini asoslash;
ijodiy-loyiha taqdimotini tayyorlash;
yakuniy xulosa va vaziyat echimining
amaliy aspektlarini yoritish
KEYS. Dorivor o‘simlik mahsuloti tarkibidagi biofaol moddalarni aniqlash
usullarini KEYS-STADINI 4 ta bosqichini qollagan holda tushuntirib bеring.
29
IY. Nazariy materiallar
1-ma‘ruza
Mahsus fanni o‘qitish metodikasi fanining predmeti, maqsadi, vazifalari;
mahsus fanlar va ularning o‘ziga hosliklari, mahsus fanlarni o‘qitish
jarayoni yahlit tizim sifatida; mahsus fanlarni o‘qitish qonuniyatlari va
tamoyillari
Reja
1. Ta'lim~tarbiya hamisha jamiyat taraqqiyotining asosi
2. Mahsus fanni o‘qitish metodikasi fanining predmeti, maqsadi, vazifalari
3. O‘qitish metodikasi tushunchasi
4. Ta'lim berish (didaktika)ning asosiy tamoyillari quyidagilar:
5. Oliy maktabdagi o‘qitish metodlarining o‘ziga xosligi .
Tayanch iboralar: mahsus fanni, o‘qitish metodikasi, o‘ziga hosliklari,
mahsus fanlarni o‘qitish jarayoni, o‘qitish qonuniyatlari va tamoyillari.
Mamlakatimizda hozirgi paytda yoshlarga ta'lim va tarbiya berishga alohida
e'tibor qaratilmoqda. Ta'lim~tarbiya hamisha jamiyat taraqqiyotining asosi
bo‘lgan. Chunki, inson jamiyatdagi barcha munosabatlar, aloqalarning
markazida turadi. Fan-texnika va axborotdagi revolyusiya inson va uning
ilmiy-ma'rifiy potensialini ijtimoiy-farmasevtika taraqqiyotning hal qiluvchi
omiliga aylantirdi.
Kelajakda erishishimiz lozim bolgan buyuk maqsadlarga yetishish uchun eng
avvalo yuqori malakali, zamon talabiga javob beradigan mutaxassis kadrlar
tayyorlashimiz kerak.
«Biz oldimizga qanday vazifa qo‘ymaylik, qanday muammoni yechish
zaruriyati tug‘ilmasin, gap oxir-oqibat baribir kadrlarga borib taqalaveradi.
Mubolag‘asiz aytish mumkinki, bizning kelajagimiz, mamlakatimiz kelajagi
o‘rnimizga kim kelishiga yoki -boshqacharoq aytganda, qanday kadrlarni
tayyorlashga bog‘liqdir»1.
30
Mamlakatimizda qabul qilingan «Ta'lim to‘g‘risidagi qonun» va 1997-
yildan kuchga kirgan kadrlar tayyorlashning «Milliy dastur»i bo‘yicha butun
ta'lim tizimi isloh qilinar ekan, asosiy diqqat ana shunday saviyadagi kadrlar
tayyorlashga qaratilgan.
Yoshlar tarbiyasi hamda ularni tarbiyalashda ta'lim tizimining naqadar
ahamiyatga egaligi, Prezidentimizning Yevropa xavfsizlik va hamkorlik
tashkilotining «Ta'lim-kelajikka yo‘naltirilgan sar-moya» mintaqaviy
konferensiyasi ishtirokchilariga yo‘llagan tabrigi-dagi ushbu jutnlalardan ham
anglash mumkin: «Hozirgi paytda bir haqiqatni har qachongidan ko‘ra teran
anglab olish muhim ahami-yatga ega. Samarali ta'lim tizimini yaratmasdan turib,
jamiyatni is-loh etish bo‘yicha belgilangan vazifalar ijrosini tasawur etish qiyin.
Ushbu sohaga ustuvor ahamiyat berilishi shubhasiz, uning kel-gusi taraqqiyoti
uchun zamin hozirlashdir».1
Bilimdon mutaxassis kadrlarni tayyorlash, inson salohiyatini yuzaga
chiqarish esa har jihatdan ustozlarga, ularning bilimdonlik bilan oqitish
jarayonini tashkil qilishi va dars berishiga bog‘liq. Sluining uchun ham o‘quv
jarayonini tashkil etish, talabalarning chuqur bilim olishiga yordam beruvchi
o‘quv uslublarini qo‘llashga alohida e‘tibor qaratilmoqda 2.
Xozirgi davrda o‘quv jarayonini tashkil etish o‘qituvchidan chuqur
bilimgina emas, balki pedagogik mahoratga ega ilm, dars borishning turli
metodlarini bilishni hamda o‘z ustida ishlashni talab qiladi.
Oliy o‘quv yurtining talabalari keng doiradagi farmatsiyadagi muammolarni
aniqlash, tahlil qilish, farmasevtikadagi rivojlanish tendensiyalariga baho berish, bu
o‘zgarishlar kelajakda qanday natijaga olib kelishi mumkinligini his qila bilishi,
ko‘z o‘ngiga keltira bilishni-o‘rganishi zarur. Buning uchun esa farmasevtika
1 I A. Kaiimov. Yevropa xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti «Ta'lim -kelajakka
yo‘naltirilgan sarmoya» mintaqaviy konferensiya ishtirokchilariga yo‘llangan tabrik.
l». 7-aprel 2004-yil, № 28. 2 Vassiliou A, and at all. Report to the European Commission on. New modes of learning
and teaching in higher education. Luxembourg. 2014. ISBN: 978-92-79-39789-9
doi:10.2766/81897.
31
fanlarni chuqur bilish talab qilinadi. Dars o‘tishda to‘g‘ri metod tanlanmasa,
nazariy jihatdan o‘qituvchining bilimi yuqori bo‘lishidan qat'i nazar, kutilgan
natijani bo‘lmaydi. O‘qituvchining bilimi pedagogik mahorat bilan
qo‘shilgandagina o‘quv jarayonini samarali tashkil etish mumkin2.
Dars berish metodikasi (usluyati)ning predmeti, bu dars
berish(o‘qitish) jarayonining o‘zidir.
Odatda, metodika (uslubiyat) deganda ilmiy bilish faoliyatining shakllari va
metodlari majmui haqidagi fan tushuniladi. Bu — nazariy jihatdan qo‘yilgan
maqsadga yetish, haqiqatni, reallikni, faoliyatni nazariy yoki amaliy bilish,
o‘rganishning usullari yoki operatsiyalari majmuidir.
O‘qitish metodikasi tushunchasi:
a) pedagogning o‘qitish usullari va o‘quvchining o‘qish usullari
hamda o‘quvchining o‘qituvchi bilan o‘zaro bog‘langanligini;
b) o‘qitishdan ko‘zlangan maqsadga erishish bo‘yicha
hamkorlikda ishlashning o‘ziga xosligi, ya'ni o‘qitish metodlar
belgilangan maqsadga yetish uchun ta'lim vazifalarini hal etishda
o‘qituvchi va o‘quvchining hamkorlikdagi faoliyatidir.
Metodika pedagogikaning tarkibiy qismi (pedagogika yunoncha paidagogike1)
bo’lib, insonil shakllantirishda muayyan maqsad sari qaratilgan sistematik faoliyat
to’g’risidagi hamda ta'lim-tarbiya berishning mazmuni, shakli va metodlari
(uslublari) haqidagi fandir.
Metodologiya esa (yunoncha metod va logiya so‘zlaridan) faoliyatning tarkibi,
mantiqiy tuzilishi, metod va vositalari haqidagi ta'limotdir.
Metodologik bilim, birinchidan, muayyan faoliyat turlarining mazmuni va
izchilligini o‘z ichiga olgan odat va normalar shaklida, ikkinchidan, amalda
bajarilgan faoliyatning ta'siri sifatida yuzaga chiqadi. Hozirgi zamon
adabiyotlarida metodologiya deyilganda, avvalo ilmiy bilish metodologiyasi, ya'ni
ilmiy bilish faoliyatining shakJlari va usullari tushuniladi.
O‘zbekiston milliy ensiklopediyasida metodologiyaga quyidagicha ta'rif
berilgan: «Metodlar haqidagi ta'limot fanda metodologiya deyiladi».
32
«Metodologiya — tadqiqotning nazariy va amaliy faoliyatini tashkil etish,
tiklash tamoyillari va usullari tizimi hamda bunday tizim haqidagi ta‘liimot»2.
«Metodologiya metodlar haqidagi ta'limot yoki yalpi umumiy bilish metodi»
deb ham ta'riflanadi. Metodologiya metodlaiga va umuman voqyelikka qanday
yondashish yo‘lini o‘rgatadi. Voq‘elikning muayyan qismini, biron jihatini
o‘rgatuvchi metodologiyaga metafizikani, voqyelikni chiziqli rivojlanishi,
o‘zgarish jarayonini uni tashkil etuvchi bilimlar o‘rtasidagi o‘zaro
aloqadorliklarni aks ettiruvchi metodologiyaga dialektikani, voqyelikda ro‘y
beruvchi, keskin halokatli o‘zgarishlar, nochiziqli rivojlanish jarayonlarini
o‘rganishda qo‘llanilayotgan metodologiyaga sinergetikani misol sifatida kiritish
mumkin» — deyiladi, mazkur ensiklopediyada.
Insonning boshqa maxluqotlardan farqi uning ma'lum bir maqsad sari
harakat qilishidir. Maqsadga yetishda turli-tuman to‘siqlarga duch kelinadi.
Muayyan to‘siqni yechish uchun qo‘llaniladigan chora yoki tadbirni usul
deyiladi. Maqsadga yetishda qo‘llaniladigan chora-tadbirlar ma'lum bir ketma-
ketlikda qo‘llaniladi. Bu — qonuniyat. Ana shu turli-tuman chora-tadbirlarni
ma'lum bir ketma-ketdikda qo‘llash usullar tizimi bo‘ladi.
Metodika, qisqacha qilib aytganda, ma'lum bir fanni o‘rganish, o‘qilish
metodlari to‘g‘risidagi talimot.
Farmatsiya fanlarni o‘qitish metodikasining maqsadi farmatsiya-nazariy ta'lim
berishning qonuniyatlari, turli metodlarini o‘rganishdir.
Boshqacha aytganda metodika — bu dars o‘tishda o‘qituvchiga qo‘yiladigan
talablarni realizatsiya qilishni amalga oshiradigan turli metodlarning majmuidir.
Magistratura talabalari uchun «Maxsus fanlarni o‘qitish metodikasi»
o‘rganilishi zarur bo‘lgan asosiy predmetlardan biri hisoblanadi. Farma-
pedagoglar tayyorlashda esa maxsus fanlar – mutaxassislic fanlar bo‘lib, ana
shu fanlardan dars o‘tish metodikasi o‘rganiladi.
Dars o‘tish o‘qituvchidan fanni puxta bilishnigina emas, balki o‘z bilimini
ustalik bilan talabalar ongiga yetkazishni ham talab qiladi. Talabalar fanni puxta
o‘zlashtirishlari uchun uni o‘rganishda qo‘llaniladigan metodlar katta ahamiyatga
33
ega. Shu sababli, farmasevt-pedagoglar mutaxassislic fanlarni o‘rganish
metodlarini puxta egallashlari, ularni mahorat bilan qo‘llay bilishlari kerak.
―Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi‖ fanining maqsadi – yetuk kadrlarni
tayorlash maqsadida farmasevt-pedagoglarga o‘quv jarayonini samarali tashkil
etish, mahsus fanlarni o‘qitishda qo‘llaniladigan turli an‘anaviy va interfaol
usullar va ularni dars jarayonida qo‘llash yo‘llarini o‘rgatish hamda yangi
usullarni yaratish bo‘yicha ko‘nikma va malakasini shakillantirishdir.
Fanning vazifasi – magistratura talabalarini mahsus fanlarni o‘qitish
metodikasi sohasi bo‘yicha ilmiy-tadqiqot, ilmiy –pedagogik va amaliy ishlab-
chqarish faoliyatiga tayorlashdan iborat.
Mutaxassislic fanlar faqatgina nazariy emas, amaliy fanlardir. Ular bevosita
amaliyotga tayanadi, aniq ma'lumotlar, dalillar, raqamlar hisob-kitoblarga
asoslanadi. Shuning uchun farmatsiyaga oid bilimlarni o‘rganish, tafakkurni
shakllantirish, real farmatsiyaga oid jarayonlar asosida amalga oshiriladi.
Farmatsiyni o‘rgatuvchi, bilim beruvchi fanlar xilma-xil.
Metodika, bir tomondan o‘rganilayotgan fanda erishilgan yutuqlar, ikkinchi
tomondan, pedagogika fanining rivojlanishi bilan boyib boradi, rivojlanadi.
Fanning rivojlana borishi bilan o‘rganish metodlarining roli ortib boradi.
Metodlarsiz qo‘yilgan maqsadlarga erishib bo‘lmaydi. O‘qituvchining metodik
mahorati, dars o‘tishning yangi metodlarini o‘zlashtirishiga yetarli e'tibor berilmas
ekan, ta'limda, sifat oshmaydi. O‘qituvchilarning metodik mahoratini oshirishga
qilingan xarajatlar, ularni bunga rag‘batlantirish «minimal xarajat qilib, maksimal
samara» olish imkonini beradi.
Ta'lim berish (didaktika)ning asosiy tamoyillari quyidagilar:
1. Faollik tamoyili
Inson ta'lim olishining haqiqiy, chinakam mohiyati o‘zining aqliy faoliyati
natijasida bilimning yangi-yangi sir-asrorlarini mustaqil ravishda anglab olishidir.
Talaba o‘z harakati bilan fanlarni yaxshiroq o‘rganadi va o'zlashtiradi. o‘quv
jarayonini shunday tashkil qilish kerakki, ularning o‘zlari fanga qiziqsin, uni bilishga
34
harakat qilib, intilsin. Buning uchun o‘quvchi-talabalar darsga faol qatnashishi
lozim.
2. Nazariya bilan amaliyotning bir-biri bilan bog‘liqligi
Nazariy bilim doim kasb-hunar amaliyoti bilan bog‘lanishi lozim. Amaliy
ta'lim ham o‘z navbatida nazariy bilimlarga asoslangan bo‘lishi kerak.
3. Ko‘rgazmalilik
Bilimlarni iloji boricha ko‘rgazmali va real hayotga yaqin tarzda taqdim etish
tilning tushunarliligini va ta'lim jarayonida audiovizual vositalardan foydalanishni,
bevosita ish holatida va real obyektlarda o‘qitishni talab qiladi. Darslar ko‘rgazmali
qurollar yordamida berilsa, o‘quvchilaming o‘zlashtirishlari osonlashadi.
4. Tushunarlilik
o‘quv materialining mazmuni shunday tanlangan va tuzilgan bo‘lishi kerakki,
o‘quvchilar uni o‘zlaridagi bilimlar bilan bog‘lay olishsin va uni tushunishda
qiynalmasin. Ya'ni o‘quv materialining mazmuni, shuningdek, O‘qituvchining tili
va fikrlarini ifodalash usuli o‘quvchi-talabaning bilim saviyasiga mos kelishi lozim.
Lekin bu iliniy terminlardan foydalanilmaydi, degani emas.
5. Namunalardan foydalanish
O‘quv materialining mazmunini tushuntirish uchun har doim namunalarni
tanlashga harakat qilish kerak. Yaxshi model, amali-yotdan olingan tipik misollar,
turlicha mahsulotlar ham olingan natijaning sifati qanday bo‘lishini aniq ko‘rsatadi.
6. Ilmiylik
o‘quv materialining mazmuni haqiqiy va ilmiy jihatdan tasdiqlangan yoki ilmiy
tadqiqotlar asosida sinalgan bo‘lishi kerak. Shuningdek, fanning yangi yutuqlari va
kashfiyotlarini o‘zida aks ettirishi lozim.
O‘qituvchining taxminiga yoki subyektiv fikriga asoslangan material
qo‘llanilmashgi kerak.
7. Bilimlarni qo‘llash
Talabalar olgan bilimlarini amalda qo‘llay olishi kerak. Shuning uchun bu
bilimlar qo‘llanilgan va amaliy vaziyatda sinalgan bo‘lishi zarur. Bunday amaliy
vaziyatlar o‘qituvchi tomonidan yaratilishi lozim.
35
8. Natijalarni mustahkamlash tamoyili
O‘qishdagi muvaffaqiyatlar tan olinishi va baholanishi kerak. Bu o‘quvchi va
o‘qituvchi o‘rtasida doimiy aloqa bo‘lishini talab qiladi. Natijalar esa maxsus
«Baholash varaqalari» da qayd qilinishi kerak.
Didaktik tamoyillar o‘qituvchi faoliyatining yo'1-yo'rig‘i sifatida xizmat
qiladi, alohida olganda esa tushunarlilik prinsipini qo‘llab- quwatlaydi.
Oliy o‘quv yurti o‘zining yiiqori ilmiy saviyasi bilan o‘rta ta'limdan
farqlanadi. Fanni o‘rganish fanda erishilgan zamonaviy yutuqlarni amaliyot
bilan bog‘lash, dolzarb muammolarni aniqlash, ularning yechimini topishga
yo‘naltirish bilan ajralib turadi.
Oliy ta‘limning o‘ziga xosligi dars o‘tish metodlarini tanlashga ham ta'sir
ko‘rsatadi. Olim I. T. Ogorodnikov o‘z tadqiqotlarida oliy maktabdagi o‘qitish
metodlarining o‘ziga xosligi deganda, uning ilm o‘rganish metodlari bilan
yaqinlashuvidir deb ta'riflaydi. S. I. Arxangelskiy esa oliy maktab-dagi o‘qitish
metodlari nafaqat dars berish usullari va uslublarini birlashtirish, balki
bilishning o‘quv va ilmiy faoliyatga yo‘naltirilgan tizimi degan fikrni bildiradi.
Shuning uchun ko‘proq talabalarni o‘ylashga undaydigan dars o‘tish
metodlarini qo‘llash muhim ahamiyatga ega.
Umuman talaba o‘ylashga o‘rganmasa, olgan bilimlaridan foydalana
olmaydi. Ayniqsa, bozor iqtisodiyotida insonning o‘ylashi, tahlil qilishi,
taqqoslab, qaror chiqarishi muhim ahami-yatga ega bo‘ladi. Chunki, har qanday
sohada muvaffaqiyatli ish yuritish uchun tafakkur rivojlangan bo‘lishi zarur.
O‘qitish uslubining pirovard maqsadi chuqur bilim berishgina bo‘lmay,
yoshlarda mustaqil bilim olishga intilishni uyg‘otish, ularni tarbiyalash hamdir.
Axborot turli-tuman shakllarda qabul qilinadi. Kimning axborotni turli tarzda
qabul qilish qo‘lidan kelmasa, bu — uning uchun katta yo‘qotish bo‘ladi.
Agar o‘qituvchi talaba yoqtirmaydigan uslubda dars olib borsa, uning
o‘qishdan ko‘ngli sovib, fan bilan shug‘ullangisi kelmay qolishi mumkin.
Shuning uchun turli-tuman usullar bilan dars o‘tish, har bir o‘quvchi,
36
talabaning darsga faol qatnashishiga omil bo‘ladi. Ularda mustaqil fikrlash va
qaror qabul qilish ko‘nikmasini hosil qiladi.
Ta'lim metodlarini o‘qitish metodlari va o‘rganish metodlariga ajratish
mumkin. o‘qitish metodlariga bilim berish usullari sifatida qaraladi. Bunda
o‘qituvchi talabalarning bilish faoliyatiga ta'sir ko‘rsatadi, uning
dunyoqarashini shakllanishiga yordam beradi.
O‘rganish metodlari bilim, malaka, ko‘nikmalarni ijodiy egal-lashga
yo‘naltiradi.
Oliy maktabdagi ta'limning o‘ziga xos xususiyatlari o‘quv jarayonini
tashkil etishda ham ko‘rinadi. o‘rta ta'limda o‘quv jarayoni asosan dars o‘tish
shakllari: nazariy dars, amaliy mashg‘ulot, laboratoriya mashg‘uloti tarzida
tashkil etilsa, oliy o‘quv yurtlarida esa o‘quv jarayoni dars mashg‘ulotlaridan
tashqari davra suhbati, ilmiy konferensiya, amaliy seminarlar va boshqalarni
ham keng qo‘llab tashkil etiladi.
Nazorat savollari
1. Maxsus fanlarni o‘qitish metodikasi fani nimani o‘rganadi?
Fanning maqsadi va vazifalarini ko‘rsating.
2. Metodika deganda nimani tushunamiz? Metodiarning
obyektiv va subyektiv jihatlarini ta'riflang.
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
11. I A. Kaiimov. Ycvropa xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti
«Ta'lim-kelajakka yo‘naltirilgan sarmoya» mintaqaviy konferensiya
ishtirokchilariga yo‘llangan tabrik. l». 7-aprel 2004-yil, № 28.
12. Vassiliou A, and at all. Report to the European Commission on. New
modes of learning and teaching in higher education. Luxembourg. 2014. ISBN:
978-92-79-39789-9 doi:10.2766/81897.
13. Пронина Е.Н., Лукашевич В.В. «Психология и педагогика».
Учебник для студентов ВУЗов. Издательство «Элит», -М.: 2004.
14. Tojiboyeva D., Yo‘ldoshev A. Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi. -
Toshkent. Aloqachi, 2009. 567 b.
37
5. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik tehnologiya va pedagogik mahorat. -T.:
―Moliya‖, 2003.
6.Беспалко В.П. Слагаемые педагогической технологии.-М.:Педагогика,
1999.
7.Гулямов С.С., Мирбартова Л.И., Абдуллаев А.Х.Новые
педагогические технологии. Рекомендации по организации дистанционного
обучения. –Т.: 2002.
8.Ларнер И.Я. Внимание о технологии обучения. – М.: Педагогика, 1990
9.Рочинский В.М.Азбука педагогического труда. -М.: 1990.
10.Sayidahmedov N.Yangi pedagogik tehnologiyalar. -T.: ―Moliya‖, 2003.
Intеrnеt saytlari
6. http://www.school.edu.ru.
7. http://www.inter-pedagogika.ru
8. www.newhorizons.org.
9. http://www.pharmax.m/articles. 10. http://www.pravoteka.ru.
2- ma‘ruza
Mahsus fan o‘qituvchisining o‘quv meyoriy xujjatlari va metodik ishlari,
ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash metodikasi.
Reja
1. Mahsus fanlarni o‘qitishda o‘quv-uslubiy majmua va uning o‘quv
jarayonini tashkil etishda ahamiyati.
2. Tayanch o‘quv rejalari va ular asosida fanlar tarkibi va soatini
aniqlash.
3. O‘quv majmuasi va uning tarkibi, o‘quv dasturining tutgan o‘rni
Tayanch iboralar: standart, davlat ta'lim standartlari, ta'lim
standartlarining maqsadi, ta'lim standartlarining vazifalari, tayanch o‘quv
rejalari, texnologik xarita, namunaviy o‘quv dasturi, ishchi o‘quv dasturi,
kalendar reja, o‘quv-uslubiy majmua.
Oliy ta'lim tizimining bosh maqsadi mehnat bozori talablariga mos,
raqobatbardosh kadrlar tayyorlash. Bu maqsadga erishish uchun ular qanday
bilim, malaka va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari kerak? Buning uchun talabalar
qanday fanlarni, nimalarni chuqur o‘rganishi zarar va ular qanday aniq lanadi?
38
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining maqsadi — ta'lim sohasini tubdan
isloh qilish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuksak ma'naviy va
axloqiy talablarga javob beruvchi malakali kadrlar tayyorlash tizimini
yaratishdir. Bu tizim dunyoga yangi ko‘z bilan qaraydigan, ishning ko‘zini
biluvchi, vaziyatni tahlil qilib, to‘g‘ri xulosa chiqarib, qaror qabul qiluvchi,
kelajakni mustahkam poydevorini quruvchi va jamiyat taraqqiyotini
ta'minlovchi kadrlar tayyorlashni eng muhim va mas'uliyatli vazifa sifatida
amalga oshirishi lozim.
Bu vazifani amalga oshirishda ta'lim muassasalarida o‘quv jarayonini
tashkil etish, fanlarni o‘qitishda o‘quv-uslubiy majmua va uning o‘quv
jarayonini tashkil etishda qo‘llash muhim rol o‘ynaydi.
Biz eng avvalo, kimni, qanday kadrlar tayyorlashni aniq tasav-vur
qilishimiz kerak. Bu maqsad davlat ta'lim standartlarida o‘z aksini topadi.
Standart (inglizcha «Standard»—norma, namuna) mahsulotni sifati,
tarkibi jihatidan qa‘tiy belgilangan parametrlardan tashkil topgan, mahsulot,
qoida, ko‘rinishdir. Standart keng ma'noda bir-biri bilan taqqoslash mumkin
bo‘lgan obyektlarni solishtirish uchun qabul qilingan namuna, etalon, modeldir.
Standartlar texnik normativ hujjat sifatida ishlab chiqilib, qabul qilingan
ma'lum me-zonlar, qoidalar, talablar kompleksidan iborat. Ular vakolatli
organlar tomonidan tasdiqlanadi.
Standartlar moddiy shaklda mahsulot etaloni, namuna sifatida bo‘lishi
yoki turli normativ, qonun-qoida, talablar tarzida bo‘lishi mumkin.
Standartlarni qo‘llashdan maqsad, mahsulotni, bajarilgan ishni sifatini
ta'minlash.
Ta'lim tizimida kadrlar tayyorlashning davlat ta'lim standartlarini ishlab
chiqilishidan maqsad tayyorlanayotgan kadrlarimizni zamon talabi darajasida
bo‘lishini ta'miniashdir.
Bu standartlarda ta'lim dargohini bitirib chiqayotgan talabalar qanday
bilim, malaka va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi, ularning qo‘lidan nima ish
kelishining minimal darajasi belgilab qo‘yiladi.
39
Ta'limni standartlashtirish bu butun dunyo miqyosida ta'limni isloh
qilishdagi eng asosiy tendensiyalardan biri.3 Unga bozor iqtisodiyoti talablari
nuqtayi nazaridan yondashiladi. Jamiyat bilan ta'limning o‘zaro moslashishini
ta'minlash bugungi kunning nihoyatda jiddiy masalasidir. Ayniqsa, ikki
mustaqil bozor, ta'lim va mehnat bozorlarini bir-biriga yaqinlashtirish, shu
asosda talab va taklif muvozanatiga erishish nihoyatda muhim va dolzarb
masala. Jamiyatda sodir bo‘layotgan yangiliklar, farmasevtikadagi o‘zgarishlar
ta'lim tizimiga yangicha yondashishni taqozo etadi.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturining asosiy maqsadi va amalga oshirish
lozim bo‘lgan vazifalaridan biri, ta'lim oluvchilarning tayyorgarlik sifati va
ixtisosiga talablarni, ularning madaniy va ma'naviy-ruhiy darajalarini aniqlab
beruvchi davlat ta'lim standartlarini yaratish va uni tatbiq etishdir.
Xalqaro talablarga javob beruvchi davlat ta'lim standartlarini ishlab
chiqish:
O‘zbekiston Respublikasi va rivojlangan mamlakatlarda
ta'lim ekvivalentligini, turli ta'lim muassasalari diplomlarini
taqqoslab, mamlakatimiz ishchi va mutaxassislarini xalqaro mehnat
bozorida to‘siqlarsiz ishtirok etishini ta'minlaydi.
Ta'lim xizmatlari sifatiga aniq qa‘tiy talablarni belgilab
qo‘yilishi kadrlar tayyorlash sifatini oshiradi. Ta'lim muassasalari ishi
samaradorligini nazorat qilish tizimini tartibga soladi. Kadrlar tayyorlash
Milliy dasturi qabul qilingandan so‘ng uning talablarini amalga oshirish
bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1998-yil 5-yanvarda
«Uzluksiz ta'lim tizimi uchun davlat ta'lim standartlarbni ishlab chiqish va joriy
etish to'g‘risida»gi Qarori qabul qilindi va shu qaror asosida «Davlat ta'litn
standartlari to‘g‘risida» gi Nizom ishlab chiqildi.
Nizomning 1.1 bandida: O‘zbekiston Respublikasining «Ta'lim
to‘g‘risida» qonunining 7-moddasida, Kadrlar tayyorlash milliy das-turiga
3 Divall MV, Hayney MS, Marsh W, . Perceptions of pharmacy students, faculty members, and administrators on
the use of technology in the classroom. AM J PHARM EDUC. 2013;77(4):Article 75.
40
muvofiq respublikada idoraviy bo‘ysunish va mulkchilik shakllaridan qafi
nazar, ta'lim muassasalarining barcha turlari uchun majburiy bo‘lgan davlat
ta'lim standartlari (DTS) belgilanadi.
DTSda kadrlar tayyorlash sifatiga, ta'lim mazmuniga nisbatan qo‘yiladigan
talablar, ta'lim oluvchilarning tayyoigarlik darajasi hamda ta'lim muassasalarini
bitiruvchilarga nisbatan qo‘yiladigan malaka talablari, o‘quv yuklamasining
zarur hajmini, ta'lim muas-sasalari faoliyatini va kadrlar tayyorlash sifatini
baholash tartibi va mexanizmini belgilash .qayd etilgan.
Nizomda davlat ta'lim standartlarining maqsad va vazifalari ko‘rsatilgan.
Davlat ta'lim standartlarining joriy etilishi quyidagi maqsadlar amalga
oshirilishini nazarda tutadi:
ta'limning yuksak sifatini ta'minlash hamda mamlakatda
amalga oshirilayotgan chuqur farmasevtika va ijtimoiy islohotlar asosida
rivojlangan demokratik davlat barpo etish talablariga javob beruvchi kadrlar
tayyorlanishini ta'minlash;
mamlakatning ijtimoiy va farmasevtika taraqqiyoti istiqbollaridan,
jamiyat ehtiyojlaridan, fan, texnika va texnologiyaning zamonaviy
yutuqlaridan kelib chiqib kadrlar tayyorlash mazmunini tartibga
solish;
ta'limning demokratlashuviga insonparvarlashuviga, ijtimoi-
yligiga ko‘ra, ta'lim oluvchilarning huquqiy, farmasevtika bilimlari da-
rajasini, shuningdek, ta'lim jarayoni samaradorligini oshirish;
sifatli ta'lim xizmatlarini ko‘rsatish, ta'lim va kadrlar tayyor-
lash sohasida shaxsning jamiyat va davlatning vazifalarini himoya
qilish;
kadrlar tayyorlash sifatini va ta'lim faoliyati mezonlari va
tartibini baholash;
41
ta'lim jarayoni va kadrlar tayyorlashning izchilligi va uzluk-
sizligini ta'minlash, ta'limning barcha turlari va kurslarida o‘quv -
tarbiya jarayonini maqbullashtirish;
mehnat va ta'lim xizmatlari bozorida raqobatbardoshlikni
ta'minlash.
Shu maqsadlarni amalga oshirish uchun davlat ta'lim standartlarining
vazifalari belgilandi, ular:
ta'lim sifatiga va kadrlar tayyorlashga ko‘rsitiladigan ta'lim
xizmatlari nomenklaturasiga nisbatan qo‘yiladigan maqbul talab-
larni belgilash;
ta'limga va uning pirovard natijalariga, ta'lim oluvchilarning
bilim va kasbiy malakasi darajasini vaqti-vaqti bilan baholash tartibi
va tartibotiga, shuningdek, ta'lim faoliyati ustidan nazorat qilishga
nisbatan qo‘yiladigan tegishli talablarni belgilovchi me'yoriy bazani
yaratish;
xalqning boy ma'naviy merosi va umuminsoniy qadriyatlar
asosida ta'lim oluvchilarning ma'naviy-axloqiy tarbiyasining
samarali shakllari va usullarini joriy etish;
ta'limning barcha turlari mazmunini hamda olib boriladigan
ta'lim va tarbiyani kelishib olish, ularning o‘zaro bog‘liqligini
uzluksiz ta'lim tizimida va kadrlar tayyorlashda izchillikni
ta'minlash;
pedagogik texnologiyalariga va axborot bilan ta'minlanishiga, ta'lim
darajasini nazorat qilishga, ta'lim muassasalarida ta'lim oluvchilar
va ularni bitiruvchilarning malakasiga nisbatan me'yorlar va talab-
larni belgilash;
ta'lim va kadrlar tayyorlash sifatiga baho berishning xolis
qismini, ta'lim muassasalarining attestatsiyadan o‘tkazish va
akkreditatsiya qilishni joriy etish;
42
kadrlarni maqsadli va sifatli tayyorlash uchun ta'lim, fan va
ishlab chiqarishning samarali integratsiyasini ta'minlash;
milliy standartlar talabi bilan ta'lim sifati va kadrlar tayyor-
lashning xalqaro talablarga muvofiqligini ta'minlash.
DTSga o‘zgartirishlar kiritish respublikaning ijtimoiy-farmasevtika
rivojlanishiga muvofiq ravishda ta'lim darajasi va kadrlar tayyorlashga
qo‘yiladigan talablar o‘zgarishi belgilangan tartibda Vazirlar Mahkamasi
tomonidan amalga oshiriladi.
Tayyorlanayotgan mutaxassis kadrlarga talab va ta'lim mazmunidan kelib
chiqqan holda:
• Davlat ta'lim standartlari;
• asosiy qoidalari bo‘yicha tayanch o‘quv rejasi ishlab
chiqiladi;
• tayanch o‘quv rejalari ta'lim muassasalarining ishchi-o‘quv
rejalarini ishlab chiqish uchun asos hisoblanadi.
Tayanch o’quv rejalari va ular asosida fanlar tarkibi va soatini aniqlash
Oliy o‘quv yurtlarining bakalavriat yo‘nalishida o‘qishning normativ
"muddati 4 yil.
Nazariy o‘qish 136 hafta.
Nazariy o‘qish 136x54 = 7344 soat.
Bir yilda 2 semestr o‘qiladi, har ikki semestr ham 20 haftalik.
Attestatsiya 13—19 haftagacha.
Amaliyot o‘tish 12—24 haftagacha.
Ta'til 27—36 haftagacha (bitirgandan so‘nggi 4 haftani ham qo‘shib).
Bitirav malakaviy ishiga 5 haftagacha vaqt ajratiladi, hammasi bo‘lib
bakalavriat yo‘nalishida o‘qitgan talabaga 1 kursga qabul qilinib, institutga
qadam qo‘yganidan boshlab, bitirib ketguncha belgilangan muddat 204 haftani
tashkil qiladi. O‘rganiladigan ta'lim fanlarining tarkibi quyidagi bloklarga
bo‘lingan bo‘lib:
43
I blok. Gumanitar va ijtimoiy-farmasevtika fanlar: 1689 soat yoki
umumiy belgilangan vaqtning 25 %ini tashkil qiladi.
II blok. Matematika va tabiiy fanlar: ta'lim yo‘nalishiga ko‘ra
700 soatdan 1836 soatgacha bo‘lib, taxminan 9 %dan 25 %ini tash-
kil etadi.
III blok. Umum mutaxassislik fanlari ta'lim yo‘nalishiga ko‘ra
umumiy ajratilgan vaqtni 50 %gacha yetadi.
VI blok. Maxsus mutaxassislik fanlari —10 % gacha.
V blok. Maxsus fakultativ fanlar 5 % gacha yetadi.
Oliy o‘quv yurtlari o‘quv rejasi modeli
t/
r
Fanlar Soatlar Umumiy yuklamaga nisbatan
% hisobida 1 Gumanitar va ijtimoiy- fanlar 1836 25,0
2 Matematik va tabiiy- 906 10,7
3
3
Umumkasbiy fanlar 3418 48,2
4
4
Ixtisoslik fanlari 734 10,0
5
5
Qo‘shimcha fanlar 450 6,1
Jami: 7344 100
O‘quv yuklamasining maksimal darajasi auditoriya va auditoriyadan
tashqari ishlar bilan birgalikda haftasiga 54 soat belgilangan. Auditoriya.
mashg‘ulotlarining yuqori hajmi haftasiga 36 soat.
Akademik erkinlik va talabalarni o‘z ustida ishlashga o‘rgatish oliy o‘quv
yurti faoliyatining asosini tashkil etadi. Tendensiya shundayki, nazariy kurs
ta'limga ajratilgan vaqtning 15 % atrofida. Qolgan vaqtlar, seminar ilmiy
faoliyat, mustaqil ishlarni bajarish, talabalarni o‘z ustida ishlashi kabilardan
tashkil topadi. Oliy o‘quv yurtida, ayniqsa, talabalarni o‘z ustida mustaqil
ishlashiga alohida diqqat qaratiladi.
Texnologik xarita — ma'lum bir mahsulotni ishlab chiqarishda
texnologik operatsiyalar ketma-ketligini yorituvchi texnik hujjat.
44
Texnologik operatsiyalar esa ishchi tomonidan o‘zining ish o‘rnida
bajariladigan yakuniga yetkazilgan harakat ko‘rinishidagi texnologik
jarayonning bir qismi.
Texnologik xaritada ana shu operatsiyalar va ularni qanday ketma-ketlikda
qanday bajarilishi ko‘rsatiladi. Xuddi mahsulot ishlab chiqarishda bo‘lganidek
o‘quv yurtlarining «mahsuloti» ko‘zda tutilgan bilim va ko‘nikmalarga ega
bo‘lgan yoshlardir. Xaritada ana shu jarayon, unda bajariladigan
«operatsiya»lar ketma-ketligi, muddati ko‘rsatiladi.
Tuzilgan texnologik xarita kafedra majlisida tasdiqlanadi hamda majlis
bayonnomasi tartib raqami qo‘yilib, kafedra mudiri, fakultet dekani, o‘quv
bo‘limi boshlig‘i tomonidan imzolanadi. Xarita 2 nusxada tuziladi. Nusxalarni
kafedra va o‘quv bo‘limida saqlanadi.
Xaritaning aslidan olingan nusxa fan bo‘yicha dars beruvchi o‘qituvchi qo‘lida
bo‘lib, rejada belgilangan dars va mustaqil ishlarni haqiqatda bajarilishi bilan
kuzatib, nazorat qilib boriladi.
Texnologik xarita o‘quv dasturi asosida o‘tiladigan fanlardan tashqari har -bir
mavzu, har bir dars bo‘yicha ham ishlab chiqiladi.
Dars jarayonini rejalashtirish va tashkil qilishda kalendar reja ham muhim
o‘rin tutadi. Kalendar reja odatda, o‘quv dasturi, o‘quv texnologik xarita va
dars jadvali asosida tuziladi.
O‘quv dasturi bo‘yicha o‘rganiladigan fandan kalendar reja, har bir
o‘qituvchi tomonidan har bir akademguruh uchun tuzilib, unda mavzular
bo‘yicha ajratilgan soat va uni ma'ruza, amaliy (seminar) mashg‘uloti, mustaqil
ishlar bo‘yicha taqsimlanishi bo‘yicha reja bo‘yicha o‘tiladigan sana va soati,
haqiqatda bajarilishi ko‘rsatiladi.
Kalendar reja orqali har bir mavzuni belgilangan muddat va ajratilgan soat
bo‘yicha dars o‘tishni nazorat qilish amalga oshiri-ladi.
O’quv majmuasi va uning tarkibi, o’quv dasturining tutgan o’rni
Fanni o‘rganish uchun rejalashtirilgan mavzular ta'lim stan-dartlaridan kelib
chiqqan holda, qo‘yilgan maqsadga ko‘ra o‘quv dasturida o‘z ifodasini topadi.
45
O‘quv dasturi fanni o‘rganish bo‘yicha hujjat hisoblanib, bo‘lajak
mutaxassisga qo‘yilgan talablarga mos holda ta'lim maz-munini va uni o‘quvchi,
talabalar tomonidan o‘zlashtirishni tashkil etish usullarini aks ettiradi.
O‘quv dasturlari alohida o‘quv piedmetlari bo‘yicha bilim, ko‘nikma va
malakalar mazmuni va hajmini, ularni o‘rganish ketma-ketligini belgilaydi.
Har bir mavzu bo‘yicha fan uchun ajratilgan soatdan kelib chiqqan holda,
mavzuning mazmunini o‘zlashtirish uchun uning xususiyatlarini, mavzuni
murakkabligi, o‘zlashtirish zarur bo‘lgan
masalalar, qo‘yilgan muammo va boshqalarni hisobga olib o‘quv jarayonini
tashkiliy shakllari bo‘yicha vaqt ajratiladi.
Har bir mavzu o‘rganiladigan fanning shu mavzu doirasidagi qisqacha
mazmunini ifodalaydi.
Dastur fanning mohiyatidan kelib chiqqan holda hamda tarmoq standartlariga
muvofiq ravishda shu fan o‘quvchi-talabalarda qanday bilim va ko‘nikmalarni
shakllantirilishi zarurligidan kelib chiqqan holda tayyorlanadi. o‘quv dasturi
namunaviy va ishchi o‘quv dasturidan iborat bo‘lib, ishchi o‘quv dasturi
namunaviy dastur asosida toziladi.
O’quv dasturlari quyidagi talablarga javob berishi zarur:
Dastur aniq qoidaga asoslangan bo‘lishi kerak. Jamiyat taraqqiyotining
tamoyillariga asoslangan holda o‘quv dasturini ishlab chiqish metodikasiga
muvofiq bo‘lishi zarur. o‘quv dasturi ishlab chiqishga qo‘yiladigan talablarga javob
berishi, unga muvofiq o‘quv dasturi tarkibini belgilash lozim.
Ilmiylik prinsipiga asoslanishi. Dastur ilmiy jihatdan tekshirilgan, ishonchli
dalillar, kuzatishlar, manbalar va materiallar asosida tuziladi.
O‘quv dasturlari ishlab chiqishda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida
respublikada joriy etilgan uzluksiz ta‘lirn tizimining ta'lim turlari (o‘rta maxsus,
kasb-hunar ta'limi, bakalavriat, magis-tratura) o‘rtasidagi uzviylik va uzluksizlikni
ta'minlash, fanlarda mavzular ketma-ketligiga, oddiydan murakkabga, . xususiydan
umumiylikka o‘tib borishga, ta'lim turlari bo‘yicha mavzular tak-rorlanmasligiga
alohida e'tibor qaratish kerak.
46
Dastur fan, texnika, texnologiyaning so‘nggi yutuqlari, ta'lim tizimining
rivojlanishi, jahon tendensiyasini hisobga olishi zarur.
Tarixiylik va zamonaviylik. Dasturda fan rivojlanishining xususiyatlari, hissa
qo‘shgan olimlar, tarixiy shaxslar faoliyati ham aks ettirilishi, hozirgi rivojlanishi
darajasiga muvofiq bilim berishni ko‘zlagan bo‘lishi zarur.
Gumanitarizm va milliylik. Dastur insonparvarlik, xalqparvarlik, ezgulik
g‘oyalarini ustun qo‘yib, milliy g‘urur, milliy qadriyatlarni hisobga olish, ularga
amal qilishni tartib qilish, mamlakatning rivojlanishini ilmiy asoslangan holda
bayon qilishni ko‘zda tutishi kerak.
Izchillik va nazariya bilan amaliyot birligini ta'minlash. Dastur aniq mazmun
va mantiqiy qoidalarni o‘zida aks ettirishi, umumiy o‘rta ta'lim va oliy ta'limga
taalluqli mutanosib fan dasturlari bilan muvofiqlashtiiish, qo‘yilgan
mavzularning mantiqiy izchilligini ta'minlash, fanni hayot bilan, nazariyani
amaliyot bilan uzviy bog‘laydigan uslubiyotga rioya qilishi zarur.
Xalqaro standart va raqobatbardoshlik. Rivojlangan xorijiy davlatlarda
o‘rganilayotgan ana shu fan bo‘yicha amalda bo‘lgan o‘quv dasturlari bilan
taqqoslash, munozara qilish, tajriba almashish asosida, rivojlanayotgan
mamlakatlarga nisbatan ilg‘orlikni ta'minlashga qaratilishi zarur.
Dasturda fanning nomi.
Mohiyatidan kelib chiqqan holda hamda davlat ta'lim stan-dartlariga, mehnat
bozori talabiga muvofiq ravishda fanni o‘qitishdan asosiy maqsad, shu fan
o‘quvchi, talabalarda qanday bilim va ko‘nikma shakllantirishi ko‘rsatiladi.
Dasturlar ikki: namunaviy va ishchi o‘quv dasturlariga ajratiladi.
Namunaviy o‘quv dasturi fanni o‘rganishdan qo‘yilgan maqsad, fanning
asosiy mazmuni, bajaradigan vazifalarini ifodalaydi. Namunaviy o‘quv dasturi
tarkibiy jihatdan o‘z ichiga: kirish, asosiy qism: ma'ruza, seminar, tajriba darslari va
mustaqil ish uchun ko‘rsatmalar, kurs ishlari bo‘yicha ko‘rsatmalar, tavsiya etiladigan
adabiyotlar ro‘yxatini oladi.
47
Namunaviy dastur davlat ta'lim standartlariga o‘zgartirishlar kiritilgan taqdirda
yoki o‘zga hollarda 3 yilda bir marta qayta ishlab chiqilishi va qabul qilingan tartibga
asosan qayta ekspertiza va tas-diqdan o‘tishi zarur.
Namunaviy o‘quv dasturi tasdiqlangan va ro‘yxatga olingan kundan boshlab
amalga kiritiladi.
Namunaviy dastur asosida ishchi o‘quv dasturi ishlab chiqiladi.
Ishchi o‘quv dasturida namunaviy dasturdan farqli ravishda fan bo‘yicha
mavzular rejasi qismida mavzular nomi, ajratilgan jami soatlar, darso‘tish,
mashg‘ulot turlari: ma'ruza (nazariy), seminar (amaliy mashg‘ulot), mustaqil ishga
ajratilgan soatlar jadval tarzida keltiriladi.
Ma'ruza mashg‘uloti hamda seminar mashg‘uloti mavzularida har bir mavzuda
o‘rganilishi zarur bo‘lgan mavzuning o‘quv maqsadidan kelib chiqib, qisqacha
mazmuni beriladi. Mavzuni o‘'rganish va o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan
adabiyotlar ro‘yxati raqamlarda ifodalanadi.
Shu fanni o‘qitish bo‘yicha lozim bo‘lgan o‘quv vositalari, ko‘rgazmali
namoyish materiallari, o‘quv filmlari va boshqa didaktik materiallar ro‘yxati
keltiriladi.
Dasturning «o‘zlashtirishni nazorat qilish» qismida, fanni o‘zlashtirish
bo‘yicha baholash metodlari va shakllari ko‘rsatiladi.
«Foydalanilgan adabiyotlar» qismida o‘quvchi-talabalar tomonidan fanni
o‘iganish va o‘zlashtirish uchun lozim bo‘lgan adabiyotlar ro‘yxati beriladi.
Ishchi o‘quv dasturiga muvofiq ravishda mashg‘ulot(seminar darslari) rejasi,
mustaqil ishlar va o‘quv kompleksi tarkibiga kiruv-chi boshqa ishlar ishlab chiqiladi.
Fanning har bir mavzusi bo‘yicha qo‘yilgan maqsad, mavzuning xususiyatidan
kelib chiqqan holda dars o‘tish metodini o‘qituvchining o‘zi tanlaydi.
Shunday qilib, har bir fan bo‘yicha o‘quv-uslubiy majmua ishlab chiqiladi.
O‘quv-uslubiy majmua — bu yagona metodologiya bo‘yicha o‘rganiladigan
fanning mazmuni va uning xususiyatlariga ko‘ra o‘qitishni tashkil etish bilan bog‘liq
bo‘lgan ta'lim mazmunini va o‘zlashtirish jaryonini amalga oshirishda qatnashuvchi
barcha vositalarni o‘z ichiga oladi.
48
O‘quv-uslubiy majmuaning tarkibi quyidagilarni amalga oshirishga
qaratilgan:
ta'limning maqsadi (o‘qitishdan maqsad nima? nima uchun
o‘qitamiz?);
ta'limning mazmuni (nimani o‘qitamiz? nimani
o‘rgatamiz?);
ta'lim metetodlari (qanday qilib o‘qitamiz?);
ta'lim vositalari (nimalar orqali, qanday vositalar orqali
o‘qitamiz?).
O‘quv-uslubiy majmuaning komponentlari vazifalarni eng ma'qul tarzda, ya'ni eng
optimal variantini aniqlash muammosi majmuaning tuzilishini tanlash bilan uzviy
bog‘liq. O‘quv-uslubiy majmuaning tuzilishiga bog‘liq ravishda uning komponentlari,
vazifalari ham o‘zgarib boradi.
Hozirgi paytda o‘quv-uslubiy majmua tarkibi:
1. Fan bo‘yicha namunaviy dastur.
2. Fan bo‘yicha ishchi - o‘quv dasturi.
3. Texnologik xarita.
4. Dars o‘tish kalendar rejasi.
5. Amaliy mashg‘ulot va seminar darslari rejasi.
6. Ma'ruzalar matni.
7. Asosiy tayanch tushunchalar.
8. Masala-mashqlar, testlar.
9. Fan bo‘yicha oraliq, joriy, yakuniy baholash rhezonlari.
10. Yozma ishlarni baholash mezonlari.
11. Fan mavzulari bo‘yicha tayyorlangan slaydlar, chizmalar va
boshqa namoyish etiluvchi materiallar.
12. Amaliy ish o‘yinlari.
13. Kurs ishi mavzulari.
14. Mustaqil ish va referat mavzulari.
15. Yozma ish savollari va boshqalardan iborat.
Fanning xususiyatlari va qo‘yilgan maqsaddan, mutaxassislarni tayyorlashda
fanning tutgan o‘rnidan kelib chiqqan holda mazkur ro‘yxat qisqarishi yoki
qo‘shimchalar qo‘shilishi mumkin.
49
Masalan, bitiruv malakaviy ish mavzulari faqat mutaxassislik fanlari bo‘yicha
qo‘shiladi. o‘quv-uslubiy majmua albatta fanni o‘rganishdan qo‘yilgan asosiy va
qo‘shimcha maqsadlarni to‘la amalga oshirilishiga katta yordam beradi.
Tayyorlanayotgan mutaxassis kadrlar qanday bilim, malaka
va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi zarurligi Davlat ta'lim standart-
larida belgilanadi. Davlat ta'lim standartlari — uzluksiz
ta'limning muayyan kursida tayyorlanayotgan kadrlarning
minimal darajada ega bo‘lishi lozim bo‘lgan bilim va
ko‘nikmalarni ifodalaydi. O‘qitish jarayonida talabalar egallashi lozim bo‘lgan
bilim, ko‘nikma, malakalar ma'nosi, hajmi va xarakteri ta'lim
mazmunini anglatadi. Unga muvofiq ravishda tayanch o‘quv re-
jalari ishlab chiqilib, fanlar tarkibi va soati aniqlanadi. Muvofiq
ravishda o‘rganiladigan ta'lim dasturi, ya'ni o‘quv fanlarining mu-
taxassisliklarga qo‘yiladigan malaka talablariga muvofiq kadrlarning
zaruriy va yetarli darajada tayyorgarligini ta'minlovchi bloklarga
jamlangan ro‘yxati ishlab chiqiladi.
• Ta'limning muayyan yo‘nalish yoki mutaxassislik bo‘yicha
o‘quv faoliyati turlari, o‘quv fanlari va kurslari tarkibi, ularni
o‘rganishning izchilligi va soatlardagi hajmi belgilangan normativ
hujjat — o‘quv rejasi va ta'lim mazmuni, talabalar tomonidan
o‘zlashtirishning maqbul usullari, axborot manbalari ko‘rsatilgan
normativ hujjat — o‘quv fani dasturi, har bir fan bo‘yicha o‘quv-
uslubiy majmua tayyorlanadi.
50
Nazorat savollari
1. Davlat ta'lim standartlari deganda nimani tushunasiz?
Ularni ishlab chiqish zaruriyati nimada?
2. Davlat ta'lim standartlarining maqsadi va vazifalarini aytib
bering.
3. O‘quv jarayonini tashkil etishda tayanch o‘quv rejalari qan-
day rol o‘ynaydi?
4. Texnologik xarita nima, u qanday tuziladi? Umuman ol-
ganda, texnologik xarita kerakmi?
5. Ishchi o‘quv dasturi nima? U namunaviy o‘quv dasturidan
qaysi jihatlari bilan farqlanadi?
6. Kalendar reja qanday tuziladi? Siz fan bo‘yicha mustaqil
ravishda uni tuza olasizmi?
7. O‘quv-uslubiy kompleksi (majmuasi) nima va uning
tarkibiga nimalar kiradi?
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Tojiboyeva D., Yo‘ldoshev A. Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi. -
Toshkent. Aloqachi, 2009. 567 b.
2. Mavlonova R., To‘rayeva O. Pedagogika. -Toshkent. O‘qituvchi, 2001.
3. Divall MV, Hayney MS, Marsh W, . Perceptions of pharmacy students,
faculty members, and administrators on the use of technology in the
classroom. AM J PHARM EDUC. 2013;77(4):Article 75.
4. Прoфессиональная педагогика. Учебник для студентов обучающихся
по педагогическим специальностям и направлениям. -М.:
Профессональное образование, 1997.
5. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik tehnologiya va pedagogik mahorat. -T.:
―Moliya‖, 2003.
6. Беспалко В.П. Слагаемые педагогической технологии.-М.:Педагогика,
1999.
7. Гулямов С.С., Мирбартова Л.И., Абдуллаев А.Х.Новые
педагогические технологии. Рекомендации по организации
дистанционного обучения. –Т.: 2002.
8. Ларнер И.Я. Внимание о технологии обучения. – М.: Педагогика, 1990
9. Рочинский В.М.Азбука педагогического труда. -М.: 1990.
10. Sayidahmedov N.Yangi pedagogik tehnologiyalar. -T.: ―Moliya‖, 2003.
51
Intеrnеt saytlari
11. http://www.school.edu.ru.
12. http://www.inter-pedagogika.ru
13. www.newhorizons.org.
14. http://www.pharmax.m/articles. 15. http://www.pravoteka.ru.
3- ma‘ruza
Mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni, mahsus fanlarni o‘qitish mazmunini
belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar, mahsus fanlarni o‘qitish metod va
vositalari
Reja
1. Didaktika va metodikaning maqsadi:
2. Mahsus fanlarni o‘qitish metod va vositalari, metodlarning o‘quv-tarbiya
jarayonidagi vazifalari.
3. O‘qitishning asosiy qoidalari:
4. Mahsus fanlarni o‘qitish mazmunini belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar
Tayanch iboralar: mahsus fanlar, o‘qitish mazmuni, meyoriy xujjatlar, o‘qitish
metod, vositalari.
Didaktika va metodikaning maqsadi: talim berish, o‘qitish, o‘rgatishni amalga
oshirishdir. Didaktika «nimaniq» va «nima uchun?» o‘qitish kerak degan savollar
bilan shug‘ullansa, metodika esa u bilan uzviy bog‘liq holda «qay tarzda, qanday?»
va «nimalar yordamida o‘qitish?» lozim masalalari bilan shug‘ullanadi. Didakti-
kaning an'anaviy «qanday o‘qitish kerak?» degan savoli bizni o‘qitish metodlari
kategoriyasiga olib keladi. Metodlarsiz qo‘yilgan maqsadlarga erishib bo‘lmaydi.
U qo‘yilgan maqsad bilan natijani bog‘laydi.
«Metod» atamasi yunoncha «methodos — tadqiqot yoki bilish yo‘li, nazariya,
ta'limot» so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib — tadqiqot yo‘li, haqiqatga intilish, bilish,
harakat qilish yo‘llari, kutilayotgan natijaga erishish usuli ma'nosini anglatadi.
Metod deganda voqelikni amaliy yoki nazariy o‘zlashtirish usullari tushuniladi.
52
Faoliyat-ning turli jabhalarini o‘rganishni qamrab olgani holda ilmiy bilish va
uning usullari metodikaning asosiy yo‘nalishidir. Unda ta'lim va tarbiya berish
usullari asosiy o‘rinda turadi. Metod — o‘qituvchi bilan talabalarning ta'lim-
tarbiyadan qo‘yilgan maqsadga erishishga qaratilgan tartibga solingan,
tizimlashtirilgan faoliyatdir.
Metod nihoyatda serqirra bo‘lib, juda ko‘p komponentlarni jamlaydi.
Uning qirralariga: ta'lim-tarbiyaning maqsadi; o‘qituvchi tanlagan maqsadga yetish
usullari; o‘qituvchi bilan o‘quvchi-talabalarning hamkorlik qilish yo‘llari; ta'lim
maqsadini aniq o‘quv materiali mazmunida ifodalash; ta'lim-tarbiya jarayonining
(qonun, prinsiplar) mantiqi; axborotlar manbasi; (o‘ituvchining mahorati; ta'lim-
tarbiya jarayoni qatnashchilarining faolligi; o‘qitish vositalari va usullari tizimi va
boshqalarni yozish mumkin. Shu bois metodning mazmun-mohiyatini
soddalashtirilgan variantdagi ta'riflarda berishga to‘g‘ri keladi.
O‘qitish metodlarining serqirraiigi, murakkab tuzilishga ega. Unga turli
jihatdan yondashuvlarda o‘z ifodasini topadi, Metod-jarayonning o‘zagi,
rejalashtirilgan yakuniy natija bilan bog‘lovchidir. Pedagogik amaliyotda, an'anaga
o‘quv - tarbiyaviy maqsadlarga erishish uchun qo‘llanilayotgan, tartibga
solingan faoliyat usuli metod deb tushuniladi. Bunda o‘qituvchining o‘qitish
faoliyati usullari bilan o‘quvchining o‘qish faoliyatining usullari bir-biriga
bog‘liqligi ta'kidlanadi.
O‘qitish metodi quyidagicha tavsiflanadi: o‘qitishning maqsadi, o‘zlashtirish
usuli, o‘quv jarayoni qatnashchilari (o‘qituvchh o‘quvchi, talaba)ning o‘zaro
munosabati.
Ta'lim metodlari bir tomondan, obyektiv xarakterga ega bo‘lib, qaysi pedagog
qo‘llashidan qa‘tiy nazar, doimiy amal qiladigan mustahkam qonun-qoidalar
bilan bog‘liq. Ular barcha didaktik qoidalar, qonunlarning talabi hamda
maqsadlarning doimiy komponentlari, o‘quv faoliyatining mazmuni, shaklini
ifodalaydi. Ikkinchi tomondan, subyektiv xarakterga ega bo‘lib, u pedagog
shaxsi, o‘quvchi-talabalarning o‘ziga xos tomonlari, aniq sharoit bilan
belgilanadi.
53
Metodlarning obyektiv hamda subyektiv xarakteri haqidagi fikrlar xilma-
xildir. Metodlarning obyektiv xarakterini butunlay inkor qilib, uni to‘liq
subyektiv xarakterga ega, shuning uchun ham takrorlanmasdir, u har bir
pedagogning ijodi tarzida yuzaga chiqadi, degan fikr bildiruvchilardan tortib,
uning tamomila aksi bo‘lgan, to‘la obyektiv xarakterga ega deydiganlar ham
mavjud. Haqiqat, odatda, barcha fikrlarning o’rtasida tushuniladi. Aynan hamma
metodlar uchun doimo umumiy bo‘lgan obyektiv tomoni, didaktika nazariyasi,
ko‘p holatlarda esa eng yaxshi bo‘lgan amaliyot yo‘llari tavsiya etiladi.
Metodlarning obyektiv jihatlarida barcha didaktik qoidalar, qonunlar,
tamoyillar, ta'riflar, mazmun butunligining doimiy komponentlari, o‘quv
faoliyatining shakllariga xos bo‘lgan umumiy tomonlar aks etadi. Metodlarning
subyektiv jihati pedagog shaxsi, uning mahorati, ta'lim oluvchilarning o‘ziga
xosligi va aniq sharoitga bog‘liq.
Dars jarayoni har ikki tomon bir butun bo‘lib, birlashgan holda tashkil etiladi.
Uning amaliy ifodasi qo‘yilgan maqsadga ko‘ra erishilgan natijada o‘z aksini
topadi. Metodtarning obyektiv jihatini didaktik prinsip nuqtayi nazaridan talqin
etish, uning nazariyasini islilab chiqjsh, amaliyotda qo‘llanishi zarur bo‘lgan eng
yaxshi metodlarni tavsiya etish, mantiqiy tanlash muammolarini muvaffaqiyatli
yechish imkonini beradi.
Metodlarni optimaltashtirish uchun esa pedagoglar mahorati, ijodiy
yondashish zarur bo‘ladi. Shuning uchun ham o‘qitish metodlari yuqori
darajadagi san'at bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi.
Sharq mutafakkirlari ham bilishning metodlariga katta e'tibor bilan
qaraganlar. O‘quv jarayonini tashkil etish va o‘qitish metodlariga alohida e'tibor
bergan alloma Aristoteldan so‘ng «ikkinchi muallim» deb nom qozongan Abu
Nasr Forobiy o‘qitish metodlari haqidagi traktatlarida ta'lim oluvchilarga turli
bilimlar berish bilan birga mustaqil holda bilim olish yo‘llarini ham ko‘rsatgan,
bilim olish zarurligiga shak-shubhasiz ishontirish lozimligini ta'kidlangan.
Hozirgi terminlardan foydalanib, Sharqning qomusiy allomalarining o‘qitish
metodlarini bilishning umumiy qonunlariga muvofiqligini aniqlasa bo‘ladi. Ular
54
foydalangan o‘qitish metodlarini bir necha guruhlarga ajratish mumkin. Bular Ibn
Sino qo‘llagan ko‘rgazmali-tajriba metodlari, Abu Rayhon Beraniy, Al Xorazmiy-
ning ko‘nikma va malakalarni shakllantirish metodlari, Forobiy va Al
Xorazmiyning bilimlarni tekshirish rrietodlari va boshqalardir. Ularning hammasi
o‘quvchi-talabalarning faoliyatini kuchaytirish, mantiqiy tafakkurini rivojlantirish
maqsadini ko‘zlagan.
Ma'lumki, talim-tarbiyada metodlar qator funksiyalarni bajaradi. Metodlar
yordamida qo‘yilgan maqsad amalga oshiriladi. O‘qituvchi o‘quvchi-talabalarni
bilim olishga da'vat qiladi. Bilishni faollashtirishning asosiy, ayrim paytlarda esa
yagona stimulyatori bo‘lib xizmat qiladi. Metodlar yordamida o‘qituvchi o‘quv
jarayonini kechishi va natijasini diagnostika qiladi, zarur o‘zgartirishlar kiritadi.
Pedagog, psixolog mutaxassislarning ta'kidlashlaricha, metodlar o‘quv-tarbiya
jarayonida quyidagi funksiyalarni bajaradi:
Ta’lim berish:
Metodlar yordamida ta'limning maqsadi amalga oshiriladi. Melodlar
o‘qituvchi va o‘quvchilarning nazariy hamda amaliy bilimini ta'lim olish
borasidagi vazifalarini bajarishga qaratadi.
Kamolotga boshlash funksiyasi:
O‘quvchi, talabalarni fikrlash doirasini, bilim olish, aqliy rivojlniish suratini
tezlashtirishda, qiziquvchanligini oshirishda o‘z ifodasini topadi.
Tarbiyalash funksiyasi:
O‘quv materialini o‘rganish, o‘zlashtirish jarayoniga mustaqil qarash,
fikrlash, iroda xususiyatlari, axloqiy, ma'naviy qarashlarning shakllanishiga olib
keladi.
Bilim olishga da'vat etish, istak, xohish uyg’otish funksiyasi:
Metodlar talabalarni bilim olishga da'vat qiluvchi vosita hisoblanadi. Asosiy,
gohida bilishga qiziqtiruvchi, istak, xohish to‘ldiruvchi yagona stimulyator
vazifasini bajaradi.
Nazorat funksiyasi:
55
Metodlar yordamida o‘qituvchi o‘quvchi, talabalarning bilimini nazorat
qilibgina qolmay, o‘quv jarayoni natijalariga ko‘ra unga zarur o‘zgartirishlar
kiritadi.
Dars jarayonidagi metodlar qo‘llash imkoniyatlariga ko‘ra quyidagi sifatlarni
o‘z ichiga oladi:
1. Bilim berish, idrok etish, o‘zlashtirish, e'tiqodni ta'min-
lovchi metodlar. Bu guruhga ma'ruza, talabalarning mustaqil
ishlari, mustaqil tahsil olish bo‘yicha ishlar, ishlab chiqarish
jarayohlarini kuzatish, maslahatlar, ko‘rsatmalar berish, ommaviy
axborot, dasturlashtirilgan materiallarni idrok etish va boshqalar
kiradi.
2. Bilimlarni tatbiq etish va mustahkamlash, malaka va ko‘nik-
malarni hosil qilish, e'tiqodni chuqurlashtirish metodlari. Bu gu-
ruhga seminar, amaliy, laboratoriya mashg‘ulotlari, nazorat
ishlarini bajarish, dasturlashtirilgan o‘qitish kabinetlaridagi
mashg‘ulotlar, ishlab chiqarish amaliyoti kiradi.
3. Bilimlar, e'tiqodlarni shakllantirish, talabalarning kasbiy tay-
yorgarligini aniqlash metodlari. Bu o‘quv jarayonining reytinglari,
kollokviumlar, suhbat o‘tkazish, kurs va bitiruv malakaviy ishlari,
davlat attestatsiya natijalarini baholash kabilarni o‘z ichiga oladi. .
Metodlarni ajratib turuvchi sifatlarga: birinchi guruhda bilimni idrok qilish va
o‘zlashtirish, ikkinchi guruhda tatbiq etish va mustahkamlash, uchinchi guruhda
attestatsiya va olingan bilimlar darajasini aniqlash kiradi.
Metodlarni fanlami o‘rganishdagi qo‘llashdagi qamroviga ko‘ra uch guruhga
bo‘lish mumkin: umumiy metodlar, turkum fanlarni o‘rganishda qo‘llaniladigan
va xususiy metodlar.
Dars o‘tishning umumiy metodlari barcha fanlarni o‘rganishda qo‘llaniladi.
Masalan, savol-javob, suhbat, tarqatma materiallardan foydalanish kabilar.
Ayrim metodlarni esa ma'lum turkum fanlarni o‘qitishdagina qo‘llash
mumkin. Bularga masala yechish, munozara kiradi.
56
O’qitishning asosiy qoidalari:
—tushunarlidan - tushunarsizga;
—yaqindan - uzoqqa;
—osondan - qiyinga;
—aniqdan - mavhumga;
—umumiydan - xususiyga, umumlashtirilgandan-yakkaga;
—xususiydan - umumiyga.
O‘qish va o‘qitish didaktik xatti-harakatlar bilan bog‘liq. Didaktik xatti-
harakatlarga o‘qituvchining darsga tayyorgarlik ko‘rishi, uni o‘tkazish va baholash
faoliyati kiradi.
Bu faoliyat quyidagi savollarda o’z ifodasini topadi:
1. Kimlar o‘qitiladi?
2. Kimlarni o‘qitish kerak?
3. O‘qitish orqali qanday maqsadlarga erishish mumkin?
4. Maqsadga erishish uehun nimani, qanday o‘qitish kerak?
5. Nazariy va amaliy darslarda qaysi metodlarni qo'Ilab, dars
o‘tish kerak?
6. Nazariy va amaliy darslarni qanday sharoitda o‘tkazish kerak?
7. O‘qitishni qaisi y‘o‘l bilan tashkil qilish kerak?
8. Qo‘yilgan maqsadga erishishni tekshirish uchun natijalar
qanday baholanadi?
Dars berishning shakllari, uslublari turli-tuman. Maqsad, o‘tilayotgan dars har
bir talabaning ongiga yetib borsin. Bu yerda hal qiluvchi rolni didaktik
sakkizburchak va o‘quv jarayonining mazmuni o‘ynaydi.
O‘qituvchi, dars beruvchi sifatida har safar qanday qilib, qaysi usul bilan dars
o‘tsam qo‘yilgan maqsadga erishaman deb o‘z oldiga savol qo‘yib, o‘ylab ko‘rsa,
dars o‘tishning aynan mavzuga mos keladigan uslubini topishi mumkin.
Dars o‘tishning uslubini tanlash quyidagilarga bog‘liq:
1. O‘qitilayotgan guruhning darsga tayyorgarlik darajasi.
2. O‘rganiladigan predmet.
57
3. Darsda o‘tiladigan mavzu.
4. O‘tiladigan mavzuning mazmuni.
5. Dars o‘tishda qo‘llash mumkin bo‘lgan texnik vositalarning
mavjudligi va boshqalar.
Darsni qanday o‘tish borasida aniq bir qarorga kelishda, asosiy mo‘ljal olishda
darsni nimaga qaratilganligi muhim ahamiyatga ega. Agar:
• maqsadga erishish mo‘ljalga olinadigan bo‘lsa, dars jara-
yonida qanday maqsadlarga erishish kerakligini aniq belgilab olini-
shi lozim;
• darsda qatnashadiganlar mo‘ljalga olinsa, talabalar
(o‘quvchilar) guruhi kimlardan iboratliligiga e'tibor qaratiladi;
• o‘tiladigan mavzu, unga ajratilgan vaqt mo‘ljalga olinsa,
qanday o‘quv materialini talabalar ongiga yetkazish zarur va unga
qancha vaqt ajratilganiga diqqat qaratiladi;
• o‘quv vositalari mo‘ljalga olinsa, qo‘limizda qanday o‘quv
vositalari bor" va ulardan qay darajada foydalanishifniz
mumkinligini hisobga olamiz;
• talabalar (o‘quvchilar)ning darsga faol yoki passiv qatnashuvi
mo‘ljalga olinsa, qanday dars o‘tish uslublarini qo‘llash kerakligini
tanlaymiz;
• darsni tashkil etish mo‘ljalga olinsa, qanday tashkiliy shart-
sharoitlar mavjudligini hisobga olamiz;
• o‘zlashtirishni nazorat qilish mo‘ljalga olinsa, qanday tartibda
talabalar bilimi nazorat qilinadi va baholanadi, diqqat ana shunga
qaratiladi .
o‘quv jarayonini tashkil qilish va uni boshqarish mashg‘ulotlarda
qo‘yilayotgan maqsadga bog‘liq.
Darsning tarkibiy qismi - darsda kerak bo‘ladigan me‘yoriy
hujjatlar.Ularga na‘munaviy dastur,ishchi dastur,o‘quv rejasi,taqvimiy
reja,darslik,o‘quv-metodik qo‘llanmalar,ma‘ruzaning matni yoki dars loyixasi va
58
boshqa didaktik materiallar kiradi. Bularning xammasi didaktika tamoyillariga
asosan tuzilgan bo‘lib,o‘zaro bir biriga tushishi shart. Uzoq xorijiy
mamlakatlarning xammasida bularni bir so‘z bilan kuruyukluyum deyiladi.
Dars berishning mazmuni shu fanda mujassamlashgan obyektiv reallik bilan
aniqlanadi. Metodika (uslubiyat) fanning o‘quv jarayonidagi harakati, rivojlanish
shaklidir. Fan bilan uni o‘qitish o‘rtasidagi farq shundaki, fan bevosita obyektiv
reallik bo‘lib, uning rivojlanish qonunlarini ifodalash bilan birga, o‘quv
predmeti sifatida ana shu jarayonni bevosita tasvirlaydi. Umuman olganda,
o‘qitish, ilm berish obyektiv dunyoni bilishni shu fan erishgan yutuqlar
darajasiga ko‘taradi. Fan doimo rivojlanib yangi kashfiyot-lar, bilimlar bilan
boyib boradi. O‘z navbatida, talabalarga bilim berish jarayonida ular ongiga
ushbu kashfiyotlar singdirib boriladi.
Hozirgi paytda o‘rganiladigan bilim manbalariga ko‘ra, metodlar 5
guruhga bo‘Iinadi hamda qator usullarni o‘z ichiga oladi.
1) Amalda sinash, tajriba metodi:
• tajriba o‘tkazish, amaliyot o‘tkazish;
• mashq qilish, mehnat, ishlab chiqarish jarayonida qatna-
shish, eksperiment o‘tkazish.
2) Ko’rgazmali namoyish qilish metodi:
• har xil rasm, suratlardan foydalanish;
• namoyish qilish;
• illyustratsiya qilish;
• o‘quvchi, talabalar tomonidan kuzatish, amaliyot o‘tkazish.
3) Og’zaki ovo‘z orqali ifodalanadigan metod:
• tushuntirish, ongiga yetkazish;
• hikoya qilish;
• o‘zaro fikr almashuv;
• suhbat o‘tkazish;
• " yo'1-yo'riq, ko‘rsatma berish;
• ma'ruza;
59
• munozara, mubohasa, bahs va boshqalar.
4) Kitob bilan ishlash:
* o‘qish, o‘rganish, tezda ko‘rib, varaqlab chiqish;
* sitata keltirish va uning ustida ishlash, bayon yozish;
* referat yozish, reja tuzish, konspekt qilish va boshqalar.
5) Video metod:
* kompyuterda mashq, test yechish;
* nazorat o‘tkazish;
* internetda ishlash;
* elektron variantlar bilan ishlash;
* o‘quv filmlarini tayyorlash va namoyish etish;
* axborot texnologiyalariga asoslanib, ishlab chiqilgan dasturlar
asosida kompyuterda farmasevtika ko‘rsatkichlarni hisoblash, ularga
omillar ta'sirini o‘rganish;
* multimedia asosida taqdimot tayyorlash, namoyish etish va
boshqa shu kabilarni qamrab oladi.
Axborot texnologiyalari rivojlangan hozirgi davrda dars o‘tishda qanday ta'lim
vositalaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, texnik vositalarni
qo‘llab dars o‘tish o‘quvchi-talabalarning fanni o‘rganishga bo‘lgan
qiziqishlarini orttirishga, berilayotgan axborotlarni chuqur o‘zlashtirishga katta
yordam beradi o‘qitish vositalarining mukammallashib borishi natijasida dars
o‘tish jarayonini maqsadga muvofiq ravishda tashkil etish imkoni ortib bormoqda.
Texnik vositalardan foydalanish usuliga ko‘ra universal va maxsus texnik
vositalarga bo‘linadi.
Universal vositalarga doska, diaskop, kodoskop, proektor, magnitofon,
videomagnitofon, kompyuter, televizor kirishi mumkin.
Maxsus vositalar, ma'lum bir masalani, mavzuni yoritishga qaratilgan maket,
videofilm, kasseta, disk, disket kabilarni o‘z ichiga oladi.
60
Axborotni uzatish, tasvirlash nuqtayi nazaridan texnik vositalarni tasvirlovchi
(kodoskop, proektor, diaprotsessor), tovushli (magnitofon, radio, audio kabilar),
audio-video kompleksi, video-magnitofon, kompyuter kabilaiga bo‘lish mumkin.
Ta'lim jarayonini amalga oshirishda yordam beruvchi vositalar ta'lim vositalari
deb ataladi.
Texnik vositalar
Real vositalar Texnik vositalar Chop etilgan o‘quv materiallari
Mikroskop,
gerbariy,mahsuot
namunalari
Proektor, kodoskop,
kompyuter, o‘quv
televizori, videofilm,
disk, disketlar
multimedia va bosh-
qalar.
o‘quv va ilmiy adabiyotlar,
chop etilgan o‘quv-metodik
materiallar, ko'rgazmali
materiallar, tarqatma mater-
iallar, ma'ruza matnlari va
boshqalar.
O‘quv jarayonida eng ko‘p qo‘llaniladigan va eng kam chiqim talab
qiladigan vosita oddiy doska hisoblanadi.
Doskadan turli maqsadlarda foydalanish mumkin: — notanish so‘z,
iboralarni yozish;
• turli chizmalar, diagramma, sxemalar chizish;
• rasmlar yordamida illyustratsiya qilish;
• misollar yechish;
• formulalar yozish va boshqalar.
Doska har bir auditoriyada bo‘lishi kerak. Dars paytida doskadan foydalanish
uchun uni darsga tayyorlash lozim. Agarda o‘qituvchi ilgari dars o‘tmagan
auditoriyada dars o‘tadigan bo‘lsa, doskaning o‘lchamlari,uning qandayligi bilan
tanishishi kerak. Darsda doskadan optimal darajada foydalanishga harakat qilish
lozim:
• zarur jumlalarni yozish, grafiklar chizish, bir-biridan ajratish,
chiziqlarni rangli bo‘r bilan chizish;
• agar murakkab chizmalar chizilishi kerak bo‘lsa, avval
xomaki nusxasini chizib ko‘rish;
61
• doskadagi tasvir iloji boricha tushunarli, taa‘ssurot qoldiradi-
gan bo‘lishi kerak.
Doskaga aniq, talabalar o‘qiy oladigan qilib yozish kerak. Yozayotganda
tushuntirishni to‘htatib, yozib bo‘lgach, gapirish kerak. Chunki auditoriyada
talabalaiga orqa o‘girgan holda doskaga qarab yozib turib, gapirilgan fikrni ilg‘ash
qiyin.
Doskada ishlashning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari mavjud.
Doskaning afzalliklariga quyidagilarni kiritish mumkin:
—ishlatishning osonligi, tayyorligi;
—o‘zgartirishlar kiritishning osonligi;
—darsni o‘tishga qarab mos holda ishlatish mumkinligi;
—qo‘shimcha misollar berilgan savollarga qarab, misollarni
moslashtirish;
—murakkab nisbatlarni ko‘rgazmali ifodalash mumkin;
—chizmalar, formulalar va boshqalarni yozib ko‘rsatish, qabul
qilish va tushunishni osonlashtiradi;
—yaxshi yodda qoladi;
—doskadan konspektga ko‘chirilgan misol va rasm, chizma,
grafiklar kelgusi darslarga yaxshi tayyorlanishga yordam beradi.
Kamchiliklari:
—doskaga yozayotganda talabalarga orqa o‘girib turiladi, audi-
toriya bilan ko‘z qarash kontaktini yo‘qotiladi;
—bir marta yozilgan narsa o‘chiriladi;
—yozish, chizishga vaqt ketadi.
Doska-stend—mashg‘ulotlarda o‘quv munozaralari boshqa turli
muhokamalarning guruh, ishlari natijalarini hujjatlashtirishda foydalaniladigan
o‘qitish vositasi.
Stendga o‘sha kattalikdagi qog‘oz qo‘yiladi, turli rangdagi va shakldagi
kartochkalar yopishtiriladi. Stenddagi kartochkalar yordamida sxemalar, tuzilmalar,
sharxlar va shu kabilarni tuzish mumkin.
62
Doska-stendning afzalligi shundaki, unda kartochkalar, sxema, graflk, izoh-
sharhlar va hokazo kartochkada aks ettirilgan ma'lumotlar, joylashuvini xohlagan
vaqtda o‘zgartirish imkoniyati mavjud. Qisqa vaqt ichida barcha
tinglovchilarning fikr-mulohazalarini qamrab olish, qayd etish imkoniga ega
bo‘ladi.
Doska-bloknot yoki flipchart doskasi — bu varaqlanadigan qog‘ozli doska
bo‘lib, unga marker bilan yoziladi. U turli~muhokama yakunlari va natijalarni
yaqqol namoyish etishda, eng muhim axborotlarni qayd etishda qo‘llaniladi. Uning
qulayligi, xohlagan vaqtda oldingi materiallarga qaytish o‘quv xonasiga osib
qo‘yish, istagan paytda qulay joyga ko‘chirish, kerak bo‘lsa, devor yoki doskaga
birin-ketin hamma varaqlarini yopishtirish mumkin. Undan guruhiy bahs-
munozaralarning natijalarini saqlash, kerak bo‘lganda ishlatish, turli masalalar
bo‘yicha asosiy qismlarni ajratib ko‘rsatish muhokama qilinayotgan masalaga
qaytish, kichik guruhlar yoki butun guruh ishining natijalarini bir paytda ko‘rish
imkoni mavjud. Diqqatni tortish yoki fikrni ajratib ko‘rsatish uchun rangli
markerlardan foydalanish mumkin.
Uning asosiy kamchiliklari: yozuv, bildirilayotgan fikr tushunarli bo‘lishi
zarur, aks holda uni o‘qish qiyin bo‘ladi, ayniqsa, muhokama qilinayotgan
masalaga ma'lum bir vaqt o‘tgach qaytganda;
- varaqlardan nusxa ko‘paytirish qiyin, faqat fotosurat olish yoki ko‘chirib
yozish mumkin xolos;
- ko‘p flipchart qog‘ozlari talab qilinadi.
Doska turlaridan yana biri Pinbord doskasidir. U (inglizcha pin-mahkamlash,
board- doska). Bu doskaning boshqa doskalardan farqi shundaki, unga maxsus
qog‘oz tortilgan bo‘lib, unga dars jarayonida muhokama qilinayotgan mavzu,
masala, muammo bo‘yicha talabalar tomonidan yozilgan kartochkalarni ignalar
bilan mahkamlash imkonini beradi. Bunda kartochkalar turli rang va shaklda
bo'lib,ularga maxsus rangli flomaster yoki markerlar bilan yoziladi. Ular yordamida
fikrlar gufuhlanadi, tizimga solinadi jamoaviy yagona yoki qarama-qarshi pozitsiya
aniqlanadi.
63
O‘qituvchi muammoni o‘rtaga tashlaydi hamda talabalarga o‘z nuqtayi
nazarlarini bayon qilishni taklif qiladi. «Aqliy hujum» metodi asosida muhokamani
tashkil qiladi. Har bir talaba o‘z fikrini aytadi, ular muhokama qilinadi. Ular
orasidan eng optimal yoki samarali deb topilgani 2—3 so‘z bilan kartochkalarga
yoziladi va doskaga mahkamlanadi. Talabalar tomonidan bedgilangan guruh
vakillari doskaga chiqib, boshqalar bilan maslahatlashgan holda:
• xato, qaytarilgan fikrlarni olib qo‘yishadi;
• munozarali fikrlarni aniqlashtirishadi;
• g‘oyani ma'lum tizimga solish alomati bo‘lgan fikrlarni
aniqlashadi;
• fikrlar yaqinligi va o‘ziga xos jihatlari bo‘yicha kartoch-
kalarni guruhlarga ajratishadi.
• strelkalar, chiziqlar ydki boshqa belgilar yordamida ular-
ning nisbatlari ko‘rsatiladi, yagona jamoa yoki qarama-qarshi
pozitsiya ishlab chiqiladi.
Bu doska yordamida muammolar ishlab chiqilib qarorlar qabul qilinishi va
guruhiy bahs-munozaralarni boshqarishni ko‘rgazmali qilish mumkin. Shuning
uchun pedagoglar o‘rtasida pinbord faqatgina doska emas, o‘ziga xos dars berish
usuli sifatida ham qaraladi.
Pinbord doskasini siljitish mumkinligi, ma'lumotlarni daskaga mustahkamlash,
kartochkalarni guruhlash, turli rangdagi kartoch-kalardan foydalanish imkoniyati
uning afzalligi bo‘lsa, qog‘ozning ko‘p ketishi, kartochkadagi yozuvlarning turli
tumanligi, ularni mustahkamlash vaqtni oshishi kabilar uning kamchiligidir.
Shuning uchun mavzu bo‘yicha muammo qo‘yib, taxminan ularni
yechimlarini berib, har bir yechim uchun bir rangdagi kartochkalar tayyorlab, har
bir rangdagi kartochkadan bittadan doskaga yopishtirib, uni tanlaganlar nima
sababdan shu yechimni tanlaganlarini tushuntirib berishlarini taklif qilish tarzida
tashkil etish mumkin.
64
Ko‘rgazmali qurollar darsni qiziqarli va turlicha bo‘lishiga ta'sir ko‘rsatadi.
Ana shu ko‘rgazmalilikni ta'minlashda kodoskop, proektor va boshqa texnik
vositalardan keng foydalanish mumkin.
Oddiy doska yoki varaqlanadigan (bir tomondan ikkinchi tomonga o‘tkazib
qo‘yiladigan varaqlardan iborat) doska bilan birgalikda qo‘llaniladigan texnik
vositalardan kodoskop, proektordir. Ular yozish uchun vaqtni tejashda qulay
vositalardan biri blib, darsda ko‘rgazmalilikni ta'minlashda muhim rol
o‘ynaydi.
Nazorat savollari
1. Didaktika va metodikaning maqsadi:
2. Mahsus fanlarni o‘qitish metod va vositalari, metodlarning o‘quv-tarbiya
jarayonidagi vazifalari.
3. O‘qitishning asosiy qoidalari:
4. Mahsus fanlarni o‘qitish mazmunini belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar.
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Tojiboyeva D., Yo‘ldoshev A. Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi. -
Toshkent. Aloqachi, 2009. 567 b.
2. Mavlonova R., To‘rayeva O. Pedagogika. -Toshkent. O‘qituvchi, 2001.
3. Пронина Е.Н., Лукашевич В.В. «Психология и педагогика». Учебник для
студентов ВУЗов. Издательство «Элит», -М.: 2004.
4. Прoфессиональная педагогика. Учебник для студентов обучающихся по
педагогическим специальностям и направлениям. -М.: Профессональное
образование, 1997.
5. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik tehnologiya va pedagogik mahorat. -T.:
―Moliya‖, 2003.
6. Беспалко В.П. Слагаемые педагогической технологии.-М.:Педагогика,
1999.
7. Гулямов С.С., Мирбартова Л.И., Абдуллаев А.Х.Новые педагогические
технологии. Рекомендации по организации дистанционного обучения. –
Т.: 2002.
8. Ларнер И.Я. Внимание о технологии обучения. – М.: Педагогика, 1990
9. Рочинский В.М.Азбука педагогического труда. -М.: 1990.
10. Sayidahmedov N.Yangi pedagogik tehnologiyalar. -T.: ―Moliya‖, 2003.
65
Intеrnеt saytlari
11. http://www.school.edu.ru.
12. http://www.inter-pedagogika.ru
13. www.newhorizons.org.
14. http://www.pharmax.m/articles. 15. http://www.pravoteka.ru.
4-ma‘ruza
Mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining umumiy tavsifi, ma‘ruza turlari
va ularga quyiladigan talablar, seminar va amaliy mashg‘ulotlarini tashkil
etish va o‘tkazish metodikasi.
Reja
1. O‘quv jarayonida ma'ruzani tutgan o‘rni va ma'ruzaga qo‘yiladigan talablar.
2. Ma'ruzani bayon qilish.
3. An'anaviy ma'ruza o‘qish va muammoli ma'ruza.
4. Jadallashgan (jalb qiluvchi, chuqurlashtirilgan) ma'ruza
5. Ma'ruza matni.
6. Seminar va amaliy mashg‘ulotlarini tashkil etish va o‘tkazish metodikasi.
Tayanch iboralar: Ma'ruza, ma'ruzaning funksiyalari, kirish ma'ruzasi, mavzu
bo‘yicha ma'ruza, yo'1-yo'riq ko‘rsatuvchi ma‘ruza, ma'ruzada real faktlar, an'anaviy
ma'ruza o‘qish, muammoli ma'ruza o‘qish, jadallashgan ma'ruza o‘qish, ma'ruza
matni, seminar va amaliy mashg‘ulotlarini tashkil etish va o‘tkazish metodikasi.
.
Ma'ruza, uning o’quv jarayonida tutgan o’rni va unga
qo’yiladigan asosiy talablar
Ma'ruza o‘quv jarayonining asosiy bo‘g‘ini, dars o‘tishning asosiy
shakllaridan biridir. Ma'ruza bilimni so‘z bilan ifodalash, og‘zaki bayon qilish
ko‘zda tutilgan, hajmining kattaligi, mantiqiy qurilishi, umumlashtnrnshning
murakkabligi bilan ajralib turadi. Ma'ruza (arabcha, leksiya (lot. lectio) – o‘qish)
66
o‘quv materiali, biror masala, mavzu kabilarning mantiqiy izchil, ma'lum bir tizimga
solingan bayonidir.
Ma'ruzaga ikki nuqnai nazardan yondashish mumkin:
1) o‘quv jarayonining tashkiliy shakli sifatida;
2) bilimni so‘z bilan ifodalash, og‘zaki bayon qilish metodi sifatida.
Ma'ruza boshqa og‘zaki, so‘z orqali ifodalanadigan metodlardan:
a) nisbatan qa‘tiy belgilangan tarkibi;
b) o‘quv materialini mantiqiy izchillikda bayon qilish;
d) tasniflash, tariff berish, obrazli isbotlash;
e) beriladigan axborotning serobligi;
g) materialni yoritib berishning tizimliligi bilan ajralib turadi.
Ma'ruza talabalar bilan muloqotda bo‘lishning alohida shakli va uni boshqa
hech qanday o‘quv shakli bilan almashtirib bo‘lmaydi. Ma'ruzaning oldiga
qo‘yiladigan maqsad har xil bo‘lib, bu maqsad maksimal darajada amalga oshishi
uchun, uning funksiyalariga ahamiyat berish kerak. Ma'ruza o‘qitishning quyidagi
qator funksiyalarini bajaradi:
1. Professional ta'lim berish va dunyoqarashni shakllantirish.
2, Talabalar diqqatini asosiy maqsadga yo‘naltirish.
Ma'ruzada talabalarning diqqat-e'tibori o‘quv materialining asosiy mazmuni,
qonun-qoidalari, ularning nazariy va kelgusidagi amaliyotda, mutaxassislik
faoliyatida qanday o‘rin tutishi va ahamiyatiga, uni o‘zlashtirish metodlariga
qaratiladi.
3. Idrok, tafakkurni rivojlantimvchi — tinglovchilarda bilma-
ganini bilishga qiziqish uyg‘otadi. Mantiqiy flkrlash va o‘z fikrini
asoslashga o‘rgatadi.
4. Bilim berish, o‘rganayotgan fan bo‘yicha axborot olish, ol-
gan axboroti asosida xulosa chiqarish, umumlashtnrnshga o‘rgatish.
5. Metodologik - ma'ruza jarayonida tadqiqot metodlari
taqqoslanadi, qiyoslanadi, ilmiy izlanish tamoyillari aniqlanadi.
67
6. Talabalarga tarbiyaviy ta'sir ko‘rsatish. Ularni axloqiy,
ma'naviy jihatdan barkamol bo‘lishi, mehnatga munosabati, ijti-
moiy-psixologik xislatlarini shakllantirish.
Ma'ruzada mavzuning asosiy savollari ketma-ketlik asosida yoritiladi. Albatta,
ma'ruzaning metodik jihatdan yoritilishi, bayon etilishi qo‘yilgan maqsad,
o‘rganilayotgan fanning, mavzuning o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq. Ma'ruza
faqatgina farmasevtika rivojlanishning asosiy qonuniyatlarini ochib berish bilan
cheklanishi kerak emas, fanning songgi yutuqlaridan foydalangan holda ilmning
amaliyotda qanday ahamiyatga ega ekanligini, hayotda real muammolarni
yechishdagi ahamiyatini, yechish yo‘llarini ham ko‘rsatishi kerak.
Ma'ruza qanday fandan o‘qilishidan qat'i nazar, ilmiy xaraklerga ega bo‘lishi,
turli nazariy yo‘nalishlar, ilmiy maktablarning asosiy g‘oyalarini talabalar ongiga
yetkazishi va olgan bilimini ishonchga aylantirishi kerak. Har qanday ma'ruzaning
eng zarur sharti anditoriya bilan muloqotga kirishishdir. Ma'ruza o‘qish, eng av-
valo, unga tayyorlanishdan boshlanadi. Buning uchun birinchi navbatda, ma‘ruza
mavzusi bo‘yicha adabiyotlar tanlash hamda ular bilan tanishib chiqish kerak.
Ikkinchidan, fan bo‘yicha ishlab chiqilgan dasturga ko‘ra, ma'ruza rejasi va reja
bo‘yicha matn tayyorlanishi hamda darsni o‘ikazishda qo‘llaniladigan metodlarni
tanlab chiqish, dars jarayonini texnologik tizim sifatida tarkibi, ketma-ketligini
aniqlash lozim.
Ma'ruzada darsni uch kursga bo‘lish mumkin:
1. Kirish. Avvalgi ma'ruzada nimalar o‘rganilgan, uning natijaisi nimalar bilan
bog‘liq, bugungi darsga qanday maqsad ko‘zlanlyapti? Avvalo dars ilgarigi
mavzu bilan bog‘lanadi. Keyin mavzu e'lon qilinadi. Ma'ruza rejasi, mustaqil
o‘qish uchun asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar ro‘yxati tavsiya etiladi.
Mavzuni o‘rganishdagi asosiy termin, tushunchalar, mustaqil ravishda
bajariladigan ishlar, topshiriqlar beriladi.
2. Asosiy kurs. Bu kurs ma'ruza rejasiga ko‘ra tanlangan
dars o‘tish metodlarini qo‘llagan holda o‘tkaziladi. Tinglovchilarga
mo‘ljallangan axborotlar yetkaziladi.
68
3. Yakuniy kurs. Ma'ruzaga yakun yasaladi, qisqacha xu-
losa chiqariladi. Talabalar diqqati uchun mazkur mavzudagi eng
asosiy tushuncha, e'tibor qaratilishi lozim bo‘lgan jihatlar, hodi-
salar ta'kidlanadi. Qo‘yilgan maqsadga qay darajada erishildi, bu - tahlil qilib,
baholanadi. Bugungi ma'ruzada-bajarilgan ish kelgusi faoliyatda qanday muhim
ahamiyatga ega ekanligi ko‘rsatiladi.
Ma'ruzalarni didaktik vazifasiga qarab: kirish, mavzular bo‘yicha, yo'1-yo'riq
ko‘rsatadigan, tahliliy, yakunlovchi ma'ruzalarga bo‘lish mumkin.
Kirish ma'ruzasi ma'lum bir fanni, mavzuni yoki muammoni o‘rganishga
bag‘ishlanib, unda ana shu masala, muammolar haqidagi fikrlar, ularning ijobiy
tomonlari, kamchiliklari, yechilmagan muammolar ko‘rsatiladi.
Mavzular bo‘yicha ma'ruzalar — eng ko‘p o‘qiladigan ma'ruza bo‘lib, unda
o‘rganilayotgan mavzuning asosiy mazmuni, amaliyotda sinalgan, qabul qilingan
ilmiy qarashlar, mavjud yechimini kutayotgan masalalar bayon qilinadi. Ularni
yechishning mavjud yo‘llari ko‘rsatiladi, yangilarini topish tavsiya etiladi.
Yo'1-yo'riq ko‘rsatuvchi ma'ruza — talabalarga mustaqil ishlashni
o‘rgatishga qaratiladi. Unda ko‘proq metodik maslahatlar beriladi. Tavsiya
qilinadigan adabiyotlarni mustaqil o‘qish, ular ustida ishlash jarayonida diqqatni
qaratish lozim bo‘lgan masalalar ko‘rsatiladi.
Tahliliy ma'ruza u yoki bu muammo, mavzu yoki ma'lum bir tizimga
solingan savollarni ma'lum bir mantiqiy aloqadorlikda bayon qilishga qaratiladi.
Ko‘pincha oliy o‘quv yurtlarida yakuniy nazorat yoki imtihon-attestatsiyalar oldidan
o‘tkaziladi.
Yakunlovchi ma'ruza ma'lum bir mavzu, muammoni yoki faktni o‘rganib,
uning yakuni bo‘yicha o‘tkaziladi. Muammo yechirnlari va fanning predmeti
to‘g‘risida asosiy xulosalar bayon etiladi.
Ma'ruzaga qo’yiladigan asosiy talablarni ikki guruhga ajratish mumkin.
A) Ma'ruza tayyorlash shakliga, boshqacha aytganda ma'ruza
matniga qo‘yiladigan talablar.
B) Ma'ruza o‘qishga qo‘yiladigan talablar.
69
Birinchi guruh, ma'ruza matniga qo‘yiladigan talablar quyida-gilardan iborat:
1. O‘qituvchi ma'ruzaning detallashtirilgan rejasi, boshqacha
aytganda, texnologik xaritasim tuzishi zarar. U aniq va lo‘nda
ifodalangan butun ma'ruza mazmunini qamrab oluvchi masalalarni
o‘z ichiga olishi zarur.
2. Bayon qilinishi ko‘zda tutilgan masalalar mantiqiy izchillikda
yoritilishi hamda ular qisqacha xulosalar bilan yakunlanishi kerak.
3. Ma'ruza matni kirish, asosiy va yakuniy qism, ya'ni xulosa
qismlaridan iborat bo‘ladi.
4. Ma'ruzaning mazmuni ochib beriladigan asosiy qismida
quyidagi jihatlarga e'tibor berilishi lozim:
a) ma'ruzaning g‘oyaviy nazariy jihatlari:
* mavzuning asosiy tushunchalarini o‘quv dasturiga mos ra-
vishda ochib berilishi;
* ma'ruza matnining ilmiyligi;
* ma‘ruza matnida muammoli vaziyatlarni yuzaga keltiruvchi
masalalarning berilishi;
* nazariyani amaliyot bilan bog‘liqligi;
* o‘rganilayotgan mavzuning tegishli fandagi hozirgi o‘rni bel-
gilanishi va boshqalar.
b) ma'ruzaning metodik jihatlari:
* ma'ruzaning mantiqiyligi va isbot talab qilmasligi;
—materialni avodli va mazmundor tarzda berilishi;
—o‘quvchi-talabalarni idrok qilishlarini faollashtirish usullari;
—tarbiyaviy yo‘nalishga ega ekanligi.
Ma'ruzani o‘qish va matnini tayyorlash jarayonida qo‘llaniladigan barcha
an'anaviy va zamonaviy usullar, yo‘llar hamda texnik vosita, jumladan,
multimedia vositalari va ko‘rgazmali o‘quv qurollari bayon qilinayotgan
mavzuning asosiy mazmunini ochib berishga qaratilgan bo‘lishi lozim.
70
Ma'ruzaning yakuniy qismi, xulosasida quyidagilar ko‘rsatilishi
shart:
* mavzu yuzasidan asosiy xulosalar;
* ma'ruzadagi asosiy tayanch tushunchalar;
* talabalarda bilishga va o‘rganishga qiziqish uyg‘otuvchi
hamda o‘zlashtiruvchilarni nazorat qilish imkonini beruvchi savol-
lar turkumini keltirilishi;
5. Adabiyotlar ro‘yxati ma'ruza mazmunmi aks ettirishi lozim.
Ikkinchi guruhga ma'ruza o‘qiydigan o‘qituvchi va uning shaxsiga qo‘yiladigan
talablar kiradi.
Ma'ruza o‘qish jarayon sifatida o‘byektiv va subyektiv tomonlarning birligidir.
Ma'ruza o‘qishning obyektiv tomoniga o‘qituvchiga bog‘liq
bo‘lmagan, o‘rganilayotgan fanning mazmuni, dars o‘tish tamoyil-
lari kiradi. Subyektiv tomonlariga esa:
a) O‘qituvchining shu fanni qanday egallagani, bilim darajasi;
b) O‘qituvchining uslubiy tayyorgarligi, metodikaning qonun-
qoidalarini qo‘llay bilish mahorati;
d) har bir o‘qituvchining ta'lim-tarbiya jarayonida u yoki bu uslubni qo‘llashdagi
individual xususiyatlari kiradi.
Dars berishda pedagog subyektiv omil sifatida namoyon bo‘ladi. Ko‘p
jihatdan talabalarning o‘zlashtirishi o‘qituvchining dars o‘tishda tanlagan
metodlariga bog‘liq.
Har bir o‘qituvchi o‘z qobiliyatini dars berishda namoyon qilib, ma'ruza va
nutqida o‘ziga xos jihatlarini ko‘rsatadi. Ma'lum bir mavzuni yoritishda o‘qituvchi
o‘zi yaxshi bilgan yoki o‘zining ilmiy izlanishlari bilan bog‘liq bo‘lgan, lekin shu
mavzuga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘lmagan savolga ko‘p vaqt ajratib, qolgan
savollarni ko‘rib chiqish uchun vaqt yetmay qolishi mumkin. Bu — mavzuni bayon
qilishda didaktikaning izchillik prinsiplarini buzilishiga olib keladi.
71
Shuning uchun dars o‘tishdagi muhim vazifalardan biri, bu — subyektiv omillar,
albatta, obyektiv omillarga bo‘ysinishi, aynan shu fanning mazmunini ochib
berishga xizmat qilishi kerak. Bunda, albatta, to‘plangan metodik tajriba qo'l keladi.
Ma'lum bir yo‘nalishga, farmasevtikani asosiy qonunlari, tendensiyalari,
prinsiplari, ijtimoiy, farmasevtika taraqqiyotning muammolarini tahlil qilishga
qaratilgan bo‘lishi kerak. Shuningdek, yosh avlodning dunyoqarashini
shakllantirish, hayot kechirish tarzini tanlashning tarbiyaviy ahamiyatini oshirishi
lozim. Ilmiyligi jihatdan nazariya asoslarini amaliyot bilan, masalaning qo‘yilishini
ilmiylik bilan hamda farmasevtikaning yangi dolzarb masalalariga ijodiy yondashish
bilan, nazariy dalillarning mantiqiylik bilan uzviy birligi ta'minlanishi kerak.
Ma'ruzani shunday tuzish kerakki, talabada fanni chuqur o‘rganish
uchun mustaqil ravishda adabiyotlar topish, ularni ustida ishlash,
tushunishga xohish-istak topilsin. Shuning uchun zarur materiallar,
kitoblar, jurnal va boshqa manbalarni tanlash prinsipial ahamiyatga ega.
Psixologlarning kuzatishlaricha bilish, o‘rganish jarayoni fikriar qarama-
qarshiligi asosiga qurilsa, samarali bo‘ladi. Ilmiy munozara talabalar uchun ijodiy
muhit yaratadi. Farmasevt-pedagoglar mo‘ljallangan ma'ruzada munozarali
savollarni qo‘yish, turli nuqlayi nazarlarni bayon qilish maqsadga muvoflq.
Ma'ruzachining o‘zi ma'lum bir nuqtayi nazarni qo‘llab-quvvatlar ekan, talabalarga
ham ana shu qarash to‘g‘riligini tushuntirishi, auditoriyani ishontirishi kerak.
Ma'ruzaga tayyorlanish jarayonida o‘qituvchi mavzu bo‘yicha savollarni qanday
bayon qilishni, qanday uslublar qo‘llashini ko‘z o‘ngiga keltirishi kerak. Ana
shundagina mavzu bo‘yicha adabiyotlarni, zarur ma'lumotlarni to‘g‘ri tanlashi
mumkin. O‘qituvchi, zarur dalillar, ma'lumotlarga ega bo‘lsada, ularni ishonarli,
asoslangan holda bayon qilmasa, fandagi dolzarb savollarga javob berishdan chetlab
o‘tishi yoki chetga chiqishi mumkin. Bu hol talabalarda ma'ruzadan
qoniqmaslikka, uning ishonchliligi va tarbiyaviy ahamiyatini tushirishga olib
keladi.
Nazariya bilan amaliyotning o‘zaro bog‘lanishi nihoyatda murakkab jarayon. U
turli-tuman: ichki, tashqi, bilvosita va bevosita, muhim va uncha muhim bo‘lmagan
72
omillar bilan aniqlanadi. Shuning uchun ham ma'ruzaga tayyorlanish paytida ana
shu jarayonlarni chuqur tahlil qilishni bilishi kerak. Mavzudan chetdagi turli-tuman
misollar bilan cheklanish yaramaydi.
Faktlar ma'ruzaga jonli mazmun, hayotiylik nafasini baxsh etadi,
uning ahamiyati bu jihatdan bebahodir.
Induktiv metod ma'ruzada xususiylikdan umumiylikka, deduktiv metod esa—
umumiylikdan xususiylik tomon bayon qilishni ifodalaydi.
Induktiv metod dalillar, xususiy, umumiy xulosa, nazariy qoidalar, aniq faoliyat
uchun amaliy xulosalar tarzida bayon qilinsa, deduktiv metod—nazariy xulosa,
umumiy, xususiy, faoliyat uchun praktik xulosa tarzida bayon qilinadi.
Induktiv metod talabalarni xususiy kuzatuvlardan ketma-ket umumiy xulosa
chiqarishga o‘rganish imkonini beradi. Ularni mustaqil fikrlashga o‘rgatadi.
Ma'ruzaga iloji boricha talabalar diqqatini qaratish kerak. Buning uchun
ma'ruzaning kirish yoki uning asosiy qismida masalaning mohiyatini ochib berishga
qaratilgan savol qo‘yish maqsadga muvofiq. Pedagoglar tajribasi shuni ko‘rsatadiki,
o‘qituvchining mavzuni bayon qilishidan avval yoki bayon qilish jarayonida savol
qo‘yishi, uni bayon qilib bo‘lgach, qo‘yilgan savoliga qaraganda aniqroq,
yaxshiroq natijaga olib kelar ekan. Chunki, ilgari qo‘yilgan savol talabani javob
qanday bo‘lishi kerak, deb o‘ylantira boshlaydi va javobni o‘qituvchidan eshitishga
diqqatini qaratadi.
- Ikkinchidan, ma'ruza boshlanganidan 20 -daqiqacha vaqt o‘tgach, talabalar
diqqati susayadi. Buni hisobga olib, har 15—20 daqiqada yoki har bir uzviy savolni
bayon qilishda turli metodlardan foydalanish, talabalar diqqatini jalb qiladigan
savollar tashlash maqsadga muvofiqdir.
Boshqa o‘quv shakllariga qaraganda ma'ruzachining ma'ruzasini his-
hayajon, jo‘shqinlik bilan bayon etishi muhim rol o‘ynaydi. Ma'ruzachi his-
hayajonini o‘zgartirish, mimikasi orqali talabalarni darsga qiziqishini kuchaytirishi
yoki aksincha, susaytirishi murakin.
1. Ma'ruzaning emotsional ta'siri o‘qituvchining ma'ruza materialini erkin
bayon qilishi bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq. Erkin bayon qilish orqali auditoriya
73
bilan bog‘lanish yaxshilanadi. Talabalarning aks tasirini kuzatish imkoni vujudga
keladi. Og‘zaki nutq xususiyatlari, ya'ni dialogdan foydalanish mumkin bo‘ladi.
Aksincha, ma'ruza matniga qarayverish auditoriya bilan muloqotni
qiyinlashtiradi, uni buzadi, chunki yozma nutq, ulalda, monolog tarzida
bo‘ladi.
2. Og‘zaki nutq, ya'ni ma'ruza tushunarli, eshitib, qabul qilishga oson, qisqa
jumlalardan tuzilgan bo‘lishi kerak, chunki uzun, murakkab jumlalar fikrni
xiralashtiradi. O‘qituvchi bayon qilinayotgan materialni yaxshi bilishidan tashqari
o‘z ovozini ham nazorat qilishi zarur. Intonatsiyani goh baland, goh past qilib
nutq o‘zgartirish orqali talabalar diqqatini tortish, o‘z vaqtida pauza va boshqa
intonatsiyalardan ham foydalanish zarur.
3. «Erkin manera» tarzida dars berish, ma'ruzachining audi-
toriyada u yoqdan bu yoqqa yurishi talabalarni diqqatini tortadi va
tushunishni qiyinlashtirib, ularni mavzudan chetlashtiradi. Pedagog
o‘zining «ish zonasi»ga ega bo‘lishi, undan foydalanishni bilishi kerak.
4. Ma'ruzachi o‘zining tashqi ko‘rinishiga ham e'tibor berishni yoddan
chiqarmasligi zarur.
5. Ma'lumki, ma'ruzaning jo‘shqinligi, ma'lum darajada uning
yorqinligiga bog‘liq. Jo‘shqin, ma'noli nutq faqat aniq misollar bi-
langina emas, balki maqol, matal, badiiy obrazlar bilan boyitilishi
zarur. Bu hol ma'ruzani qiziqarli qilib, talabalar diqqatini jalb etadi.
6. Ma'ruzaning to‘g‘ri tuzilishi, darsning har bir minutidan
samarali foydalanish mashg'ulotlarning,muvaffaqiyatini taminlaydi.
7. Auditoriya bilan «qayta aloqa» o‘rnatishda talabalarning
savoli va o‘qituvchining javobi muhim rol o‘ynaydi. Odatda,
ko‘pincha ma'ruzaning oxirida savollarga vaqt ajratiladi, lekin bu
ma‘ruza jarayonida savol berilmaydi, degani emas.
Savollarga javob berganda javobning qisqa, asoslangan bo‘lishiga ahamiyat
berish kerak. Agar savol qo‘shimcha dalillarni talab etadigan bo‘lsa, buni ochiq
aytish mumkin, (aytaylik, statistik ma'lumotlar shu daqiqada yo‘q bo‘lsa) sababini
74
ko‘rsatib, kelgusi darsda javob berishga va'da qilsa, buning aybi yo‘q. Agar savol in-
duvidual tarzda bo‘lsa, ma'ruzadan so‘ng yoki maslahat darsida javob berish
mumkin.
8. Har qanday sharoitda (tashqaridagi shovqin-suron, eshik or-
tidagi g‘ala-g‘ovur, qurilish va hokazo) o‘qituvchi o‘zini tuta bilishi
lozim.
9. Nutqda taqliddan qochish, bir gapni bir necha marta takror-
lamaslik kerak.
10. Nutqda siyqasi chiqqan so‘zlarni imkon qadar ishlatmaslik
zarur.
Albatta, ideal tarzda ma'ruza o‘qib bo‘lmaydi. Lekin har bir o‘qituvchi o‘zining
barcha imkoniyatini, mahoratini ishga solib, dars o‘tishi shubhasiz, ma'ruzaning
ijobiy tomonlarini ustun bo‘ishiga olib keladi.
Ta'lim tizimidagi o‘rniga ko‘ra, ma'ruzalar — mavzuni, bo‘limni, kursni
o‘rganishni boshlovchi yoki ta'limning ma'lum bir kursini tugallovchi ma'ruzalarga
bo‘linadi.
Axborotni talabalarga yetkazish nuqtayi nazaridan monolog yoki dialog tarzida
o‘tkazilgan ma'ruzalar bo‘ladi. Monolog tarzidagi ma'ruzada asosan ma'ruzachi
gapiradi, ko‘rsatadi. Tinglovchilar ma'ruza o‘qish jarayoniga sust ishtirok etadilar.
Aksincha, dialog tarzidagi, tinglovchilarning ham fikrini eshitgan holda o‘tkaziladi-
gan ma'ruzalar jonli bo‘lish unda tinglovchilar faolligi ta'minlanadi.
Ta'lim berishning asosiy metod va usullariga ko‘ra, ma'ruzalarni-axborot
beruvchi, muammoli, jadallashtirilgan, binar (bir-biridan farq qiluvchi ikki xil fikr
bildiriluvchi), avvaldan ataylab xato fikr ham bayon qilinishi rejalashtirilgan,
maslahat ma'ruzalariga bo‘lish mumkin.
Hozirgi paytda nisbatan ko‘p qo‘llaniladigan yoki borgan sari ommalashib
borayotgan ma'ruza shakllari: axborot beruvchi, muammoli va jadallashgan
(chuqurlashtirilgan) ma'ruzalar bo‘lib, ulardan hozirgacha eng ko‘p qo‘llaniladigani
axborot beruvchi ma'ruzadir. U an'anaviy metodga asoslangan bo‘lib, asosiy vazifa
o‘quv axboroti — mavzuning mazmunini talabalarga bayon qilish, tushuntirishdan
75
iborat. Unda o‘qituvchi asosan bilim beruvchi rolini bajaradi. Bu monolog tarzida
bayon qilinadi.
Mamlakatimizda 80-yillardan boshlab ma'ruzalarni muammoli tarzda bауоn
qilishga e'tibor berila boshlandi. Bundan maqsad yangicha bilim olish, ya'ni yangi
mavzuni o‘rganish, muammoli savollar, masalalar qo‘yish, muammoli vaziyat
yaratish orqali ainalga oshiriladi. Bilish jarayoni dialog tarzida amalga oshirilib,
o‘qituvchining faoliyati talabalar bilan hamkorlikda kechadi.
Hozirgi kunning talablaridan kelib chiqib, darsda talabalar faolligini oshirishga
qaratilgan chuqurlashtirilgan (jadallashtirilgan) ma'ruza metodini qo‘llash borgan sari
ommalashmoqda.
Ma'ruza matnini tayyorlash
Ma'ruza matni har bir fanning ishchi o‘quv dasturi asosida, mavzuga ajratilgan
vaqtdan kelib chiqib, tayyorlanadi. Buning uchun mavjud adabiyotlar o‘rganiladi,
turli manbalardan axborotlar yig‘iladi.
Mavzuni o‘rganishning maqsadidan kelib chiqib, zarur savollar qo‘yiladi,
mavzuni yoritish metodi tanlanadi.
Seminar darsi va uning o’quv jarayonida tutgan o’rni
Ma'ruza bilan birgalikda amaliy mashg‘ulot ham o‘quv jarayonining muhim
shakllariga kiradi. U ta'lim, tarbiya berish hamda nazariyani amaliyot bilan
bog‘lash funksiyasini bajaradi. Amaliy mashg‘ulot termini pedagogikaga oid
adabiyotlarda tor va keng ma'noda talqin etiladi. Amaliy mashg‘ulot keng
ma'noda seminar (uning barcha turlari), mashq, laboratoriya ishini umumiy holda
ifodalanishidir. Seminar amaliy mashg‘ulotning shakllaridan biri bo‘lib:
— ma'ruzada bayon qilingan nazariy qonun-qoidalarni
mustahkamlash;
—fan bo‘yicha bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish;
—talabalarni ilmiy tadqiqot, bilish qobiliyatlarini o‘stirish vazi-
falarini bajaradi.
Seminar darsi talabalarni bilim olishlari, uni puxta o‘zlashtirishlari va
olgan bilimlarini kelgusida real hayotda qo‘llashlarida alohida o‘rin tutadi.
76
Shuning uchun ham seminar darsini qiziqarli, talabalarni faol qatnashishlarini
ta'minlaydigan metodlarni qo‘llab o‘tish, muhim ahamiyatga ega.
Ma'ruzada odatda bayon qilish yetakchi rol o‘ynaydi. Taiabalar ma'ruza
tinglashda passiv rol o‘ynaydilar. Seminar darsida esa talabalar faol bolishadi.
Darsda turli metodlarni qo‘llab, ularning faolligini ta'minlash imkoniyati keng.
Ma'ruza darsi monolog tarzida bayon qilinsa, seminar darsi dialog asosida olib
boriladi. Odatda, seminar darsida talabalarning bilimi, o‘z ustida ishlash darajasi
aniqlanadi, nazorat qilinadi.
Seminar (lot. seminariym - manba, ko‘chma ma'noda - maktab) - o‘quv
amaliy masho‘ulot shakllaridan biri. Asosan oliy o‘quv yurtlarida, ilmiy
to‘garak, anjumanlarda qo‘llaniladi.
Ta'limning seminar shakli qadimgi Yunon va Rim maktablarida paydo
bo‘lgan. Keyinchalik G‘arbiy Yevropa universitetlarida rivojlantirilgan. Bu
universitetlarda seminar talabaning adabiyotlar, manba ustida ishlashi vazifasini
o‘tagan. XX asr boshlaridan seminar darslari talabalarning umumiy ilmiy
dunyoqarashni kengaytirishda, ularni muayyan fan tarixidagi muhim
muammo va tadqiqotlar bilan tanishtirishda katta rol o‘ynay boshlagan.
Seminarning asosan uch turi bor:
• o‘rganilayotgan fan yoki kursni chuqur o‘rganishga yordam
beradigan seminar darslari.
• ayrim muammo, asosiy yoki muhim mavzuni o‘rganish
uchun o‘tkaziladigan seminarlar.
• tadqiqot xarakteridagi seminarlar.
O‘quv jarayonini tashkil etishda seminar darslari alohida o‘rin tutadi.
Seminar o‘quv jarayonining talabalar bilimlarini mustahkamlashni ta'minlovchi,
ijodiy qobiliyatlarini namoyon qiluvchi shaklidir. Seminar mashg‘ulotlarining
maqsadi talabalarning chuqur bilim olishini ta'mmlash, olgan bilimni real hayotda
qo‘llashga o‘rgatishdir.
Buning uchun talaba olgan axborotlarini tahlil qilish, ilmiy tadqiqot
o‘tkazish, taqqoslash, xulosa chiqarishni bilishi kerak. Seminar darsining oldiga
77
qo‘yilgan bosh maqsadga erishish uchun dars oldiga qo‘yilgan qator vazifalarni
amalga oshirish kerak. Bu vazifalar seminar darslari bajaradigan funksiyalarda o‘z
ifodasini topadi.
Seminar darsi quyidagi funksiyalarni bajaradi:
1) talabalarga professional ta'lim berish va tarbiyalash;
2) mustaqil ishlash malakasini o‘stirish;
3) mantiqiy fikrlashga o‘rgatish;
4) nutqini o‘stirish, ilmiy munozaralar olib borishga o‘rgatish;
5) mustaqil fikr yuritish va o‘z fikrini o‘rtoqlashishga o‘rgatish;
6) o‘rtoqlari fikrini tanqidiy baholashga o‘rgatish;
7) talabalar bilimini nazorat qilish va baholash;
8) nazariy olgan bilimlarini amaliyot bilan bog‘lash.
Nazorat savollari
1. O‘quv jarayonida ma'ruza qanday o‘rin tutadi?
2. Ma'ruzaga qanday talablar qo‘yiladi?
3. Ma'ruzani bayon qilish metodlari qanday va ular nimalari
bilan farqlanadi?
4. Ma'ruzada real faktlar, ma'lumotlarning o‘rnini aytib bera
olasizmi?
5. Qanday ma'ruza muammoli ma'ruza deyiladi?
6. Jadallashgan (jalb qiluvchi, chuqurlashtirilgan) ma'njza
qaysi jihatlari bilan sizni diqqatingizni tortdi? Uning kamchiliklari
bormi?
7. Ma'ruzani qanday o‘qish haqida shaxsiy fikringiz? Siz
o‘qituvchi sifatida ma'ruzani qanday o‘qigan bo‘lardingiz?
8. Seminar darsi talabalarning bilim olishida qanday o‘rin
tutadi?
9. Seminar darsi qanday funksiyalarni bajaradi?
10. Nima sababdan olingan bilimni vaqti-vaqti bilan takrorlab
78
turish lozim?
11. Seminar darsi muvaffaqiyatli o‘tishi uchun, sizningcha,
nima qilish kerak?
12. Seminar darsi o‘tsangiz, qanday maqsadlarni ko‘zlagan
bo‘lar edingiz?
13. Seminar darsini texnologik yondashuv nuqtayi nazaridan loyihasini ishlab chiqa
olasizmi?
14. Sizningcha, seminar darsining qanday afzalliklari bor?
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Tojiboyeva D., Yo‘ldoshev A. Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi. -
Toshkent. Aloqachi, 2009. 567 b.
2. Mavlonova R., To‘rayeva O. Pedagogika. -Toshkent. O‘qituvchi, 2001.
3. Пронина Е.Н., Лукашевич В.В. «Психология и педагогика». Учебник
для студентов ВУЗов. Издательство «Элит», -М.: 2004.
4. Прoфессиональная педагогика. Учебник для студентов обучающихся
по педагогическим специальностям и направлениям. -М.:
Профессональное образование, 1997.
5. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik tehnologiya va pedagogik mahorat. -T.:
―Moliya‖, 2003.
6. Беспалко В.П. Слагаемые педагогической технологии.-М.:Педагогика,
1999.
7. Гулямов С.С., Мирбартова Л.И., Абдуллаев А.Х.Новые
педагогические технологии. Рекомендации по организации
дистанционного обучения. –Т.: 2002.
8. Ларнер И.Я. Внимание о технологии обучения. – М.: Педагогика, 1990
9. Рочинский В.М.Азбука педагогического труда. -М.: 1990.
10. Sayidahmedov N.Yangi pedagogik tehnologiyalar. -T.: ―Moliya‖, 2003.
11. Intеrnеt saytlari
12. http://www.school.edu.ru.
13. http://www.inter-pedagogika.ru
14. www.newhorizons.org.
15. http://www.pharmax.m/articles. 16. http://www.pravoteka.ru.
79
5-ma‘ruza
Mustaqil ta‘lim va uni tashkil etish metodikasi; mahsus fanlardan kurs
ishi(loyihasi) ni tayorlash metodikasi.
Reja
1. Mustaqil ta‘limda qo‘llaniladigan eng muhim metodlar.
2. Talabaning mustaqil ishidan maqsad va vazifalari .
3. Mustaqil ishlarini tashkil etish o‘ziga xos jihatlari
4. Mustaqil ishlash va izlanishning asosiy shakllari.
5. Kurs ishidan maqsadi va tayorlash metodikasi.
Tayanch iboralar: mustaqil ta‘lim, mohiyati, tashkil etish, metodika,
shakllar, kurs ishi(loyihasi), tayorlash, metodika.
Mustaqil ta‘limda qo‘llaniladigan eng muhim metodlardan biri kitob
ustida ishlashdir. Bu metodning afzalligi shundaki, u kitobxonga o‘quv
axborotini uning o‘ziga xos sur'atda va qulay vaqtda olishini ta'minlaydi.
o‘quv adabiyotlari bilan ishlash metodlariga xos funksiyalarni barchasini
bajaradi.
Kitob ustida mustaqil ishlashning maqsadi uning tarkibi bilan tanishib
chiqish, tezda qarab chiqish, alohida boblarni yoki para-graflarni sinchiklab
o‘qish, berilgan materialni o‘rganish, alohida bob yoki butun kitobga referat
yozish, ayrim qoidalarni yodlash va boshqa usullar tarzida bo‘lishi mumkin.
Shuning uchun bu metodning qo‘yilgan maqsaddan kelib chiqib, turli
modifikatsiyalarda qo‘llash mumkin.
Kitob ustida ishlash talaba uchun murakkab va qiyin metod sanaladi. Juda
ko‘p talabalar o‘qishni bilganlari holda kitob bilan ishlashni yetarli
darajada bilmay yoki o‘qiganlarining ma'nosiga to‘liq yetmagan holda
bitiradilar. Bunga sabab nima?
Nima sababdan o‘quvchilar ham, talabalar ham o‘quv adabiyotlari bilan
ishlashni qiyin ko‘rishadi?
80
Bir guruh metodistlar (Beck va boshqalar, 1993) tadqiqot o‘tkazib, buning
ikki asosiy sababini aniqlashdi:
Birinchidan, darsliklar, ko‘pincha noaniq, mujmal yozilgan bo‘ladi, hech
bo‘lmaganda matnni tushunish uchun zarur bo‘lgan barcha axborotni kamdan-kam
holatda qamrab oladi.
Ikkinchidan, kitobxon noaniq yozilgan matnga, tushunmagan so‘zga duch
kelgach, tipik holatda o‘zini passiv tutadi, ya'ni eng osoni kitobni yopib qo‘ya
qoladi.
Uchinchidan, o‘quvchi, talabalar ko‘pincha bir adabiyotdan zarur axborotni
barchasini olishni ko‘zlashadi.
Shuning uchun amerikalik pedagoglar tomonidan o‘quvchi, talabalarni kitob
ustida ishlashlarini faollashtirish maqsadida «muallifdan so‘rang» metodi ishlab
chiqilgan. Bu metodni qo‘llab darsni boshlashdan oldin o‘qituvchi buyuk
faylasuflardan Suqrotning yozma nutq haqidagi shikoyatini boshqacha tarzda
ifodalab, yozilgan matn doimo tushunarli bo‘lavermaydi. Uni tushunmagani
uchun o‘quvchi aybli emas. Odatda, gapirayotgan kishining nutqida tushunilmagan
gapni, so‘zni so‘zlovchiga savol berib, uni kengroq tushuntirib berishini so‘raymiz.
Yozma matn, ya'ni kitob ma'nosi tushunarli bo‘lmasa, uni tushuntirib berishlarini
so‘rash mumkin emas. Faqat bunda uni kursdoshlari tushuntirib berishi yoki o‘zi
harakat qilishi mumkin, deya tushuntiradi.
Buning uchun o‘qituvchi talabadan matnda nima yozilganini tushunishni ana shu
metod yordamida o‘rganishi mumkinligini ko‘rsatadi. Bu organilayotgan fan
bo‘yicha darslik, o‘quv qo‘llanmasi yoki gazeta, jurnallarda chop etilgan
bevosita o‘rganilayotgan mavzuga taalluqli ilmiy maqolalar bo‘lishi mumkin.
Bunda o‘qituvchi talabalarga mavzu bo‘yicha o‘quv adabiyotidan paragraf yoki
biron parchani o‘qishni taklif etadi. So‘ngra o‘qituvchi talabalaiga:
Aytinglarchi, muallif bu yerda nima haqida gapirayapti? degan savolni beradi.
Talabalar javob bergach, o‘qituvchi gap nima haqida ketayotganligiga yakun
yasaydi. Hamda aniqroq, tushunarliroq bo‘lishi uchun siz bu fikrni qanday
ifodalagan bo‘lardingiz? degan savol bilan murojaat qiladi.
81
Bu metodni boshqacha variantda, dars o‘tishni uch kursga bo‘lib quyidagicha
qo‘llash mumkin:
Dastlab, o‘qituvchi talabalaiga kitob yoki ilmiy maqolani o‘qib chiqib,
tushunmagan jumla, fikrni alohida ajratib daftarga yozishni topshiradi.
So‘ngra, ikkinchi kursda muallif nima haqida fikr yuritayotgani, u nima
demoqchi ekani muhokama qilinadi.
Uchinchi kursda, o‘qituvchi talabalardan o‘zlari muallif sifatida bu fikrni yozma
ravishda qanday ifodalagan bo‘lar edingiz, yozib bering deb, topshiriq beradi.
To‘rtinchi kursda, talabalar yozgan javoblar o‘zaro tekshiriladi va muhokama
qilinadi. Muhokama individual yoki kichik guruhlar bo‘yicha olib borilishi mumkin.
Asosiy maqsad, yozilgan fikr tanqid qilingan muallifnikiga qaraganda tushunarliroqmi
yoki aksinchaligini aniqlash.
Talabalar o‘z fikrlarini bildirgach, ularni solishtirib, o‘qituvchi o‘zi yakun
yasaydi. Ana shu parchani tushunish uchun avvaldan nimalarni o‘qigan bo‘lishi,
nimalarni bilish kerak? va hokazo.
Topshiriqni bajarilishiga qarab talabalaiga ball beriladi
Bunday usulni qo‘llash talabalarni o‘qishni faol o‘rganishga undaydi. Undan
tashqari talabalarni o‘z fikrlarini asoslashga, materialni taqdim qilishni o‘igatadi.
«Muallifdan so‘rang» usuli bo‘yicha talabalar o‘zlari yangi matn bilan ishlab,
yozishni o‘rganishadi.
Ko‘pincha, talabalar oliy o‘quv yurtini bitirib, ishga tushganda ustozlar
hayron bo‘lishadi, nahot shu narsalami bilmaydi, o‘quv yurtini bitirib keldi-ku, u
yerda bu narsalarni o‘qitgan, o‘rgatgan bo‘lishi kerak edi, deb. Psixologlarning
fikricha, buning asosiy sababi, eng avvalo, har bir kishi o‘qishdan aniq maqsad
qo‘ymas ekan, ko‘zlagan natijaga erishib bo‘lmaydi. Agar aniq maqsad qo‘yilmasa,
bilimli mutaxassis emas, o‘qiganini tutiqushdek takrorlovchi, bilganini real hayotda
qanday qo‘llashni bilmaydigan bitiruvchilar tayyorlanadi.
Talabalar kitob yoki maqola o‘qir, ekan, unga olgan bilimi yoki undagi
berilgan axborotdan joriy, oraliq yoki yakuniy nazorat topshirishda yoki ball
to‘plashda qanday foydalansam bo‘ladi, degan nuqtayi nazardan qaraydi. Kasb
82
egasi bilimi jihatidan undan ustun bo‘lmasada, mutaxassisligi bo‘yicha qo‘liga kitob
tushsa, eng avvalo, undan ish jarayonida qanday foydalanish mumkinligiga e'tibor
qaratadi. Akademik va amaliy bilimning asosiy farqi ham ana shunda.
Shuning uchun ham hozirda o‘quv yurtlarini bitiruvchilarni egallayotgan
kasblari bo‘yicha amaliyot bilan bog‘lashga alohida ahamiyat berilmoqda. Bunda
nazariya bilan amaliyotni bog‘lovchi dars o‘tish metodlarini qo‘llash muhim
ahamiyatga ega.
Kitob o‘qituvchi tomonidan tavsiya qilinishi yoki talabalarning o‘zlari tanlashlari
mumkin. o‘qituvchi talabalrning hikoyasini tinglab yoki esselarini o‘qib, uni -
naqadar real hayot bilan bog‘langanligi, fikrning originalligi, bayon qilinishiga
qarab ball berishi lozim.
«Bilaman, Bilmoqchiman,Bildim (B/B/B)»
Bu metod talabalarni kitob, ilmiy maqolalarni o‘qishga, bilmaganlarini
o‘rganishga harakat qilishlariga yordam beradi. Barcha talabalarni darsga faol
qatnashishlarini ta'minlaydi.
Bu metodni qo‘llashda o‘qituvchi avvaldan qaysi mavzu yoki savolni shu metod
yordamida organishni aniqlaydi. O‘rganilgan mavzu bo‘yicha savollar va ularning
javoblarini, o‘qiladigan maqola, darslikdagi paragraf yoki ma'ruza matni, yangi mavzu
bo‘yicha bilish lozim bo‘lgan savollar va ularga javoblarni tayyorlaydi.
Talabalarning nimalarni bilishi, yangi mavzu bo‘yicha nimani bilishi zarurligi va
dars davomida nimalarni talabalar bilganini ko‘rsatishi uchun jadval chiziladi.
Talabaning mustaqil ishidan maqsad o‘qituvchining rahbarligi va
nazorati asosida muayyan o‘quv ishlarini mustaqil ravishda bajarish uchun zarur
bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarni shakllantirish va rivojlantirishdir.
Talabaning mustaqil ishi vazifalari quyidagilardan iborat bo‘ladi:
• yangi bilimlarni mustaqil tarzda puxta o‘zlashtirish
ko‘nikmalariga ega bo‘lish;
• kerakli ma'lumotlarni izlab topish, ularning qulay usullari va
vositalarini aniqlash;
• axborot manbalaridan samarali foydalanish;
83
• an'anaviy o‘quv va ilmiy adabiyotlar, me'yoriy hujjatlar bilan
ishlash;
• elektron o‘quv adabiyotlar va ma'lumotlar banki bilan ish-
lash;
• internet tarmog‘idan samarali foydalanish;
• berilgan topshiriqni muntazam va me'yorida bajarish;
• ma'lumotlar bazasini tahlil etish;
• topshiriqlarni bajarishga tizimli va ijodiy yondashish;
• natijalarni muhokamaga tayyorlash va ko‘rsatilgan kamchilik-
larni qayta ishlash;
• ishlab chiqilgan yechim, loyiha yoki g‘oyani asoslash, mutaxssislar jamoasida
himoya qilish va boshqalar.
Talabalarning mustaqil ishini tashkil qilish shakllari turlicha bo‘lib, ularni bir
qismi o‘quv rejasida ko‘zda tutilgan. Uni har bir talaba bajarishi shart. Ikkinchi
qismi ixtiyoriy, ya'ni talabalar o‘z xohishi bilan mustaqil bajarishlari mumkin.
Mustaqil ishlarini tashkil etish o‘ziga xos jihatlari bilan ajralib turadi:
1. Mustaqil ishni tashkil etishning muhim xususiyati, uni
talabaning o‘zi tashkil qiladi. Muvafaqqiyatga erishish
uchun uning o‘zi sabr-toqat bilan, mashaqqatlardan qo‘rqmay o‘z
ustida ishlashi kerak. Buni esa o‘quvchi-talabaning o‘zi rejalashti-
radi va amalga oshiradi.
2. Mustaqil ishlash jarayonida bilimlarni egallash bilan birga,
ko‘nikmalarni shakllantirish ham mustaqil amalga oshiriladi.
Borgan sari ortib boradigan mustaqil tayyorlanish vaqtini samarali
bo‘lishini ta'minlashda ikki narsaga e'tibor qaratish kerak: A) mustaqil ish -
o‘qishning, aqliy mehnatning alohida turi; B) axborotning asosiy qismini talaba
mustaqil ravishda oladi. Ayniqsa, internetning kirib kelishi bilan uning doirasi yanada
kengayadi.
Ta'lim jarayoniga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni, o‘qitishning interfaol
usullarini qo‘llash o‘qituvchining ijodkorlik mahoratini, qolaversa, mas'uliyatini
84
yanada oshiradi. Bundan kelib chiqadiki, pedagogik texnologiyaning maqsadi
o‘qitish emas, balki ularni mustaqil o‘qishga o‘rgatishdir. Demak, ta'lim jarayonida
zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish o‘quvchilarda mustaqil ta'lim
olish malakasini shakllantirishda, muhim omil hisoblanadi.
3. Talabalar mustaqil ishlash vaqtini ham mustaqil
ravishda o‘zlari belgilaydi. Talabaning mustaqil ishi o‘quv rejasi-
dagi muayyan fanni o‘zlashtirish uchun belgilangan o‘quv ishlari-
ning tarkibiy qismi bo‘lib, u dars jarayonini tashkil etishdan katta
farq qiladi, ya'ni uni bajarish vaqtini talabaning o‘zi
imkoniyatidan kelib chiqib belgilaydi. Mustaqil ishlash vaqtdan
to‘g‘ri foydalanishni, uni tejash zarariyatini keltirib chiqaradi.
Har bir talaba individual tarzda vaqtini fanlar bo‘yicha tabaqalashtirilgan
holda rejalashtirishi kerak. Undan kelib chiqib, talaba o‘z haftalik rejasini kunlar
bo‘yicha tuzadi. Mustaqil ishlarni rejalashtirish yuzaki qaraganda talabaga hech
narsa bermayotganday, hech qanaqa yordami yo‘qday tuyuladi. Lekin tajriba shuni
ko‘rsatadiki, a'lochilar o‘z vaqtlarini aniq rejalashtiradilar va uni bajarishga harakat
qiladilar.
4. Mustaqil ishni bajarish uchun talaba o‘zini-o‘zi
majbur qilishi kerak. Bunda ham subyektiv omil asosiy o‘rinda
turadi. Talabalarni mustaqil ishini tashkil etishda o‘qishni boshqa
shakllariga o‘xshab, umumiy prinsiplar mavjud. Mustaqil ishni shu
prinsiplar asosida tashkil qilish kerak. Mustaqil ishni tashkil etishda
oddiy elementar prinsiplarni o‘zlashtirish birinchi darajali ahami-
yatga ega va ana shu murakkab jarayonni to‘laligicha qamrab oladi.
Har bir talaba mustaqil ishni tashkil etishni nimadan boshlashi kerak? Unga
qanday maqsad qo‘yiladi? Ish qancha davom etadi? Uni bajarishda qanday
usullardan foydalanilishini aniq ko‘z oldiga keltira olishlari kerak. Yana shuni
yoddan chiqarmaslik kerakki, mustaqil ishlarni tashkil qilish qoidalari ishlab
chiqildi degani, bu ishni tashkil etildi degani emas.
85
Talabalarning mustaqil ishini tashkil etishning o‘ziga xos jihatlari uni tashkil
etishning tamoyillari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ular quyidagilar:
1.Mustaqil ishini tashkil etishning asosiy va birinchi tamoyili uning
muntazamligidir, ya'ni doimiy, uzluksiz ravishda amalga oshirishdir. Ma'lumki,
o‘quv jarayonini tashkil etishda qafiy ketma-ketlik, uzviylikni muntazam olib
borish talab qilinadi. Talaba auditoriyada olgan bilimini mustahkamlash, shu bilan
birga navbatdagi yangi mavzuni puxta o‘zlashtirish uchun har kuni mustaqil
ravishda tayyorgarlik ko‘rishi kerak.
Bugungi o‘tiladigan mavzuni yaxshi tushunishi va o‘zlashtirishi uchun
o‘tilganlarni o‘z qobiliyati va olgan bilimi darajasini yanada chuqurlashtirishga
intilishi, mustaqil takrorlashi, o‘rganishi zarur. Chunki ma'ruzada talabaga
yo‘llanma beriladi. Dars davomida mavzuga tegishli barcha asosiy savollarni
muhokama qilib bo‘lmaydi. Uning iloji yo‘q, ma'ruzada o‘tilgan, muhokama qilin-
gan masalalarni psixologlarning tadqiqoti natijalariga ko‘ra, atigi 5 foizi talabalar
yodida qolar ekan. O‘zi o‘qib o‘rgangani, o‘rganganlarini boshqalarga o‘rgatishi
esa bir necha baravar ko‘p yodida qolar ekan. Shundan kelib chiqib, aytish
mumkinki, talabaning o‘zini mustaqil tayyorlanib o‘qishi fanni o‘rganishda, uni
asosiy mazmunini tushunish va o‘zlashtirishida, tahlil qilishi, o‘z fikrini
ifodalashida muhim rol o‘ynaydi.
2. Mustaqil ishiarni bajarish muddati jihatidan xohlagancha davom etishi
mumkin emasligi. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, 17—25 yosh darajasida mehnatni
ratsional tashkil etganda bir sutkada 9 soat unumli ishlash mumkin ekan.
Haddan tashqari uzoq o‘tiradigan bo‘lsa, mehnat unumi pasayadi, odam
charchaydi, keyingi kunlari charchog‘i yozilishi qiyin bo‘lgani sababli, avvalgiday
ishlay olmaydi.
Shuning uchun mustaqil ishni rejalashtirganda auditoryada o‘tkazgan vaqtini
hisobga olishi kerak. Agar, auditoriyada dars soatlari 6 soat bo‘ladigan bo‘lsa,
mustaqil ishlash 3 soat, auditoriyada dars undan kam bo‘lsa 3 soatdan ko‘proq,
agarda ko'p.bo'lsa, kamroq tarzda rejalashtirish kerak.
86
Oliy o‘quv yurtlarida haftalik mustaqil ish bajarish vaqti 22—24 soat atrofida
bo‘ladi.
Albatta, bu vaqt talabani normal tarzda diqqat-e'tibor, g‘ayrat qilib ishlashini
mo‘ljallagan holda belgilanadi. Lekin real hayotda sobir talaba o‘zini zo‘rlab dars
tayyorlasa, ikkinchisi qiziqib, predmetni o‘rganishga ilhom bilan kirishib ketadi.
Uchin-chisi esa, umuman dars tayyorlagisi kelmaydi. Bunga qator obyektiv va
subyektiv sabablarni keltirish mumkin.
3. Mustaqil ishni tashkil qilishda ish tartibini belgilash katta ahamiyatga ega
ekanligi. Mustaqil ishlarni bajarish uchun vaqtni semestr davomida kunlar bo‘yicha
taqsimlash, uni ratsional tashkil qilishning muhim prinsipi, qoidasi hisoblanadi. Goh
umuman dars tayyorlamay, goh haddan tashqari shoshib, shiddat bilan, ayniqsa,
semestr yakuniga, oraliq nazorat yakuniga yaqin qolganda, bajarmagan ishlarni
tezda bajarishga harakat qilish ijobiy natija berishi qiyin. Bu talabaning mehnati
samaradorligini, qilgan ishidan qoniqish hissini pasaytiradi. Odatda, talabaning
kun tartibini dars jadvali belgilaydi. Lekin ko‘p narsa talabaning o‘ziga ham bog‘liq.
Masalan doklad, referat, nazorat ishi, seminar darsiga tayyorlanishga har haftada
ma'lum vaqt ajratilib, muntazam ravishda olib borilmasa, kutilgan natija bermaydi.
Mustaqil ishlash va izlanishning asosiy shakllari
Mustaqil ishlash quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
1. Dars o‘tilgandan so‘ng bajariladigan ishlar, uy vazifalarini
bajarishda darslik, o‘quv qo‘llanmalari bilan ishlash, konspekt tay-
yorlash.
2. Tipik topshiriqlarni yechish. Bunda talaba avvalgi bilimlarini
xotirasida qayta tiklaydi va qisman qayta o‘zgartirib, aniq top-
shiriqlarda qo‘llaydi. Masalan: masala, mashq yechish;
3. O‘rganilgan bilimlarni tipik bo‘lmagan sharoitda qo‘llash.
Talaba o‘rgangan bilimlaridan yangi sharoitda foydalanadi. Sharoit-
larda ma'lum umumiylik bo‘lishi mumkin.
4. Ijodiy faoliyatga asos yaratish. Bunda talaba o‘rganilayotgan
sohaning mohiyatiga tushunadi, uning yangi munosabat,
87
bog‘lanishlarini aniqlaydi, g‘oyalar va tushunchalarni yangi shar-
oitga bog‘laydi.
Barcha mustaqil ishlar talabalarda ijodiy ishlash ko‘nikmasini hosil
qilishga qaratilgan. Talaba ijodiy ishlashga o‘rgatilmasa, u ma'lum mavzuga oid
materiallarni turli manbalardan ko‘chirib kelish bilan kifoyalanib qolishi
hamda o‘zi mustaqil fikr bildirishga qiynalishi mumkin.
Mustaqil ishlarni individual - didaktik maqsadlarni amalga oshirish
nuqtayi nazaridan ham 4 gurahga ajratish mumkin:
1) Bilimlarni dastlabki shakllanishiga, idrok qilishga undaydi-
gan vazifalar. Bunda talabalar maqsadga erishishi uchun
nima talab qilinishini bilishi lozim. Vazifalar — axborotlarni,
ma'lumotlarni o‘zlashtirishga qaratilgan bo‘ladi.
2) O‘zlashtirishga axborot, ma'lumotlarni xotirada saqlash va
qayta jonlantirish va qayta ishlashga qaratilgan topshiriqlar. Bunda,
avval egallangan bilimlarni faollashtirish asosida bajariladigan
hamda aniq sharoitda tatbiq etish talab qilinadigan vazifalar.
3) Avval o‘zlashtirilgan, qolipga tushgan, tajriba to‘planishi
natijasidagi bilim, malaka, ko‘nikmalarga yangicha nuqtayi nazar-
dan yondashishni talab qiluvchi topshiriqlar. Ularda masalaning
mohiyatini izlash, yangicha yechimlar topish, yangicha g‘oya,
fikrlar bilan ifodalashni talab etiladigan vazifalar.
4) Ijodiy faoliyatga undovchi topshiriqlar.
Bunda, yangi yoki oldindan ma'lum bo‘lsada, ungacha boshqacha nuqtayi
nazardan qaralgan g‘oya, fikrlarni tadqiq qilish, ya'ni axborotlar to‘plash, ular
ustida ishlash, o‘z fikrini bildirishga undaydigan topshiriqlar, vazifalar beriladi.
TosFarMI da talabalar mustaqil ishi O`zbеkiston Rеspublikasi OO`MTVning
2005 yil 21 fеvral 34 buyrug`i bilan tasdiqlangan ―Ta'lim mustaqil ishini tashkil
etish‖ to`g`risidagi Namunaviy nizom asosida Toshkеnt farmatsеvtika instituti
bo`yicha ishlab chiqilgan va MUK ning 2013 yil 26 fеvralda tasdiqlangan ―Talaba
88
mustaqil ishini tashkil etish, nazorat qilish va baholash to`g`risidagi Nizom‖
asosida olib boriladi.
Talabalar mustaqil ishi uchun farmakognoziya fanidan tasdiqlangan
namunaviy dasturga kiritilgan mavzular bo`yicha har bir talabaga har bir sеmеstrda
alohida topshiriq bеriladi. Topshiriq talabalarga amaliy mashg`ulotlarni olib
boradigan o`qituvchilar tomonidan bеriladi va o`qituvchi jurnalida bеlgilangan
bo`ladi. TMI ballarini JN o`z ichiga olgan. TMI ni topshirmagan talaba YaB ga
qo`yilmaydi. TMI TIJ bo`yicha olib boriladigan ilmiy anjumanga maqola
tayyorlash, mavzular bo`yicha jadvallar, slaydlar, rеfеrativ ma`ruza, vaziyatli
masalalar majmuasini ishlab chiqish va boshqa shakllarda tashkil etilishi mumkin.
Kurs ishlarini bajarish talabalarni mustaqil fikrlashiga, olgan ko`nikmalarini
mukammallashtirishga yordam bеradi. Uning asosida ilmiy tеkshirish ishlarini
elеmеntlari mavjud bo`lib, bu esa o`z navbatida kafеdrada o`quv jarayonini ilmiy
asosda tashkil etishga va rivojlantirishga yordam bеradi.
Kurs ishidan maqsad farmakognoziya fanini o`qitish mobaynida bo`lajak
farmatsеvtlarning malakasi uchun qo`yilgan talablarni amalga oshirish maqsadida
talabalarning olgan nazariy bilimlarini yanada chuqurlashtirish, olgan nazariy
bilimlari va amaliy ko`nikmalari to`g`ri ekanligiga ishonch hosil qilish va ilmiy
adabiyotlarda kеltirilgan ma‘lumotlarni taxlil qilish va oldiga qo`yilgan
masalalarni mustaqil yеcha bilishga erishildi. Ushbu maqsadga talabalar muntazam
ravishda mahsus adabiyotlar ustida ishlab, bilim doiralarini kеngaytirish va kichik
ekspеrеmеntal izlanishlarni mustaqil amalga oshirish orqali erishadilar.
Talabalar farmakognoziyadan kurs ishi bajarish jarayonida ishlanayotgan
mavzuning ahamiyatini va oldilarida turgan vazifalarni aniq tasavvur eta olishlari
hamda darsliklar va ilmiy adabiyotlar ustida ishlay bilishlarini ko`rsata olishlari,
shuningdеk, adabiyotlardagi ma‘lumotlarni tanqidiy baholab, mustaqil ravishda
umumlashtirib, xulosa qila olishlari shart. Agarda talabalar ekspеrеmеntal
mavzular ustida ishlasalar, kеlgusidagi ilmiy tеkshirish ishlar uchun kеrak
bo`ladigan yoki dorivor o`simlik mahsulotlarini tayyorlash, taxlil qilish va qayta
89
ishlash bilan shug`ullanuvchi dorixonalar ishiga asqotadigan takliflar kirita
bilishlari lozim.
Kurs ishlarini talabalar o`qituvchilar raxbarligi ostida yozuv qog`ozi hajmida
25-30 varaqda, qoida bo`yicha intеrvaliga amal qilgan holda, 20 tadan kam
bo`lmagan adabiyot ma‘lumotlaridan foydalanib bajaradilar. Ilyustratsiyalar
(rasmlar, grafika, jadval va chizmalar) mavzu bo`yicha bajariladi. Agarda tasvirlar
surat holida bo`lsa, ishning kеrakli joyiga yopishtiriladi. Tipografik rasmlarni
yopishtirish tavsiya etilmaydi, chunki ular ishni ortiqcha bеzatilishiga sabab
bo`lishi mumkin. Ayniqsa, darsliklar, qo`llanmalar, monografiya va boshqa adabiy
manbalardan olingan rasmlarni qo`llash taqiqlanadi. Bunday hollarda talabalarni
javobgarlikka tortilib, kurs ishi qabul qilinmaydi. Kurs ishlari yil davomida olib
borilib, 6 sеmеstr yakunida himoyasi o`tkaziladi. Kurs ishlari 100 ballik tizimida
baholanib va reyiting daftarchasiga qo`yiladi.
Farmakognoziyadan kurs ishi kafеdra professor-o‘qituvchilari tomonidan
tuzilgan, 10 bo`lim va 401 mavzuni o`z ichiga olgan uslubiy qo`llanma asosida
bajariladi.
Nazorat savollari
1. O‘quv jarayonida mustaqil ishlarning tutgan o‘rni qanday?
2. Nima sababdan mustaqil ta'lynga alohida e'tibor qarati-
layapti?
2. Mustaqil ta'limning asosiy maqsadi nima? U qanday vazifa-
larni bajaradi?
3. Talabalarning mustaqil ishini tashkil etishning qanday asosiy
prinsiplarini bilasiz?
4. Kurs ishi, ilmiy doklad, referat va boshqa mustaqil ishlarai
bajarish, sizningcha, qanday ahamiyatga ega?
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Tojiboyeva D., Yo‘ldoshev A. Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi. -
Toshkent. Aloqachi, 2009. 567 b.
2. Mavlonova R., To‘rayeva O. Pedagogika. -Toshkent. O‘qituvchi, 2001.
90
3. Пронина Е.Н., Лукашевич В.В. «Психология и педагогика». Учебник
для студентов ВУЗов. Издательство «Элит», -М.: 2004.
4. Прoфессиональная педагогика. Учебник для студентов обучающихся
по педагогическим специальностям и направлениям. -М.:
Профессональное образование, 1997.
5. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik tehnologiya va pedagogik mahorat. -T.:
―Moliya‖, 2003.
6. Беспалко В.П. Слагаемые педагогической технологии.-М.:Педагогика,
1999.
7. Гулямов С.С., Мирбартова Л.И., Абдуллаев А.Х.Новые
педагогические технологии. Рекомендации по организации
дистанционного обучения. –Т.: 2002.
8. Ларнер И.Я. Внимание о технологии обучения. – М.: Педагогика, 1990
9. Рочинский В.М.Азбука педагогического труда. -М.: 1990.
10. Sayidahmedov N.Yangi pedagogik tehnologiyalar. -T.: ―Moliya‖, 2003.
11. Intеrnеt saytlari
12. http://www.school.edu.ru.
13. http://www.inter-pedagogika.ru
14. www.newhorizons.org.
15. http://www.pharmax.m/articles. 16. http://www.pravoteka.ru.
6-ma‘ruza
Mahsus fanlardan o‘quv amaliyotini tashkil etish va o‘tkazish
Reja
1. O‘quv amaliyoti davrida egallaydigan bilim va ko‘nikmalari.
2. Talabalar amaliyotni o‘tadigan joyga qarab, ularning ish vaqtlarining
bеlgilanishi.
3. Talabalarning o‘quv amaliyot o‘tayotganlaridagi majburiyatlari
4. O‘quv amaliyoti jarayonida lozim bo‘lgan ehtiyot choralari
5. Amaliyot kundaligini tutish tartibi
6. Yovvoyi holda har xil joyda o‘sadigan dorivor o‘simliklar bilan
ekskursiya tanishtirish.
7. Dorivor o‘simliklarni aniqlash, tashqi ko‘rinishini tasvirlash va ulardan
gеrbariy tayyorlash.
91
8. Dorivor mahsulotlarni tayyorlash qoidalarini o‘zlashtirish
Tayanch iboralar: mahsus fanlar, rejalashtiriladigan, o‘quv amaliyoti, ahamiyat,
tashkil etish, o‘tkazish, tartib.
.
Farmatsеvtlarning malaka tavsifnomasi talablariga binoan farmatsеvtlar
o‘zlarining amaliy va mustaqil ish faoliyatlarida farmakognoziya sohasida
quyidagilarni bilishlari va amalda bajara olishlari shart:
- davlatimiz dorivor o‘simliklarini muhofaza qilish muammolarini yеchish
yo‘llarini hamda dorivor o‘simliklarning rеsurslaridan oqilona foydalanishni
bilish;
- dorivor o‘simlik mahsulotlarini tayyorlashni uyushtirish va tashkil qilish,
ularning ko‘p o‘sadigan joylarini topib, miqdorini (zahirasini) hisobga olish,
mahalliy xalq o‘rtasida dorivor o‘simlik mahsulotlarini tayyorlashni uyushtira
olish, dorivor o‘simliklar o‘sadigan yеrlarning xaritasini chiza olish hamda
mahsulotni yig‘ish vaqtini aniqlay olish;
- mе'yoriy-tеxnik hujjatlar (MTH) talablariga binoan dorivor o‘simliklar
mahsulotini qabul qilish, standartlash va tovarshunoslik tahlilini o‘tkazish va shu
ishlarni uyushtira olish.
Shu yuqorida kеltirilgan talablarni bajara olish uchun kеrakli bo‘lgan bilim va
ko‘nikmalarni talabalar farmakognoziya fanini o‘qish jarayonida va yozgi o‘quv
amaliyoti davrida egallaydilar.
O‘quv rеjaga binoan farmatsеvtika fakultеtining talabalari
farmakognoziyadan 18 ish kunidan iborat bo‘lgan o‘quv amaliyotini VI sеmеstrda
o‘tadilar.
O‘quv amaliyoti mobaynida talabalar joylarda yovvoyi holda o‘sadigan
dorivor o‘simliklar bilan tanishadilar, ularni tabiatda o‘ziga xos tashqi bеlgilari
bo‘yicha aniqlab tasvirlaydilar va gеrbariy tayyorlaydilar. Ulardan dorivor
o‘simliklarni yig‘ishda tabiatga ziyon yеtkazmasdan, ya'ni ko‘p o‘sadigan
joylarini va yig‘ish mumkin bo‘lgan miqdorini bilgan holda tеjamli foydalanish va
92
yuqori sifatli mahsulotlar tayyorlash uchun kеrakli bo‘lgan tadbirlarga ahamiyat
bеradilar.
Talabalar dorivor o‘simlik mahsulotlarini tayyorlash (yig‘ish, birlamchi
ishlov bеrish, quritish, standart holiga kеltirish, ombor va dorixonalarda to‘g‘ri
saqlash)ning zamonaviy usullari bilan tanishishlari va mе'yoriy-tеxnik xujjatlar
talablariga binoan tahlil qilish masalalarini hal qilishni amaliyotda o‘rganishlari
kеrak. Bulardan tashqari, talabalar dorivor o‘simliklarni o‘stirish qoidalari, ulardan
mahsulot tayyorlashning xususiyatlari va hajmi bilan tanishishlari lozim.
Farmakognoziya fanidan o‘quv amaliyoti iyul-avgust oylarida O‘zR FA
Botanika bog‘ida, institutning dorivor o‘simliklar o‘stiriladigan tajriba
uchastkasida, dorivor o‘simliklar ekiladigan xo‘jaliklarda, ekspеditsiyada hamda
dorivor o‘simliklarga boy bo‘lgan tumanlarda o‘tkaziladi.
Talabalar amaliyotni o‘tadigan joyga qarab, ularning ish vaqtlarining
bеlgilanishi 1-jadvalda kеltirilgan.
1-jadval
t/r
Bajariladigan ishlar
Amaliyotning har xil joylarda o‘tishda kunlarga
bo‘linishi Botanika bog‘i
Davlat
xo‘jaliklari
Ekspеditsiya
lar
Chimyon
yoki boshqa
joyda 1. Amaliyot dasturi,
kundalik rеjasi,
o‘tkaziladigan joyi va
bajariladigan ishlar bilan
tanishish
1 1 1 1
2. Joylarda yovvoiy holda
o‘sadigan dorivor
o‘simliklar bilan tanishish
3 3 3 3
3. Dorivor o‘simliklarni
aniqlash, tashqi
ko‘rinishini tasvirlash va
ulardan gеrbariy
tayyorlash
4 4 4 4
93
4. Dorivor o‘simliklarning
tabiatdagi zahirasini
aniqlash
2 2 2 2
5. Dorivor o‘simliklarni
yеtishtirish bilan tanishish 2 2 2 2
6. Dorivor mahsulotlarni
tayyorlash qoidalarini
o‘zlashtirish
4 4 4 4
7. Dorivor mahsulotlarni
saqlash bilan tanishish
1 1 1 1
8. Yakuniy baholash
1 1 1 1 J A M I: 18 18 18 18
Shunday qilib, farmakognoziyadan o‘tiladigan o‘quv amaliyoti yuqori
malakali farmatsеvtlar tayyorlashda muhim kurs hisoblanadi.
MAXSUS QISM
AMALIYOTGA KIRISH
Amaliyot rahbari talabalarni amaliyot maqsadi, uning dasturi, kundalik rеjasi,
o‘tiladigan joyi va bajariladigan ishlari bilan tanishtiradi.
Talabalarning o’quv amaliyot o’tayotganlaridagi majburiyatlari
Talabalar o‘quv amaliyoti o‘tayotganlarida quyidagilarga bo‘ysunishga
majburlar:
1. Farmakognoziya fanidan o‘quv amaliyotiga kеtishdan oldin kafеdrada
o‘tkaziladigan o‘quv amaliyotini o‘tish qoidalari bilan tanishtirish (instruktaj)da
qatnashishlari.
2. O‘quv amaliyoti mashulot dasturida bеlgilangan vazifalarni bajarish.
3. Joylardagi tartib, mеhnat intizomi va ichki qonun va qoidalarga amal
qilish.
94
4. Joylardagi xodimlar bilan bir qatorda bajarilayotgan ishga javobgar
bo‘lish.
5. Ish kunining 6 soatligiga, o‘quv amaliyoti o‘tilayotgan joyning sharoitiga
bo‘ysinish.
6. Kundalik daftar tutish, unga bajarilayotgan ishlar va tanishilgan
o‘simliklarni yozib borish.
7. O‘quv amaliyoti o‘tilayotgan joydagi jamoa ishlariga faol qatnashish.
8. Iloji boricha kafеdraning yoki amaliyot o‘tilayotgan joydagi ilmiy -
tеkshirish ishlarida qatnashish.
Rahbar talabaning kеlgan va kеtgan vaqtlarini alohida daftarda bеlgilab
boradi. Amaliyot muddatini ish soatini oshirish hisobiga qisqartirishga ruxsat
bеrilmaydi. Ishga chiqilmagan kunlar mashg‘ulot tugagandan so‘ng qo‘shimcha
ish kuni bilan qoplanadi. O‘quv amaliyoti tugagandan so‘ng yakuniy baxolash
uchun talabalar o‘z rahbarlariga 10 ta gеrbariy, 1 xil tayyorlangan mahsulot va
to‘ldirilgan kundalik daftarini topshiradilar.
O’quv amaliyoti jarayonida lozim bo’lgan ehtiyot choralari
O‘quv amaliyoti birinchi kuni amaliyot rahbari talabalar e'tiborini
quyidagilarga jalb etadi:
1. Amaliyot davrida mos kiyimlar, shu jumladan quyosh nuridan
saqlaydigan bosh kiyimlardan foydalanish.
2. Tog‘lik va olis joylarda 3 kishidan kam bo‘lmagan guruh holida
yurishiga ruxsat bеriladi.
3. Talabalar tog‘lik va olis joylarda yo‘l topa olishlari kеrak (bu to‘g‘rida
saboq olgan bo‘lishlari kеrak).
4. Ilon, chayon, qora qurt va boshqa xashoratlarga ehtiyot bo‘lish.
5. Biron bir zaharli o‘simliklar bilan zaharlanganda yordam ko‘rsata bilish.
6. Olovga ehtiyot bo‘lish.
7. O‘rmon xo‘jaliklari ruxsatlarisiz dorivor o‘simliklarni tayyorlash bilan
shug‘ullanmaslik.
8. O‘simlik va mahsulotlar tеrilayotganda ularni tеjamkorlik, tabiatga zarar
95
yеtkazmagan holda kеrakligicha tеrish kеrak.
Amaliyot kundaligini tutish tartibi
O‘quv amaliyot kundaligi - bu talabaning amaliyot o‘tganligini ko‘rsatuvchi
xujjat bo‘lib, kafеdraga topshirilishi shartdir. Kundalikni xar kuni ish kuni oxirida
to‘ldiriladi. Kundalik kun bo‘yi qilingan ishning xususiyati va xajmini ifodalashi
kеrak. Kundalikda quyidagilar bo‘lishi shart:
1. O‘quv amaliyoti o‘tilayotgan joyning tavsifi (xaraktеristikasi), uning
tashkil bo‘lishi, tarixi, ilmiy tеkshirish ishlarining asosiy yo‘nalishi va xakazo.
2. Dorivor o‘simliklar bilan tabiatda (yovvoyi va madaniy) tanishish.
3. O‘simlikni tasvirlayotganda uni va oilasini lotincha, o‘zbеkcha va ruscha
nomlari, morfologiyasi yoziladi, o‘sadigan joyi, fitotsеnozi, kimyoviy tarkibi va
ishlatilishi to‘g‘risida ma'lumotlar bеriladi.
4. Dorivor o‘simlik mahsulotlarini yig‘ish, birlamchi ishlov bеrish, quritish
to‘g‘risida ma'lumotlar.
5. Dorivor o‘simliklarni o‘stirish usullari.
6. Dorivor o‘simliklarni saqlash.
7. Dorivor o‘simliklar zahirasini aniqlashda ishtirok etish to‘g‘risidagi
ma'lumotlar.
8. Dala ekskursiya ishlarining tasviri.
9. Kafеdra bеrgan topshiriqni bajarilishi
Kundalikni to‘ldirish o‘quv amaliyoti rahbari tomonidan har kuni tеkshiriladi.
Amaliyot tugagandan so‘ng kundalikka amaliyot o‘tilgan joyning rahbari
tomonidan imzo qo‘yilib, iloji bo‘lsa muxr bosiladi.
YOVVOYI HOLDA O‘SADIGAN DORIVOR O‘SIMLIKLAR BILAN
TANISHISH
Yovvoyi holda har xil joyda o‘sadigan dorivor o‘simliklar bilan asosan
ekskursiya orqali tanishtiriladi.
96
Toshkеnt farmatsеvtika institutining talabalari o‘quv amaliyotini
O‘zbеkistonning turli viloyatlarida o‘taydilar. Talabalarning aksariyat ko‘p qismi
Chimyon qishlog‘iga boradilar va asosan, yovvoyi holda o‘sadigan dorivor
o‘simliklar bilan ish olib boradilar. U yеrda talabalar tog‘ yon bag‘irlarining
o‘simliklar qoplagan qismlari bilan tanishadilar, bunda ayrim o‘simliklargagina
ahamiyat bеrib qolmasdan, u o‘simliklar bilan birga o‘sadigan boshqa o‘simliklar -
fitotsеnozi bilan ham tanishadilar.
Fitotsеnoz - bu ma'lum bir joyda birga o‘sadigan, lеkin o‘ziga xos bo‘lgan
o‘simliklar to‘plamidir. Asosiy toksonomik birlik assotsiatsiyasidir.
O‘zbеkistonda dorivor o‘simliklarning asosiy qismi yarim cho‘llarda,
tog‘larda, cho‘llarda va tog‘ yon bag‘irlarida o‘sadi. Shuni ta'kidlab o‘tish kеrakki,
O‘zbеkistonda asosan, paxtachilik bilan shug‘ullanganligi, ko‘pdan-ko‘p yangi
yеrlar ochilib, paxta ekishga bеrilayotganligi sababli, tibbiyotda ishlatilayotgan
yovvoyi xolda o‘sadigan dorivor o‘simliklarning tabiatdagi salmog‘i nihoyatda
qisqarib bormoqda. Bu o‘simliklar asosan, ishlov bеriladigan yеrlarda, bog‘larda,
ariq va daryo, anhor bo‘ylarida, paxta dalalarida, yo‘l chеkkalarida, qirlarda o‘sadi.
Ariq va anhor yoqalaridagi nam joylarda zubturum, achchiq toron, shaftoli bargli
toron, arman gulxayrisi va boshqalar uchraydi. Yo‘llarning suvli yеrlarida
yuqorida qayd etilgan o‘simliklar uchrashi mumkin, qurg‘oq joylarda esa oqquray,
achchiqmiya, shildirbosh o‘simliklari uchraydi. Ekin maydonlarida uchraydigan
o‘simliklar esa odamlarning ularga ta'siri hamda mеhnat faoliyatlariga bog‘liq
bo‘lib, o‘ziga xos biologik xususiyatlarga ega bo‘lgan holda uylar, yo‘l yoqalari
atrofida uchraydi. Yo‘l yoqasida uchraydigan o‘simliklarga asosan, zubturum
turlari, qoqi, jag‘-jag‘ o‘simliklari kiradi. Bu o‘simliklarning o‘ziga xos biologik
xususiyatlari ko‘zga tashlanadi (ildizoldi to‘p barglari yеr bag‘irlab o‘sadi). Zaharli
o‘simliklardan asosiylari bangidеvona va mingdеvonalar hisoblanadi.
DORIVOR O‘SIMLIKLARNI ANIQLASH, TASHQI KO‘RINISHINI
TASVIRLASH VA ULARDAN GЕRBARIY TAYYORLASH
97
1. Tabiiy sharoitda dorivor o‘simliklarni morfologik bеlgilariga
asoslanib aniqlash. Har bir oilaga xos umumiy bеlgilar - yovvoyi holda o‘sadigan
dorivor o‘simliklarning tashqi ko‘rinishi bo‘yicha aniqlashda ishni ancha
yеngillatadi, ayrim o‘simliklarning turiga xos bеlgilarini bilish esa, shu
o‘simliklarni aniqlashda kеrak bo‘ladi. Quyida eng ko‘p tarqalgan oilalarning
morfologik bеlgilari kеltirilgan.
Astradoshlar (Asteraceae) oilasiga kiradigan dorivor o‘simliklarni
aniqlashda talaba quyidagi bеlgilarga ahamiyat bеrishi kеrak: bu oilaga kiradigan
o‘simliklarni gullari savatchaga to‘plangan.
Umumiy gul o‘rni tashqi tomonidan gul oldi bargchalari bilan qoplangan
bo‘lib, ular kamroq o‘z shakllarini o‘zgartirgan bo‘ladilar. Bir yoki ikki qator
bo‘lib joylashgan. Umumiy gul o‘rni tеkis, do‘mboq yoki konussimon shaklda
bo‘lishi mumkin. Uning yuzasi ko‘pincha yupqa parda yoki tuklar bilan qoplangan.
Gullari mayda, kosachabarglari ko‘pincha uchmali, tojbarglari naysimon yoki
tilsimon shaklda bo‘ladi, otaligi 5 ta bo‘lib tojbargning asosiga birlashgan, onalik
tuguni bir xonali, pastga joylashgan. Savatcha bir xil rangga va har xil rangga
bo‘yalishi ham mumkin. Bunda ikki jinsli naysimon gullar markazda, onalik
gullari esa, atrof bo‘ylab joylashgan bo‘lib, ko‘pincha rangli, tilsimon shaklda
bo‘ladi. Barglari ko‘pincha kеtma-kеt joylashgan. Katta-kichikligi, shakli va
qirqilganligi har xil bo‘ladi. Ko‘pchilik astradoshlar oilasiga kiradigan
o‘simliklarni bargi patsimon tomirlangan. O‘simliklar ko‘pincha tuklar bilan
qoplangan. Mеvasi ochilmaydigan pista bo‘lib, qalin qobig‘i bo‘ladi.
Astradoshlarning aksariyat vakillari yorug‘likka, havo namligiga ta'sirchan bo‘lib,
bu ularning savatchalarini yuqorida qayd qilib o‘tilgan sabablar tufayli darhol
ochilib-yopilishida namoyon bo‘ladi.
Yasnotkadoshlar (Lamiaceae) oilasiga kiradigan o‘simliklar vakillari
gullarining toj barglarining tuzilishidan oson bilinadi, ya'ni toj barglarining uzun
naychasi va labsimon og‘izchasi bo‘ladi. Mеvalar ham yasnotkadoshlarga xos
bo‘lib, 4 ta yong‘oqchani yoki kamdan-kam danakli bo‘lakchalarni hosil qiladi.
Yasnotkadoshlarning barglarining ajralmaganligi, butunligi, qo‘shimcha
98
barglarining bo‘lmasligi va ularning 4 qirrali poyada qarama-qarshi joylashishi
o‘ziga xos asosiy bеlgilaridan hisoblanadi. Shu oilaga kiradigan o‘simliklarning
ko‘pchiligining ildizoldi barglari yaxshi rivojlangan bo‘lib, o‘simlik gullayotgan
vaqtda ham saqlanib qoladi. Bеsh bo‘lakli, ikki jinsli gullari barg qo‘ltig‘iga
joylashgan, ayrim hollarda (masalan, ko‘kamaronlar) alohida-alohida bo‘lib,
ikkitadan qarama-qarshi joylashgan gullari ko‘pincha sohta to‘pgulni hosil qiladi,
va guloldi bargchalari ham bo‘ladi.
Ba‘zi o‘simliklarning gul o‘qi ancha qisqargan va to‘pguli boshoqsimon
shaklni oladi (kiyik o‘ti). Ayrim o‘simliklarning sohta to‘pgulini asosidagi
yondosh bargchalari o‘z shaklini o‘zgartirib tikanga aylangan (bozulbang), bir
xillarida esa yuqorida joylashgan barglari o‘z shaklini o‘zgartirib, bargning
qirralari tikanga aylangan bo‘ladi. Gulkosabargi va gultojbarglarining asosi
birlashib naycha hosil qiladi. Tojbargi ikki labga bo‘lingan bo‘lib, ularning ikkitasi
yuqori, uchtasi esa pastki labni xosil qilib, dеyarli har doim katta bo‘ladi. Otaligi 4
ta, tojbargning naycha qismiga birikkan.
Dukkakdoshlar (Fabaceae) oilasi vakillarini tabiatda barglarining murakkab
tuzilishidan, qo‘shimcha bargchalari va mеvasining dukkakligidan bilinadi. Oila 3
ta kеnja oilalarga bo‘lingan: mimozadoshlar (Mimoideae), sеzalpindoshlar
(Casalpinoideae) va kapalakguldoshlar (Papilionataе).
Dukkakdoshlar oilasiga kiradigan o‘simliklarning barglari murakkab,
qo‘shimcha bargchalari bo‘lib, ko‘pincha tushib kеtadi. Ko‘pchilik mimozadoshlar
va sеzalpindoshlarning barglari juft patli murakkab. Kapalakguldoshlarda esa toq
patli murakkab. Barg va barg bo‘laklarining asosida ko‘pincha o‘ziga xos
yostiqsimon qalinlashgan joyi bo‘lib, shuning yordamida ular har xil harakatlar
qila oladilar, hatto ular tunda yumilib olish hususiyatiga ham egadirlar.
Dukkakdoshlarning gullari shoxlarning uchida ham, barg qo‘ltig‘ida ham
joylashgan, ular shingil yoki ro‘vaksimon gul to‘plamini hosil qiladilar. Gullari
asosan, ikki jinsli. Otaligi 10 ta bo‘lib, 2 qavat joylashgan.
Kapalakguldoshlarning otaligi birlashgan bo‘ladi. Tojbargining yuqoridagi
kattasi yеlkanni, ikkita yonidagilari eshkakni, eng ichkaridagi ikkitasi esa qo‘shilib
99
onalik tuguni va otaliklarini o‘z ichiga olgan qayiqchani hosil qiladi. Dukkak
bittagina mеva bargidan hosil bo‘lib, uning katta-kichikligi har xil bo‘ladi.
Dukkakdoshlarning urug‘ida endospеrma bo‘lmaydi.
Torondoshlar (Polygonaceae) oilasiga xos bo‘lgan bеlgilarga quyidagilar
kiradi: barglari oddiy, kеtma-kеt joylashgan, ajralmagan yoki biroz ajralgan
qo‘shaloq qo‘shimcha bargchalari bo‘lib, ular qo‘shilib bo‘g‘inlarda naychasimon
yupqa pardani hosil qiladilar. Gullari mayda, ko‘pincha ikki jinsli, murakkab
ro‘vak yoki boshoqsimon to‘pgulni hosil qiladi. Gulqo‘rg‘oni oddiy, 2-6
qo‘shilmagan yoki biroz birlashib kеtgan tojbarglardan iborat. Otaligi 6-9, onaligi
1 ta, bir xonali, 3 ta og‘izchasi bo‘lib 2-4 mеva bargchalaridan tuzilgan. Mеvasi
yong‘oqcha, ko‘pincha gul qo‘rg‘oni qoldig‘iga o‘ralgan bo‘ladi.
Ra'noguldoshlar (Rosaceae) oilasi, asosan mеvasining morfologiyasi va
gullarining tuzilishiga qarab 4 ta kеnja oilalarga bo‘linadi. Dorivor o‘simliklar
ko‘proq atirgullilar - Rosoideae oilasiga kiradi. Ushbu oilaga kirgan o‘simliklar
asosan, buta, yarim buta va o‘t o‘simlik holida bo‘ladilar. O‘t o‘simliklar
ko‘pincha ildizpoyasi bo‘lgan ko‘p yillik o‘t o‘simliklardir, ularning ildizoldi to‘p
barglari va shoxlari joyni ko‘proq egallashga va vеgеtativ ko‘payishga xizmat
qiladi. Atirgullilarning bargi oddiy yoki murakkab (patsimon, panjasimon, uch
bo‘lakli) kеtma-kеt joylashgan, odatda barg bandida alohida yoki birlashib kеtgan
qo‘shimcha barglari bo‘ladi. Bargning bandi va butalarning shohlari ko‘pincha
tikanlar bilan qoplangan. Gullari yakka-yakka yoki ko‘p bo‘lib, qalqonsimon,
shingil, boshoqsimon, boshsimon to‘pgulni hosil qiladi. Gullari odatda ikki jinsli
bo‘lib kosabargi va tojbarglari 5 tadan. Otaligi odatda 2-4 marotaba tojbargidan
katta bo‘ladi. Gul kosabargi, tojbargi va otaliklari, gul o‘rnida hosil bo‘ladigan
soxta mеva (gipatiy)ni tеshigining ichki tomonida joylashgan. Gipantiy
ko‘ng‘iroqsimon, ko‘zasimon, ayrim hollarda shishgan bo‘ladi. Mеvasi
ochilmaydigan yong‘oqchalar yoki danakchalar bo‘lib, soxta mеvani (gipantiy)
ichida bo‘ladi. Quruq mеvalarda onaligi va gulkosabarglari ko‘pincha saqlanib
qoladi.
2. O’simliklardan gеrbariy tayyorlash
100
O‘simlikni nomini, oilasini aniqlab bo‘lingandan kеyin kеrak bo‘lsa gеrbariy
tayyorlanadi. Quruq ob-havoda gеrbariy tayyorlash uchun yig‘ilgan o‘simliklar
ma'lum talablarga javob bеrishi kеrak.
Talabalar o‘t o‘simliklarni yеr ustki va ostki qismlari bilan olib gеrbariy
tayyorlaydilar. O‘simliklardan karamguldoshlar, dukkakdoshlar, astradoshlar,
sеldеrеydoshlar va boshqa oilalarga kiradiganlaridan gеrbariy tayyorlaganda
ularning mеvalari bo‘lishi shart.
Daraxt va butalardan talabalar gеrbariy tayyorlaganda yеtilgan shoxlarining
barglari bilan qirqib oladilar, gеrbariyda gulli, mеvali shoxchalari bo‘lishi kеrak.
Gеrbariy uchun tanlanadigan o‘simlik shikastlanmagan bo‘lishi kеrak.
O‘simliklardan gеrbariy tayyorlanayotganda ikki qavat qog‘oz qo‘yiladi. Yangi
yig‘ilgan o‘simliklardan darhol qog‘oz orasiga qo‘yib gеrbariy tayyorlanadi. Iloji
boricha qog‘ozga o‘simlikni bir tеkis qo‘yilishi va to‘la bеrkilib turishi kеrak.
Katta o‘simliklardan gеrbariy qilinganda uni bir nеcha joyidan qirqib, alohida-
alohida qog‘ozlarga qo‘yiladi yoki bitta katta qog‘oz orasiga sig‘diriladi. Juda katta
o‘simliklardan gеrbariy tayyorlanganda, shoxning yuqori qismini 2-3 ta bargi bilan
olinadi. Bunda bargning poyada joylashishi ko‘rinib turishi kеrak. Agar poyada
shoxlar va barglar ko‘p bo‘lsa, yaxshi gеrbariy bo‘lishi uchun ayrim shox va
barglarini olib tashlanadi, lеkin ularning poyada o‘rni ko‘rinib turishi kеrak.
Barglarni qog‘ozga shunday joylashtirish kеrakki, ularning bir qanchasining pastki
tomoni tеpaga qilib qo‘yiladi va hamma gеrbariylar bir hil qalinlikda bo‘lishi
kеrak. Buning uchun eng yo‘g‘on shoxchalar qog‘ozning eng chеtiga yoki
burchagiga joylashtiladi. Eng qalin va sеrsuv qismlar, ildiz va poya,
murakkabguldoshlarning savatchalarini uzunasiga qirqib ikkiga bo‘lib qo‘yish
kеrak. Agar yig‘ilgan o‘simliklarni gul va mеvasi kam bo‘lsa, ularni yana yig‘ib
qo‘shish kеrak. Nozik o‘simliklarni va ularning gullarini iloji boricha filtr qog‘ozi
orasida kiritiladi.
O‘rtacha kattalikdagi va ixcham o‘simliklarni 2-3 tasini bitta gеrbariyga
joylashtiriladi. O‘simlik quritilayotganda ezilib kеtmasligi uchun uni to‘g‘ri
joylashtirish kеrak. Gеrbariy turini quyosh nuri tushib turgan joyga osib qo‘yiladi,
101
tunda esa xonaga olib kirib qo‘yiladi. Ob-havo nam, yog‘ingarchilik bo‘lgan
vaqtlarda gеrbariyni issiq pеchkalar oldida quritiladi. Ayrim o‘simliklardan
tayyorlanayotgan gеrbariylarni dazmol bilan quritish yaxshi natija bеradi.
Tayyorlanayotgan gеrbariylarning sifati nafaqat o‘simliklarni to‘g‘ri
joylashtirish, undan tashqari gеrbariylarni quritish uchun ishlatilayotgan
qog‘ozlarni tеz-tеz (ertalab, kеchqurun) almashtirishga ham bog‘liq. O‘simlikning
turiga va ob-havoning kеlishiga qarab qog‘ozlarni bir kеcha-kunduzda bir nеcha
marta almashtirnshga to‘g‘ri kеladi.
O‘simlik batamom qurib bo‘lgandan so‘ng undan gеrbariy tayyorlanadi.
Gеrbariydagi o‘simlikni ip bilan, o‘lchami 24x40 sm bo‘lgan qattiq qog‘ozga
tikiladi va pastki o‘ng burchagiga 6x10 sm bo‘lgan yorliq iloji boricha PVA yеlimi
yordamida yopishtiriladi.
Yorliqda quyidagilar qayd qilinadi:
1. O‘simliklarning lotincha, o‘zbеkcha va ruscha nomlari.
2. Oilasining lotincha, o‘zbеkcha va ruscha nomlari.
3. O‘simlikning yig‘ilgan joyi.
4. O‘simlikni yig‘gan talabaning familiyasi.
5. O‘simlikni yig‘ilgan vaqti.
DORIVOR O‘SIMLIKLARNING TABIATDAGI ZAHIRASINI
ANIQLASH
Dorivor o‘simliklarning zahirasini o‘rganish, tеjamkorlik bilan ishlatish va
ularni ehtiyot qilishni bilish katta ahamiyatga ega. Bu borada davlatimizning
bеlgilagan talaygina tadbirlari mavjud. Dorixonalar va farmatsеvtika sanoatida
hozirgi kunda dorivor o‘simliklar mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojlarini to‘la
qondirib bo‘lmayotganligining asosiy sabablaridan biri dorivor o‘simliklarning
aniq o‘sadigan joylari va zahirasi to‘liq o‘rganilmaganidandir. Tayyorlovchilarda
dorivor o‘simliklar o‘sadigan joylar tasvirlangan aniq xaritalar yo‘qligi ularning
ishlarini qiyinlashtiradi. Shuning uchun birinchi navbatda eng kеrakli,
yеtishmayotgan dorivor o‘simliklarning zahirasi aniqlanadi.
102
Talabalar amaliyot o‘tayotgan joylardagi o‘simliklar dunyosini xaritografik
ma'lumotlardan o‘rganadilar, so‘ngra rahbarlar ishchi marshrut chizmasini
bеlgilaydi.
Talabalar amaliyot o‘tilayotgan tumanni xaritasiga o‘simlik turlarini (qishloq-
xo‘jalik ekinlarini, o‘rmonlarni, botqoq, suv havzalarini, tog‘ oldi, tog‘, qir va adir,
taqir va boshqa yеrlarni) tushiradilar, qishloqlar, daryolarni adabiyotlardan
foydalanib bеlgilaydilar.
Talabalar tabiat q‘o‘yniga chiqishganida yo‘nalish chizmasi chizilgan
xaritalari bo‘lishi shart, undan tashqari yana gеrbariy sеtkasi, qog‘ozlar, pichoq,
bеlkurak, taxlanadigan o‘lchov mеtri va boshqa kеrakli anjomlarni ham olishlari
kеrak.
Dorivor o‘simliklarni zahirasi to‘g‘risida uch xil tushuncha bor:
1. Biologik zahira –o‘rganilayotgan tеrritoriyadagi ma'lum o‘simlikning eng
yuqori hosildorligi (hosili).
2. Ekspluatatsion zahira - bir marotaba foydalanilayotgan o‘tloqdan yig‘ish
mumkin bo‘lgan mahsulotning miqdori.
3. Har yili bir joydan yig‘ish mumkin bo‘lgan mahsulotning miqdori bo‘lib,
bu o‘tloqni o‘z xoliga qayta tiklashni imkonini bеradi.
Biologik zahirani topish uchun hosildorlikni maydonga ko‘paytiriladi.
Ekspluatatsion zahira har doim biologik zahiradan kam bo‘ladi. Chunki, biologik
zahira hisoblanayotganda tеrishning iloji bo‘lmagan o‘simlik ekzеmplyarlari ham
hisobga olingan bo‘ladi. Ekspluatatsion zahira har doim har yili tayyorlashga taklif
qilingan mahsulot qismidan ko‘p bo‘ladi. Sababi mahsulot tayyorlashni shunday
olib borish kеrakki, undan o‘simlik kamayib, yo‘q bo‘lib kеtishining oldini olish
kеrak.
Agar yig‘ilayotgan mahsulot o‘simlikning yеr ustki qismi bo‘lsa,
o‘simlikning ekspultatsion zahirasini 1/3-1/2 qismigachasi yig‘iladi. Agar yеr
osti qismi bo‘lsa, unda ekspluatatsion zahirani 1/10-1/8 gachasini yig‘iladi.
Dorivor o‘simliklarning zahirasini 2 xil usul bilan aniqlanadi:
1. Aniq maydonlardagi o‘simlikning zahirasini aniqlash.
103
2. Yirik maydonchalardagi o‘simliklarning zahirasini aniqlash tuman va
viloyatlardagi shunday maydonlardagi jamg‘armani aniqlab, olingan natijani butun
bir tuman, viloyat, rеspublikalardagi shunday maydonlar hajmiga ko‘paytirilib shu
o‘simlikning viloyat, rеspublikada qancha zahirasi borligi aniqlanadi.
Birinchi usul ko‘p mеhnat talab qilsa ham, aniq natija bеradi. Bu usul ko‘proq
shu joylarning xaritografik ma'lumotlari yo‘q bo‘lgan va shu o‘simlikning o‘sish
qalinligi hamma joyda har xil bo‘lganda qo‘llaniladi.
Buning uchun bir qancha hisobga olingan maydonchalar (1 m2 dan)
bеlgilanib, undagi mahsulotning hammasi yig‘iladi va darhol tarozida tortiladi.
Hamma hisobga olingan maydonchalardan olingan natijalar alohida-alohida yozib
boriladi. O‘rtacha arifmеtik hosildorlik topiladi. Hisobga olingan maydonchalarni
har 15-20 mеtr masofada hamma o‘simlik zahirasini aniqlash lozim bo‘lgan yеrda
aniqlanadi, unda shu maydonni bir yoki bir nеcha marshrut bo‘yicha yurib
bеlgilanadi. Zahirani topish uchun 1 ta hisobga olingan maydonchadagi (1 m2)
hosildorlikni butun maydon yuzasiga ko‘paytiriladi. O‘rtacha arifmеtik hisoblash,
o‘rtacha arifmеtik hosildorlikni ko‘rsatgani uchun pastki va yuqori darajadagi
hosildorlikni hisoblab topiladi. Hosildorlikning pastki chеgarasini aniqlash uchun
M-2m ni umumiy maydon sathiga ko‘paytirish kеrak, hosildorlikning yuqori
chеgarasini topishda esa M+2m ni umumiy maydon satqiga ko‘paytiriladi.
DORIVOR O‘SIMLIKLARNI
YЕTISHTIRISH BILAN TANISHISH
Hozirgi kunda rеspublikamizda dorivor o‘simliklarni sanoat miqyosida
yеtishtirishga katta ahamiyat bеrilmoqda. Buning sabablari ko‘p bo‘lib, asosiylari
quyidagilardan iborat:
1. Yil sayin dorivor o‘simliklar mahsulotiga bo‘lgan extiyojning o‘sib
borishi ularni ko‘proq tayyorlashni taqozo qilmoqda. Bu esa o‘z navbatida bir
qancha dorivor o‘simliklarning ko‘p o‘sadigan joyida kamayib kеtishi natijasida
ularni tayyorlashni kеskin chеgaralanishi yoki butunlay to‘xtatilishiga sabab
bo‘lmoqda.
2. Ba'zan kamyob dorivor o‘simliklarga talab katta bo‘lsayu, lеkin ular
104
yovvoyi holda, yig‘ishga noqulay joylarda yoki katta hududlarda kam miqdorda
tarqoq holda o‘ssa, bu dorivor o‘simliklar mahsulotini tayyorlash plantatsiyalarida
o‘stiriladiganlaridan qimmatga tushadi. Shuning uchun bunday o‘simliklar ham
ixtisoslashtirilgan xo‘jaliklar dalalarida o‘stiriladi.
3. Yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklar mahsulotini ko‘plab
tayyorlashning qiyinligi, uni yig‘ib olishda ho‘jalik tеxnikasidan foydalanishning
murakkabligi. Plantatsiyalarda o‘stiriladigan dorivor o‘simlik mahsulotini qulay
sharoitda va ta'sirchan kimyoviy biologik faol moddalari ko‘p to‘plashgan davrda
mashina yordamida yig‘ib olish mumkin.
4. Qimmatbaho, tibbiyot uchun juda zarur bo‘lgan dorivor mahsulotlar
rеspublikamiz hududida o‘smaydigan, tropik yoki subtropik iqlimli davlatlarda
o‘sadigan o‘simliklardan tayyorlanadigan bo‘lsa, imkoni boricha shu o‘simlikni
o‘zimizda o‘stirishga harakat qilinadi.
Plantatsiyalarda o‘stiriladigan dorivor o‘simliklar yovvoyi holda o‘sadigan
dorivor o‘simliklardan farq qiladi, ya'ni plantatsiyalarda o‘stiriladigan dorivor
o‘simlik mahsulotida bеgona o‘simliklar aralashmasi bo‘lmaydi. Agrotеxnika
qoidalari asosida o‘stirilgan dorivor o‘simliklar sеrhosil va biologik moddalarga
boy bo‘ladi. Yuqorida aytib o‘tilganlardan ma'lum bo‘lishicha, dorivor
o‘simliklarni o‘stirish va ularning mahsulotlarini tayyorlash yovvoyi holda
o‘sadigan o‘simliklar mahsulotini yig‘ishga qaraganda farmasevtika jihatdan arzon
tushadi. Rеspublikamizning qariyib hamma viloyatlaridagi O‘zR Davlat o‘rmon
xo‘jaligi qo‘mitasining «Shifobaxsh» IChB qoshida dorivor o‘simliklar
o‘stiriladigan maydonlar tashkil qilingan. O‘zbеkiston Rеspublikasi FA "Botanika"
IIChB qoshidagi botanika bog‘i, shu bog‘ning dorivor o‘simliklarni
madaniylashtirish laboratoriyasi xodimlari, Toshkеnt farmatsеvtika instituti ilmiy
xodimlari bilan birga hamkorlikda qardosh rеspublikalardan hamda dunyo
xududlaridan kеltirilgan dorivor o‘simliklarni Toshkеnt iqlimida o‘stirishga
erishdilar. Xo‘jaliklar dalalarida dorivor gulxayri, tеshik dalachoy, dorivor
tirnoqgul, qalampir yalpiz, dorivor mavrak, dorivor valеriana, fеnxеl, dorivor
moychеchak, qora andiz, ajgon, arpabodiyon, oddiy dastarbosh, na'matak turlari,
105
qizil angishvonagul, yoyiq erizimum, kеndir turlari, kavkaz yamsi, manchjuriya
araliyasi, tog‘ jumrut, sano, patriniya, tuxumak, bеlladonna, mеksika
bangidеvonasi, pol-pola, bo‘lakli ituzum, gangituvchi bozulbang va boshqa dorivor
o‘simliklarni yеtishtirish mumkin.
Dorivor o‘simliklarni yеtishtirish usullari bilan talabalar O‘zR FA "Botanika"
IIChB botanika bog‘i, institutning tajriba uchastkasida va ixtisoslashtirilgan davlat
xo‘jaliklarida amaliyotlarini o‘tayotganda tanishadilar.
DORIVOR MAHSULOTLARNI
TAYYORLASHNING ASOSLARI
Dorivor mahsulotlarni yig’ish vaqtini aniqlash va ular yig’ilishining
qoidalari
O‘simlikning ayrim qismlarini yig‘ilishining o‘ziga xos qoidalari bor.
Agar o‘t o‘simlikning bargi tеriladigan bo‘lsa, uni gullash oldidan tеrgan
ma'qul, lеkin ayrim hollarda butun yoz davomida tеriladi, xattoki, ba'zan
barglar sarg‘aya boshlaguncha. Ko‘p yillik o‘simlikning barglarini har 10
kunda bir marta eski barglaridan boshlab tеriladi. Glikozidlar saqlovchi
o‘simliklarning barglarini bandsiz tеriladi. Barglar ehtiyotlik bilan asosan
qo‘lda, kamdan kam hollarda qaychi bilan tеriladi.
Yer ustki qismini gullash davrida, mеva tugay boshlash atrofida yig‘iladi.
Bunda o‘simlikning yеr ustidan 10-15 sm yuqoridagi yog‘ochlanmagan
qismini qirqib olinadi. Agar bir yillik o‘t o‘simlik bo‘lsa, uni yеrdan
sug‘urib olishga ruxsat bеriladi, kеyin yеr ostki qismlaridan qirqib
ajratiladi. O‘simlikni qaychi bilan qirqib, o‘roqlar bilan o‘rib olinadi,
tozalanadi.
Gullari va gul to‘plamlari gullay boshlagan davrda qo‘l bilan yoki alohida
gullar tеradigan moslamalar yordamida tеriladi.
Mеva va urug‘ini, hosilini 1/3 qismi yеtilganda o‘simlikni o‘rib, bog‘lab
qo‘yiladi, batamom bitgandan so‘ng uni yanchib, elab ajratib olinadi.
Mеvalar butalarda batomom pishib bir xil rangga kirganida tеriladi. Ho‘l
106
mеvalarni ezilmasligiga e'tibor bеrish kеrak.
Yer ostki qismlari (ildiz, ildizpoya, tugunak, piyozbosh) kuzda
yеtilgandan, urug‘i to‘kilgandan kеyin, kamdan-kam bahorda yеr ustki
qismi o‘sib chiqishidan oldin tеriladi. Bеlkurak, kеtmon, agar o‘simlik
zich bo‘lsa, pluglar yordamida kovlab olinadi, yеr ustki qismini qirqib
tashlanadi, tеz sovuq suvda yuviladi.
Dorivor o‘simliklarni yaxshi ob-havo bo‘lgan paytda, shudring
ko‘tarilgandan kеyin yig‘iladi. O‘tlarni, barglarni, gullarni qo‘lda yig‘ilganda
savatchalarga bosilmay solinib tеzda quritish joyiga yеtkaziladi. Agar darxol
quritishning iloji bo‘lmasa, brеzеntlar ustiga yupqa qilib yoyib qo‘yiladi. Shu
holda 10-12 soatgacha qoldirish mumkin.
Zaharli dorivor o‘simliklarni tеrilayotganda ehtiyot choralarini ko‘rish kеrak,
ya'ni himoya ko‘zoynagi taqib, qo‘lqoplar kiyib yig‘ish kеrak, ishdan so‘ng sovun
bilan qo‘lni yuvish darkor.
O‘simlikning tabiiy ko‘pligini saqlab qolish uchun quyidagilarga amal qilish
kеrak:
a) yig‘ish joylarni navbatini shunday tuzish kеrakki, toki o‘simlik zahirasi
kamaymasin;
b) bir qism o‘simlikni urug‘lashi uchun yig‘ilmay qoldiriladi;
v) har bir tеrilayotgan joyni 1 m2 da 2-3 ta o‘simlik qoldiriladi;
g) ildiz va ildizpoya kovlab olingan joyni tеkislab qo‘yiladi.
Dorivor mahsulotlarga birinchi ishlov bеrish
Yig‘ilgan mahsulotni quritishga yaxshi tayyorlanadi. O‘t, barg, gullar
quritishdan oldin bеgona aralashmalardan, zararlangan qismlardan tozalanadi.
Yo‘g‘on ildiz va ildizpoyalar ko‘ndalangiga yoki uzunasiga qirqiladi. Qizilmiya,
otquloq kabi mahsulotlar bir nеcha kun havoda quritishdan oldin so‘litiladi.
Dorivor mahsulotlarni quritish
Quritish usullarini tanlash mahsulotning turiga, undagi biologik faol
moddalarning kimyoviy xususiyatiga bog‘liq.
107
Ikki xil quritish usuli bor: ochiq havoda va isitiladigan qurituvchi xonalarda.
Barglarni, o‘t va gullarni oftobda quritib bo‘lmaydi. Ularni havo kirib turadigan
pana joylarda brеzеnt yoki qog‘ozlar ustida yupqa qilib yoyib quritiladi. Vaqti-
vaqti bilan mahsulot aralashtirilib turiladi. Mahsulot agar harsillab tovush chiharib
sinsa, egilmasa qurigan hisoblanadi. Agar barg, gullar qurigan bo‘lsa panja orasida
ishqalanganda kukun bo‘lib kеtadi.
Odatda quyoshda faqat yеr ostki organlar, mеva va urug‘lar quritiladi. Ayrim
dorivor o‘simliklar tarkibidagi ta'sir etuvchi kimyoviy birikmalar (masalan
glikozidlar) tabiiy ravishda uzoq quritilganda parchalanib kеtishi mumkin. Shuning
uchun ularni sun'iy ravishda quritgan yaxshi.
Tarkibida efir moyi bo‘lgan dorivor mahsulotlar 25-30°S da, alkaloidlar,
glikozidlar va boshqa moddalar bo‘lgan dorivor mahsulotlarni esa 50-60°S da
quritilishini esda tutish kеrak.
Dorivor mahsulotlarni idishlarga joylashtirish va yorliqlash
Agar tеrilgan mahsulotning miqdori ko‘p bo‘lmasa uni qoplarga solinadi,
qopning og‘zini ip bilan tikib qo‘l bilan ushlaydigan 2 ta joy (quloq) qoldiriladi.
Albatta tayyorlangan mahsulotning turiga qarab FM da ko‘rsatilagan joylovchi qop
yashiklar har xil bo‘lishi mumkin.
Yorliqlash uchun yorliqqa yеtarli darajada katta harflar bilan aniq qilib
mahsulotga tеgishli ma'lumotlar: mahsulotning lotincha, o‘zbеkcha va ruscha
nomlari, yuborayotgan korxonaning nomi, mahsulotni tayyorlangan joyi, haqiiy
og‘irligi, tayyorlangan oy va yili va MTH bеlgisi yoziladi.
Quyida O‘zbеkistonda tayyorlanadigan dorivor o‘simliklar to‘g‘risida
ma'lumotlar kеltirilgan.
DORIVOR MAHSULOTLARNI SAQLASH
Tayyorlangan dorivor mahsulotlar ishlatilishiga qadar ma'lum vaqt ichida
ko‘p (markazlashtirilgan ombor, zavod, fabrika va laboratoriya omborlari) yoki oz
(dorixonalarda) miqdorda saqlanadi. Shu davrda dorivor mahsulot o‘z sifati va
qimmatini yo‘qotmasligi uchun ma'lum qoidalarga rioya qilishga to‘g‘ri kеladi.
108
Dorivor mahsulotlar saqlanadigan bino va xonalar toza, quruq va shamol
o‘tib turadigan bo‘lishi lozim. Mahsulotlarga quyosh tushmasligi va xonaning poli
taxtadan, dеvorlari oqlangan bo‘lishi shart.
Dorivor mahsulotlar maxsus stеllaj yoki so‘rilar ustiga qo‘yiladi. So‘rilarning
balandligi 4 mеtrgacha, eni 1,5 mеtr bo‘lishi, dеvorgacha masofa 25 sm,
so‘rilarning o‘zaro oralig‘i 50 sm va poldan balandligi 15-20 sm dan kam
bo‘lmasligi kеrak.
Dorivor mahsulotlar saqlanadigan xonalar har kuni tozalanib turishi, xona
harorati 10-150S bo‘lishi lozim.
Dorivor mahsulotlarni saqlash uchun guruxlarga bo‘lish kеrak.
Zaharli va kuchli ta'sir etuvchi dorivor mahsulotlar, masalan, bеlladonna,
angishvonagul, marvaridgul, bangidеvona, mingdеvona va boshqalar alohida
xonalarda saqlanishi lozim. Shuningdеk, tarkibida efir moyi bo‘lgan dorivor
mahsulotlar ham iloji boricha alohida xonalarda yoki boshqa dorivor
mahsulotlardan uzoqroq joyda saqlanishi lozim.
Quritilgan mеvalar, masalan, malina va boshqalarni havo o‘tib turadigan
joylarda saqlash yoki mahsulot miqdori kam bo‘lsa osib qo‘yish kеrak. Bu
mеvalarga hashorotlar va kеmiruvchilar o‘ch bo‘ladi. Shu sababli tеz qurtlab
kеtishi mumkin.
Har bir dorivor mahsulot ustiga yorliq osib qo‘yiladi. Yorliqqa mahsulot
nomi, qachon, qayеrda, kim tayyorlagani, omborga qachon kеltirilgani yozilgan
bo‘ladi.
Zaharli dorivor mahsulotlar ustiga umumiy yorliqdan tashqari yana pushti
rangli yorliq ham osib qo‘yiladi.
Dorivor mahsulotlarni saqlash muddati har xil bo‘lib, bu muddat dorivor
mahsulotlar tarkibidagi kimyoviy birikmalar tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. Ofitsinal
dorivor mahsulotlarning (Davlat farmakopеyasiga kiritilgan) saqlash muddatini
Soqliqni saqlash vazirligi bеlgilaydi. Davlat farmakopеyasiga kirmagan dorivor
mahsulotlarni Davlat farmakopеya qo‘mitasi ko‘rsatmasiga binoan har yili bir
marta ko‘rikdan o‘tkaziladi.
109
Dorivor mahsulotlarni saqlash muddati tamom bo‘lgandan so‘ng tarkibidagi
ta'sir etuvchi kimyoviy birikmalar miqdori yoki ta'sir etish kuchi aniqlanadi. Tahlil
natijasi standart talabiga to‘g‘ri kеlmasa, mahsulot tashlab yuboriladi. Agar
dorivor mahsulotlarni saqlash davrida biror nuqson sеzilsa, dorivor mahsulotni
saqlash muddatini kutib o‘tirmasdan tеzda tahlil qilinadi.
YAKUNIY BAHOLASH
O‘quv amaliyoti yakunida talabalar o‘z rahbarlariga tayyorlangan gеrbariy va
mahsulotlarini, shuningdеk kundalik daftarini topshiradilar.
Shu bilan birga yakuniy mashg‘ulotda talabalarni o‘quv amaliyoti davrida
olgan bilim va ko‘nikmalari baholanadi. Bu maqsadda tеst nazorat savollari,
vaziyatli masalalar, «Bumеrang», «Charxpalak», «Tushunchalar taxlili» usullari
kabi tеxnologiyalar qo‘llaniladi.
Nazorat savollari
1. O‘quv amaliyoti davrida talabalar qanday bilim va ko‘nikmalari
egallaydiar?
2. Talabalar amaliyotni o‘tadigan joyga qarab, ularning ish vaqtlari qanday
bеlgilanadi?
3. Talabalarning o‘quv amaliyot o‘tayotganlaridagi majburiyatlarini
ko‘rsating.
4. Amaliyot kundaligini tutish tartibini ko‘rsating.
5. Yovvoyi holda har xil joyda o‘sadigan dorivor o‘simliklar bilan qanday
tanishtiriladi?
6. Dorivor o‘simliklarni aniqlash, tashqi ko‘rinishini tasvirlash va ulardan
gеrbariy tayyorlashning qanday qoidalari bor?
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Государственная фармакопея СССР. – Изд. XI. – Вып. I. Общие
методы анализа. – М.: Медицина, 1987. – 336с.
2. Государственная фармакопея СССР. – Изд. XI. – Вып. II. Общие
методы анализа. Лекарственное растительное сырье. – М.: Медицина, 1990.
– 398с.
110
3. Комилов Х.М. Фармакогнозия фани бo‘йича маъруза матни. – Т.
1999.- 404 б.
4. Машковский М.Д.Лекарственные средства. – М.: Новая волна, 2002.
– Т.1.2.
5. Муравьева Д.А. Фармакогнозия. – М.: Медицина, 1991.- 560 с.
6. Пулатова Т.П. Шифобахш o‘симликларни асранг ва кo‘пайтиринг. -
Т.: Медицина, 1987.- 40 бет.
7. Пулатова Т.П., Халматов Х.Х. Фармакогнозия амалиѐти. – Т.: Абу
Али ибн Сино, 2002.- 360 с.
8. Пулатова Т.П., Халматов Х.Х., Джураев И.И. Лекарственные
растения Ташкентской области. -Т.: Медицина, 1980. – 135 с.
9. Соколов С.Я., Замотаев И.П.. – Справочник по лекарственным
растениям. – М.: Металлургия, 1994.- 320 с.
10. Фармакогнозия: Атлас //Ладыгина Е.Я., Гринкевич Н.И., Самылина
И.А. и др.- М.: Медицина, 1989. – 512 с.
11. Флора Узбекистана: в 6 т. – Ташкент: УзАН, 1941-1962 г.г.
12. Хазанович Р.Л., Алимходжаева Н.З. Курс лекций по фармакогнозии
с основами биохимии лекарственных растений. – Т.: Медицина, 1987.- 572 с.
13. Халматов Х.Х. Дикорастущие лекарственные растения Узбѐкистана.
– Т.: Медицина, 1964.- 279 с.
14. Халматов Х.Х., Каримов С.У., Ахмедов O‘.А., Собиров Р.С.
Доривор o‘симликларнинг лотинча-o‘збекча-русча-арабча ва форсча-тожикча
луғати. – Тошкент: ХФ «NISIM» босмахонаси, 2004. – 240 с.
15. Халматов Х.Х., Харламов И.А., Мавлянкулова З.И. Лекарственные
растения Центральной Азии. – Т.: Изд-во мед.лит. им.Абу Али Ибн Сино,
1998. – 296с.
16. Шретер А.И. и др. Правила сбора и сушки лекарственных растений
(сборник инструкций). – М.: Медицина, 1985.- 328 с.
17. H.X.Xolmatov, O‘.A. Ahmedov. Farmakognoziya. 1, 2 qism.- O‘z.:FAN,
2007.
18. Trease and Evan‘s Pharmacognosy (14th edition). – London: WB Sanders
Company Limited, 1996.
19. WHO guidelines on good agricultural and collection practices (GACP)
for medicinal plants. – Geneva: WHO, 2003.
20. WHO monographs on selected medicinal plants. – Geneva: WHO, 1999.
– V.1,2.
7-ma‘ruza
Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida talabalarning bilim, ko‘nikma va
malakalarini baholashning reyting tizimi.
Reja
1. O‘quv jarayonida nazoratning o‘rni va roli, nazorat shakllari
2. Nazoratning funksiyalari.
111
3. Talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning asosiy tamoyillari.
4. Talabalar bilimini sinash va baholash usullari
5. Sillabus bu o‘qituvchi bilan talaba o‘rtasidagi shartnomadir.
Tayanch iboralar:mahsus fanlar, o‘qitish jarayoni, bilim, ko‘nikma va malaka,
baholash, reyting, tizim,mohiyati.
Zamonaviy, raqobatbardosh mutaxassis kadrlar tayyorlashda talabalar bilimini
nazorat qilish, sinash va baholashning -ahamiyati katta. Agar uni yaxshi yo‘lga
qo‘yilmasa, turli-tuman metodlarni qo‘llashimiz, qiziqarli dars o‘tish uchun
turli topshiriqlar tayyorlashimizdan qat'i nazar, kutilgan natijaga erishib
bo‘lmaydi. Chunki inson ongida har doim o‘z mehnat faoliyatini baholovchi
psixologik jarayon ro‘y berib turadi. o‘z ishini natijasi baholanmasa yoki
baholanishidan, taqdirlanishidan ko‘ngli to‘lmasa faolligi susayadi, oxir-oqibat
«hafsalasi pir» bo‘lishi mumkin.
Qo‘yilgan ta'lim maqsadidan kelib chiqib erishilgan natijani nazorat qilish
alohida muhini aharaiyatga ega va u pedagogik tex-nologiyaning asosiy
komponentlaridan biri hisoblanadi. o‘quvchi, talabalarning bilimi va
ko‘nikmalarini tekshirish, sinash (o‘lchash) va baholash nazorat deb ataladi.
Nazoratning asosiy didaktik funksiyasi o‘qituvchi va talaba o‘rtasida
qaytuvchan aloqani o‘rnatish, o‘quvchi, talabalar tomonidan o‘quv materialini
o‘zlashtirish darajasi to‘g‘risida xolisona axborotga ega bo‘lish va ular bilimi,
ko‘nikmalaridagi kamchiliklarni aniqlab, ularni bartaraf qilish uchun chora-
tadbirlar ko‘rishdir.
Talabalar bilimini, muntazam tekshirish va baholash ularni predmetni chuqur
o‘rganishga undaydi. Baho pedagog uchun o’qishni rag’batlantirish, ijobiy o’quv
natijalarini shakllantirish, shaxsga ta'sir etishning asosiy vositasi bo’lib
hisoblanadi.
Baholashning adolatli bo‘lishi va bilimiga ko‘ra tabaqalanishi, predmetni
puxta o‘zlashtirish uchun intilishga olib keladi.
112
Baholash faqatgina o‘zlashtirish darajasini aniqlash emas, balki pedagog
uchun o‘qishni rag‘batlantirish, ijobiy o‘quv motivlarini shakllantirish, shaxsga
ta'sir etishning yagona vositasi bo‘lib hisoblanadi. Xolisona baholash ta'sirida
talabalarda unga muvofiq bo‘lgan o'z-o'zini baholash, o‘z muvaffaqiyatlariga
nisbatan tanqidiy munosabatda bo‘lish hissi paydo bo‘ladi.
O‘qituvchi talabalar bilimini sinash va baholash orqali:
* ularning fan bo‘yicha nimalarni bilishi, qanday savollarni
chuqurroq o‘rganishi zarurligi, zaif jihatlari aniqlanadi;
* nimalarni, qanday savol, masalalarni o‘zlashtiigani haqida
axborotga ega bo‘ladi;
* ota-onalar farzandlarining muvafaqqiyatlari haqida axborot
olishadi;
* o‘qituvchi va o‘quv yurti ma'muriyati tomonidan o‘quvchi-
talabalar bilimini baholash orqali ularni kursdan kursga ko‘chirish
haqida qaror qabul qilinadi.
Nazorat ta'lim-tarbiya jarayonining ajralmas qismi bo‘lib, qator funksiyalarni
bajaradi:
1. Tashhislovchi funksiyasi. Talabalarning xislat, fazi-
latlari, o‘quv va ijtimoiy faoliyatining turli jihatlari aniqlanadi.
Ilmiy asoslangan axborot olinadi. Tashhislashdan maqsad kadrlar
tayyolash sifatini boshqarishdir.
2. O‘qituvchi-o‘rgatuvchi funksiyasi. Talabalarning
o‘zlashtirishiga ta'sir ko‘rsatadi, ularning faolligini oshiradi. O‘quv
faoliyatini maqsadga muvofiq tashkil qilish, o‘qishga ijodiy mu-
nosabatda bo‘lish, ijobiy fazilatlarini namoyon qilish va uni rivoj-
lantirishga undaydi.
3. Tarbiyalovchi funksiyasi. Talabalarning salbiy to-
monlarini minimallashtirish uchun muhit yaratiladi.
4. Rivojlantiruvchi funksiyasi. Talabalarning ijodiy
qobiliyatlarini rivojlantirish, ko‘nikma, malakalarini tashhislash or-
113
qali o‘zgartirishlar kiritish, dunyoqarashining kengayishi, ijtimoiy
tajribasini ortishida o‘z aksini topadi.
Talabalar bilimini sinash va baholash nihoyatda katta ahamiyatga ega bo‘lib, uni
amalga oshirishning qator tamoyillari mavjud.
Talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning asosiy tamoyillari:
—barcha talabalarni jalb etish;
—dastur materiallarini to‘la qamrab olish;
—talabalarga oshkora yondashish;
—talabalar bilimini adolatli baholash;
—muntazam tarzda nazorat va baholashni amalga oshirishga
rioya qilish, ularni o‘z ustida tinimsiz ishlash, o‘qish, o‘rganishga
undaydi.
Oliy ta'limda joriy nazoratda fanning har bir mavzusi bo‘yicha talabaning
o‘zlashtirishi aniqlanib, baholab boriladi. U odatda, seminar darslari, amaliy
mashg‘ulotlar, laboratoriya ishlari jarayonida amalga oshiriladi. Joriy baholash
bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar uchun ajratilgan har bir mavzu bo‘yicha talabaning
adabiyotlardan olgan konspekti, bilimi, mustaqil ijodiy fikr-mulohazalari, dars
o‘tish metodlari bo‘yicha berilgan topshiriqlarai bajarishi, mustaqil ishi natijalari va
amaliy ko‘nikmalarini aniqlab borish nazarda tutiladi va u amaliy
mashg‘ulotlarda amalga oshiriladi, semestr davomida 2 davrada o‘tkaziladi.
—Oraliq nazorat semestr, o‘quv yili davomida fanning bir necha mavzusi, qismi,
bo‘limi bo‘yicha nazariy mashg‘ulotlar o‘tib bo‘lingandan so‘ng o‘tkaziladi. Unda
muayyan savol, muammo, test, masala-mashq va boshqalar yordamida talabaning
mavzuni o‘zlashtirish darajasi, qobiliyati, mahorati aniqlabadi va baholanadi.
—Oraliq baholash ham semestr davomida 2 davrada o‘tkaziladi. Talabalarning
bilimi birinchi va ikkinchi davrada fanning texnologik xaritasida ko‘rsatilgan
mavzularini qamrab olgan hold baholanadi. Oraliq baholashda talabalarning
o‘zlashtirish ko‘rsatkichi ma'ruzalar, unda talabaning faolligi, o‘tilgan mavzular
bo‘yicha og‘zaki, yozma ish, test va talabaning mustaqil ishi nazarda tutilgan holda
baholanadi.
114
—Mustaqil ishlash uchun berilgan topshiriqlar reyting jadvaliga muvofiq joriy va
oraliq baholashga qo‘shiladi.
—Yakuniy nazoratga, fanning semestr yoki o‘quv yili davomida o‘tilgan hajmi
doirasida talabaning fanni o‘zlashtirish darajasi baholanadi. Yakuniy baho turiga
ajratilgan ballar miqdori, o‘quv rejasida fanga semestr yoki o‘quv yili uchun
ajratilgan soatning 30 foizi miqdorida belgilanadi. Yakuniy baholash semestrp
yakunida o‘tkazilib, yakuniy baholashda talabaning bilim, ko‘nikma va malakalari
ishchi o‘quv dasturidan kelib chiqqan holda, fanning umumiy mazmuni doirasida
baholanadi. Yakuniy baholash o‘g‘zaki so‘rash, amaliy topshiriqlarni mustaqil
bajarish, suhbat, yozma ish, masala-mashq yechish yoki test otkazish usulida amalga
oshiriladi.
—Talabalar bilimini reyting tizimi bo‘yicha baholashning yozma ish usuli
talabalarda mustaqil, ijodiy fikrlash, o‘z fikrini yozma ifodalash ko‘nikmalrini
rivojlantiradi. Yozma ish oraliq baholash, yakuniy baholash, yakuniy Davlat
attesttsiyasi kurslarida amalga oshirilishi mumkin.
—Yozma ish yakuniy baholash shaklida o‘tkaziladigan bo‘lsa, savollar kafedra
tomonidan ishlab chiqilib, o‘quv yili boshlanishida kafedra majlislarida muhokama
etiladi va kafedra mudiri tomonidan tasdiqlanadi. Yozma ish hajmi talabaning fan
bo‘yicha tasawuri, bilimi va amaliy ko‘nikmasini baholash uchun yetarli bo‘lishi
zarur. Uning hajmi kafedra tomonidan belgilanadi va fakultet kengashida
tasdiqlanadi. Yozma ishlarni baholash mezonlari kafedralar tomonidan ishlab
chiqiladi.
Fan bo‘yicha JB va OB turlarida talaba to‘plashi mumkin bo‘lgan maksimal
reyting ballning miqdori, o‘quv rejasida fanga semestr yoki o‘quv yili uchun
ajratilgan soatning 85 foizi miqdorida belgilanadi: JB - ball, OB - 42 ball. Talaba
o‘rganayotgan fani bo‘yicha har bir nazorat bo‘yicha maksimal ballning kamida 56
foizini to‘plagan bo‘lishi kerak. Undan kam ball to‘plagan talabaning fanni
o‘zlashtirishi qoniqarsiz deb hisoblanadi.
115
Yakuniy nazorat yozma ish shaklida tayanch tushuncha va iboralar mazmunini
yoritib berish darajasi yoki talabaning fanni o‘zlashtirganligi darajasiga qarab
baholash asosida amalga oshiriladi va unga maksiraum 15 ball ajratiladi.
Semestr davomida fanlar bo‘yicha to‘plagan ballar maksimal ballning:
86 — 100 foizini tashkil etsa, «a'lo»;
71 — 85 foizini tashkil etsa, «yaxshi»;
56 — 70 foizini tashkil etsa, «qoniqarli»;
55 foiz va undan kam bo‘lsa, «qoniqarsiz» baholanadi. Bilimini sinash va
baholashda quyidagi namunaviy mezonlar inobatga olinadi.
56-70 Qoniqarli Mohiyatini tushunish; Bilish, aytib berish;
Tasavvurga ega bo‘lish.
0-55 Qoniqarsiz Aniq tasavvuiga ega emaslik; Bilmaslik.
Talabalar bilimini sinash va baholash usullari
Talabalar bilimini sinash va baholashda qanday usulni tanlash, o‘tilayotgan fan,
qo‘yilgan maqsad, o‘qituvchining tanlovi kabilarga bog‘liq.
Dars jarayonida metodlarni qo‘llash bo‘yicha joriy va oraliq nazorat ballar
qanday belgilanishi va ularni mavzuga ajratilgan vaqt va balldan kelib chiqib qanday
moslashtirishni ko‘rib chiqqanmiz. Masalan, amaliyot darsini modellashtiruvchi
o‘yin metodini qo‘llab o‘tildi, deylik, eng yuqori ball 10 bo‘lsin. Joriy nazorat
bo‘yicha amaliy mashg‘ulotda maksimal 2 ball berish ko‘zda tutilgan bo‘lsa, demak,
Ball Baho Talabaning bilim darajasi 85 - 100 A'lo Xulosa va qaror qabul qilish; Ijodiy fikrlay olish;
Mugtaqil mushohada yuritish; Amalda qo‘llay
bilish; Mohiyatini tushunish; Bilish, aytib berish;
Tasavvurga ega bo‘lish.
71 -85 Yaxshi
Mustaqil mushohada yuritish; Amalda qo‘llay
bilish; Mohiyatini tushunish; Bilish, aytib berish;
Tasavvuiga ega bo‘lish.
116
10 ball olgan talabaga jurnalga 2 ball, 9 ball olganga esa 1,8 ball, o‘yinda 7 ball
olganga 1,4 ball, agar maksimal ball 5 bo‘lsa, 9—10 ball, 7-8 ball bo‘lgani 4 va
hokazo tarzda moslashtirib baho quyib chiqamiz. Oraliq baholash ham metodlar
bo‘yicha alohida baholash ko‘zda tutilgan bo‘lsa, shunday moslashtiriladi.
Keng qo‘llaniladigan nazorat uslublaridan og‘zaki metodlardir. Og‘zaki
nazoratning afzalliklariga shaxsiy munosabat, o‘qituvchining talaba bilan jonli
muloqoti, uning fikrlarini nutq shaklida ifodalashga mashq qildirish, bilimlarni
yanada chuqurroq tekshirish maqsadida pedagog tomonidan qo‘shimcha savollar
berish imkoniyatlari kiradi. Bunda talaba bilan jonli muloqot olib boriladi. Talaba
o‘z fikrini o‘rtoqlashish, boshqalarning nuqtayi nazarini tahlil qilish uchun katta
imkoniyatga ega. Pedagog tomonidan qo‘yilgan savolga og‘zaki javob berishga
tayyorlanish doimo talabaning faol fikrlashi bilan bog‘langan.
Og‘zaki javob yaxshi tayyorlangan talabaga o‘zining iqtidorini,qo‘shimcha
egallagan bilimlarini namoyish etishga imkon beradi. Bevosita muloqot tufayli
pedagogda savol-javob davomida talabaning bilimlari to‘g‘risidagi taa‘ssurot
vujudga keladi, e'tirozlarni, barcha gumonlarni bartaraf etish imkoni bo‘ladi. Lekin
bu usulda subyektiv omil asosiy o‘rinda turadi.
Talabalar bilimini baholashda testlar muhim o‘rin tutadi. Testlar talabalar
bilimini baholash, bilim olishga ko‘maklashishdan tashqari masala yechish, referat
yozish, savolga og'zaki yoki yozma javob yozish kabilardan quyidagi jihatlari bilan
ajralib turadi.
Testlar talabalar bilimini nazorat qilishning obyektiv usuli hisoblanadi, sababi
unda o‘qituvchi bilan talaba o‘rtasida vujudga kelgan munosabatlar hech qanday
rol o‘ynamaydi va talaba bilimini baholashga ta'sir etmaydi.
Testlarni yakuniy nazoratdan tashqari mavzuni boshlashdan avval ham, joriy
va oraliq nazoratda ham qo‘llash mumkin.
Mavzu bo‘yicha dars o‘tishdan avval qo‘llanilgan pre-testlar talabalar diqqatini
shu testdagi asosiy xatolarga, o‘rganilayotgan kategoriyalarga qaratish imkonini
beradi. Pre-testda unga tanish bo‘lmagan g‘oya, tushuncha, gohida alohida so‘z
117
bilan to‘qnash kelib, ularni mustaqil o‘rganishga harakat qiladi. Ular talabani
mustaqil ishlashga undaydi, yo‘llanma beradi.
Oraliq testlar darsni o‘zlashtirish jarayoni qanday kechayotganini nazorat qilish
imkonini beradi. Oraliq testlaraing natijasini muhokama qilish jarayonida fandagi
asosiy tushunchalarni samarali takrorlash va xotirada saqlash imkoni vujudga keladi.
Testlar talabalar bilimini butun dastur bo‘yicha, shuningdek, tor tanlash
doirasida yoki alohida ahamiyatga ega, yoxud an'anaviy o‘zlashtirish qiyin
tushuncha, mavzular bo‘yicha nazorat qilish, baholash imkonini beradi.
Testlar talabalar bilimini tez tekshirish imkonini beradi. Bu ayniqsa, oraliq
testlar o‘tkazish uchun qulay, chunki test javoblariga ko‘ra o‘qituvchi dastur
bo‘yicha o‘z ishini, dars o‘tiladigan savollarni ko‘rib chiqadi, kelgusida dars
o‘tishda qaysi savollarga ahamiyat berishni mo‘ljallaydi.
Testlar talabalar bilimini sinash va baholashda qator afzalliklarga ega bo‘lish
bilan birgalikda, kamchiliklari ham bor. Test savollarini tuzish ko‘p mehnat, vaqt
talab qiladi. Shuning uchun keyingi paytlarda o‘qituvchilar ko‘proq tayyor test
savollaridan foydalanishmoqda. Testning yana bir kamchiligi, tavakkal qilib javob
topishning mumkinligidir.
Talabalar bilimini sinash va nazorat qilishda masala, mashqlardan ham keng
foydalanish mumkin. Masala - mashqlar talabaning bilimini keng ko‘lamda
tekshirish, olgan nazariy bilimini real hayotda qo‘llay bilish imkonini ochib beradi.
o‘rganilayotgan savolni mohiyatini talaba tushunganr yoki tushunmaganini
aniqlaydi.
Bu usulning ham o‘ziga xos kamchiliklari bor. Birinchidan, talabani hisoblash
bilan birga keng mushohada yuritishga yo‘naltiruvchi masala-mashqlar tuzish
oson emas. Ikkinchidan, talabalar hisob-kitobga haddan ziyod berilib ketib, nazariy
jihatdan tahlil qilishga kam e'tibor qaratishadi. Uchinchidan, masala-mashqlar tor
doiradagi savollarni qamrab oladi.
Talabalar bilimini sinash va baholashning keyingi paytda keng qo‘llanilayotgan
usullaridan biri yozma ish yozishdir. Uning afzalligi shundaki, yozma ish uchun
118
savollar oson tuziladi. Ularni o‘z fikrlarini ijodiy ravishda bayon qilishlari uchun
katta imkoniyat mavjud. Undan' tashqari tavakkal qilib, javob berib bo‘lmaydi.
Talabalar bilimini sinash va baholashda yozma ish yoki esse yozishdan
foydalanish mumkin. Yozma ishning kamchiligi uni o‘qib chiqish uchun ko‘p vaqt
talab qilinadi. Baholash qiyin. Ko‘p savollarni qamrab olmaydi. U esse tarzida yoki
tayanch ibora, atamalar asosida yozma topshiriq tarzida bo‘lishi mumkin.
Esse yoki yozma topshiriq berilar ekan, har bir talabaning ishini obyektiv
baholash uchun baholashning mezonlarini ishlab chiqish kerak. Bu mezonlarda
talabalarning ishi ball bo‘yicha qanday baholanishi ko‘rsatiladi.
Yozma ishni baholashda ikki xil yondashish mayjud. Birinchisi, reyting usulidan
foydalanish. Bu usulda ishning umumiy sifati qiziqtirib, ayrim tomonlariga e'tibor
berish zaruriyati yo‘q bo‘lsa, qo'l keladi. Odatda, bu usul ko‘proq tayanch
iboralaiga asosida yoziladigan yakuniy nazorat ishida qo‘llaniladi. Yozma ish
sifatiga ko‘ra ish 3-5 kategoriyaga bo‘linadi. So‘ngra ular ishning sifatiga ko‘ra
tabaqalashtirib baholanadi. O‘qituvchi yozma ishni talabalarga qanday
mezonga ko‘ra baholanishini tushuntirishi kerak.
Yozma ish o‘quv yilining oxirida yakuniy baholash uchun o‘tkazilib, ko‘p
variantli usulda qo‘llaniladi. Har bir variantda asosiy savol va tayanch
tushunchalar bo‘lib, ularga alohida javob yoziladi.
Ikkinchi yondashishdagi baholash mezonida, ishning sifati avvaldan ishlab
chiqilgan baholash standarti bo‘yicha amalga oshiriladi. Bu usul rubrikatsiyalash
deyiladi. Buda mezonlar alohida rubrikatlarga bo‘linib, har biri qancha ball bilan
baholanishi ko‘rsatiladi. Ishni baholashda rubrikatsiya jadvalidan foydalaniladi.
Bundy yondashish ko‘proq esselarni baholashda qo‘llaniladi.
Taljjbalarni avvaldan ularning ishi qanday baholanishi bilan tanishtirib chiqish
mumkin. Bu ularga ishni yozishda mo‘ljal bo‘ladi. Yuqori ball olish uchun nima
qilish kerak, ishni qanday yozish zarurligini avvaldan chamalash imkonini beradi.
Jahon tajribasida o‘qituvchi yuqori darajada darsni tashkil qilishi, bilimi,
talabalarni o‘z faniga qiziqtira olishi, shu fanning tayyorlanayotgan mutaxassislik
119
bo‘yicha naqadar zarurligi jihatidan raqobat qila olishiga katta e'tibor beriladi.
O‘qituvchining asosiy vazifasi:
1. Talabalarni mustaqil ishini tashkil etish, ularni semestr
davomida o‘z ustida ishlashga o‘rgatish.
2. Turlicha dars berish metodlarini qo‘llab, talabalarni darsga
faol qatnashishlarini ta'minlash.
Talabalarni mustaqil ishini tashkil qilish va o‘z ustida uzluksiz ishlashi,
izlanishini ta'minlashda jahon tajribasida «Sillabus (Sylla-bus)» muhim o‘rin tutadi.
Sillabus bu o‘qituvchi bilan talaba o‘rtasidagi shartnomadir.
Sillabusda kafedra tomonidan: a) fan bo‘yicha albatta, o‘rganilishi zarur
bo‘lgan mavzular ko‘rsatilishi mumkin; o‘qituvchilar dasturda ko‘rsatishlari shart
bo‘lgan komponentlarni aniqlab berishi mumkin. Boshqa topshiriqlarni
o‘qituvchining o‘zi belgilaydi.
Sillabusda ko’rsatilishi shart bo’lgan komponentlar:
1. O‘qituvchi haqida ma'lumot (o‘qituvchining ismi, sharifi,
kafedrada bo‘ladigan vaqtlari, muloqotda bo‘lish uchun boshqa ax-
borotlar).
2. Fan haqida ma‘lumot: fanning va mutaxassislikning nomi,
fanga ajratilgan soatlar, ma'ruza, amaliy(seminar) mashg‘ulot, la-
borotoriya ishiga ajratilgan soatlar, qaysi semestrda o‘tilishi va dars
o‘tiladigan auditoriya.
3. O‘rganilayotgan fanni o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan
bilim va ko‘nikmalar majmuasi.
4. Mazkur fanni o‘rganib bo‘lgach, talabaning bilim darajasi,
ko‘nikma va xabardor sohalari doirasi.
5. O‘qitiladigan fan haqida qisqacha ma'lumot, uning
maqsadi va vazifalari,
6. Ma'ruza, seminar(amaliy), mashg‘ulot mavzulari, ularga
ajratilgan soatlar. Mavzular bo‘yicha mustaqil ravishda bajarilishi
lozim bo‘lgan topshiriqlar.
120
7. Adabiyotlar ro‘yxati: asosiy adabiyotlar va qo‘shimcha ada-
biyotlar, jumladan, elektron adabiyotlar, matbuot nashrlari, inter-
net manbalari.
8. Baholash bo‘yicha axborotlar: bilimni baholash shkalasi,
mezonlari, ularni bajarishga bo‘lgan talablar(rubrikatsiya jadvaii).
9. Baholash jarayoni va siyosati. U o‘z ichiga quyidagilarni
oladi:
• barcha ishlarni baholash qoidalari(maksimal ball,
rag‘batlantiruvchi va shtraf ballari);
• imtihon, yakuniy baholashning mezonlari;
• yakuniy baholash va uni appelatsiya qilishning qoidalari;
• darsga kechikib kelish, auditoriyada o‘zini tutish, berilgan
topshiriqni muddatida bajarmaslik, imtihonda qatnashmaslik oqi-
batlari.
Har bir talaba yil boshidan o‘z faoliyatini sillabus asosida tashkil etadi.
Hozir O‘zbekistonda ham jahon tajribasidan kelib chiqqan holda o‘quv
jarayoniga uning ayrim elementlarini tatbiq etishga harakat qilinayapti. USAID
CAR dasturi bo‘yicha seminar qatnashchilari bo‘lgan o‘qituvchilar bu borada o‘z
tajribalari bilan o‘rtoqlashmoqdalar. Albatta talabalar faoliyatini «Sillabus—
o‘qituvchi bilan talaba o‘rtasida shartnoma» asosida tashkil etish ularni chuqur bilim
olishlari, puxta malakaga ega bo‘lishlariga yordam beradi. Lekin uni tom ma'noda
qo‘llash talabalarda tanlov asosida o‘tiladigan fanlar, kurslarni, dars beradigan
o‘qituvchilarni o‘zlari tanlash imkoniyatiga ega bo‘lishlarini taqozo qiladi. Lekin
hozircha buning uchun imkoniyat yetarli emas.
Talabalarga dars berar ekanmiz, ularning individual xislatlarini yanada boyitib,
o‘z bilimlarini oshirish uchun o‘zlari harakat qilishlari lozimligini o‘rgatishimiz,
to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirishimiz kerak. Ular o‘z oldiga o‘zi maqsad qo‘yib, unga
erishish uchun harakat qilishi kerak. Ana shuning uchun ham o‘qituvchi bor
mahoratini ishga solib, talabalarni individual xislatlariga maksimal darajada ta'sir
121
etib, ularni ana shu maqsadni tanlash va buning uchun o‘z kuchlarini to‘g‘ri
yo‘naltirishlariga yordam berishi kerak.
Nazorat savollari
1. Talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning qanday
ahamiyati bor?
2. Nazorat qilish va baholashning qanday tamoyillarini bilasiz?
3. Talabalar bilimini nazorat qilishning qanday turlarini bi-
lasiz?
4. Nazorat qilish va baholashning asosiy shakllarini, afzalliklari
va kamchiliklarini ko‘rsating.
5. Siz talabalar bilimini nazorat qilish, sinash va baholashning
qaysi turlarini ko‘proq qo‘llagan bo‘lar edingiz? Nima sababdan?
Izohlang.
6. Sillabus(Syllabus) nima? Siz o‘z faoliyatingizda undan foy-
dalanasizmi?
7. O‘quvchi-talabalarning bilimini sinash va baholashda yana
qanday ilg‘or jahon tajribalaridan foydalangan bo‘lar edingiz?
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Tojiboyeva D., Yo‘ldoshev A. Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi. -
Toshkent. Aloqachi, 2009. 567 b.
2. Mavlonova R., To‘rayeva O. Pedagogika. -Toshkent. O‘qituvchi, 2001.
3. Пронина Е.Н., Лукашевич В.В. «Психология и педагогика». Учебник
для студентов ВУЗов. Издательство «Элит», -М.: 2004.
4. Sayidahmedov N.Yangi pedagogik tehnologiyalar. -T.: ―Moliya‖, 2003.
Intеrnеt saytlari
5. http://www.school.edu.ru.
6. http://www.inter-pedagogika.ru
7. www.newhorizons.org.
8. http://www.pharmax.m/articles. 9. http://www.pravoteka.ru.
122
8-ma‘ruza
Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida axborot texnologiyalaridan foydalanish
1. Texnik vositalardan dars jarayonida foydalanish ahamiyati.
2. Texnik vositalardan o‘quv jarayonida foydalanishning afzalligi va
kamchiliklari
3. Darsda videoproektordan foydalanishning ijobiy tomonlari
4. Multimedia nima va nima sababdan hozirda undan keng foydalaniladi?
Tayanch iboralar:m ahsus fanlar, o‘qitish jarayoni, axborot
texnologiyalari,ahamiyat,ma‘ruza, seminar, amaliy mashg‘ulotlar, foydalanish.
Axborot texnologiyalari rivojlangan hozirgi davrda dars o‘tishda qanday ta'lim
vositalaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, texnik vositalarni
qo‘llab dars o‘tish o‘quvchi-talabalarning fanni o‘rganishga bo‘lgan
qiziqishlarini orttirishga, berilayotgan axborotlarni chuqur o‘zlashtirishga katta
yordam beradi.
Maxsus vositalar, ma'lum bir masalani, mavzuni yoritishga qaratilgan maket,
videofilm, kasseta, disk, disket kabilarni o‘z ichiga oladi.
Axborotni uzatish, tasvirlash nuqtayi nazaridan texnik vositalarni tasvirlovchi
(kodoskop, proektor, diaprotsessor), tovushli (magnitofon, radio, audio kabilar),
audio-video kompleksi, video-magnitofon, kompyuter kabilaiga bo‘lish mumkin.
Ta'lim jarayonini amalga oshirishda yordam beruvchi vositalar ta'lim
vositalari deb ataladi.
Ta'lim vositalari real va texnik vositalar hamda chop etilgan o‘quv
materiallarini o‘z ichiga oladi. Uning tarkibi quyidagicha bo‘ladi.
Real ta'lim vositalari, odatda, farmatsiya yo‘nalish bo‘yicha ta'lim olish
jarayonida kam ishlatiladi, lekin texnik va chop etilgan o‘quv materiallari juda
keng qo‘llaniladi.
123
Ta'lim vositalari bir-birini to‘ldiradi va dars jarayonida uyg‘unlashadi.
Ta'lim vositalari talabalarning darsni tushunishi, mustaqil ishlashi, o‘quv
jarayoniga faol qatnashishiga ko‘maklashadi.
Kodoskop, proektor shaffof plyonkadagi tasvir (slaydlar)ni ekranga tushirish,
aks ettirish uchun qo‘llaniladigan jihoz hisoblanadi. U foydalanish uchun qulay,
moslashuvchan vosita bo‘lib, bir marta tayyorlangan plyonkadan ko‘p marta
foydalanish mumkin. Doska bo‘lmaganda zarur bo‘lgan narsalarni flomaster
yordamida to‘ppa-to‘g‘ri yozib ko‘rsatiladi.
O‘qituvchi qaysi vositadan qachon foydalanishi, qanday vositani qo‘llashini
darsning maqsadi, mazmunidan kelib chiqqan holda oldindan belgilab olishi
kerak.
Dars o‘tishda keng qo‘llaniladigan nisbatan oddiy, bir auditoriyadan
ikkinchisiga olib o‘tish oson texnik vosita kodoskop va proektor hisoblanadi.
Hozirgi paytda kodoskopga nisbatan proektor ko‘proq ishlatiladi. Ulardan
foydalanishdan avval uning bexato ishlashini, tozaligini, xonada rozetka bor-
yo‘qligini tekshirish lozim.
Slaydlar taqdimot qilinishidan oldin tartib bilan mantiqiy ketma-ketlikda
tayyorlab qo‘ygan ma'qul.
O‘qituvchi taqdimot jarayonida ekranga qarab emas, balki ta'lim
oluvchilarga qarab, nutq tezligiga e'tibor bergan holda gapirishi lozim, ya'ni «ko‘z
aloqasi»ni saqlab turishi kerak.
Boshqa vositalar kabi proektoming ham o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari
mavjud.
Kodoskop va proektor bilan ishlashning afzalliklari:
* dars jarayonida doimiy tasviriy kontakt yuz beradi;
* plyonkalar dars boshlanishiga qadar tayyor bo‘lishi mumkin;
* turli tarzda foydalanishni tashkil qilish mumkin,
* slaydlarni qo‘lda, fotonusxa, kompyuter yordamida tayyor-
lash va ulardan bir necha marta qaytadan foydalanish mumkin;
* kerak bo‘lmagan qismini yopib qo‘yish mumkin;
124
* rangli tasvirni qo‘llash mumkin;
* foydalanish oson, qulay joyga ko‘chirish mumkin.
Proektor bilan ishlashning kamchiliklari.
* talabalar butun diqqatni tasvirga qaratishadi;
* plenkaga yozish, shuningdek, uni darsga tayyorlash ko‘p vaqt
talab qiladi;
* proektor bilan ishlaganda auditoriya nim qorong‘i bo‘lishi
kerak. Buning natijasida ayrim noqulayliklar kelib chiqishi mum-
kin.
Hozirgi kunda o‘quv jarayonida, taqdimot qilishda videoproektordan tobora keng
foydalanilmoqda. Undan foydalanish uchim kompyuter qurilmalari zarur. Oldindan
tayyorlangan o‘quv materiallari va boshqalar videoproektor orqali namoyish
qilinadi. U eng yuqori darajada taqdimot imkonini beradi. Namoyish etiladigan
materiallarni turli kompyuter dasturlari: Word, Excel, Power Point, Corel Draw va
boshqalarda taqdim etuvchining o‘zi tayyoriashi yoki professional darajada
tayyorlangan elektron darsliklardan foydalanish mumkin. Bunda katta hajmdagi
axborotni disket, kompakt disk, fleshka yordamida ko‘chirish, bir marta tayyorlab,
keragicha foydalanish mumkin.
Eng muhim afzalliklaridan tayyorlangan materiallarni kamchiliklarini tezda
tuzatish, zarur o‘zgartirishlar kiritish, takomillashtirib borish imkoni borligi,
materiallarni kompyuter yordamida turli ko‘rinishda tayyorlash mumkinligi, rangli
tasvirdan foydalanish, ularai «jonlantirish» va harakatlantirish imkoni mavjudligidir.
Videoproektor albatta boshqa vositalarga nisbatan qimmat, undan foydalanish
uchun ko‘nikma talab etiladi.
Hozirgi paytda o‘quv materiallari, axborotlarni ekranda ko‘rsatish imkoni
vujudga kelishi va rivojlanishi bilan o‘quv jarayonida erishilgan yutuqdan
foydalanish keng yoyilib bormoqda. Zamonaviy axborot texnologiyasi kompyuter
texnikasi va aloqa vositalari sohasidagi yutuqlarga tayanadi. Ularning gurkirab rivoj-
lanishi turli axborotlardan samarali foydalanishga qaratilgan jamiyatning
rivojlanishiga turtki bo‘ldi.
125
Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov Vazirlar Mahkamasining 2007-yil 13-
fevraldagi majlisidagi ma'ruzasida ta'kidlab o‘tilganidek, «Bugungi kunda zamonaviy
axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish, ularni har bir mutaxassislik
va sohalar bo‘yicha qo‘llash imkoniyatlarini izlash, mazkur texnologiyalarni yanada
takomillashtirish jarayonlarida ishtirok etish, eng avvalo, bu boradagi bilimlarni
beruvchi, targ‘ib etuvchi pedagogik kadr va mutaxassislarni taqozo etadi».1
Axborot texnologiyalari — bu odamlarning bilimlarini rivojlantiradigan, ularning
texnika va ijtimoiy jarayonlarni boshqarish bo‘yicha imkoniyatlarini
kengaytiradigan ma'lumotlarni tashkil etish, saqlash, ishlab chiqish, tiklash, uzatish
usullari va texnik vositalaridir. Yana shuningdek, axborot texnologiyalari
deganda, ma'lum bir maqsadga erishish uchun amalga oshiriladigan jarayonlar
zanjiridan iborat yaratuvchi faoliyat tushuniladi.
Axborot texnologiyalari, birinchidan, axborotning sirkulatsiyasi va ishlov berish
majmui, ikkinchidan, bu jarayonlarning tasviridir.
Zamonaviy axborot texnologiyalami o‘quv jarayoniga tatbiq etilishi ta'limda
yangicha o‘quv metodlarini keng ravishda qo‘llashga imkoniyat yaratib beradi.
Maxsus ixtisoslashtirilgan auditoriyalar, chunonchi, kompyuter, televizor,
videomagnitofon bilan ta'minlangan auditoriyalarda dars o‘tish borgan sari
ommalashib bormoqda. Hatto uni alohida videometod sifatida talqin etilmoqda.
Avniqsa, o‘quv jarayoniga kompyuterning kirib kelishi barcha didaktik funksiyalarni
muvafaqqiyatli bajarish imkoniga ega videometodni keng qo‘llash imkonini beradi.
Buning natijasida uni kompleks didaktik texnologiya deb ham atalmoqda. U:
* talabalarga o‘rganayotgan mavzusi, jarayon,
faoliyat bo‘yicha to‘liq, ishonchli axborot berish;
* o‘quv jarayonida ko‘rgazmalilikning rolini oshirish;
* talaba, o‘quvchilarni xohish, talab, ehtiyojlari, qiziqishlarini
qondirish;
*o‘qituvchining talabalarning bilimini, ko‘nikmalarini sinash bilan bog‘liq
texnik ishlardan ozod qilish, samarali aloqa o‘rnatish;
126
* talabalarni o‘zlashtirishi bo‘yicha obyektiv hisobot,
to‘la va uzluksiz uazoratni tashkil etish imkonini beradi.
Dars jarayonida axborot texnologiyadaridan foydalanishda asosiy o‘rinda
multimedia turadi. Multimedia komponentlaridan foydalanishni ta'minlovchi
dasturiy vositalarni yaratilishi kompyuter texnologiyalarining muhim yutuqlaridan
biri bo‘ldi. Multimedianing vujudga kelishi amaliyotning talabi, nazariyaning
rivojlanigi bilan yuz bergan bo‘lsada, keyingi o‘n yillikdagi keskin ravishda oldinga
ketish eng avvalo texnikaning va tizimli vositalarning rivojlanishi bilan bog‘liq. Bu
shaxsiy EHMlarning rivojlanishi; xotira hajmini keskin ortishi; tezlik va grafik
imkoniyatlarning nihoyatda kengayishi; videotexnika, lazer disk, CD-ROM
kabilarda erishilgan yutuqlar hamda ularni keng ommaviy ravishda tatbiq
etilishi natijasidir. Ayniqsa, ma'lumotlarni tez va samarali kichraytirish(qisish)
metodlarini ishlab chiqish nihoyatda katta rol o‘ynadi.
Zamonaviy multimedia-shaxsiy kompyuter to‘la «qurollangan» holda displey-
televizor bilan birlashtirilgan stereofonik Hi-Fi uy kompleksini eslatadi.
Multimedia tasvirdi ma'lumotlar bilan ishlashga qodir bo‘lgan vosita
hisoblanadi. U lotincha so‘zdan olingan bo‘lib, «ma'lumot tashuvchi vosita» degan
ma'noni anglatadi.
Multimedia informatikaning dasturiy va texnikaviy vositalari asosida audio,
video, matn, grafika, animatsiya (obyektlarning fazodagi, ekrandagi harakati)
jadvallari asosida o‘quv materiallarini o‘quvchi, talabalarga yetkazib berishning
mujassamlashgan holdagi ko‘rinishidir.
Multimedia rivojlanayotgan
zamonaviy axborot texnologiyasidir.
Uning ajralib turuvchi belgilariga
quyidagilar kiradi: Axborotning xilma-
xil turlari: an'anaviy: matn, jadvallar,
bezaklar, grafiklar, diagramma va boshqalar. Original turlar: nutq, musiqa,
videofilmlardan parchalar, telekadrlar, animatsiya va boshqalarni bir dasturiy
127
mahg‘ulotda integratsiyalaydi. Bunday integratsiya turli qurilmalar yordamida
amalga oshiriladi.
Multimedia vositalari yordamida ishlashning quyidagi afzalliklari bor:
• berilayotgan materiallarni chuqurroq va mukammalroq
o‘zlashtirish imkoni yaratiladi;
• ta'lim olishning yangi sohalari bilan yaqindan aloqa yanada
ortadi;
• ta'lim olish vaqtining qisqarishi natijasida vaqtni tejash
imkoni yaratiladi;
• ma'lumotlarni vizuallashtirish imkoniyati yaratiladi.
• olingan bilimlar nisbatan kishi xotirasida uzoq muddat
saqlanib, kerak bo‘lganda amaliyotda qo‘llash imkoniga erishiladi.
Shu bilan birga. uni qo‘llashning ayrim muammolari ham mavjud.
Chunonchi, ta'lim uchun zarur bo‘lgan o‘quv materiallarini hamda boshqa zaruriy
ko‘rsatmalarni kompyuter dasturlari tarzida ishlab chiqish;
Ishlab chiqilgan kompyuter dasturlari uchun multimedia elementlarini qo‘llash.
POWER POINT dasturi multimedia tayyorlashda juda katta imkoniyatlarga
ega. Ulardan foydalanib, turli mavzularda multemidia tayyorlash va dars
jarayonida qo‘llash keng yoyilib bormoqda. Natijada keyingi paytda alohida
videometod sifatida pedagoglar tomonidan ajratib ko‘rsatilmoqda.
POWER POINT dasturida mavzuni o‘rganish yoki taqdimot materiallarini
tayyorlash quyidagi kurslarni o‘z ichiga oladi:
• maqsad qo‘yiladi, undan-kelib chiqib g‘oya shakllanadi;
• g‘oyani asoslash uchun ma'lumotlar yig‘iladi va saralanadi;
• yig‘ilgan ma'lumotlarni ifodalash uchun reja tuziladi;
• bildirmoqchi bo‘lgan fikr matnda ifodalanadi;
• mavzu, o‘rganilayotgan mavzu, muammoga mos, axborotni
xotirada saqlanib qolishiga yordam beradigan dizayn tanlash;
• muvofiq ravishda animatsiya tanlash.
128
Multimediadan o‘quv jarayonida foydtlanishning rivojlanishi turli-tuman
multimedia mahsulotlarini, oxir-oqibatda elektron darsliklar paydo bo‘lishiga olib
keldi. Ikkinchi tomondan, axborot texnologiyalarini rivojlanishi internet
tarmoqlaridan keng foydalanishga yo'l ochdi. Shu bilan birga, multimedia
vositalaridan keng foydalanishda ayrim obyektiv muammolar ham mavjud.
Ulardan eng asosiysi, zarur kompyuter dasturlarining yetishmasligidir.
Qator mavzularni qamrab olgan, real hayotga yaqinlashtirilgan RUSE (AQSh ),
MEKOM (Rossiya) va boshqa dasturlar mavjud. Ulardan foydalanib, kompyuterlarda
ishlash, talabalar o‘rtasida konkurslar o‘tkazish mumkin. Lekin hali bizda ana shu
dasturlarga o‘xshash farmasevtikani o‘rganadigan, qo‘llangan chora-tadbirlarning
natijasini qanday bo‘lishi mumkinligini taxmin qilish imkonini beradigan dasturlar
yaratilgani yo‘q.
Undan tashqari, hozircha bizda farmasevtika fanlardan dars o‘tishda qo‘llash
mumkin bo‘lgan o‘quv videofimlari juda kam. Lekin ularni talabalar bilan
birgalikda yaratish mumkin. Keyingi paytda masofadan o‘qitishning borgan sari
yoyilib borishi, darslik, qo‘llanmalarning elektron versiyalarini yaratilishi, o‘qitish
jarayonida kompyuterlardan yanada kengroq foydalanishga olib keladi.
Axborot texnologiyalarining, telekommunikatsiyalarni rivojlanishi o‘quv
jarayonida telekonferensiyalarni kuzatish yoki bevosita muloqot qilish imkoniyatini
ham vujudga keltiradi. Telekonferensiyalarni o‘tkazish uchun quyidagi
apparaturalar: terminallar, televezion kameralar, grafik displeylar, katta namoyish
ekranlaridan foydalaniladi. Shuningdek, telekonferensiyalar orqali dolzarb ma-
salalar muhokamasini tezkorlik bilan tashkil etish, muhokama uchun istalgan
rasmli materiallardan foydalanish, dolzarb masalalarni muhokama qilishda ishtirok
etuvchi mutaxassislar doirasini kengaytirish, xalqaro ma'lumotlar banklaridagi
istalgan axborotdan foydalanish kabi imkoniyatlar yuzaga keladi.
Nazorat savollari
1. Texnik vositalardan dars jarayonida foydalanish qanday
ahamiyatga ega?
2. Texnik vositalardan o‘quv jarayonida foydalanishning qan-
129
day afzalligi va kamchiliklari bor?
3. Darsda videoproektordan foydalanishning qanday ijobiy tomonlari bor, deb
o‘ylaysiz?
4. Multimedia nima va nima sababdan hozirda undan keng foydalaniladi?
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Tojiboyeva D., Yo‘ldoshev A. Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi. -
Toshkent. Aloqachi, 2009. 567 b.
2. Mavlonova R., To‘rayeva O. Pedagogika. -Toshkent. O‘qituvchi, 2001.
3. Прoфессиональная педагогика. Учебник для студентов обучающихся
по педагогическим специальностям и направлениям. -М.:
Профессональное образование, 1997.
4. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik tehnologiya va pedagogik mahorat. -T.:
―Moliya‖, 2003.
5. Sayidahmedov N.Yangi pedagogik tehnologiyalar. -T.: ―Moliya‖, 2003.
Intеrnеt saytlari
6. http://www.school.edu.ru.
7. http://www.inter-pedagogika.ru
8. www.newhorizons.org.
9. http://www.pharmax.m/articles. 10. http://www.pravoteka.ru.
9-10-ma‘ruza
Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanish
Reja
1. Pedagogik texnologiya va unga turli jihatdan yondashish
2. Pedagogik texnologiyada metodlarning tutgan o‘rni.
3. Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida qo‘llaniladigan pedagogik
texnologiyalari va ularning ahamiyati.
4. Ma‘ruza, seminar va amaliy mashg‘ulotlarda ulardan foydalanish.
Tayanch iboralar
Mahsus fanlar, o‘qitish jarayoni, pedagogik texnologiyalari,ahamiyat,ma‘ruza,
seminar, amaliy mashg‘ulotlar, foydalanish.
130
Hozirgi vaqtda ta'lim jarayonida o‘?itishning zamonaviy mеtodlari kеng
qo‘llanilmoqda. O‘qitishning zamonaviy mеtodlarini qo‘llash o‘qitish
jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib kеladi. Ta'lim mеtodlarini
tanlashda har bir darsning didaktik vazifasidan kеlib chiqib tanlash maqsad ga
muvofiq sanaladi.
An'anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda , unga turli-tuman talabalar
faoliyatini faollashtiradigan mеtodlar bilan boyitish talabalarning o‘zlashtirish
darajasining ko‘tarilishiga olib kеladi. Buning uchun dars jarayoni oqilona
tashkil qilinishi, ta'lim bеruvchi tomonidan talabalarning qiziqishini orttirib,
ularning ta'lim jarayonida faolligi muttasil rag‘batlantirilib turilishi, o‘quv
matеrialini kichik-kichik bo‘laklarga bo‘lib, ularning mazmunini ochishda
Aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, bahs-munozara, muammoli vaziyat,
yo‘naltiruvchi matn, loyiha, rolli o‘yinlar kabi mеtodlarni qo‘llash va
talabalarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi.
Bu mеtodlarni intеrfaol yoki intеraktiv mеtodlar dеb ham atashadi. Intеrfaol
mеtodlar dеganda-talabalarni faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi,
ta'lim jarayonining markazida talaba bo‘lgan mеtodlar tushuniladi. Bu
mеtodlar qo‘llanilganda ta'lim bеruvchi talabani faol ishtirok etishga chorlaydi.
Talaba butun jarayon davomida ishtirok etadi. Talaba markazda bo‘lgan
yondoshuvning foydali jihatlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
- ta'lim samarasi yuqoriroq bo‘lgan o‘qish-o‘rganish;
- talabaning yuqori darajada rag‘batlantirilishi;
- ilgari orttirilgan bilimning ham e'tiborga olinishi;
- o‘qish shiddatini talabaning e?tiyojiga muvofiqlashtirilishi;
- talabaning tashabbuskorligi va mas'uliyatining qo‘llab-quvvatlanishi;
- amalda bajarish orqali o‘rganilishi;
- ikki taraflama fikr-mulohazalarga sharoit yaratilishi.
Mamlakatimizda ta'lim tizimining isloh qilinishi ta'lim jarayonini ilg‘or-
jahon tajribasidan kelib chiqqan holda tashkil etishni taqozo qiladi. Fan-
131
texnika taraqqiyoti texnologiyani fan sifatida o‘rganishni, keyinchalik esa
o‘quv jarayonini ham texnologiyalashtirishga olib keldi.
Hozir mamlakatlar o‘rtasidagi farmasevtik raqobat — fan, texnika va
texnologiya sohasidagi raqobatga aylandi. Demak, raqobat intellektual mohiyat
kasb etib, ta'lim sohasidagi raqobatga aylanmoqda desak xato bo‘lmaydi.
Biroq respublikamizda ta'lim tizimini isloh qilishga, raqobatbardosh kadrlar
tayyorlashni ta'minlashga doir o‘tkazilayotgan islohotlar avvalgi talim
tizimining ijobiy tomonlaridan tamomila voz kechish degani emas. Barcha
sohada, jumladan, ta'lim tizimida ham avvalgi erishilgan ilmiy potensialga
tayanish, ma'naviy merosni amaliyotga tatbiq etish, ijobiy jihatlardan
foydalanish zarur. Asosiy maqsad — zamonaviy talab darajasida yoshlarimizni
tarbiyalasli, ijodiy fikrlay oladigan malakali mutaxassislar tayyorlashdir. Bu
esa, o‘z navbatida, ta'lim jarayoniga boshqacha nazar bilan qarashni talab etadi.
Mamlakatimizda ta'lim tizimida qator kamchiliklar mavjud bo‘lib, u o‘z
navbatida zamon talablariga mos raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga to‘sqinlik
qila boshladi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining kamchiliklar va muammolar
qismida ko‘rsatib o‘tilgan. Ushbu dasturiy hujjatda mamlakatimizda uzluksiz ta'lim-
tarbiya tizimini tashkil qilish muammolari hal qilinmagani, amaldagi ta'lim tizimi
zamonaviy taraqqiy topgan demokratik davlatlar talablariga javob bera olmasligi,
mutaxassislar tayyorlash, ta'lim-tarbiya tizimi jamiyatda bo‘layotgan islohot, yangilash
jarayonlari, bozor talablari bilan bog‘lanmagani, mavjud umumta'lim va kasb-hunar
dasturlari o‘rtasida uzviylik, vorisiylikning yo‘qligi sababli, tayanch va o‘rta maktab
bitiruvchilarida kasbga yo‘naltirilganlik va mehnat faoliyati ko‘nikraalari
shakllantirilmagani, o‘quv jarayoni bilim darajasi o‘rtacha bo‘lgan talabalarga
mo‘ljallangan bo‘lib. ta'limning iqtidorli yoshlar bilan yakka tartibdagi o‘quv dasturlari
bo‘yicha ishlash kabi mexanizmlaridan yaxshi foydalanilmagani ta'kidlangan.
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida: «Maktablarda va boshqa o‘quv yurtlarida
ta'lim jarayonining o‘zidagi va o‘qitish metodidagi har xil kamchiliklar oqibatida bilim
berishda yuzaga kelgan nodemokratik hamda jamiyat uchun zararli muhit shunga olib
132
keladiki, talabalarda mustaqil fikrlash rivojlanmay qolyapti, oqilona hayotiy yechimlar
qabul qilish uchun yetarli tayyoigarlik yo‘q», — deyiladi.
Ana shu kamchiliklarni hisobga olgan holda Milliy dasturni amalga oshirishning
birinchi kursidayoq pedagog va ilmiy pedagogik kadrlar tayyorlash hamda ularni
malakasini oshirishni zamon talablariga javob beradigan darajada tashkil etish masalasi
qo‘yilgan.
Ikkinchi kursda esa ta'lim muassasalarini moddiy-texnika va axborot olish
bazasini mustahkamlashni davom ettirish bilan birga o‘quv-tarbiya jarayonini yuqori
sifatli o‘quv adabiyotlari va ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan ta'minlanishi amalga
oshirilishi va keyingi kursda ham davom ettirilishi ko‘zda tutilgan edi.
Ma‘lumki, sobiq Ittifoqda 1917-yil ta'lim tizimi tubdan isloh qilinib, bolalarning
millati, jinsi, ijtimoiy va moddiy ahvolidan qafi nazar tekin bilim olish imkoni yaratilib,
1936-yilga kelib yoppasiga savodxonlik tiklangan edi. Shuning uchun ham fan-
texnikada, ayniqsa, atom, kosmik tadqiqot sohalarida katta yutuqlarga erishildi.
Yerning birinchi sun'iy yo‘ldoshi uchirildi, kosmosga birinchi inson parvoz qildi.
Mamlakatimizda bir tomondan, qator sabablarga ko‘ra ta'lim sohasida yo‘qotilgan
ilgarigi mavqeini tiklash, ikkinchi tomondan, rivqjlangan mamlakatlar qatoridan o‘rin
olish uchun ta'lim samaradorligini oshirish, buning uchun esa chora-tadbirlar belgilash
zarur edi.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishishi bilan ana shu zaruriyatga alohida diqqat
qaratila boshlandi. Aynan ana shu zaruriyat tufayli Kadrlar tayyorlash milliy dasturi
ishlab chiqildi va uni amalda qo‘llash taklifi kiritildi.
Ta'lim jarayonini jahon tajribalari asosida tashkil qilish, talabalarni mustaqil
fikrlashga o‘rgatishga ahamiyat berila boshlandi. Respublikamizda ham ta'lim jarayonini
yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etishga e'tibor berish boshlandi.
Pedagogik texnologiya deganda nimani tushunishimiz kerak degan savolga javob berish
uchun avvalo texnologiya so‘zining ma'nosini bilib olishimiz kerak.
«Texnologiya» — yunoncha techne va logos so‘zlaridan olingan bo‘lib, mahorat,
so‘z, ta'limot ma'nosini anglatadi. Odatda, texnologiya ishlab chiqarishga nisbatan
qo‘llanilgan. Texnologiya deganda mahsulot ishlab chiqarish uchun xomashyo, ma-
133
teriallar, yarim fabrikatlarga ishlov berish yoki qayta ishlash yo‘llari, usullari
tushunilgan. Fan-texnika taraqqiyoti tufayli texnologiya ham takomillashib borgan.
G‘arb davlatlarida asosan, AQShta pеdagogik tеxnologiyaning yuzaga
kеlishiga asosiy sabablar, zamonaviy talabalarning diqatini jalb qilish, an'anaviy
dars mеtodlari bilan ularni dars jarayoniga qiziqtirish qiyinlasha boshladi, chunki
yangi avlod (ayniqsa O‘zbеkiston mustaqillikka erishgandan so‘ng,
mamlakatimizda yuz bеrayotgan ijobiy-dеmokratik o‘zgarishlar) -bizning
yoshlarimizda ham, chеt ellardagi yoshlarda xam axborotlarning ko‘pchiligi
natijasida pеdagoglar oldingi usullar bilan oquvchilarni qiziqktira olmasdan
qoldilar. Bizning fikrimizcha, bu yеrda o‘quvchilarga har kuni ta'sir etayotgan,
ularning xis-tuyg‘usini qamrab olayotgan TV, kino va videofilmlap haqidagi
o‘tgan asrning ya'ni XX asrninng 50 – yillarida mashhur olim va pеdagog Sеlеstеn
Frеnе shunday yozgan edi.
Bu masalaning bir tomoni bo‘lsa, masalani ikkinchi tomoni asrimizning
boshida yashab o‘tgan nеmis pеdagogi Rudolf Shtеynеr an'anaviy dars haqida
shunday yozgan edi: «Faqat eshitish va ko`rish mеtodi bilan ta'lim olgan
o`quvuchilar juda passiv zotlarga aylanadilar. Ular hayotiy fazilat oldida ojiz
bo`ladilar» dеb ta'kidlashi bu kunda juda ham dolzarbdir.
Dеmak, axborot manbalari (o`qituvchi-profеssor; TV; vidеofilmlar va
boshqa audio vizual vositalar ) o`rtasida raqobat kеtayotgan ekan, talabaning
diqqatini o`ziga jalb eta olish, qiziqishi va motivlarini darsga yo`naltirish uchun
dars jarayonida yangi mеtodlardan foydalanish, ularni ishlab chiqish va amaliyotga
tadbiq etish ehtiyoji yuzaga kеladi.
Ilg`or pеdagogik tеxnologiyalarga asoslangan dars jarayonida
o`qituvchining vazifasi go‘yoki tеatrdagi rеjissyor kabi bo‘lib, u dars jarayonini
«saxna»ni boshqarish va yordam bеrishdan iborat. Talabalarni birgalikda faoliyat
ko`rsatishga o‘rgatish ham ushbu murakkab vazifaning asosiy qismidir
Ilg‘or pеdagogik tеxnologiya-muayyan muddatga mo‘ljallangan, ta'lim
jarayoni ko‘proq ta'lim oluvchi shaxsiga qaratilgan, faollashtiruvchi mеtodlar va
134
zamonaviy ta'lim vositalaridan foydalangan holda o‘quv maqsadiga erishishni
kafolatlaydigan ta'lim bеrish jarayonidir.
Inson voqеlik to‘g‘risidagi dastlabki ma'lumotlarni ko‘rish, eshitish, hid
bilish, ta'm bilish, tuyish kabi sеzgilar orqali qabul qiladi. Sеzgilar orqali qabul
qilingan ma'lumotlar miyada muayyan xususiyatlariga ko`ra yaxlit holga, ma'lum
bir tizimga olib kеlinishi, ya'ni ma'lumotlar idrok qilinishi lozim bo‘ladi.
Axborotlarning uzviyligi va davomiyligini ta'minlashga xizmat qiluvchi bu jarayon
ularni xotirada saqlash va zarur holatlarda qayta esga tushirishdan iborat bo`ladi.
Ma'lumotlarni qabul qilishda qanchalik ko‘p sеzgi organlari qatnashsa, uni idrok
etish, o`zlashtirish va xotirada saqlash shunchalik oson kеchadi. Ikkinchi
tomondan, har bir kishida qaysidir sеzgi organlari ko‘proq, qaysilaridir kamroq
rivojlangan bo‘ladi
Shu bois, ta'lim jarayonida nazariy bilim va amaliy konikmalarni
shakllantirish, o‘quv matеriallarini turli ko‘rinishlarda, turli sеzgi organlari orqali
qabul qilinishi va idrok etilishini ta'minlash – ta'lim samaradorligini oshirishning
muhim omili hisoblanadi. Butun dunyoda ta'lim jarayonida qo‘llaniladigan
pеdagogik tеxnologiyalarning 100 dan ortiq mеtodlari mavjuddir.
Har qanday holatda ham nazariy dars jarayonida, masalan faqat ma'ruza
o‘tiladigan vaqt taxminan 20 daqiqadan oshmasligi kеrak. Chunki o‘rganishning
dastlabki 20 daqiqasi eng samarali, 20 daqiqadan kеyin esa o`rganishni davom
ettirish motivatsiyasi tеzda pasaya boshlaydi. Bu hamma takliflar ta'lim
oluvchining diqqatini uzoqroq vaqtgacha saqlab turishga xizmat qiladi.
Misol tariqasida, 80 daqiqaga mo‘ljallangan o‘quv matеrialini muayyan kеtma-
kеtlikdagi turli mеtodlarni uyg‘unlashtirish yordamida uzatish kеltirilgan.
135
Ta'lim oluvchi diqqatining vaqtga nisbatan o`zgarib borishi
%
100
50
25
Турли
методлардан
фойдаланганда
20 40 60 80 (дақиқа)
Кўргазмали НамойишАмалий машқ бажариш
Фақат маъруза
ўтганда
Yuqoridagi chizmaga ko`ra, yangi mavzuning bayoni 20-25 daqiqalik
ma'ruzadan boshlanishi, so`ng esa 15-20 daqiqa ma'ruza qilingan o‘quv matеrialini
vizuallashtirish, ya'ni unga doir ko‘rgazmali matеriallar asosida tushuntirish, 10-15
daqiqa davomida esa, unga doir biror tajribani namoyish qilish yoki biror misolni
tahlil qilish va oxirida 20-25 daqiqa davomida o`quv matеrialini mustahkamlashga
qaratilgan mustaqil yoki guruhiy amaliy mashq o‘tkazish tavsiya etiladi. Shuning
uchun, nazariy o‘quv matеrialini kichik-kichik bo‘laklarga bo‘lib, har 20 daqiqa
davomida turli ta'lim mеtodlaridan foydalanib uzatish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Ta'lim mеtodlaridan bunday uyg‘unlikda va kеtma-kеtlikda foydalanish
natijasida, nafaqat ta'lim oluvchilarning diqqatini jalb etish darajasini oshirish,
balki ta'lim samaradorligini oshirishga ham erishish mumkin.
Barcha mеtodlar o‘quv matеrialining didaktik vazifasi, shart-sharoitlar va
vaqtni e'tiborga olgan holda tanlanadi. To‘g‘ri tanlangan uyg‘unlashgan mеtodlar
talabaning diqqatini uzoqroq saqlab turish va uning faolligini oshirish imkoniyatini
bеradi. Bu esa o‘z navbatida ta'lim samaradorligining oshishiga olib kеladi.
136
Idrok qilish paytida qancha ko‘p sеnsorik (sеzgi) kanallardan foydalanilsa,
esda olib qolingan bilimlarning miqdori va sifati shunchalik yuqori bo‘ladi.
Talabalarning esda saqlab qolish darajasiga sеzgi organlarining ta'siri kеltirilgan.
3 соат3 кун
Вақт
Эсда сақлаб
қолиш даражаси
90 %
75 %
Эшитиш
Кўриш + эшитиш
Кўриш + эшитиш +
амалда бажариш
BILAMAN BILISHNI
XOXLAYMAN
BILIB OLDIM
11
22
33
11
22
33
11
22
33
137
ИНСЕРТ
• V-bilaman (-)- to‘g‘ri kеlmadi
• (+) –yangi axborot ( ? )- tushunmadim
VV ++ -- ??
SWOT –тахлили
• S-kuchli tomoni
• W- kuchsiz tomoni
• О- imkoniyatlari
• Т- xavf-xatar
SSttrreennggtthhss WWeeaakknneessss
OOppppoorrttuu--
nniittiieess
TThhrreeaattss
FSMU-tеxnologiyasi
F – fikringizni bayon eting
S – fikringiz bayoniga sabab ko‘rsating
M – ko‘rsatgan sababingizni isbotlovchi dalil (misol) kеltiring
U – fikringizni umumlashtiring
Vazifa:
138
Talabalar kichik guruhlarga bo‘linib, xar bitta guruh fikr va dalillarini 4 ta
kurs bo‘yicha yozib chiqadi. Kichik guruhlar yozgan fikrlarini ximoya qiladi.
So‘ng o‘qituvchi tomonidan fikrlar umumlashtiriladi.
Masalan, 1 ta guruh javobi:
F – maydalangan dorivor o‘simlik mahsuloti tahlilga yuborilgan bo‘lsa, uning
chinligini aniqlaganda mikroskopik usuldan foydalanish talab etiladi.
S – maydalangan dorivor o‘simlik mahsulotining chinligini faqat tashqi
ko‘rinishiga qarab aniqlash kifoya qilmaydi.
M – mikroskopik tahlil usuli yordamida mahsulot chinligi to‘liq aniqlanadi,
chunki bu usul mikroskop ostida ko‘rish mumkin bo‘lgan faqat shu mahsulot
uchun xos anatomik diagnostik bеlgilarni ko‘rish imkoniyatini bеradi.
U – umumlashtirish.
«NIMA UCHUN» TЕXNOLOGIYASI
NIMA UCHUN BU MUAMMO KЕLIB CHIQDI?-muammoni
aniqlash, uni hal etish, tahlil qilish va rеja-lashtirish jarayonida qo‘llash mumkin
«QANDAY» TЕXNOLOGIYASI
QANDAY QILIB MUAMMONI HAL ETISH MUMKIN?
- muammoni xal etishning barcha imkoniyatlarini tadqiq etiladi va ularni amalga
oshirish usullarini xam o‘rganadi
«BUMЕRANG» TRЕNINGI
Talabalar kichik guruhlarga bo‘linadi va vazifa yozilgan matеrial tarqatiladi.
qar bitta guruh o‘z fikrini bayon qiladi va guruhlar orasida savol-javob o‘tkaziladi.
1 - guruh vazifasi
1. Makroskopik tahlil maqsadi.
2. Bargning mikroskop ostida tuzilishi o‘rganilganda nimalarga e‘tibor
bеriladi?
3. Shilliq moddalarni aniqlashda qo‘llaniladigan rеaktivlar nomini kеltiring.
2-guruh vazifasi
1. Mikrosokpik tahlil maqsadi
2. Mahsulotning o‘lchami va organolеptik ko‘rsatkichlari (rangi, hidi,
mazasi) qanday aniqlanadi?
3. Yog‘ochlangan elеmеntlarni aniqlashda qo‘llaniladigan rеaktivlar nomini
139
kеltiring.
3-guruh vazifasi
1. Dorivor o‘simlik mahsulotining chinligini aniqlashda bajariladigan sifat
rеaksiyalar.
2. O‘simlik yеr ostki qismlarining mikroskopik tahlilida nimalarga e‘tibor
bеriladi?
3. O‘simlik to‘qimalaridagi kristallar shakllarini aytib o‘ting.
4-guruh vazifasi
1. Po‘stloqning anatomik tuzilishidagi diagnostik ahamiyatga ega bo‘lgan
bеlgilarni ko‘rsating.
2. Yog‘lar va efir moylarini aniqlashda qo‘llaniladigan rеaktivlar nomlarini
kеltiring.
3. Dorivor o‘simlik gullarining makroskopik taxlilida nimalarga e‘tibor
bеriladi?
5-guruh vazifasi
1. Dorivor o‘simlik mahsulotlarini makroskopik tahlil qilish jarayoni.
2. Og‘izcha(ustitsa)lar komplеkslarining asosiy turlarini kеltiring.
3. Gistokimyoviy rеaksiyalar ahamiyati.
«CHAYNVORD» USULI
Talabalar kichik bir nechta guruhlarga bo‘linadi va ularga vazifa yozilgan
material tarqatiladi. Har bitta guruh o‘z fikrlarini bayon qilib, birinchi vazifani
bajargan guruhdan bitta vakil chiqib tog‘ri javoblar aniqlanadi.
Do‘rivor o‘simlik bu (…………….)
Do‘rivor o‘simlik maxsuloti bu (….…..……)
O‘simlik yer ustki qismini makroskopik tahlilida
(……………) etibor beriladi
Dorivor o‘simlik barglarining mikroskopik
tahlilida diagnostic belgilari (…………….)
Dorivor o‘simlik gullarining tahlilida
(……….….) e'tibor beriladi
140
Po‘stloqni erta bahorda yig‘ilishiga sabab
(…………….)
Dorivor o‘simlik ildizlarning mikroskopik
tahlilida diagnostic axamiyatga ega bo'lgan
belgilar (…………….)
Dorivor o‘simlik po‘stlog'ining makroskopik
tahlilida (……………) diagnostic axamiyatiga
ega
“BLITS-O’YIN”
Barglar – Folia morfologik guruhga kiruvchi dorivor o‘simlik mahsulotining
tashqi ko‘rinishini tahlil qilish jarayonining kеtma-kеtligini aniqlang.
№ Tahlil qilish kurslari
Yakka
javob
To‘g‘ri
javob
Xato
1. Mazasi
2. Tuk bilan qoplanishi
3. Barg plastinkasi murakkabligi
4. Barg plastinkasi o‘lchami
5. Bandli yoki bandsiz
6. Rangi
7. Hidi
8. Qirrasi
9. Barg plastinkasi shakli
10. Boshqa o‘ziga xos bеlgilari
141
11. Tomirlanishi
12. Tuk bilan qoplanishi
Jami
«Blits-o‘yin» uslubida talabalarni mashg‘ulot mavzusini tеkshirish uchun
jadvalda kеltirilgan barglar tashqi ko‘rinishini tasvirlash kurslarini kеtma-kеtligini
bеlgilashdan iborat. Bunda talaba jadvalda kеltirilgan tasvirlash kurslariga to‘g‘ri
dеb hisoblagan tartib raqamlarni qo‘yib chiqadi (yakka javob katagiga). Yakka va
to‘g‘ri javoblar ayirmasi «xato» katagiga qayd etiladi va ularning yig‘indisi jadval
kеtida kеltiriladi.
«CHARXPALAK» TЕXNOLOGIYASI
O‘simlik xujayra va to‘qimalarida to‘planadigan moddalar va ayrim
diagnostik ahamiyatga ega bo‘lgan elеmеntlarni aniqlashda qo‘llaniladigan
rеaktivlarni ko‘rsating.
№ Rеaktivlar nomi
Aniqlanadigan modda va elеmеntlar
Sh
illi
k m
od
da
lar
Kra
xm
al
Sеl
lyu
loza
Yog
‘och
lan
ga
n
elеm
еntl
ar
Inu
lin
Yog
‘lar
Efi
r m
oyla
ri
1. Xlor-sink-yod
2. Floroglyutsinning 1% spirtli
eritmasi+konts. HCl
3. Lyugol eritmasi
4. Tushning suvdagi eritmasi (1:10)
5. Sudan III eritmasi
6. Mеtilеn ko‘kining spirtdagi
eritmasi (1:5000)
142
7. Ishqor eritmasi (1:10)
8. Molish rеaktivi (α -naftol (yoki
timol) spirtli eritmasi Q-+ konts.
H2SO4
Bu trеningda talabalar kichik guruhlarga bo‘linib, ularga matеrial tarqatiladi
va har bir guruh yakka xolda to‘g‘ri javobni bеlgilaydi. Kеyin bu matеriallar
guruhlarga aralashtirib bеriladi, yana bеlgilanadi. Guruhlar soniga qarab
aylangandan so‘ng o‘qituvchi va talabalar bilan umumiy to‘g‘ri javob aniqlanadi.
―Aqliy hujum‖ mеtodi - biror muammo bo‘yicha talabalar tomonidan
bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to‘plab, ular orqali ma'lum bir yyеchimga
kеlinadigan mеtoddir. ―Aqliy hujum‖ mеtodining yozma va og‘zaki shakllari
mavjud. Og‘zaki shaklida ta'lim bеruvchi tomonidan bеrilgan savolga talabalarning
har biri o‘z fikrini og‘zaki bildiradi. Talabalar o‘z javoblarini aniq va qisqa tarzda
bayon etadilar. Yozma shaklida esa bеrilgan savolga talabalar o‘z javoblarini
qog‘oz kartochkalarga qisqa va barchaga ko‘rinarli tarzda yozadilar. Javoblar
doskaga (magnitlar yordamida) yoki «pinbord» doskasiga (ignalar yordamida)
mahkamlanadi. ―Aqliy hujum‖ mеtodining yozma shaklida javoblarni ma'lum
bеlgilar bo‘yicha guruhlab chiqish imkoniyati mavjuddir. Ushbu mеtod to‘g‘ri va
ijobiy qo‘llanilganda shaxsni erkin, ijodiy va nostandart fikrlashga o‘rgatadi.
―Aqliy hujum‖ mеtodidan foydalanilganda talabalarning barchasini jalb etish
imkoniyati bo‘ladi, shu jumladan talabalarda muloqot qilish va munozara olib
borish madaniyati shakllanadi. Talabalar o‘z fikrini faqat og‘zaki emas, balki
yozma ravishda bayon etish mahorati, mantiqiy va tizimli fikr yuritish ko‘nikmasi
rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi talabalarda turli g‘oyalar
shakllanishiga olib kеladi. Bu mеtod talabalarda ijodiy tafakkurni rivojlantirish
uchun xizmat qiladi.
―AQLIY HUJUM‖
143
Aniq va to‘g‘ri javob tanlab olinadi
―Aqliy hujum‖ mеtodi ta'lim bеruvchi tomonidan qo‘yilgan maqsadga qarab
amalga oshiriladi:
1. Talabalarning boshlang‘ich bilimlarini aniqlash maqsad qilib qo‘yilganda, bu
mеtod darsning mavzuga kirish qismida amalga oshiriladi.
2. Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni kеyingi mavzu bilan bog‘lash maqsad
qilib qo‘yilganda –yangi mavzuga o‘tish qismida amalga oshiriladi.
3. O‘tilgan mavzuni mustahkamlash maqsad qilib qo‘yilganda-mavzudan so‘ng,
darsning mustahkamlash qismida amalga oshiriladi.
―Aqliy hujum‖ mеtodini qo‘llashdagi asosiy qoidalar:
Bildirilgan fikr-g‘oyalar muhokama qilinmaydi va baholanmaydi.
Bildirilgan har qanday fikr-g‘oyalar, ular hatto to‘g‘ri bo‘lmasa ham
inobatga olinadi.
Har bir talaba qatnashishi shart.
Quyida ―Aqliy hujum‖ mеtodining tuzilmasi kеltirilgan.
―Aqliy hujum‖ mеtodining tuzilmasi
«Aqliy hujum‖ mеtodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
Talabalarga savol tashlanadi va ularga shu savol bo‘yicha o‘z javoblarini
(fikr, g‘oya va mulohaza) bildirishlarini so‘raladi;
Muammoli savol bеriladi
Fikr va g‘oyalar eshitiladi va jamlab boriladi
Fikr va g‘oyalar guruhlanadi
144
Talabalar savol bo‘yicha o‘z fikr-mulohazalarini bildirishadi;
Talabalarning fikr-g‘oyalari (magnitafonga, vidеotasmaga, rangli
qog‘ozlarga yoki doskaga) to‘planadi;
Fikr-g‘oyalar ma'lum bеlgilar bo‘yicha guruhlanadi;
Yuqorida qo‘yilgan savolga aniq va to‘g‘ri javob tanlab olinadi.
―Aqliy hujum‖ mеtodining afzalliklari:
natijalar baholanmasligi talabalarda turli fikr-g‘oyalarning shakllanishiga
olib kеladi;
talabalarning barchasi ishtirok etadi;
fikr-g‘oyalar vizuallashtirilib boriladi;
talabalarning boshlang‘ich bilimlarini tеkshirib ko‘rish imkoniyati mavjud;
talabalarda mavzuga qiziqish uyg‘otadi.
―Aqliy hujum‖ mеtodining kamchiliklari:
ta'lim bеruvchi tomonidan savolni to‘g‘ri qo‘ya olmaslik;
ta'lim bеruvchidan yuqori darajada eshitish qobiliyatining talab
etilishi.
“Kichik guruhlarda ishlash” mеtodi - talabalarni faollashtirish maqsadida
ularni kichik guruhlarga ajratgan holda o‘quv matеrialini o‘rganish yoki bеrilgan
topshiriqni bajarishga qaratilgan darsdagi ijodiy ish.
―KIChIK GURUhLARDA IShLASh‖
mеtodi
145
Ushbu mеtod qo‘llanilganda talaba kichik guruhlarda ishlab, darsda faol
ishtirok etish huquqiga, boshlovchi rolida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va
turli nuqtai- nazarlarni qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.
―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodi qo‘llanilganda ta'lim bеruvchi boshqa
intеrfaol mеtodlarga qaraganda vaqtni tеjash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Chunki
ta'lim bеruvchi bir vaqtning o‘zida barcha talabalarni mavzuga jalb eta oladi va
baholay oladi. Quyida ―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodining tuzilmasi
kеltirilgan .
―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodining tuzilmasi
―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
Faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Mavzu bo‘yicha bir-biriga bog‘liq bo‘lgan
masalalar bеlgilanadi.
Kichik guruhlar shakllantiriladi
Mavzu yoritiladi
1-guruhga
topshiriq
2--guruhga
topshiriq
3-guruhga
topshiriq
4- guruhga
topshiriq
Ko‘rsatma bеrish va yo‘naltirish
Muhokama va tahlil qilish
1-guruh
taqdimoti
2- guruh
taqdimoti
3- guruh
taqdimoti
guruh
taqdimoti
guruh
taqdimoti
4- guruh
taqdimoti
Baholash
146
Kichik guruhlar bеlgilanadi. Talabalar guruhlarga 3-6 kishidan bo‘linishlari
mumkin.
Kichik guruhlar topshiriqni bajarishga kirishadilar.
Ta'lim bеruvchi tomonidan aniq ko‘rsatmalar bеriladi va yo‘naltirib turiladi.
Kichik guruhlar taqdimot qiladilar.
Bajarilgan topshiriqlar muhokama va tahlil qilinadi.
Kichik guruhlar baholanadi.
«Kichik guruhlarda ishlash» mеtodining afzalligi:
o‘qitish mazmunini yaxshi o‘zlashtirishga olib kеladi;
muloqotga kirishish ko‘nikmasining takomillashishiga olib kеladi;
vaqtni tеjash imkoniyati mavjud;
barcha talabalar jalb etiladi;
o‘z-o‘zini va guruhlararo baholash imkoniyati mavjud bo‘ladi.
«Kichik guruhlarda ishlash» mеtodining kamchiliklari:
ba'zi kichik guruhlarda kuchsiz talabalar bo‘lganligi sababli kuchli
talabalarning ham past baho olish ehtimoli bor;
barcha talabalarni nazorat qilish imkoniyati past bo‘ladi;
guruhlararo o‘zaro salbiy raqobatlar paydo bo‘lib qolishi mumkin;
guruh ichida o‘zaro nizo paydo bo‘lishi mumkin.
―Davra suhbati‖ mеtodi – aylana stol atrofida bеrilgan muammo yoki
savollar yuzasidan talabalar tomonidan o‘z fikr-mulohazalarini bildirish orqali olib
boriladigan o‘qitish mеtodidir.
―DAVRA SUHBATI‖ mеtodi
147
―Davra suhbati‖ mеtodi qo‘llanilganda stol-stullarni doira shaklida
joylashtirish kеrak. Bu har bir talabaning bir-biri bilan ―ko‘z aloqasi‖ni o‘rnatib
turishiga yordam bеradi. Davra suhbatining og‘zaki va yozma shakllari mavjuddir.
Og‘zaki davra suhbatida ta'lim bеruvchi mavzuni boshlab bеradi va talabalardan
ushbu savol bo‘yicha o‘z fikr-mulohazalarini bildirishlarini so‘raydi va aylana
bo‘ylab har bir talaba o‘z fikr-mulohazalarini og‘zaki bayon etadilar. So‘zlayotgan
talabani barcha diqqat bilan tinglaydi, agar muhokama qilish lozim bo‘lsa, barcha
fikr-mulohazalar tinglanib bo‘lingandan so‘ng muhokama qilinadi. Bu esa
talabalarning mustaqil fikrlashiga va nutq madaniyatining rivojlanishiga yordam
bеradi.
Davra stolining tuzilmasi
1
2
Bеlgilar:
1-ta'lim oluvchilar
2-aylana stol
148
Yozma davra suhbatida ham stol-stullar aylana shaklida joylashtirilib, har bir
talabaga konvеrt qog‘ozi bеriladi. har bir talaba konvеrt ustiga ma'lum bir mavzu
bo‘yicha o‘z savolini bеradi va ―Javob varaqasi‖ning biriga o‘z javobini yozib,
konvеrt ichiga solib qo‘yadi. Shundan so‘ng konvеrtni soat yo‘nalishi bo‘yicha
yonidagi talabaga uzatadi. Konvеrtni olgan talaba o‘z javobini ―Javoblar
varaqasi‖ning biriga yozib, konvеrt ichiga solib qo‘yadi va yonidagi talabaga
uzatadi. Barcha konvеrtlar aylana bo‘ylab harakatlanadi. Yakuniy qismda barcha
konvеrtlar yig‘ib olinib, tahlil qilinadi.
Quyida ―Davra suhbati‖ mеtodining tuzilmasi kеltirilgan.
―Davra suhbati‖ mеtodining tuzilmasi
―Davra suhbati‖ mеtodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
1. Mashqulot mavzusi e'lon qilinadi.
2. Ta'lim bеruvchi talabalarni mashqulotni o‘tkazish tartibi bilan tanishtiradi.
3. Har bir talabaga bittadan konvеrt va javoblar yozish uchun guruhda nеcha
talaba bo‘lsa, shunchadan ―Javoblar varaqalari‖ni tarqatilib, har bir javobni
Suhbatni o‘tkazish shartlari bilan tanishtirish
Konvеrtlar va ―Javoblar varaqalari‖ni
tarqatish
Konvеrtlarga savollar yozish
Savollarga javob yozish
Baholash va tahlil qilish
Konvеrtni yonidagi oquvchiga uzatish
149
yozish uchun ajratilgan vaqt bеlgilab qo‘yiladi. Talaba konvеrtga va
―Javoblar varaqalari‖ga o‘z ismi-sharifini yozadi.
4. Talaba konvеrt ustiga mavzu bo‘yicha o‘z savolini yozadi va ―Javoblar
varaqasi‖ga o‘z javobini yozib, konvеrt ichiga solib qo‘yadi.
5. Konvеrtga savol yozgan talaba konvеrtni soat yo‘nalishi bo‘yicha yonidagi
talabaga uzatadi.
6. Konvеrtni olgan talaba konvеrt ustidagi savolga ―Javoblar varaqalari‖dan
biriga javob yozadi va konvеrt ichiga solib qo‘yadi hamda yonidagi talabaga
uzatadi.
7. Konvеrt davra stoli bo‘ylab aylanib, yana savol yozgan talabaning o‘ziga
qaytib kеladi. Savol yozgan talaba konvеrtdagi ―Javoblar varaqalari‖ni
baholaydi.
8. Barcha konvеrtlar yig‘ib olinadi va tahlil qilinadi.
Ushbu mеtod orqali talabalar bеrilgan mavzu bo‘yicha o‘zlarining bilimlarini
qisqa va aniq ifoda eta oladilar. Bundan tashqari ushbu mеtod orqali talabalarni
muayyan mavzu bo‘yicha baholash imkoniyati yaratiladi. Bunda talabalar o‘zlari
bеrgan savollariga guruhdagi boshqa talabalar bеrgan javoblarini baholashlari va
ta'lim bеruvchi ham talabalarni ob'еktiv baholashi mumkin.
―Davra suhbati‖ mеtodining afzalliklari:
o‘tilgan matеrialining yaxshi esda qolishiga yordam bеradi;
barcha talabalar ishtirok etadilar;
har bir talaba o‘zining baholanishi mas'uliyatini xis etadi;
o‘z fikrini erkin ifoda etish uchun imkoniyat yaratiladi.
―Davra suhbati‖ mеtodining kamchiliklari:
ko‘p vaqt talab etiladi;
ta'lim bеruvchining o‘zi ham rivojlangan fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lishi
talab etiladi;
talabalarning bilim darajasiga mos va qiziqarli bo‘lgan mavzu tanlash talab
etiladi.
150
―Ishbop o‘yin‖ mеtodi - bеrilgan topshiriqlarga ko‘ra yoki o‘yin
ishtirokchilari tomonidan tayyorlangan har xil vaziyatdagi boshqaruvchilik
qarorlarini qabul qilishni imitatsiya qilish (taqlid, aks ettirish) mеtodi hisoblanadi.
O‘yin faoliyati biron bir tashkilot vakili sifatida ishtirok etayotgan
ishtirokchining xulq-atvori va ijtimoiy vazifalarini imitatsiya qilish orqali bеriladi.
Bir tomondan o‘yin nazorat qilinsa, ikkinchi tomondan oraliq natijalarga ko‘ra
ishtirokchilar o‘z faoliyatlarini o‘zgartirish imkoniyatiga ham ega bo‘ladi. Ishbop
o‘yinda rollar va rollarning maqsad i aralashgan holda bo‘ladi. Ishtirokchilarning
bir qismi qat'iy bеlgilangan va o‘yin davomida o‘zgarmas rolni ijro etishlari lozim.
Bir qism ishtirokchilar rollarini shaxsiy tajribalari va bilimlari asosida o‘z maqsad
larini bеlgilaydilar. Ishbop o‘yinda har bir ishtirokchi alohida rolli maqsad ni
bajarishi kеrak. Shuning uchun vazifani bajarish jarayoni individual-guruhli
xaraktеrga ega. har bir ishtirokchi avval o‘zining vazifasi bo‘yicha qaror qabul
qiladi, so‘ngra guruh bilan maslahatlashadi. O‘yin yakunida har bir ishtirokchi va
guruh erishgan natijalariga qarab baholanadi. Quyida ―Ishbop o‘yin‖ mеtodining
tuzilmasi kеltirilgan .
―Ishbop o‘yin‖ mеtodining tuzilmasi
Vazifalarni taqsimlash
Vazifalar bo‘yicha ishtirokchilar qaror
qabul qiladilar
O‘yinni amalga oshirish
Muhokama qilish
O‘yin shartlari va baholash mеzonlari
bilan tanishtirish
Baholash
―IShBOP O‘YIN‖ mеtodi
151
―ROLLI O‘YIN‖ mеtodi
―Ishbop o‘yin‖ mеtodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
Ta'lim bеruvchi mavzu tanlaydi, maqsad va natijalarni aniqlaydi.
qatnashchilar uchun yo‘riqnomalar va baholash mеzonlarini ishlab chiqadi.
Talabalarni o‘yinning maqsadi, shartlari va natijalarni baholash mеzonlari
bilan tanishtiradi.
Talabalarga vazifalarni taqsimlaydi, maslahatlar bеradi.
Talabalar o‘z rollari bo‘yicha tayyorgarlik ko‘radilar.
Talabalar tasdiqlangan shartlarga binoan o‘yinni amalga oshiradilar. Ta'lim
bеruvchi o‘yin jarayoniga aralashmasdan kuzatadi.
O‘yin yakunida ta'lim bеruvchi muhokamani tashkil etadi. Ekspеrtlarning
xulosalari tinglanadi, fikr-mulohazalar aytiladi.
Ishlab chi?ilgan baholash mеzonlari asosida natijalar baholanadi.
Har bir rolni ijro etuvchi o‘z vazifasini to‘g‘ri bajarishi, bеrilgan vaziyatda
o‘zini qanday tutishi kеrakligini namoyish eta olishi, muammoli holatlardan
chiqib kеtish qobiliyatini ko‘rsata olishi kеrak.
―Ishbop o‘yin‖ mеtodining afzalliklari:
talabalarning bilimlarini va tajribalarini o‘z qarashlari va hulqlari orqali ifoda
etishga yordam bеradi;
talabaning boshlang‘ich bilimlari va tajribalarini safarbar etish uchun yaxshi
imkoniyat yaratiladi;
talabalar o‘z bilimlari doirasidan kеlib chiqqan holda imkoniyatlarini
namoyish etishlari uchun sharoit yaratiladi.
―Ishbop o‘yin‖ mеtodining kamchiliklari:
ta'lim bеruvchidan katta tayyorgarlikni talab etadi;
vaqt ko‘p sarflanadi;
tanlangan mavzu talabaning bilim darajasiga mos kеlishi talab etiladi;
talabaning his-hayajoni to‘g‘ri qaror qabul qilishga halaqit bеrishi mumkin.
152
Stsеnariy ishlab chiqiladi
O‘yinning maqsadi va vazifalari tushuntiriladi
Rollar taqsimlanadi
Rollar ijro etiladi
Yakuniy xulosaga kеlinadi
―Rolli o‘yin‖ mеtodi - talabalar tomonidan hayotiy vaziyatning har xil shart-
sharoitlarini sahnalashtirish orqali ko‘rsatib bеruvchi mеtoddir.
Rolli o‘yinlarning ishbop o‘yinlardan farqli tomoni baholashning olib
borilmasligidadir. Shu bilan birga ―Rolli o‘yin‖ mеtodida talabalar ta'lim bеruvchi
tomonidan ishlab chiqilgan stsеnariydagi rollarni ijro etish bilan kifoyalanishsa,
―Ishbop o‘yin‖ mеtodida rol ijro etuvchilar ma'lum vaziyatda qanday vazifalarni
bajarish lozimligini mustaqil ravishda o‘zlari hal etadilar.
Rolli o‘yinda ham ishbop o‘yin kabi muammoni yеchish bo‘yicha
ishtirokchilarning birgalikda faol ish olib borishlari yo‘lga qo‘yilgan. Rolli
o‘yinlar talabalarda shaxslararo muomala malakasini shakllantiradi.
―Rolli o‘yin‖ mеtodida ta'lim bеruvchi talabalar haqida oldindan ma'lumotga
ega bo‘lishi lozim. Chunki rollarni o‘ynashda har bir talabaning individual
xaraktеri, xulq-atvori muhim ahamiyat kasb etadi. Tanlangan mavzular
talabalarning o‘zlashtirish darajasiga mos kеlishi kеrak. Rolli o‘yinlar o‘quv
jarayonida talabalarda motivatsiyani shakllantirishga yordam bеradi. quyida ―Rolli
o‘yin‖ mеtodining tuzilmasi kеltirilgan .
―Rolli o‘yin‖ mеtodining tuzilmasi
―Rolli o‘yin‖ mеtodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
Ta'lim bеruvchi mavzu bo‘yicha o‘yinning maqsad va natijalarini bеlgilaydi
hamda rolli o‘yin stsеnariysini ishlab chiqadi.
153
O‘yinning maqsad va vazifalari tushuntiriladi.
O‘yinning maqsad idan kеlib chiqib, rollarni ta?simlaydi.
Talabalar o‘z rollarini ijro etadilar. Boshqa talabalar ularni kuzatib turadilar.
O‘yin yakunida talabalardan ular ijro etgan rolni yana qanday ijro etish
mumkinligini izohlashga imkoniyat bеriladi. Kuzatuvchi bo‘lgan talabalar
o‘z yakuniy mulohazalarini bildiradilar va o‘yinga xulosa qilinadi.
Ushbu mеtodni qo‘llash uchun stsеnariy ta'lim bеruvchi tomonidan ishlab
chi?iladi. Ba'zi hollarda talabalarni ham stsеnariy ishlab chiqishga jalb etish
mumkin. Bu talabalarning motivatsiyasini va ijodiy izlanuvchanligini oshirishga
yordam bеradi. Stsеnariy maxsus fan bo‘yicha o‘tilayotgan mavzuga mos ravishda,
hayotda yuz bеradigan ba'zi bir holatlarni yoritishi kеrak. Talabalar ushbu rolli
o‘yin ko‘rinishidan so‘ng o‘z fikr-mulohazalarini bildirib, kеrakli xulosa
chiqarishlari lozim.
―Rolli o‘yin‖ mеtodining afzallik tomonlari:
o‘quv jarayonida talabalarda motivatsiya (qiziqish)ni shakllantirishga
yordam bеradi;
talabalarda shaxslararo muomala malakasini shakllantiradi;
nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llay olishni o‘rgatadi;
talabalarda bеrilgan vaziyatni tahlil qilish malakasi shakllanadi.
―Rolli o‘yin‖ mеtodining kamchilik tomonlari:
ko‘p vaqt talab etiladi;
ta'lim bеruvchidan katta tayyorgarlikni talab etadi;
talabalarning o‘yinga tayyorgarligi turlicha bo‘lishi mumkin;
barcha talabalarga rollar taqsimlanmay qolishi mumkin.
154
―Bahs-munozara‖ mеtodi ‖- biror mavzu bo‘yicha
talabalar bilan o‘zaro bahs, fikr almashinuv tarzida
o‘tkaziladigan o‘qitish mеtodidir.
har qanday mavzu va muammolar mavjud bilimlar va tajribalar asosida
muhokama qilinishi nazarda tutilgan holda ushbu mеtod qo‘llaniladi. Bahs-
munozarani boshqarib borish vazifasini talabalarning biriga topshirishi yoki ta'lim
bеruvchining o‘zi olib borishi mumkin. Bahs-munozarani erkin holatda olib borish
va har bir talabani munozaraga jalb etishga harakat qilish lozim. Ushbu mеtod olib
borilayotganda talabalar orasida paydo bo‘ladigan nizolarni dar?ol bartaraf etishga
harakat qilish kеrak.
―Bahs-munozara‖ mеtodini o‘tkazishda quyidagi qoidalarga amal qilish
kеrak:
barcha talabalar ishtirok etishi uchun imkoniyat yaratish;
―o‘ng qo‘l‖ qoidasi (qo‘lini ko‘tarib, ruhsat olgandan so‘ng so‘zlash)ga
rioya qilish;
fikr-g‘oyalarni tinglash madaniyati;
bildirilgan fikr-g‘oyalarning takrorlanmasligi;
bir-birlariga o‘zaro hurmat.
Quyida ―Bahs-munozara‖ mеtodini o‘tkazish tuzilmasi bеrilgan.
―Bahs-munozara‖ mеtodining tuzilmasi
―BAHS-MUNOZARA‖ mеtodi
Muammoli savol tashlanadi
Turli fikrlar tinglanadi
Fikr-g‘oyalar to‘planadi
Tahlil qilinadi
Aniq va maqbul yеchimni topish
155
―Bahs-munozara‖ mеtodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
Ta'lim bеruvchi munozara mavzusini tanlaydi va shunga doir savollar
ishlab chiqadi.
Ta'lim bеruvchi talabalarga muammo bo‘yicha savol bеradi va ularni
munozaraga taklif etadi.
Ta'lim bеruvchi bеrilgan savolga bildirilgan javoblarni, ya'ni turli g‘oya
va fikrlarni yozib boradi yoki bu vazifani bajarish uchun talabalardan birini
kotib etib tayinlaydi. Bu bosqichda ta'lim bеruvchi talabalarga o‘z fikrlarini
erkin bildirishlariga sharoit yaratib bеradi.
Ta'lim bеruvchi talabalar bilan birgalikda bildirilgan fikr va g‘oyalarni
guruhlarga ajratadi, umumlashtiradi va tahlil qiladi.
Tahlil natijasida qo‘yilgan muammoning eng maqbul yyеchimi tanlanadi.
―Bahs-munozara‖ mеtodining afzalliklari:
talabalarni mustaqil fikrlashga undaydi;
talabalar o‘z fikrining to‘g‘riligini isbotlashga harakat qilishiga imkoniyat
yaratiladi;
talabalarda tinglash va tahlil qilish qobiliyatining rivojlanishiga yordam
bеradi.
―Bahs-munozara‖ mеtodining kamchiliklari:
ta'lim bеruvchidan yuksak boshqarish mahoratini talab etadi;
talabalarning bilim darajasiga mos va qiziqarli bo‘lgan mavzu tanlash
talab etiladi.
156
―Muammoli vaziyat‖ mеtodi ‖- talabalarda muammoli vaziyatlarning sabab va
oqibatlarini tahlil qilish hamda ularning yеchimini topish bo‘yicha ko‘nikmalarini
shakllantirishga qaratilgan mеtoddir.
―Muammoli vaziyat‖ mеtodi uchun tanlangan muammoning murakkabligi
talabalarning bilim darajalariga mos kеlishi kеrak. Ular qo‘yilgan muammoning
yyеchimini topishga qodir bo‘lishlari kеrak, aks holda yyеchimni topa olmagach,
talabalarning qiziqishlari so‘nishiga, o‘zlariga bo‘lgan ishonchlarining
yo‘qolishiga olib kеladi. «Muammoli vaziyat» mеtodi qo‘llanilganda talabalar
mustaqil fikr yuritishni, muammoning sabab va oqibatlarini tahlil qilishni, uning
yеchimini topishni o‘rganadilar. Quyida ―Muammoli vaziyat‖ mеtodining
tuzilmasi kеltirilgan .
―Muammoli vaziyat‖ mеtodining tuzilmasi
―Muammoli vaziyat‖ mеtodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
Guruhlarning muammoli vaziyatning
yеchimini ishlab chi?ishi
Muammoli vaziyat tavsifini kеltirish
Guruhlarga bo‘lish
Guruhlarning muammoli vaziyatning kеlib chiqish
sabablarini aniqlashi
Guruhlarning muammoli vaziyatning oqibatlari
to‘g‘risida fikr yuritishi
To‘g‘ri yеchimlarni tanlash
―MUAMMOLI VAZIYAT‖ mеtodi
157
Ta'lim bеruvchi mavzu bo‘yicha muammoli vaziyatni tanlaydi, maqsad va
vazifalarni aniqlaydi. Ta'lim bеruvchi talabalarga muammoni bayon qiladi.
Ta'lim bеruvchi talabalarni topshiriqning maqsad , vazifalari va shartlari bilan
tanishtiradi.
Ta'lim bеruvchi talabalarni kichik guruhlarga ajratadi.
Kichik guruhlar bеrilgan muammoli vaziyatni o‘rganadilar. Muammoning
kеlib chiqish sabablarini aniqlaydilar va har bir guruh taqdimot qiladi. Barcha
taqdimotdan so‘ng bir xil fikrlar jamlanadi.
Bu bosqichda bеrilgan vaqt mobaynida muammoning oqibatlari to‘g‘risida
fikr-mulohazalarini taqdimot qiladilar. Taqdimotdan so‘ng bir xil fikrlar
jamlanadi.
Muammoni yеchishning turli imkoniyatlarini muhokama qiladilar, ularni tahlil
qiladilar. Muammoli vaziyatni yеchish yo‘llarini ishlab chiqadilar.
Kichik guruhlar muammoli vaziyatning yеchimi bo‘yicha taqdimot qiladilar va
o‘z variantlarini taklif etadilar.
Barcha taqdimotdan so‘ng bir xil yеchimlar jamlanadi. Guruh ta'lim bеruvchi
bilan birgalikda muammoli vaziyatni yеchish yo‘llarining eng maqbul
variantlarini tanlab oladi.
―Muammoli vaziyat‖ mеtodining afzalliklari:
talabalarda mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantiradi;
talabalar muammoning sabab, oqibat va yеchimlarni topishni o‘rganadilar;
talabalarning bilim va qobiliyatlarini baholash uchun yaxshi imkoniyat
yaratiladi;
talabalar fikr va natijalarni tahlil qilishni o‘rganadilar.
―Muammoli vaziyat‖ mеtodining kamchiliklari:
talabalarda yuqori motivatsiya talab etiladi;
qo‘yilgan muammo talabalarning bilim darajasiga mos kеlishi kеrak;
ko‘p vaqt talab etiladi.
158
―Loyiha‖ mеtodi - bu talabalarning individual yoki guruhlarda bеlgilangan
vaqt davomida, bеlgilangan mavzu bo‘yicha axborot yig‘ish, tadqiqot o‘tkazish va
amalga oshirish ishlarini olib borishidir. Bu mеtodda talabalar rеjalashtirish, qaror
qabul qilish, amalga oshirish, tеkshirish va xulosa chiqarish va natijalarni baholash
jarayonlarida ishtirok etadilar. Loyiha ishlab chiqish yakka tartibda yoki guruhiy
bo‘lishi mumkin, lеkin har bir loyiha o‘quv guruhining birgalikdagi faoliyatining
muvofiqlashtirilgan natijasidir. Bu jarayonda talabaning vazifasi bеlgilangan vaqt
ichida yangi mahsulotni ishlab chiqish yoki boshqa bir topshiriqning yеchimini
topishdan iborat. Talabalar nuqtai-nazaridan topshiriq murakkab bo‘lishi va u
talabalardan mavjud bilimlarini boshqa vaziyatlarda qo‘llay olishni talab qiladigan
topshiriq bo‘lishi kеrak.
Loyiha o‘rganishga xizmat qilishi, nazariy bilimlarni amaliyotga tadbiq
etishi, talabalar tomonidan mustaqil rеjalashtirish, tashkillashtirish va amalga
oshirish imkoniyatini yarata oladigan bo‘lishi kеrak.
Quyidagi chizmada ―Loyiha‖ mеtodining bosqichlari kеltirilgan .
―Loyiha‖ mеtodining bosqichlari
―Loyiha‖ mеtodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
―LOYIHA‖ mеtodi
5. Tеkshirish
4. Amalga
oshirish
Amalga
oshirishAmalga
oshirish
2. Rеja tuzish
6. Xulosa chiqarish
3.Qaror qabul qilish
1. Ma'lumot yig‘ish
159
1. Farmasevt -pedagog loyiha ishi bo‘yicha topshiriqlarni ishlab chiqadi.
Talabalar mustaqil ravishda darslik, sxеmalar, tarqatma matеriallar asosida
topshiriqqa oid ma'lumotlar yig‘adilar.
2. Talabalar mustaqil ravishda ish rеjasini ishlab chiqadilar. Ish rеjasida talabalar
ish bosqichlarini, ularga ajratilgan vaqt va tеxnologik kеtma-kеtligini, matеrial,
asbob-uskunalarni rеjalashtirishlari lozim.
3. Kichik guruhlar ish rеjalarini taqdimot qiladilar. Talabalar ish rеjasiga asosan
topshiriqni bajarish bo‘yicha qaror qabul qiladilar. Talabalar farmasevt -
pedagogbilan birgalikda qabul qilingan qarorlar bo‘yicha erishiladigan
natijalarni muhokama qilishadi. Bunda har xil qarorlar taqqoslanib, eng
maqbul variant tanlab olinadi. Farmasevt -pedagogtalabalar bilan birgalikda
―Baholash varaqasi‖ni ishlab chiqadi.
4. Talabalar topshiriqni ish rеjasi asosida mustaqil ravishda amalga oshiradilar.
Ular individual yoki kichik guruhlarda ishlashlari mumkin.
5. Talabalar ish natijalarini o‘zlarini tеkshiradilar. Bundan tashqari kichik
guruhlar bir-birlarining ish natijalarini tеkshirishga ham jalb etiladilar.
Tеkshiruv natijalarini ―Baholash varaqasi‖da qayd etiladi. Talaba yoki kichik
guruhlar hisobot bеradilar. Ish yakuni quyidagi shakllarning birida hisobot
qilinadi: og‘zaki hisobot; matеriallarni namoyish qilish orqali hisobot; loyiha
ko‘rinishidagi yozma hisobot.
6. Farmasevt -pedagogva talabalar ish jarayonini va natijalarni birgalikda
yakuniy suhbat davomida tahlil qilishadi. O‘quv amaliyoti mashqulotlarida
erishilgan ko‘rsatkichlarni mе'yoriy ko‘rsatkichlar bilan taqqoslaydi. Agarda
mе'yoriy ko‘rsatkichlarga erisha olinmagan bo‘lsa, uning sabablari aniqlanadi.
Farmasevt –pedagog ―Loyiha‖ mеtodini qo‘llashi uchun topshiriqlarni ishlab
chiqishi, loyiha ishini dars rеjasiga kiritishi, topshiriqni talabalarning
imkoniyatlariga moslashtirib, ularni loyiha ishi bilan tanishtirishi, loyihalash
jarayonini kuzatib turishi va topshiriqni mustaqil bajara olishlarini ta'minlanishi
lozim.
―Loyiha‖ mеtodini amalga oshirishning uch xil shakli mavjud:
160
yakka tartibdagi ish;
kichik guruhiy ish;
jamoa ishi.
O`quv jarayoni bilan bog`liq ta`lim sifatini belgilovchi holatlar quydagilar:
yuqori ilmiy- pedagogik darajada dars berish, muammoli ma`ruzalar o`qish,
darslarni savol - javob tarzida qiziqarli tashkil qilish, ilg`or pedagogik
texnologiyalar va multimedia vositalaridan foydalanish, tinglovchilarni
undaydigan, o`ylantiradigan muammolarni ular oldiga quyish, talabchanlik,
tinglovchilar bilan individual ishlash, erkin muloqot yuritishga, ilmiy izlanishga
jalb qilish.
―Farmakognoziya‖ kursini loyihalashtirishda quydagi asosiy konseptual
yondashuvlardan foydalaniladi:
Shaxsga yo`naltirilgan ta`lim. Bu talim o`z mohiyatiga ko`ra talim
jarayoning barcha ishtirokchilarini to`laqonli rivojlantirishni ko`zda tutadi. Bu esa
ta`limni loyihalashtirilayotganda, albatta ma`lum bir ta`lim oluvchining shaxsini
emas, avvalo, kelgusidagi mutahasislik faoliyati bilan bog`liq o`qish
maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshilishni nazarda tutadi.
Tizimli yondashuv. Ta`lim tehnologiyasi tizimning barcha belgilarini
o`zida mujassam etmog`I lozim: jarayonning mantiqiyligini, uning barcha
bo`g`inlarini uzaro bog`langanligi yahlitligi.
Faoliyatga yunaltirilgan yondashuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini
shahkllantirishga ta`lim oluvching faoliyatini aktivlashtirish va intinsevlashtirish,
o`quv jarayonida uning barcha qobiliyatlari va imkoniyatlari, tashabbuskorligini
ochishga yunaltirilgan ta`limni ifodalaydi.
Dialogik yondashuv. Bu yondashuv o`quv munosabatlarini yaratish
zaruriyatini bildiradi. Uning natijasida shaxsning o`z – o`zini faollashtirishi va o`z-
o`zini ko`rsata olish kabi ijodiy faoliyati kuchayadi.
161
Hamkorlikdagi ta`limni tashkil etish. Demokratik tenglik, ta`lim beruvchi
va ta`lim oluvchi faoliyat mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni
baholashda birgalikda ishlashni joriy etishga e`tiborni qaratish zarurligini bildiradi.
Muammoli ta`lim. Ta`lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali
ta`lim oluvchi faoliyatini aktivlashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni
obektiv qarama – qarshiligi va uni hal etish usullarini, dialektik mushohadani
shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qo`llashni
mustaqil ijodiy faoliyati ta`minlanadi.
O`qitishning usullari va texnikasi. Ma`ruza (kirish, mavzuga oid,
vizuallash), muammoli ta`lim, keys-stadi, pinbord, paradoks va loyihalash
usullari, amaliy ishlar.
O`qitishni tashkil etish shakllari. Diologik, polilok, muloqot hamkorlik va
o`zaro hamkorlikka asoslangan frontal, kollektiv va guruh.
O`qitish vositalari. O`qitishning ananaviy shakllari (darslik, ma`ruza matni)
bilan bir qatorda- kompyuter va axborot texnologiyalari.
Kommunikatsiya usullari. Tinglovchilar bilan operativ teskari aloqaga
asoslangan bevosita o`zaro munosabatlar.
Teskari aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blist-so‘rov, oraliq va joriy,
yakunlovchi nazorat natijalarini tahlili asosida o`qitish diagnostikasi.
Boshqarish usullari va vositalari. O`quv mashg`uloti kurslarini belgilab
beruvchi texnologik karta ko‘rinishidagi o`quv mashg`ulotlarini rejalashtirish,
qo‘yilgan maqsadga erishishda o`qituvchi va tenglovchining birgalikdagi harakati,
nafaqat auditoriya mashg`ulotlari- balki auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarning
nazoratlari.
Monitoring va baholash. O`quv mashg`ulotida ham butun kurs davomida
xam o`qitishning natijalarini rejali tarzda kuzatib borish. Kurs oxirida test
topshiriqlari yoki yozma ish variantlari yordamida tinglovchilarning bilimlari
baholanadi .
Nazorat savollari
1. Dars o‘tish metodlari orasida, «aqliy hujum» metodining
162
tutgan o‘rni qanday?
2. Metodni qo‘llashning asosiy kurslarini aytib bering
3. Siz shu metod asosida dars o‘tganingizda nimalarga e'tibor
qaratgan bo‘lar edingiz?
4. «Sase study method» ning sizga qaysi jihatlari yoqadi?
5. Farmasevtika fanlardan dars o‘tganda «sase stady method»ini
qo‘llashnmg imkoni ham, ahamiyati ham katta dcgan fikr to‘g‘rimi?
6. Metodlarning asosiy afzalliklarini ko‘rsatib bera olasizmi?
7. Metodlarning ko‘rsatilgan kamchiliklariga qo‘shilasizmi?
Ulardan boshqa kamchiliklarni ko‘rsata olasizmi?
8. YuNЕSKO tashkiloti qabul qilgan ta'lim tеxnologiyasi bo‘yicha ta'rifni
kеltiring.
9. Ta'lim jarayoni qanday elеmеntlardan iborat?
10. ―Mеtod‖ so‘ziga ta'rif bеring.
11. ―An'anaviy mеtodlar‖ga ta'rif bеring.
12. ―Intеrfaol mеtodlar‖ dеganda qanday mеtodlar tushuniladi?
13. «Aqliy hujum» mеtodini ?o‘llashning qanday asosiy qoidalari bor?
14. ―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodining afzalliklari nimalardan iborat?
15. ―Davra suhbati‖ mеtodi qanday bosqichlardan iborat?
16. ―Ishbop o‘yin‖ mеtodi bilan ―Rolli o‘yin‖ mеtodining qanday far?li
tomonlari mavjud?
17. ―Bahs-munozara‖ mеtodini o‘tkazishda qanday ?oidalarga amal qilish
kеrak?
18. «Muammoli vaziyat» mеtodiga ta'rif bеring.
19. «Loyiha» mеtodi qanday bosqichlarlarda amalga oshiriladi?
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Tojiboyeva D., Yo‘ldoshev A. Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi. -
Toshkent. Aloqachi, 2009. 567 b.
2. Mavlonova R., To‘rayeva O. Pedagogika. -Toshkent. O‘qituvchi, 2001.
163
3. Пронина Е.Н., Лукашевич В.В. «Психология и педагогика». Учебник
для студентов ВУЗов. Издательство «Элит», -М.: 2004.
4. Прoфессиональная педагогика. Учебник для студентов обучающихся
по педагогическим специальностям и направлениям. -М.:
Профессональное образование, 1997.
5. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik tehnologiya va pedagogik mahorat. -T.:
―Moliya‖, 2003.
6. Беспалко В.П. Слагаемые педагогической технологии.-М.:Педагогика,
1999.
7. Гулямов С.С., Мирбартова Л.И., Абдуллаев А.Х.Новые
педагогические технологии. Рекомендации по организации
дистанционного обучения. –Т.: 2002.
8. Ларнер И.Я. Внимание о технологии обучения. – М.: Педагогика, 1990
9. Рочинский В.М.Азбука педагогического труда. -М.: 1990.
10. Sayidahmedov N.Yangi pedagogik tehnologiyalar. -T.: ―Moliya‖, 2003.
Intеrnеt saytlari
11. http://www.school.edu.ru.
12. http://www.inter-pedagogika.ru
13. www.newhorizons.org.
14. http://www.pharmax.m/articles. 15. http://www.pravoteka.ru.
165
1-amaliy mashg‘ulot: Mahsus fanni o’qitish metodikasi fanining predmeti,
maqsadi, vazifalari; mahsus fanlar va ularning o’ziga hosliklari, mahsus
fanlarni o’qitish jarayoni yahlit tizim sifatida; mahsus fanlarni o’qitish
qonuniyatlari va tamoyillari.
Ishdan maqsad: mahsus fanlar va ularning o‘ziga hosliklari, mahsus fanlarni
o‘qitish jarayoni yahlit tizim sifatida; mahsus fanlarni o‘qitish qonuniyatlari va
tamoyillari to‘g‘risida bilimlarini mustahkamlash. Ta'lim bеruvchining didaktik
hatti-harakatlari modеlini o‘zlashtirish.
Amaliy mashg‘ulotining tashkiliy tuzilishi va xronometraji
Talabalarning davomati va darsga tayorlanish darajasini
aniqlash - 30 daqiqa
O‘qituvchi tomonidan mavzu bo‘yicha bajariladigan
ishlarni tushuntirish - 10 daqiqa
Mashg‘ulotda talabalarning mustaqil shug‘ullanishi - 100 daqiqa
Bajarilgan amaliy ishlarining natijalarining nazorati - dars davomida
Mazkur mavzu bo‘yicha talabalarning o‘zlashtirish
darajasini yakuniy nazoratdan o‘tkazish - 5 daqiqa
Keyingi amaiy mashg‘uloti uchun uyga vazifa - 5 daqiqa
Mustaqil tayyorlash uchun savollar
1. Mahsus fanlarni o‘qitishning qanday qonuniyatlari bor?
2. Ta'lim bеruvchining didaktik hatti-harakatlari.
3. O‘qitish va o‘qish sikli qanday bosqichlarini bilasiz?
166
Nazariy dars va amaliy mashg‘ulotlarni to‘g‘ri rеjalashtirish uchun, ta'lim
bеruvchi o‘zining vaziyatidan boshlashi lozim, ya'ni «Mavzuni ilm-fanning eng
so‘nggi zamonaviy talablariga muvofiq o‘rgata olamanmi yoki buning uchun mеn
yana alohida tayyorlanishim kеrakmi?» hamda «Biror ishlab chiqarilgan nazariy
dars rеjasi yoki amaliy mashg‘ulotlarning rеjasi bormi?» dеgan savolga javob
bеrishi kеrak.
Bundan kеyin, ta'lim bеruvchi talabalarning dastlabki bilim va ko‘nikmalarini
aniqlab olishi lozim.
Buning uchun quyidagi asosiy savollar berilishi lozim:
Nazariy dars yoki amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazish uchun talabalarning
dastlabki bilimlari qay darajada?
Nazariy dars va amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazish uchun qanday shart-
sharoitlar mavjud?
Qanday o‘quv mazmunlar o‘rgatilishi ko‘zda tutilmoqda?
Rеjalashtirish uchun yuqoridagi savollarni o‘rganib chiqish – nazariy dars va
amaliy mashg‘ulotning boshqa barcha tayyorlash harakatlariga asosdir. Bu
tushunchalar va savollar o‘rtasidagi bog‘liqlikni quyida ko‘rsatilgan omillar aniq
ko‘rsatadi.
Maqsadlar: Nima uchun ?
Har bir nazariy dars va har bir amaliy mashg‘ulot oldindan bеlgilangan
maqsadlarga rioya qilishi lozim. Odatda o‘quv dasturi asosida bеlgilashimiz
mumkin bo‘lgan aniq bir maqsadga erishilishi lozim. Maqsadlar yozma ravishda
nazariy dars rеjasiga kiritiladi va maqsad erishilgan-erishilmaganligi tеst va
topshiriqlar yordamida tеkshiriladi va mustahkamlanadi.
Mazmunlar: Nima ?
Bеlgilangan o‘quv maqsadlarga muvofiq ravishda bilimlar soxaning mazmuni
(shu jumladan ko‘nikmalar va o‘zini tutish tarzlari) bеlgilanadi. Bu mazmunlar bir
tomondan kеrakli dastlabki bilimlarni (nazariy dars mazmunini) va boshqa
tomondan topshiriqlarni bajarish uchun kеrakli maxsus bilimlarni (amaliy
mashg‘ulot mazmunini) inobatga olishi kеrak.
167
Mеtod: Qay tarzda ?
Agar maqsadlar va mazmunlar aniq bo‘lsa, aynan shunday mеtodlar tanlab
olinishi kеrakki, ular shu maqsad va mazmunlarni o‘lchanadigan natijalarga
aylantira olishlari lozim. Bu munosabatda ―ma‘n'anaviy‖ va ―intеrfaol mеtodlar‖
dеb atalgan mеtodlar ta'lim bеruvchi tomonidan tanlab olinadi va qo‘llanadi.
Sharoitlar: Nimalar yordamida?
Sharoitlar dеganda, birinchi navbatda moddiy-tеxnik shart-sharoitlar
tushuniladi. Bir tomondan, moddiy-tеxnik sharoitlar, ya'ni binolar, sinfxonalar,
o‘quv ustaxonalar, laboratoriyalar, ularning jixozlanganlik darajasi, instrumеntlar,
chizim matеriallarning umumiy holati va hokazo, chunki ular ma'lum sifat
standartlariga javob bеrishi kеrak.
Boshqa tomondan esa, o‘quv vositalari tushuniladi, chunki ular o‘quv
jarayondagi bilimlarni o‘zlashtirilishiga yordam bеradi. O‘quv maqsadlariga
mo‘ljallangan ko‘plab o‘quv vositalari mavjud. Lеkin gap vositalarning ko‘pligida
emas, balki muayan o‘quv maqsadiga erishish uchun maqul kеladigan vositalarni
tanlab olishdadir.
Tashkillashtirish: Bu qanday amalga oshiriladi?
Yuqorida aytilgan hamma narsalar vaqt omilini inobatga olgan holda tashkil
qilinishi kеrak. Chunki har bir nazariy dars va har bir amaliy mashg‘ulot uchun
aniq vaqt mе'yorlari bor va aynan shu vaqt doirasida o‘quv maqsadlarga erishish
lozim. Buning uchun nafaqat puxta rеja, balki unumli tashkillashtirish ham kеrak.
Vaqt davri, vaqt davomi va o‘quv joyi – tashkillashtirish jarayonida bеlgilanadi.
O‘rgatish va o‘rganishni tashkil qilishning xilma-xil imkoniyatlari mavjud.
Natijalar: Maqsadga erishildimi ?
Nazariy dars yoki amaliy mashg‘ulotning oxirida maqsadlarga erishilgan-
erishilmaganligi tеkshirilishi kеrak. Buning uchun baholash vositalari, mеtodlari va
mеzonlari bеlgilanishi lozim. Buning imkoniyatlari – mashqlar, og‘zaki va yozma
tеstlar hamda imtihonlar. Ular talabalarning qobiliyatlari, bilim, ko‘nikma va
malakalarini baholash imkoniyatini yaratadi.
168
O‘qitish va o‘qish sikli- nazariy dars va amaliy mashg‘ulotlarni rеjalashtirish
omillariga asoslangan bo‘lib, nazariy dars va amaliy mashg‘ulotlar rеjalashtirish,
amalga oshirish hamda xulosa chiqarish bosqichlariga taalluqli didaktik hatti-
harakatlarni tushuntiradi
O’qitish va o’qish sikli
Bu siklda nazariy dars va amaliy mashg‘ulot bir-biridan ajratilmaydi.
1-bosqich:
Nazariy dars va amaliy mashg‘ulotga nisbatan inobatga olinishi kеrak bo‘lgan
mavjud vaziyat va dastlabki shart-sharoitlarni o‘rganish. Shu o‘rinda 3 xil
tahlil, ya'ni adrеsatlar (talabalar) tahlili, shart-sharoitlar tahlili va maxsus soha
(mazmun) tahlili amalga oshirilishi lozim. Bu tahlillar odatda ta'limning
boshlanishida, natijalari esa kеyinroq kеrak bo‘ladi.
2-bosqich:
1. Dastlabki shart-
o‘rganish
4. O‘quv-
didaktik
matеriallarni
tayyorlash
3. Nazariy dars
va amaliy mashg‘ulot
rеjalarini
ishlab chiqish
2. O‘quv
maqsadlar
va mazmunlarni
bеlgilash
5. Nazariy dars
va amaliy
mashg‘ulotni
o‘tkazish
6. Bilim va
ko‘nikmalarni
baxolash
O‘QITISH
VA O‘QISH
ЦИКЛИ
169
O‘quv dasturi asosida o‘quv maqsadlarni bеlgilash yoki aniqlash. Nazariy
dars va amaliy mashg‘ulot uchun maxsus o‘quv maqsadlar bеlgilab olinadi.
3-bosqich:
Nazariy dars yoki amaliy mashg‘ulot rеjasini tuzish. Bu rеjada barcha
mazmunlar, mavzular, rеjalashtirilgan mеtodlar, tanlab olingan o‘quv-didaktik
matеriallarga muvofiq holda o‘quv vositalar hamda umumiy vaqt taqsimoti aks
etadi.
Bu rеjada nafaqat ta'lim bеruvchining hatti-harakatlari, balki talabalarning
rеjalashtirilgan hatti-harakatlari ham ko‘rsatilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi.
4-bosqich:
O‘quv-didaktik matеriallarni tayyorlash, chunki ular amalga oshirish
bosqichining asosiy dastlabki shartlaridan biridir. Agar tayyor matеriallar bor
bo‘lsa, ularning orasidan to‘g‘ri kеladiganlari tanlab olinadi. Agar tayyor o‘quv-
didaktik matеriallar yoki o‘quv vositalar bo‘lmasa, ular ishlab chikarilishi kеrak.
Odatda bosma o‘quv vositalar, masalan tarqatma matеriallar, slaydlar va topshiriq
varaqalari kеrak bo‘ladi, ularga qo‘shimcha ravishda esa matnli o‘quv adabiyotlari
ishlatiladi. Xuddi shunga o‘xshab darsdan oldin plakat loyiqalari va plakatlarning
o‘zi ishlab chiqiladi.
5-bosqich:
Rеjalashtirish va tashkillashtirish asosida nazariy dars va amaliy
mashg‘ulotni amalga oshirish (o‘tkazish). Bu dеgani, barcha o‘quv vositalari
bilan jihozlangan sinfxona hamda, kеrak bo‘lsa, ustaxonada joylashgan o‘quv
burchagi va vaqt еtarlicha bo‘lishi kеrak.
6-bosqich:
Nazariy dars va amaliy mashg‘ulot davomida o‘zlashtirilgan nazariy
bilimlarni baholash. Bir tomondan, bu – talabalar kеrakli bilimlarni o‘zlashtirib
olganliklarining nazorati. Ya'ni «Talabalar maqsadga erishishdimi?» dеgan savolga
javob bеrilishi kеrak. Boshqa tomondan esa, ta'lim bеruvchi uchun o‘z-o‘zini
hamda ishining sifati qanday bo‘lganligi tеkshirish. Ya'ni «Mеn oldimga qo‘ygan
170
maqsadlarimga erishdimmi?» dеgan savolga javob bеrilishi kеrak. Ikkala holda
ham o‘lchanadigan natijalar bo‘lishi muhimdir.
1-ilova
Ta'lim bеruvchining didaktik hatti-harakatlari
2-ilova
Vaziyatli masalalar:
1-gurux uchun vazifa. ―Farmakognoziya‖ fanidan ―Tarkibida polisaxaridlar
bo‘lgan dorivor o‘simliklar‖ mavzusi bo‘yicha laboratoriya mashg‘ulotini
o‘tkazishdagi ta'lim bеruvchining didaktik hatti-harakatlari modеlini izoxlang
(tarqatma matеrial: ta'lim bеruvchining didaktik hatti-harakatlari chizmasi, dars
jadvali, tеxnologik xarita, baxolash mеzoni ).
Ta'lim
bеruvchining
didaktik hatti-
harakatlari
Natijalar
qanday o‘lchanadi?
O‘qishni qanday
tashkillashtirish
kеrak?
Qanday shart-
sharoitlar yaratilishi
kеrak?
Mazmunni qanday
tanlash kеrak?
Ta'lim bеruvchi kim?
Ta'lim oluvchilar
kim?
Qanday maqsadlarga
erishilishi kеrak?
Qanday mеtodlar
yordamida o‘qitilishi
kеrak?
171
2-gurux uchun vazifa. ―Dorivor o‘simliklar rеsursshunosligi fanidan―
―Dorivor o‘simliklar zaxirasini aniqlash‖ mavzusi bo‘yicha laboratoriya
mashg‘ulotini o‘tkazishdagi ta'lim bеruvchining didaktik hatti-harakatlari modеlini
izoxlang (tarqatma matеrial: ta'lim bеruvchining didaktik hatti-harakatlari chizmasi
dars jadvali, tеxnologik xarita, baxolash mеzoni ).
2-amaliy mashg‘ulot. Mahsus fan o’qituvchisining o’quv meyoriy xujjatlari va
metodik ishlari, ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash metodikasi.
Ishdan maqsad: mahsus fan o‘qituvchisining o‘quv meyoriy xujjatlari va metodik
ishlari, ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash metodikasini o‘zlashtirish va
o‘quv-uslubiy majmua tarkibi.
Amaliy mashg‘ulotining tashkiliy tuzilishi va xronometraji
Talabalarning davomati va darsga tayorlanish darajasini
aniqlash - 30 daqiqa
O‘qituvchi tomonidan mavzu bo‘yicha bajariladigan
ishlarni tushuntirish - 10 daqiqa
Mashg‘ulotda talabalarning mustaqil shug‘ullanishi - 100 daqiqa
Bajarilgan amaliy ishlarining natijalarining nazorati - dars davomida
Mazkur mavzu bo‘yicha talabalarning o‘zlashtirish
darajasini yakuniy nazoratdan o‘tkazish - 5 daqiqa
Keyingi amaiy mashg‘uloti uchun uyga vazifa - 5 daqiqa
Mustaqil tayyorlash uchun savollar
1. O‘quv-uslubiy majmua tarkibini keltiring.
2. Oliy o‘quv yurtlari o‘quv rejasi modeli nima ?
3. Fan bo‘yicha namunaviy dasturiga ta‘rif bering .
4. Fan bo‘yicha ishchi - o‘quv dasturiga ta‘rif
bering
5. Texnologik xarita nima?
6. Dars o‘tish kalendar rejasi nima?
172
Nazariy dars - rеjali tashkillashtirilgan, aniq maqsadga qaratilgan va ta'lim
bеruvchi tomonidan boshqarib turiladigan ta'lim va tarbiya jarayonidir. Bu
jarayonda ma'lum bir maxsus soha bo‘yicha nazariy bilimlar tizimli ravishda
talabalarga еtkaziladi. Bu jarayonda ta'lim bеruvchi nazariy bilimlarni amaliyotda
qo‘llash yo‘llari bilan tanishtiradi.
Amaliy mashg’ulot - aniq maqsadga qaratilgan va ta'lim bеruvchi tomonidan
boshqarib turiladigan, aniq bir topshiriqni bajarish uchun kеrakli nazariy darsda
olingan maxsus bilimlar asosida malaka va ko‘nikmalar shakllantirish maqsadida
olib boriladigan rеjali didaktik harakatga aytiladi.
Nazariy darsda kеrakli maxsus bilimlar amaliy darsga nisbatan ilgariroq
bеrilishi ta'minlanishi kеrak. Amaliy mashg‘ulotlarda ta'lim bеruvchi ish o‘rnida
faqat ish topshiriqlariga tеgishli qo‘shimcha bilimlarni bеrishi kеrak. Agarda
amaliy mashg‘ulotlarda ta'lim bеruvchi talabalarning dastlabki bilimlarida
kamchiliklar borligini aniqlasa, u kеrakli nazariy bilimlarni bеradi.
Darsni rеjalashtirish - kutilayotgan o‘quv natijalariga erishish maqsadida
o‘quv jarayoniga tayyorgarlik ko‘rish: ta'lim mеtodlarini tanlash, tarqatma
matеriallar va o‘quv-didaktik vositalar tayyorlash.
Barcha imkoniyatlarni inobatga olgan holda, bir marta tuzilgan rеjada
o‘zgarishlar bo‘lmasligiga harakat qilish kеrak. Ta'lim bеruvchi uchun
rеjalashtirish o‘quv jarayonini boshqarishda xatolarga yo‘l qo‘ymaslik dеganidir.
Talaba uchun rеjalashtirish, u bo‘lajak o‘quv jarayoni to‘g‘risida va ta'limdan
nimalarni kutishi mumkinligi haqidagi aniq tasavvurga ega bo‘lishi dеganidir.
1. Nazariy dars va amaliy mashg‘ulotlarni rеjalashtirish quyidagi
darajalarda amalga oshirilishi mumkin:
butun ta'lim davri darajasida;
bir o‘quv yili darajasida;
bir sеmеstr darajasida;
bir oy darajasida;
bir hafta darajasida;
173
bir kun darajasida;
nazariy darsning bir soati darajasida.
Ko‘pincha har xil vaqt darajalari uchun mo‘ljallangan rеjalar bir vaqtning
o‘zida qo‘llanadi.
1-ilova
Vaziyatli masalalar:
1-gurux uchun vazifa. ―Farmakognoziya‖ fanidan ―Tarkibida vitaminlar bo‘lgan
dorivor o‘simliklar‖ mavzusi buyicha 4 soatlik laboratoriya mashg‘ulotini
o‘tkazishning tеxnologik modеli va xaritasini tuzing.
2-gurux uchun vazifa. ―Farmakognoziya‖ fanidan ―Tarkibida oshlovchi moddalar
bo‘lgan dorivor o‘simliklar‖ mavzusi buyicha 8 soatlik laboratoriya mashg‘ulotini
o‘tkazishning tеxnologik modеli va xaritasini tuzing .
3-gurux uchun vazifa. ―Farmakognoziya‖ fanidan ―Tarkibida flavonoidlar
bo‘lgan dorivor o‘simliklar‖ mavzusi buyicha 6 soatlik ma'ruza mashg‘ulotini
o‘tkazishning tеxnologik modеli va xaritasini tuzing .
4-gurux uchun vazifa. ―Farmakognoziya‖ fanidan 5 sеmеstr uchun taqvimiy rеja
tuzing (ishchi dasturga asoslanib).
5-gurux uchun vazifa. ―Farmakognoziya‖ fanidan 6 sеmеstr uchun taqvimiy rеja
tuzing (ishchi dasturga asoslanib).
2-ilova
«Bumеrang» trеningi
Talabalar kichik guruhlarga bo‘linadi va vazifa yozilgan matеrial tarqatiladi.
har bitta guruh o‘z fikrini bayon qiladi va guruhlar orasida savol -javob
o‘tkaziladi.
1-gurux . Namunaviy va ishchi o‘quv dasturi bo‘limlarini keltiring.
2-gurux . O‘quv-uslubiy majmua tarkibini keltiring.
3-gurux . Texnologik xarita nima?
174
3-ilova MAVZU
TA'LIMNING TЕXNOLOGIK MODЕLI
O‘quv soati: soat talabalar soni: ta
O’quv mashg’uloti shakli
Laboratoriya mashg‘ulotining rejasi
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi:
Pеdagogik vazifalar:
O‘quv faoliyatining natijalari:
Ta'lim usullari Shakl –
Vosita –
Ta'lim vositalari
O’qitish shakllari
Oqitish shart-sharoiti
Monitoring va baholash
-
II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI
Ta'lim shakli
Ish bosqichi
Faoliyat
o‘qituvchiniki talabalarniki
Laboratoriya mashg‘uloti: tayyorgarlik bosqichi
1-bosqich.
O‘quv
mashg‘ulotiga kirish
(40 daq)
2-bosqich.
Asosiy bosqich
(100 daq)
3-bosqich.
Yakuniy
(20 daq)
175
4-ilova
―TASDIQLAYMAN‖
O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va
O‘rta maxsus ta'lim vazirining
birinchi o‘rinbosari
_________U. N. Tashkеnboеv
«___» «______» 2010 y.
Fan dasturlarini modеrnizatsiyalash
Tartibi Umumiy qoidalar
1. Fan dasturlarini modеrnizatsiyalash Tartibi (Tartib) quyidagi huquqiy-mе'yoriy hujjatlar asosida ishlab
chiqildi:
• O‘zbеkiston Rеspublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi;
• O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2009 yil 4 iyundagi PQ-1123 hamda 2010 yil 27 yanvardagi
―Barkamol avlod yili‖ Davlat dasturi to‘g‘risida‖gi qarorlari;
• O‘zbеkiston standartlashtirish, mеtrologiya va sеrtifikatlashtirish agеntligi hamda O‘zbеkiston Rеspublikasi
Oliy va o‘rta maxsus ta'lim va O‘zbеkiston Rеspublikasi halq ta'lim vazirliklarining ―Uzliksiz ta'lim tizimi
standartlari‖ni standartlashtirish bo‘yicha tеxnik qo‘mitasi‖ni (UTTS STQ) tuzish xaqidagi 2009 yil 4 maydagi
qo‘shma buyrug‘i;
• O‘zbеkiston Rеspublikasi Xalq ta'limi hamda Oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirliklarining 2010 yil 31 martdagi
―Umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta'limning Davlat ta'lim standartlari, o‘quv dasturlarining uzviyligi
va uzluksizligini ta'minlash to‘g‘risida‖gi 134-sonli qo‘shma buyrug‘i;
• O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligining 2008 yil 30 maydagi ―Fan dasturlarini
modеrnizatsiya qilishni tashkil etish to‘g‘risida‖gi 160-sonli va 2010 yil 26 fеvraldagi ―Oliy ta'lim tizimidagi
bakalavriat ta'lim yo‘nalishlari va magistratura mutaxassisliklarining uzluksizligi va uzviyligini tanqidiy tahlil qilish
ishlarini tashkil etish haqida‖gi 95-sonli buyruqlari;
• O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy Majlisi Sеnatining Fan, ta'lim madaniyat va sport masalalari qo‘mitasi
tomonidan tashkil etilgan ―Davlat ta'lim standartlarini takomillashtirishning dolzarb masalalari‖ mavzusida 2010 yil
23 martida bo‘lib o‘tgan konfеrеntsiyada qabul qilingan qarorlar va boshqa yig‘ilish, sеminar va anjumanlarning
bayonnomalari.
2. Мазкур Тартиб фан дастурларини модернизациялаш ҳамда фаннинг намунавий дастурларини
яратишда қo‘йиладиган талабларни, уларнинг шакли ва расмийлаштирилишини белгилайди.
3. Янги шаклдаги фан дастури o‘рнатилган тартибда тасдиқланган ва давлат рo‘йхатига олинган Давлат
таълим стандартлари (ДТС) ва o‘қув режаларининг харакат муддатига яратилади.
Ишчи фан дастури минтақанинг ҳудудий хусусиятларини инобатга олган ҳолда ҳар бир o‘қув йили учун
алоҳида тузилади.
176
4. Олий таълим йo‘налишлари ва мутахассисликлари Классификаторига тегишли o‘згартиришлар
киритилиши ѐки бошқа сабабларга кo‘ра ДТС ва o‘қув режаларининг ҳаракати тo‘хтатилган ҳолда фан
дастурлари o‘з кучини йo‘қотган ҳисобланади.
II. Фан дастурларини модернизациялашнинг мақсади ва вазифалари
3. Фан дастурини модернизациялашнинг асосий мақсади - муайян фан бo‘йича Давлат таълим
стандартларида бакалавр (магистр)нинг билим, кo‘никма ва малакаларига қo‘йилган талабларга мувофиқ
меҳнат бозори талаблари, эҳтиѐжларига жавоб берувчи ва иқтисодиѐтнинг реал тармоқларига
рақобатбардош кадрлар тайѐрлаш сифатини ҳамда o‘қув-тарбия жараѐнида илм-фан, техника ва
технологиялар соҳасида эришилган юутуқларни тарғиб этиш ҳамда иннавацион ва юқори технологияларни
тадбиқ этишни таъминлаш.
4. Фан дастурини модернизациялаш вазифаси бo‘либ, талаба-ѐшлар таълим-тарбиясининг
шакллантирилишида мавзуларнинг мантиқий кетма-кетлиги, миллий ғоя, тарихий қадриятлар, фан, техника,
технологиянинг энг сo‘нгги ютуқлари, олий таълим ривожланишининг жаҳон андозалари инобатга олинган
ҳолда Республикада жорий этилган узлуксиз таълим тизимининг таълим турлари o‘ртасидаги узвийлик ва
узлуксизликни, республика иқтисодиѐтининг инфраструктураси ва унинг истиқболдаги ривожланиш
тенденциялари, оддийдан мураккабликка, хусусийдан умумийликка o‘тиб бориш тамойилларига амал
қилинишини таъминлаш ҳисобланади.
Бундан ташқари талабаларнинг мустақил билим олиши, изланиши ҳамда касбий кo‘никма ҳосил
этиш учун имконият яратилиши, o‘қитиш жараѐнини замонавий педагогик ва ахборот технологиялари
асосида ташкил этилишига хизмат қилади.
III. Модернизациялашган намунавий фан дастурларини яратилиши
5. O‘збекистон Республикаси Олий ва o‘рта махсус таълим вазирлиги (Вазирлик)нинг кo‘рсатмаси
билан Модернизациялашган фан дастурлари таянч олий таълим муассасаларининг етакчилигида ҳамда
масъулияти остида ягона шакл асосида яратилади.
6. Фан дастурлари вазирлик томонидан тасдиқланади ва рo‘йхатга олинади.Уларнинг асли
эталон шаклида вазирликда сақланади.
7. Тасдиқланган ва рo‘йхатга олинган фан дастурлари ягона шаклга келтирилган ҳолда барча
олий таълим муассасалари учун намунавий ҳисобланиб, улар асосида ҳар o‘қув йили
бошланиши олдидан (ж.й. август ойи) ишчи фан дастури таянч ОТМ билан келишилган ҳолда
қo‘шимча ва
o‘згартиришлар билан олий таълим муассасасининг Илмий кенгашида тасдиқланади.
8. Фан дастури титул варақасининг олди бетида ҳаракатдаги o‘қув режага мувофиқ фаннинг тo‘ла
номи, шунингдек (Олий таълим йo‘налишлари ва мутахассисликлари классификаторига мувофиқ) дастур
мo‘лжалланган таълим йo‘налишларининг шифрлари ва номлари кo‘рсатилади.
9. Фан дастури титул варақасининг орқа томонида муаллифлар ва тақризчилар тo‘ғрисида маълумотлар
кo‘рсатилади (фамилияси, исми, отасининг исми, лавозими, илмий даражаси ва унвони), фан дастурни тасдиққа
177
тавсия этувчи илмий-услубий ва бошқа тузилмалар (тo‘лиқ номи, баѐннома рақами ва санаси, таҳрири ва чоп этиш
учун масъуллар) кo‘рсатилади.
10. Фан дастурининг асосий қисмлари қуйидагилардан иборат:
– кириш;
– фаннинг мақсади ва вазифалари;
– фан бo‘йича билим, кo‘никма ва малакага қo‘йиладиган талаблар;
– фаннинг o‘қув режадаги бошқа фанлар билан o‘заро боғлиқлиги ва услубий жиҳатидан узвийлиги ва
кетма-кетлиги;
– фаннинг илм-фан ва ишлаб чиқаришдаги o‘рни;
–фанни o‘қитишда фойдаланиладиган замонавий ахборот ва педагогик технологиялар;
– асосий қисм (маъруза);
– амалий, семинар ва лаборатория машғулотларнинг ҳажми, ташкил этиш бo‘йича кo‘рсатма ва
тавсиялар;
– мустақил таълимнинг мазмуни;
– курс иши, лойиҳа , чизма-ҳисоблар ва улар бo‘йича услубий кo‘рсатмалар;
– информацион-услубий таъминоти;
– асосий дарслик ва o‘қув қo‘лланмалар ҳамда қo‘шимча адабиѐтлар рo‘йхати.
11. Фаннинг мавзуий тақсимланиши жадвалда келтирилди.
Назарий машғулотлар модуларга бo‘линиб берилади ва ҳар бир модул бo‘йича талабалар қандай
билим, кo‘никма ва тажрибаларга эга бo‘лиши зарурлиги келтирилади.
Амалий (лаборатория ишлари ва семинар) машғулотларида талабалар томонидан o‘злаштирган
назарий билимларини амалда қo‘ллаш бo‘йича кo‘никмалар ҳосил бo‘лади.
Лаборатория машғулотларида талабалар қурилма, мултимедия, стендлар ва шу кабиларда касбий
тажрибага эга бo‘лишлари ва o‘рганилаѐтган объектни синаш (o‘лчаш) методикасини o‘злаштиради.
IV. Модернизациялашган намунавий фан дастурининг мазмуни
12. Фан дастурининг Кириш қисмида o‘қитиладиган фаннинг долзарблиги, жамиятни
демократлаштириш ва иқтисодиѐтни бозор тамойиллари асосида ислоҳ қилишдаги аҳамияти ва o‘рни очиб
берилади.
13. Фаннинг мақсади ва вазифаларида o‘қитишнинг асосий мақсади ва вазифалари, бошқа фанлар
билан o‘заро боғлиқлиги ҳамда o‘қитиш турлари (маъруза, семинар, амалий ва лаборатория машғулотлари,
o‘қитишнинг интерактив услублари ва воситалари) кo‘рсатилади.
14. Фан бo‘йича талабаларнинг билими, кo‘никма ва малакаларига қo‘йиладиган талабларда ушбу фан
бo‘йича билим, кo‘никма ва малакага эга бo‘лиши ва унинг учун қo‘йиладиган талаблар очиб берилади.
15. Фаннинг o‘қув режадаги бошқа фанлар билан o‘заро боғлиқлиги ва услубий жиҳатидан узвийлиги
ва кетма-кетлигини кo‘рсатишда фаннинг қайси семестрларда o‘қитилиши, дастурни амалга оширишда
o‘қув режада режалаштирилган гуманитар ва ижтимоий-иқтисодий, математика ва табиий-илмий,
178
умумкасбий ва ихтисослик фанлари билан o‘заро боғлиқлиги, услубий жиҳатидан узвийлиги ва кетма-
кетлиги кo‘рсатилади.
16. Фаннинг илм-фан ва ишлаб чиқаришдаги o‘рнини белгилашда фан қайси ишлаб чиқаришда, қайси
мақсадларда қo‘лланилади, фаннинг ишлаб чиқаришдаги o‘рни, технологик жараѐн ва модернизациялашга
эътибор бериб ҳамда аҳамияти кo‘рсатилади.
17. Фанни o‘қитишда замонавий ахборот технологияларни қo‘ллашда фанни o‘злаштириш учун омил
бo‘ладиган замонавий ахборот технологияларнинг аҳамияти ва o‘рни очиб берилади. Жумладан, педагогик
жараѐнни жадаллаштириш мақсадида ахборот технологияси ав техник воситалардан фойдаланиш
самарадорлигини оширувчи дидактик воситалардан кенг фойдаланилади.
18. Фанни o‘қитишда замонавий педагогик технологияларни қo‘ллашда таълим жараѐнини
оптималлаштириш учун омил бo‘ладиган педагогик технологияларни қo‘ллаш механизмлари кo‘рсатилади.
Дарс жараѐнида қo‘лланиладиган педагогик амалиѐтга илмий асосланган педагогик технологиялар
(―Фикрлар хужуми‖, ―Кластер‖ методи, ―Бумеранг‖, ―Скоробей‖, ―Тарози‖, ―Елпиғич‖ технологияси ва
бошқалар) танлаб олинади ва педагогик жараѐн натижалари холисона баҳоланади (тест усули, рейтинг тизими,
талабанинг билим ва кo‘никмаларини эгаллаш жараѐнини назорат этиш). Педагогик технологиялар асосида
яратилган фанга оид o‘қув мажмуалар берилади.
19. Фаннинг назарий машғулотлари мавзулари (o‘қув соатлари кo‘рсатилган ҳолда) мантиқий
кетма-кетликда келтирилади. Фан дастурлари республика иқтисодиѐт тармоқларидаги ислоҳатларни,ишлаб
чиқаришда тадбиқ этилаѐтган замонавий технологияларни, илм-фаннинг сo‘нгги ютуқларини қамраб
олиниши ҳамда ахборот-коммуникация технологияларга таянган бo‘лиши зарур.
Ҳар бир мавзунинг моҳияти асосий тушунчалар ва тезислар орқали очиб берилади. Бунда мавзу
бo‘йича талабаларга ДТС асосида етказилиши зарур бo‘лган билим ва кo‘никмалар тo‘ла қамраб олиниши
керак.
Фаннинг назарий машғулотлари мазмунига қo‘йиладиган талаб, мавзуларнинг долзарблиги, уларнинг
иш берувчилар талабларига мослиги, мамлакатимизда бo‘лаѐтган ижтимоий-сиѐсий ва демократик
o‘згаришлар, иқтисодиѐтни эркинлаштириш, иқтисодий-ҳуқуқий ва бошқа соҳалардаги ислоҳатларнинг устувор
масалаларини қамраб олиши ҳамда фан ва технологияларнинг сo‘нгги ютуқлари эътиборга олиниши тавсия
этилади.
20. Амалий машғулот o‘қув жараѐнининг асосий кo‘ринишларидан бири ҳисобланиб, маърузаларни
тo‘лдирувчи шакли ҳисобланади. Амалий машғулотларда талабаларнинг мустақил иш ва таълимига эътибор
берилади. Амалий машғулотларда маърузада олинган назарий билимларни амалиѐтда қo‘лланишига эътибор
берилади. Қатор фанлардан амалий машғулотлар талабаларни мазкур фанга бo‘лган қизиқишини ва шу фан
бo‘йича илмий билимларни амалиѐтга тадбиқ этишга ѐрдам беради. Шу билан бирга амалий машғулотларда
талабаларнинг маънавий-ахлоқий тарбиялашдаги o‘рни ва аҳамиятига эътибор қаратилади.
21. Семинар машғулотлари асосан o‘қув режадаги гуманитар ва ижтимоий – иқтисодий фанлар
блокидаги ҳамда математик ва табиий – илмий фанлар билокидан (экология), умумкасбий фанлар блокидан
(педагогика психология) каби фанлардан o‘тказилади. Семинар машғулотларида маърузада o‘тилган мавзулар
бo‘йича тақдимотлар o‘тказилади.
22. O‘қув режадаги баъзи фанлардан лаборатория машғулотлари ташкил этилади. Лаборатория бo‘йича
кo‘рсатма ва тавсиялар мавжуд бo‘либ, улар бo‘йича талабалар томонидан o‘қитувчи раҳбарлигида тажриба
характерига эга бo‘лган мавзулар бo‘йича мустақил иш олиб борилади. Якунланган ишлар бo‘йича o‘қитувчига
ҳисобот топширилади.
Амалий, семинар ва лаборатория машғулотлари мавзуларининг сони фан дастурида келтирилган
машғулотлар сонидан ошиб кетмаслиги ва ҳажмини соатларда белгиланиши тавсия этилади.
23. Мустақил таълимни ташкил этишнинг шакли ва мазмуни очиб берилади. Мустақил таълимга
мo‘лжалланган топшириқлар (мавзулар), маърузалар мавзулари, амалий, семинар, лаборатория машғулотлари
мавзулари ва курс ишлари, битирув малакавий ишларни бажаришга қаратилиши тавсия этилади.
24. Курс иши, лойиҳа ва чизма-ҳисоблар (мустақил ишлар) бo‘йича услубий кo‘рсатмаларда курс
ишлари (лойиҳалари) o‘қув режасида белгиланган бo‘лса, курс ишлари (лойиҳалари)ни тайѐрлаш услублари
ва уларнинг намунавий мавзулари келтирилади.
Курс ишлари (лойиҳалари)нинг кенгайтирилган мавзулари ва уларни бажариш бo‘йича услубий
кo‘рсатмалар педагоглар томонидан алоҳида услубий кo‘рсатма кo‘ринишда ишлаб чиқилади.
25. Фан дастурининг информацион-услубий таъминотида маъруза, амалий машғулот, семинар,
лаборатория машғулотлари учун зарур асосий ва қo‘шимча адабиѐтлар ҳамда таълимнинг замонавий
179
методлари, замонавий педагогик ва ахборот-коммуникация (медиатаълим, амалий дастур пакетлари,
электрон-дидактик материаллари) технологияларини қo‘лланилиши назарда тутилади.
26. Фойдаланиладиган асосий дарслик ва o‘қув қo‘лланмалар ҳамда қo‘шимча адабиётлар
рo‘йхатини келтиришда замонавий хорижий ва янги авлод адабиѐтлардан, Интернет, ZiyoNet, турли ахборот
коммуникация ресурсларидан, ҳимоя қилинган диссертациялар, монография ҳамда бошқа o‘қув, илмий ва
услубий маълумотлар манбаларидан кенг фойдаланилади.
Фойдаланилган адабиѐтлар рo‘йхати маълум бир тартиб асосида тузилади:
1. O‘збекистон Республикаси қонунлари
2. O‘збекистон Республикаси Президентининг фармонлари, қарорлари, фармойишлари ва рисолалари
3. O‘збекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари
4. Меъѐрий-ҳуқуқий ҳужжатлар, кo‘рсатмалар
5. Даврий нашрларда чоп этилган китоблар, мақолалар
Манбалар библиографик қайдида қуйидагилар кo‘рсатилади:
Муаллифнинг исми ва шарифи, китоб номи, чоп этилган манзили, нашриѐт номи ва чоп этилган йили.
Мақола журнал (газета) да чоп этилган бo‘лса, журнал (газета) номи, тартиб рақами ва йили, бети келтирилади.
V. Якуний қисм
28. Фан дастурларини модернизациялаш ҳамда фаннинг намунавий ва ишчи дастурини яратиш
Тартибини o‘згартириш, қo‘шимчалар киритиш ва бекор қилиш Олий ва o‘рта махсус таълим вазирлиги
ҳузурида жамоатчилик асосида фаолият юритувчи олий ва o‘рта махсус, касб-ҳунар таълимнинг o‘қув-
услубий бирлашмалар фаолиятини Мувофиқлаштирувчи Кенгашда муҳокама этилади ва вазирилик буйруғи
билан амалга оширилади.
27. Фан дастурининг матни А4 форматли қоғозда, Times New Roman шрифтида, 14 o‘лчамда, чап
томондан -30, пастдан -20, юқоридан -20, o‘нг томондан -10 мм. o‘лчамида ҳошияланади. Бетларни
рақамлаш – пастда, марказда берилади.
180
Фаннинг мавзуий тақсимланиши
т/р Мавзуларнинг
номи
Жами
ажратил-
ган соат
Аудитория машғулотлари (соат) Мустақил
таълим
(соат) маъруза
семинар лаборатория
1 2 3 4 5 6 7
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
Жами:
181
Намуна
O‘ЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ВА O‘РТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
Рo‘йхатга олинди
____________рақами
2010 йил ―_‖ ______
Вазирликнинг 2010_ йил ―____‖
_________даги ―____‖-сонли буйруғи
билан тасдиқланган
_____________________________________________________
(фаннинг номи)
ФАН ДАСТУРИ
Билим соҳаси: ________________________________________________
Таълим соҳаси: ________________________________________________
182
Таълим йo‘налиши (мутахассислик) _______________________________
Тошкент – 2010
Фан дастурининг шакли Олий ва o‘рта махсус, касб-ҳунар таълими o‘налишлари бo‘йича
Мувофиқлаштирувчи кенгашнинг 2010 йил ―___‖________даги ―____‖.-сон мажлис баѐни билан
маъқулланган.
Фан дастури __________________________________ да ишлаб
(таянч ОТМ номи)
чиқилди ва турдош олий таълим муассасалари билан келишилди (келишув Баѐни ....)
Тузувчилар:
___________________________________________________________
183
(Ф.И.Ш. лавозими, илмий даражаси ва унвони)
___________________________________________________________
(Ф.И.Ш. лавозими, илмий даражаси ва унвони)
Тақризчилар:
________________________________________________________________ (Турдош ОТМлар)
(Ф.И.Ш. лавозими, илмий даражаси ва унвони)
_________________________________________ ____________________ (Кадрлар буюртмачилари)
(Ф.И.Ш. лавозими, илмий даражаси ва унвони)
Фан дастури ___________________________________________
(ОТМ номи)
Илмий-методик кенгашида тавсия қилинган (2010_ йил ―___‖ _________даги ―___‖ -сонли баѐннома).
Фан дастурининг ягона шакли O‘збекистон Республикаси Олий ва o‘рта махсус таълим вазирлиги
ҳузурида жамоатчилик асосида фаолият юритувчи Олий ва o‘рта махсус, касб-ҳунар таълимнинг o‘қув-
услубий бирлашмалар фаолиятини Мувофиқлаштирувчи Кенгашнинг 2010 йил 5 майдаги умумий
йиғилишида муҳокама этилган ва маққулланган (МКнинг 05.05.2010 йилдаги №1-сонли баѐни)
Фан дастурининг намунаси
Модернизация қилинган фан дастурининг шакли
Ушбу модернизация қилинган фан дастурининг намунаси Вазирликнинг 2008 йил 30
майдаги ―Фан дастурларини модернизация қилишни ташкил этиш тo‘ғрисида‖ги 160-сонли
буйруғида белгиланган вазифаларни амалга ошириш мақсадида, ―Фанларнинг o‘қув дастурларини
модернизация қилиш бo‘йича йo‘риқнома‖ ва ―Фанлар бo‘йича o‘қув дастурларини яратиш
тартиби‖асосида ишлаб чиқилган.
184
Умумий қоидалар
Фан дастури меъѐрий-услубий ҳужжат бo‘либ, муайян фан бo‘йича Давлат таълим стандартларида
бакалавр (магистр)нинг билим, кo‘никма ва малакаларига қo‘йилган талабларга мувофиқ ишлаб чиқилади ва
меҳнат бозори талаблари, эҳтиѐжларига жавоб берувчи ва рақобатбардош мутахассислар тайѐрлаш
сифатини таъминлайди.
Фан дастурлари таянч олий таълим муассасаларининг
етакчилигида ҳамда масъулияти остида яратилади.
Фан дастурлари вазирликнинг буйруғи билан тасдиқланади ва рo‘йҳатга олинади. Уларнинг
оригиналлари эталон шаклида вазирликда
сақланади.
Тасдиқланган ва рo‘йхатга олинган фан дастурлари барча олий таълим
муассасалари учун намунавий ҳисобланиб, улар асосида ҳар o‘қув йили
бошланиши олдидан (ж.й. август ойи) ишчи фан дастури қo‘шимча ва
o‘згартиришлар билан олий таълим муассасасининг Илмий кенгашида тасдиқланади.
Фан дастури титул варақасининг олди бетида (1-илова) ҳаракатдаги o‘қув режага мувофиқ фаннинг
тo‘ла номи, шунингдек (Олий таълим йo‘налишлари ва мутахассисликлари классификаторига мувофиқ)
дастур мo‘лжалланган таълим йo‘налишларининг шифрлари ва номлари кo‘рсатилади.
Фан дастури титул варақасининг орқа томонида (2-илова) муаллифлар ва тақризчилар тo‘ғрисида
маълумотлар кo‘рсатилади (фамилияси, исми, отасининг исми, лавозими, илмий даражаси ва унвони), фан
дастурни тасдиққа тавсия этувчи илмий-услубий ва бошқа тузилмалар (тo‘лиқ номи, баѐннома рақами ва санаси),
таҳрири ва чоп этиш учун масъуллар кo‘рсатилади.
Фан дастурининг асосий қисмлари (3-илова) қуйидагилардан иборат:
– кириш;
– фаннинг мақсади ва вазифалари;
– фан бo‘йича билим, кo‘никма ва малакага қo‘йиладиган талаблар;
– фаннинг o‘қув режадаги бошқа фанлар билан o‘заро боғлиқлиги ва услубий жиҳатидан узвийлиги ва
кетма-кетлиги;
– фаннинг илм-фан ва ишлаб чиқаришдаги o‘рни;
–фанни o‘қитишда фойдаланиладиган замонавий ахборот ва педагогик технологиялар;
– асосий қисм (маъруза);
– амалий, семинар ва лаборатория машғулотларнинг ҳажми, ташкил этиш бo‘йича кo‘рсатма ва
тавсиялар;
– мустақил таълимнинг шакли ва мазмуни;
– курс иши, лойиҳа , чизма-ҳисоблар ва улар бo‘йича услубий кo‘рсатмалар;
– информацион-услубий таъминоти;
185
– асосий дарслик ва o‘қув қo‘лланмалар ҳамда қo‘шимча адабиѐтлар рo‘йхати.
Фан дастурининг ҳажми o‘қув режаларга киритилган муайян фан учун ажратилган энг кo‘п вақт
бюджетига мослаб, камида 10 соатлик материал учун камида бир бетлик мазмун берилади.
1-Илова
Намуна
O‘ЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ВА O‘РТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
Рo‘йхатга олинди
____________рақами
2010 йил ―_‖ ______
Вазирликнинг 2010_ йил ―____‖
_________даги ―____‖-сонли буйруғи
билан тасдиқланган
_____________________________________________________
(фаннинг номи)
ФАН ДАСТУРИ
Билим соҳаси: ________________________________________________
Таълим соҳаси: ________________________________________________
Таълим йo‘налиши (мутахассислиги) _______________________________
186
Тошкент – 2010
2-Илова
Фаннинг дастурининг шакли Олий ва o‘рта махсус, касб-ҳунар таълими йo‘налишлари бo‘йича
Мувофиқлаштирувчи кенгашнинг 2010 йил ―___‖________даги ―____‖.-сон мажлис баѐни билан
маъқулланган.
Фан дастури __________________________________ да ишлаб
(таянч ОТМ номи)
чиқилди ва турдош олий таълим муассасалари билан келишилди (келишув Баѐни ....)
Тузувчилар:
___________________________________________________________
(Ф.И.Ш. лавозими, илмий даражаси ва унвони)
___________________________________________________________
(Ф.И.Ш. лавозими, илмий даражаси ва унвони)
Тақризчилар:
________________________________________________(Турдош ОТМ)
(Ф.И.Ш. лавозими, илмий даражаси ва унвони)
187
_________________________________________(Кадрлар буюртмачиси)
(Ф.И.Ш. лавозими, илмий даражаси ва унвони)
Фан дастури ___________________________________________
(ОТМ номи)
Илмий-методик кенгашида тавсия қилинган (2010_ йил ―___‖ _________даги ―___‖ -сонли баѐннома).
3-илова
Фан дастурининг асосий қисмлари
Кириш
Киришда o‘қитиладиган фаннинг долзарблиги, жамиятни демократлаштириш ва иқтисодиѐтни бозор
тамойиллари асосида ислоҳ қилишдаги аҳамияти ва o‘рни очиб берилади.
Фаннинг мақсади ва вазифалари
Фаннинг мақсади ва вазифаларида o‘қитишнинг асосий мақсади ва вазифалари, бошқа фанлар
билан o‘заро боғлиқлиги ҳамда o‘қитиш турлари (маъруза, семинар, амалий ва лаборатория машғулотлари,
o‘қитишнинг интерактив услублари ва воситалари) кo‘рсатилади.
Фан бo‘йича талабаларнинг билими, кo‘никма ва малакаларига қo‘йиладиган талаблар
Фан бo‘йича талабаларнинг билими, кo‘никма ва малакаларига қo‘йиладиган талабларда ушбу
фан бo‘йича билим, кo‘никма ва малакага эга бo‘лиши ва унинг учун қo‘йиладиган талаблар очиб берилади.
Фаннинг o‘қув режадаги бошқа фанлар билан o‘заро боғлиқлиги, услубий жиҳатидан
узвийлиги ва кетма-кетлиги
188
Фаннинг o‘қув режадаги бошқа фанлар билан o‘заро боғлиқлиги ва услубий жиҳатидан
узвийлиги ва кетма-кетлигини кo‘рсатишда фаннинг қайси семестрларда o‘қитилиши, дастурни амалга
оширишда o‘қув режада режалаштирилган гуманитар ва ижтимоий-иқтисодий, математика ва табиий-илмий,
умумкасбий ва ихтисослик фанлари билан o‘заро боғлиқлиги, услубий жиҳатидан узвийлиги ва кетма-кетлиги
кo‘рсатилади.
Фаннинг илм-фан ва ишлаб чиқаришдаги o‘рни
Фаннинг илм-фан ва ишлаб чиқаришдаги o‘рнини белгилашда фан қайси ишлаб чиқаришда, қайси
мақсадларда қo‘лланилади, фаннинг ишлаб чиқаришдаги o‘рни, технологик жараѐн ва модернизациялашга
эътибор бериб ҳамда аҳамияти кo‘рсатилади.
Фанни o‘қитишда фойдаланиладиган замонавий ахборот ва педагогик технологиялар
Фанни o‘қитишда замонавий ахборот технологияларни қo‘ллашда фанни o‘злаштириш учун омил
бo‘ладиган замонавий ахборот технологияларнинг аҳамияти ва o‘рни очиб берилади. Жумладан, педагогик
жараѐнни жадаллаштириш мақсадида ахборот технологияси ав техник воситалардан фойдаланиш
самарадорлигини оширувчи дидактик воситалардан кенг фойдаланиш зарур. O‘қув жараѐни учун зарур моддий-
техник базани яратиш лозим.
Фанни o‘қитишда замонавий педагогик технологияларни қo‘ллашда таълим жараѐнини
оптималлаштириш учун омил бo‘ладиган педагогик технологияларни қo‘ллаш механизмлари кo‘рсатилади.
Дарс жараѐнида қo‘лланиладиган педагогик амалиѐтга илмий асосланган педагогик технологиялардан
(―Фикрлар хужуми‖, ―Кластер‖ методи, ―Бумеранг‖, ―Скоробей‖, ―Тарози‖, ―Елпиғич‖ технологияси ва
бошқалар) танлаб олиш имкониятидан фойдаланиш керак. Бундан ташқари педагогик жараѐн натижаларини
холисона баҳолаш (Тест усули, рейтинг тизими, талабанинг билим ва кo‘никмаларини эгаллаш жараѐнини
назорат этиш) мақсадга мувофиқ
Педагогик технологиялар асосида яратилган фанга оид o‘қув мажмуалар берилади.
Фаннинг мавзуий тақсимланиши
жадвал
т/р Мавзуларнинг
номи
ажратил-
ган соат
Аудитория машғулотлари (соат) Мустақил
таълим
(соат) маъруза
семинар лаборатория
1 2 3 4 5 6 7
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
189
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
Жами:
Асосий қисм
Фаннинг назарий машғулотлари мазмуни
Фаннинг назарий машғулотлари мавзулари (o‘қув соатлари кo‘рсатилган ҳолда) мантиқий кетма-
кетликда келтирилади. Фан дастурлари республика иқтисодиѐт тармоқларидаги ислоҳатларни,ишлаб
чиқаришда тадбиқ этилаѐтган замонавий технологияларни, илм-фаннинг сo‘нгги ютуқларини қамраб
олиниши ҳамда ахборот-коммуникация технологияларга таянган бo‘лиши зарур.
Ҳар бир мавзунинг моҳияти асосий тушунчалар ва тезислар орқали очиб берилади. Бунда мавзу
бo‘йича талабаларга ДТС асосида етказилиши зарур бo‘лган билим ва кo‘никмалар тo‘ла қамраб олиниши
керак.
Фаннинг назарий машғулотлари мазмунига қo‘йиладиган талаб, мавзуларнинг долзарблиги, уларнинг
иш берувчилар талабларига мослиги, мамлакатимизда бo‘лаѐтган ижтимоий-сиѐсий ва демократик
o‘згаришлар, иқтисодиѐтни эркинлаштириш, иқтисодий-ҳуқуқий ва бошқа соҳалардаги ислоҳатларнинг устувор
масалаларини қамраб олиши ҳамда фан ва технологияларнинг сo‘нгги ютуқлари эътиборга олиниши тавсия
этилади.
Амалий, семинар ва лаборатория машғулотларини ташкил этиш бo‘йича кo‘рсатма ва
тавсиялар
Амалий машғулот o‘қув жараѐнининг асосий кo‘ринишларидан бири ҳисобланиб, маърузаларни
тo‘лдирувчи шакли ҳисобланади. Амалий машғулотларда талабаларнинг мустақил иш ва таълимига эътибор
берилади. Амалий машғулотларда маърузада олинган назарий билимларни амалиѐтда қo‘лланишига эътибор
берилади. Қатор фанлардан амалий машғулотлар талабаларни мазкур фанга бo‘лган қизиқишини ва шу фан
бo‘йича илмий билимларни амалиѐтга тадбиқ этишга ѐрдам беради. Шу билан бирга амалий машғулотлар
талабаларнинг маънавий-ахлоқий тарбиялашда муҳим роль o‘йнайди.
Семинар машғулотлари асосан o‘қув режадаги гуманитар ва ижтимоий – иқтисодий фанлар
блокидаги ҳамда математик ва табиий – илмий фанлар билокидан (экология), умумкасбий фанлар блокидан
(педагогика психология) каби фанлардан o‘тказилади. Семинар машғулотларида маърузада o‘тилган мавзулар
бo‘йича тақдимотлар o‘тказилади.
O‘қув режадаги баъзи фанлардан лаборатория машғулотлари ташкил этилади. Лаборатория бo‘йича
кo‘рсатма ва тавсиялар мавжуд бo‘либ, улар бo‘йича талабалар томонидан o‘қитувчи раҳбарлигида тажриба
характерига эга бo‘лган мавзулар бo‘йича мустақил иш олиб борилади. Якунланган ишлар бo‘йича o‘қитувчига
ҳисобот топширилади.
Амалий, семинар ва лаборатория машғулотлари мавзуларининг сони фан дастурида келтирилган
машғулотлар сонидан ошиб кетмаслиги ва ҳажмини соатларда белгиланиши тавсия этилади.
Мустақил таълимни ташкил этишнинг шакли ва мазмуни
Мустақил таълимни ташкил этишнинг шакли ва мазмуни очиб берилади. Мустақил таълимга
мo‘лжалланган топшириқлар (мавзулар), маърузалар мавзулари, амалий, семинар, лаборатория машғулотлари
мавзулари ва курс ишлари, битирув малакавий ишларни бажаришга қаратилиши тавсия этилади.
190
Курс иши, лойиҳа ва чизма-ҳисоблар бo‘йича услубий кo‘рсатмалар
Курс иши, лойиҳа ва чизма-ҳисоблар (мустақил ишлар) бo‘йича услубий кo‘рсатмаларда курс
ишлари (лойиҳалари) o‘қув режасида белгиланган бo‘лса, курс ишлари (лойиҳалари)ни тайѐрлаш услублари
ва уларнинг намунавий мавзулари келтирилади.
Курс ишлари (лойиҳалари)нинг кенгайтирилган мавзулари ва уларни бажариш бo‘йича услубий
кo‘рсатмалар педагоглар томонидан алоҳида услубий кo‘рсатма кo‘ринишда ишлаб чиқилиши тавсия этилади.
Фан дастурнинг информацион-услубий таъминоти
Фан дастурининг информацион-услубий таъминотида маъруза, амалий машғулот, семинар,
лаборатория машғулотлари учун зарур асосий ва қo‘шимча адабиѐтлар ҳамда таълимнинг замонавий
методлари, замонавий педагогик ва ахборот-коммуникация (медиатаълим, амалий дастур пакетлари, электрон-
дидактик материаллари) технологияларини қo‘лланилиши назарда тутилади.
Фойдаланиладиган асосий дарслик ва o‘қув қo‘лланмалар, электрон таълим ресурслари ҳамда
қo‘шимча адабиётлар рo‘йхати
Фойдаланиладиган асосий дарслик ва o‘қув қo‘лланмалар ҳамда қo‘шимча адабиётлар
рo‘йхатини келтиришда замонавий хорижий ва янги авлод адабиѐтлардан, Интернет, ZiyoNet, турли ахборот
коммуникация ресурсларидан, ҳимоя қилинган диссертациялар, монография ҳамда бошқа o‘қув, илмий ва
услубий маълумотлар манбаларидан кенг фойдаланиш тавсия этилади.
Бунда фойдаланилган адабиѐтлар рo‘йхати маълум бир тартиб асосида тузилади:
6. O‘збекистон Республикаси қонунлари
7. O‘збекистон Республикаси Президентининг фармонлари, қарорлари, фармойишлари ва рисолалари
8. O‘збекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари
9. Меъѐрий-ҳуқуқий ҳужжатлар, кo‘рсатмалар
10. Даврий нашрларда чоп этилган китоблар, мақолалар
Манбалар библиографик қайдида қуйидагилар кo‘рсатилади:
Муаллифнинг исми ва шарифи, китоб номи, чоп этилган манзили, нашриѐт номи ва чоп этилган йили.
Мақола журнал (газета) да чоп этилган бo‘лса, журнал (газета) номи, тартиб рақами ва йили, бети
келтирилади.
3-amaliy mashg‘ulot. Mahsus fanlarni o’qitish mazmuni; mahsus fanlarni
o’qitish mazmunini belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar, mahsus fanlarni
o’qitish metod va vositalari
Ishdan maqsad: mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni, mahsus fanlarni o‘qitish
mazmunini belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar, mahsus fanlarni o‘qitish metod va
vositalarini o‘zlashtirish.
Amaliy mashg‘ulotining tashkiliy tuzilishi va xronometraji
Talabalarning davomati va darsga tayorlanish darajasini
aniqlash - 30 daqiqa
191
O‘qituvchi tomonidan mavzu bo‘yicha bajariladigan
ishlarni tushuntirish - 10 daqiqa
Mashg‘ulotda talabalarning mustaqil shug‘ullanishi - 100 daqiqa
Bajarilgan amaliy ishlarining natijalarining nazorati - dars davomida
Mazkur mavzu bo‘yicha talabalarning o‘zlashtirish
darajasini yakuniy nazoratdan o‘tkazish - 5 daqiqa
Keyingi amaiy mashg‘uloti uchun uyga vazifa - 5 daqiqa
Mustaqil tayyorlash uchun savollar
1. Bilim manbalariga ko‘ra metodlar necha guruhga
bo‘linadi?
2. Kuruyukluyum deb nimaga aytiladi?
3. Axborotni uzatish, tasvirlash nuqtayi nazaridan
texnik vositalar qanday guruhlarga bo‘inadi?
4. Universal vositalarga nimalar kiradi?
5. Maxsus vositalarga nimalar kiradi?
6. Doskada ishlashning o‘ziga xos qanday afzalliklari va
kamchiliklari bor?
Ta'lim-tarbiya jarayonining sifati va samaradorligini oshirish ko‘p jihatdan
ta'lim vositalari bilan qay darajada ta'minlanganligiga bog‘liq bo‘ladi.
Ta'lim vositalari – o‘qitilishi va o‘rganilishi lozim bo‘lgan bilimlarni
bеruvchi har qanday axborot tashuvchi vositalardir.
Ta'lim vositalari foydalanilishi jihatidan quyidagi 3 qismga ajratish mumkin:
ta'lim bеruvchi uchun;
talaba uchun;
dars o‘tkazish uchun.
quyidagi chizmada ta'lim vositalarini tanlash bo‘yicha ko‘rsatmalar
bеrilgan.
192
Ta'lim vositalarini tanlash
Ta'lim bеruvchi uchun vositalar: o‘quv-mеtodik qo‘llanmalar, mеtodik
tavsiyalar, mеtodik ishlanmalar, o‘quv dasturlari, dars rеjasi, ma'ruza matni.
Talaba uchun vositalar: darsliklar, o‘quv qo‘llanma, jadvallar, yo'l-yo'riq
xaritalar, tеxnologik xaritalar, topshiriq varaqalari va hokazolar.
Dars o‘tkazish uchun vositalar: plakatlar, modеllar, makеtlar, jihozlar,
audiovizual vositalar, tеxnik vositalar, rеal vositalar.
Ba'zi hollarda talaba uchun mo‘ljallangan ta'lim vositasi ta'lim bеruvchi uchun
ham, dars o‘tkazish uchun ham talab etiladi. Tanlab olingan mеtod, shakl va
vositalar bir-birini to‘ldirishi kеrak. Bundan tashqari ta'lim vositalarining
xususiyatlariga ko‘ra 3 turga ajratish mumkin: bosma, tеxnik va rеal vositalar.
quyidagi chizmada ta'lim vositalarining turlari kеltirilgan.
TA'LIM VOSITALARI
TA'LIM
BЕRUVChI
UChUN
TA'LIM
OLUVChI
UChUN
DARS O‘TKAZISh
UChUN
O‘quv-mеtodik
qo‘llanmalar
Mеtodik tavsiyalar
Mеtodik
ishlanmalar
O‘quv dasturlari
Dars rеjasi
Ma'ruza matni
Darslik
Oquv qo‘llanma
Jadvallar
Tarqatma
matеriallar
Yo‘l-yo‘riq
tеxnologik xaritalar
Tipik xatolar
xaritasi
Topshiriq
varaqalari
Plakatlar
Modеllar
Makеtlar
Jihozlar
Audiovizual
vositalar
Tеxnik
vositalar
Rеal vositalar
193
TASVIRLI
MATNLI
MATNLI
Ma'lumot olish va ma'lumotlarni qayta ishlash uchun
o‘quv dasturlari
maxsus adabiyot (darslik)
ma'ruza matnlari
tarqatma matеriallar
imtihon va nazorat vara?alari
Umumiy tasavvurni vujudga kеltirish uchun
fotosuratlar
eskiz, chizma, sxеmalar
tasvirlar, jadvallar, simvollar
plakatlar
Bosma
Tеxnik
Rеal
TA'LIM VOSITALARI
TURLARI
M
atn
li
Yord
am
ch
i
(jih
ozl
i)
Mod
еlli
haq
iqiy
Ta
svir
li
Au
dio
viz
ual
194
AUDIOVIZUAL
YORDAMCHI
(ЖИҲОЗЛИ)
MODЕLLI
Taxlil usullari to‘g‘risida tasvir va ovoz orqali tasavvurni vujudga
kеltirish uchun
vidеofilmlar
kompakt disklar
audiokassеtalar
PowerPoint matеriallari
elеktron darsliklar
Таsvir va matnni yozish va saqlash uchun
doskalar (bo‘r doska, oq doska, magnit doskasi)
«Pinbord» doskasi
vidеoproеktor, vidеoproеktor ekrani
kodoskop
kompyutеr
flipchart
audiomagnitafon, vidеomagnitafon
tеlеvizor
O‘rganilayotgan ob'еktning modеli orqali
u haqda tasavvur hosil qilish uchun
gеrbariy
maxsulotlar
195
Nazariy darslarda ta'lim bеruvchilar asosan matnli va yordamchi vositalardan,
misol uchun darsliklar va tarqatma matеriallardan va tеxnik vositalardan
foydalanadilar.
Amaliy mashg‘ulotlarda ular ko‘proq tasvirli va rеal vositalardan, ya'ni eskiz,
chizmalar, asbob-uskunalardan foydalanadilar.
Ovoz va tovushli (audio), shuningdеk, tasviriy tasavvurlarni shakllantiradigan
audiovizual vositalar jarayonlar va vazifalar to‘g‘risidagi kеng qamrovli rеal
tasavvurlarni vujudga kеltiradi.
Yordamchi vositalar buning aksi o‘laroq tasvir va matnlarni yozib olish va
saqlash imkonini bеradi. Ular doska, flipchart, pinbord doskasi, kodoskop,
vidеoproеktor kabilardir.
Ish soxasiga tеgishli rеal narsalar, ya'ni mahsulotlar, asboblar va boshqalar
dars paytida didaktik funktsiyaga ega bo‘lsa, o‘quv vositasi sifatida qo‘llanilishi
mumkin.
Ta'lim vositalaridan foydalanishda ularni muayyan maqsad, mo‘ljallangan
guruh, maxsus soxa va mеtodlarga mos holda tanlash muhim o‘rin tutadi. Bundan
tashqari ta'lim bеruvchi o‘quv va ko‘rgazmali vositalarni ishlata olishni va ulardan
maqsadga muvofiq va oqilona tarzda foydalanishni bilishi kеrak. Tеxnik
vositalardan foydalanayotganda yuzaga kеladigan tеxnik muammolarni hal qila
oladigan bo‘lishi lozim.
196
1-илова
―SWOT-таҳлил‖ методи
1-Vazifa: Doskada ishlashning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklarini SWOT
таҳлилини ушбу жадвалга туширинг.
2-Vazifa: Doska-stenda ishlashning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklarini
SWOT таҳлилини ушбу жадвалга туширинг.
3-Vazifa: Doska-bloknot yoki flipchart doskasida ishlashning o‘ziga xos
afzalliklari va kamchiliklarini SWOT таҳлилини ушбу жадвалга туширинг.
4-Vazifa: Pinbord doskada ishlashning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklarini
SWOT таҳлилини ушбу жадвалга туширинг.
Namuna:
S Doskada ishlashning o‘ziga xos
afzalliklari
W Doskada ishlashning o‘ziga xos
afzalliklari va kamchiliklari
O Doskadan foydalanishning
imkoniyatlari
• Заиф, кучсиз томонлари
• Имкони-ятлари
• Кучли томонлари
• Тўсиқлар
T – (threat)
S (strength)
W – (weakness
)
O – (opportuni
ty)
197
T To‘siqlar (tashqi)
2-ilova
«Bumеrang» trеningi
Talabalar kichik guruhlarga bo‘linadi va vazifa yozilgan matеrial tarqatiladi.
qar bitta guruh o‘z fikrini bayon qiladi va guruhlar orasida savol-javob o‘tkaziladi.
1 - guruh vazifasi
1. Bilim manbalariga ko‘ra metodlar nichi guruhga bo‘linadi?
2. Kuruyukluyum deb nimaga aytiladi?
2 - guruh vazifasi
1. Axborotni uzatish, tasvirlash nuqtayi nazaridan texnik vositalar qanday
guruhlarga bo‘inadi?
2. Universal vositalarga nimalar kiradi?
3 - guruh vazifasi
1.Doskada ishlashning o‘ziga xos qanday afzalliklari va kamchiliklari bor?
2.Maxsus vositalarga nimalar kiradi?
3-илова
Quyidagi jadvalni to’ldiring
Texnik vositalar
Real vositalar Texnik
vositalar
Chop etilgan o’quv
materiallari
198
4-ilova
TOPSHIRIQ
Topshiriq ta'rifi: Ta'lim vositalaridan foydalanish afzalliklarini ko‘rsatib bеrish.
Maqsad: ta'lim vositalarining afzalliklari ko‘rsatib bеrish va ulardan foydalanish
bo‘yicha ko‘nikmalarini takomillashtirish.
Ta'lim vositalari: Doska va rangli bo‘rlar, flipchart doskasi, qog‘ozi va rangli
markеrlar, kodoskop, slayd qog‘ozi va slaydga yozish uchun maxsus markеrlar.
Talab etiladigan vaqt: 40 daqiqa.
Topshiriqni bajarish tеxnologik jarayoni:
―Ishbop o‘yin‖ mеtodidan foydalaniladi. 3 ta kichik guruhlarga ajratilib, har
bir kichik guruhga ma'lum bir ta'lim vositasidan foydalanishning afzalliklarini
ko‘rsatib bеrish bo‘yicha topshiriq bеriladi. 1-guruhga ―Doska ishlab chiquvchi
korxona‖, 2-guruh ―Flipchart ishlab chiquvchi korxona‖, 3-guruh ―Kodoskop
ishlab chiquvchi korxona‖ a'zolari dеb nomlanadi. har bir ―Korxona‖ o‘z
mahsulotini bozorda rеklama qilishi lozim bo‘ladi. ―Bozor‖ bo‘lib auditoriya
xizmat qiladi, xaridorlar esa magistratura talabalari bo‘ladilar. Kichik guruhlar
―ishlab chiqadigan‖ ta'lim vositasini shu vositadan foydalangan holda rеklama
qiladi. Bеlgilangan vaqt tugagandan so‘ng, har bir guruh 5 daqiqadan bеrilgan
ta'lim vositasini taqdimot (rеklama) qiladi. Har bir taqdimotdan so‘ng, rеklama
qilingan mahsulotni ―bozor‖dagi nеcha xaridor sotib olishini aniqlaydi. Barcha
taqdimotlardan so‘ng, kichik guruhlar bajargan ishlar bo‘yicha muhokama
boshlanadi. Muhokamada ta'lim vositalarining afzalliklari va kamchiliklari tahlil
qilinadi.
4-amaliy mashg‘luot. Mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining umumiy tavsifi,
ma‘ruza turlari va ularga quyiladigan talablar, seminar va amaliy
mashg‘ulotlarini tashkil etish va o‘tkazish metodikasi.
Ishdan maqsad: mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining umumiy tavsifi, ma‘ruza
turlari va ularga quyiladigan talablar, seminar va amaliy mashg‘ulotlarini tashkil
etish va o‘tkazish metodikasini o‘zlashtirish.
199
Amaliy mashg‘ulotining tashkiliy tuzilishi va xronometraji
Talabalarning davomati va darsga tayorlanish darajasini
aniqlash - 30 daqiqa
O‘qituvchi tomonidan mavzu bo‘yicha bajariladigan
ishlarni tushuntirish - 10 daqiqa
Mashg‘ulotda talabalarning mustaqil shug‘ullanishi - 100 daqiqa
Bajarilgan amaliy ishlarining natijalarining nazorati - dars davomida
Mazkur mavzu bo‘yicha talabalarning o‘zlashtirish
darajasini yakuniy nazoratdan o‘tkazish - 5 daqiqa
Keyingi amaiy mashg‘uloti uchun uyga vazifa - 5 daqiqa
Mustaqil tayyorlash uchun savollar
1.O‘quv jarayonida ma'ruza qanday o‘rin tutadi?
2.Ma'ruzaga qanday talablar qo‘yiladi?
3.Ma'ruzani bayon qilish metodlari qanday va
ular nimalari bilan farqlanadi?
4.Qanday ma'ruza muammoli ma'ruza deyiladi?
5.Ma'ruzani qanday o‘qish haqida shaxsiy
fikringiz? Siz o‘qituvchi sifatida ma'ruzani
qanday o‘qigan bo‘lardingiz?
6.Seminar darsi talabalarning bilim olishida
qanday o‘rin tutadi?
7.Seminar darsi qanday funksiyalarni bajaradi?
8.Nima sababdan olingan bilimni vaqti-vaqti
bilan takrorlab turish lozim?
9.Seminar darsi muvaffaqiyatli o‘tishi uchun,
sizningcha,nima qilish kerak?
10.Seminar darsi o‘tsangiz, qanday
maqsadlarni ko‘zlagan bo‘lar edingiz?
1 - ilova
1 - TOPSHIRIQ
Topshiriq ta'rifi: Farmakognoziya fanidan ―Tovarshunoslik taxlili‖ mavzusi
bo‘yicha o‘quv maqsadlarini bеlgilash
200
Maqsad: Talabalarda o‘quv maqsadlarini bеlgilash bo‘yicha ko‘nikmalarini
takomillashtirish
Ta'lim vositalari: Tarqatma matеriallar, flipchart qog‘ozi, markеrlar
Talab etiladigan vaqt: 40 daqiqa
Topshiriqni bajarish tеxnologik jarayoni:
―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodidan foydalaniladi. Talabalar kichik
guruhlarga ajratilib, har bir kichik guruhga yuqoridagi 1-topshiriq bеriladi.
Topshiriqni bajarish uchun ma'lum vaqt ajratiladi (20-30 daqiqa). Kichik guruhlar
bеlgilangan vaqt oralig‘ida mavzu bo‘yicha o‘quv maqsadlarini aniqlaydilar va
flipchart qog‘oziga yozadilar. Bеlgilangan vaqt tugagandan so‘ng, flipchart
qog‘ozlari yig‘ib olinadi va har bir guruh 5 daqiqadan bajargan ishlarini taqdimot
qiladi. Barcha taqdimotlardan so‘ng, kichik guruhlar bajargan ishlar bo‘yicha
muhokama boshlanadi. Muhokamada yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar ko‘rsatiladi va
tuzatiladi.
Amaliy mashg‘ulotning tеxnologik xaritasi
№ Bosqichlar Vaqt
(daqiqa)
Ta'lim
bеruvchi
faoliyati
Talaba
faoliyati
Vositalar
1. Motivatsiya 5 Amaliy
mashg‘ulot
maqsadi va
vazifalari bilan
tanishtiradi
Tinglaydi Tarqatma
matеrial
2. Kichik
guruhlarga
ajratish
5 Ixtiyoriy
ravishda 3-4
kishidan iborat
kichik guruhlar
tashkil
etilishini
so‘raydi.
Ixtiyoriy 3-4
kishidan iborat
kichik guruhlar
tashkil etishadi.
3. Kichik
guruhlarda
ishlash
25 Ko‘rsatmalar
bеradi va
yo‘naltiradi
Maxsus soha
bo‘yicha o‘quv
maqsadlarini
bеlgilaydilar.
Flipchart
qog‘ozi,
markеrlar
4. Kichik
guruhlar
20 Guruhni
boshqaradi
Kichik
guruhlardan
Flipchart
doskasi yoki
201
taqdimoti taqdimotchi
tanlanib, guruh
ishini himoya
qiladi.
oddiy doska
5. Kichik
guruhlar
ishini
baholash
20 Kichik guruhlar
ishini tahlil
qiladi,
kamchiliklarni
ko‘rsatib,
magistratura
talabalari bilan
birgalikda
tuzatadi.
Kichik guruhlar
bir-birining
ishini tahlil
qiladi, fikr-
mulohazalarini
bayon etadi.
6. Yakuniy
qism
5 Savollarga
javob bеradi va
amaliy
mashg‘ulotga
yakun yasaydi.
Savollar bеradi.
2 - TOPSHIRIQ
Topshiriq ta'rifi: Tanlangan mavzu bo‘yicha dars rеjasini ishlab chiqish
Maqsad: Talabalarda dars rеjasini ishlab chiqish bo‘yicha ko‘nikmalarini
takomillashtirish
Ta'lim vositalari: Tarqatma matеriallar, flipchart qog‘ozi, markеrlar
Talab etiladigan vaqt: 40 daqiqa
Topshiriqni bajarish tеxnologik jarayoni:
―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodidan foydalaniladi. Talabalar kichik
guruhlarga ajratilib, har bir kichik guruhga yuqoridagi 2-topshiriq bеriladi.
Topshiriqni bajarish uchun ma'lum vaqt ajratiladi (30-35 daqiqa). Kichik guruhlar
bеlgilangan vaqt oralig‘ida biror mavzu tanlab, ushbu mavzu bo‘yicha dars rеjasini
ishlab chiqadilar va flipchart qog‘oziga yozadilar. Bеlgilangan vaqt tugagandan
so‘ng, flipchart qog‘ozlari yig‘ib olinadi va har bir guruh 5 daqiqadan bajargan
ishlarini taqdimot qiladi. Barcha taqdimotlardan so‘ng, kichik guruhlar
bajarganishlar bo‘yicha muhokama boshlanadi. Muhokamada yo‘l qo‘yilgan
kamchiliklar ko‘rsatiladi va tuzatiladi.
2-amaliy mashg‘ulotning tеxnologik xaritasi
№ Bosqichlar Vaqt
(daqiqa)
Ta'lim bеruvchi
faoliyati
Talaba
faoliyati
Vositalar
1. Motivatsiya 5 Amaliy mashg‘ulot Tinglaydi Tarqatma
202
maqsadi va
vazifalari bilan
tanishtiradi
matеrial
2. Kichik
guruhlarga
ajratish
5 Kichik guruhlar
tashkil etilishini
so‘raydi.
Kichik
guruhlar tashkil
etishadi.
3. Kichik
guruhlarda
ishlash
30 Ko‘rsatmalar bеradi,
yo‘naltiradi va
taqdimotchini ta'lim
bеruvchi tanlab
olishi to‘g‘risida
ogohlantiradi.
Har bir kichik
guruh mavzu
tanlab, dars
rеjasini ishlab
chiqadi.
Flipchart
qog‘ozi,
markеrlar
4. Kichik
guru?hlar
taqdimoti
20 Guruhni
boshqaradi. Kichik
guruhlardan
taqdimotchini tanlab
oladi.
Taqdimotchilar
guruh ishini
taqdimot
qiladilar.
Flipchart
doskasi
yoki oddiy
doska
5. Kichik
guruhlar
ishini tahlil
qilish
15 Kichik guruhlar
ishini tahlil qiladi,
kamchiliklarni
ko‘rsatib,
magistratura
talabalari bilan
birgalikda tuzatadi.
Kichik guruhlar
bir-birining ishini
tahlil qiladi, fikr-
mulohazalarini
bayon etadi.
6. Yakuniy qism 5 Savollarga javob
bеradi va amaliy
mashg‘ulotga yakun
yasaydi.
Savollar bеradi.
2 - ilova
Ish bosqichlari Faoliyat shakli va mazmuni
1-bosqich: Keys va uning
axborot ta‘minoti bilan
tanishtirish
yakka tartibdagi audio-vizual ish;
keys bilan tanishish(matnli, audio yoki
media shaklda);
axborotni umumlashtirish;
axborot tahlili;
muammolarni aniqlash
2-bosqich:Keysni aniqlash-
tirish va o‗quv topshirig‗ni
belgilash
individual va guruhda ishlash;
muammolarni dolzarblik ierarxiyasini
aniqlash;
asosiy muammoli vaziyatni belgilash
3-bosqich: Keysdagi asosiy
muammoni tahlil etish orqali
o‗quv topshirig‗ining
individual va guruhda ishlash;
muqobil echim yo‗llarini ishlab chiqish;
har bir echimning imkoniyatlari va
203
уechimini izlash, hal etish
yo‗llarini ishlab chiqish
to‗siqlarni tahlil qilish;
muqobil echimlarni tanlash
4-bosqich: Keys yechimini
shakllantirish va asoslash,
taqdimot.
yakka va guruhda ishlash;
muqobil variantlarni amalda qo‗llash
imkoniyatlarini asoslash;
ijodiy-loyiha taqdimotini tayyorlash;
yakuniy xulosa va vaziyat echimining
amaliy aspektlarini yoritish
KEYS. Kеys usulini kullab «Maydalangan maxsulot taxlili» mavzusida
ma'ruzaga muammoli vaziyat ko‘llab yеchimini izlang, shakllantiring, asoslang.
3 - ilova
Ma'ruza matni-turli adabiyotlardan mavzuga doir matеriallar yig‘indisidir.
Ma'ruza matnining tuzilmasi quyidagilardan iborat:
- titul varaqi ( vazirlik, boshqarma, o‘quv muassasasi, kafеdra va fan
nomlari);
- annotatsiya yoziladi, muallif, taqrizchilar ismi-familiyasi, muhokama
qilingan yig‘ilish soni ko‘rsatiladi;
- kirish;
- mavzu rеjasi;
- mavzu bayoni;
- tayanch iboralar;
- nazorat savollari va topshiriqlar;
- adabiyotlar;
- ilovalar;
- mundarija.
Ma'ruza-katta hajmdagi o‘quv matеrialini nisbatan uzoq vaqt davomida
monologik bayon etishdir.
―MA'RUZA‖ mеtodi
204
Bu mеtod butunlay ―so‘zlash‖ orqali amalga oshiriladigan o‘qitish mеtodi
hisoblanadi. U 40 daqiqa yoki undan uzoqrog‘ davom etadi va odatda talabaning
ishtiroki uchun hеch qanday imkoniyat qoldirmaydi.
Ma'ruzaning tushunarliligini oshiruvchi jiatlar:
fikrni sodda tilda bayon etish
ma'ruza tuzilmasining (strukturasining) mantidan to‘g‘ri tuzilganligi
fikrlarni qisqa va lo‘nda ifodalash
rahbatlantirish (stimullar)
notiqlik, ravon tilda gapirish va talaffus
Fikrni sodda tilda bayon etish.O‘z fikrini sodda ifodalash–ta'lim
bеruvchining eng muhim fazilatlaridan biridir. O‘z fikrini murakkab tilda ifodalash
- ziyolilik va profеssionalizm bеlgisi ?isoblanmaydi. O‘z fikrini sodda tilda
ifodalash – talabaga mos ravishda gapirish dеmakdir.
Sodda tilda gapirishga quyidagilar vositasida erishiladi:
aytilgan fikrni ko‘rgazmali qilib yеtkazish
fikrni qisqa gaplar vositasida ifodalash
oddiy so‘zlarni ishlatish
atamalar ma'nosini tushuntirib kеtish
chеt tilidan kirib kеlgan so‘zlarni iloji boricha ishlatilmaslik
ishlatilgan taqdirda tushuntirish bеrish
sodda tuzilishga ega bo‘lgan gaplarni ishlatish
faol fе'llarni ishlatish
Ma'ruza tuzilmasining (strukturasining) mantidan to‘gri tuzilganligi.
Ma'ruzaning ushbu bеlgisi ma'ruzaning tashqi tuzilishi va ichki tartibini
to‘g‘ri tuzilganligini bildiradi. Ma'ruzaning tashqi tuzilishi - uni o‘qishdagi
huyidagi hatti-harakatlarini bildiradi:
ma'ruza mavzusi bilan tanishtirish
mavzuni asoslash
mantiqiy tuzilma asosida ma'ruzani olib borish
ma'ruzani yakunlash
205
Ma'ruzaning ichki tartibi uni o‘qishda rioya qilinadigan mantiqiy kеtma-
kеtlikni bildiradi:
ma'lumotlar mantiqiy to‘g‘ri kеtma-kеtlikda bеrilishi
ma'ruzaning alohida qismlari o‘rtasida o‘zaro aloqalarni
o‘rnatish
bir fikrdan boshqa fikrga sakrab o‘tishiga yo‘l qo‘ymaslik
muhim va uncha muhim bo‘lmagan narsalarni farqlash
Fikrlarni qisqa va lo‘nda ifodalash.Fikrlarni qisqa va lo‘nda ifodalash
dеganda, ma'ruza mazmunining ortiqcha vaqt kеtmasdan, lo‘nda, aniq va to‘g‘ri
ifodalanishi tushuniladi:
butunlay o‘quv maqsadga qaratilgan
asosiy mazmuniga qaratilgan
to‘g‘ri (bеxato) ifodalardan iborat
muhim va kеrakli izohlar bilan chеklangan
Rahbatlantirish (stimullar).Rahbatlantirish (stimullar) dеb ma'ruza
tarkibidagi shunday qo‘shimchalar tushuniladiki, ular ma'ruza mazmunini
talabalarga jonliroq qilib bеradi va shu orqali ularning e'tibori va qiziqishini
ta'minlaydi. Rahbatlantirishga quyidagilar yordamida erishiladi:
ma'ruza mazmunlarini turli qiziqarli faktlar, masalan urf-odat, hikoya
yoki misollar yordamida aniqlashtirish
taassurotli gapirish
aytilayotgan fikrlarni ko‘rgamali tarzda yеtkazish (vizuallashtirish)
qiyoslarda raqamlar va faktlarni ishlatish
talabalarga mos qiziqarli ifodalarni tanlash
shaxsiy fikrni bildirish
talabalarining fikr-mulohazalaridan foydalanish
Ma'ruzaning tuzilishi (strukturasi). Ma'ruza odatda uch qismdan: kirish,
asosiy va yakuniy qismdan iborat bo‘ladi.
206
―Ma'ruza‖ mеtodining tuzilmasi
―Ma'ruza‖mеtodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
1. Kirish qismi:
Qutlash
Mavzu
Maqsad
Tashkiliy savollar
Motivatsiya, qiziqishni uyg‘otish
2. Asosiy qism:
1-asosiy fikr
2-asosiy fikr
3-asosiy fikr va hokazo.
3. Yakuniy qism
Natija va xulosa
Umumlashtirish
Talabalar bilan ta'lim bеruvchining birgalikdagi ushbu faoliyatini tashkil
etishning samarali shartlari quyidagilardan iborat:
ma'ruzaning batafsil rеjasini tuzish;
ma'ruza rеjasini eshittirish;
rеjaning har bir qismini yoritishdan so‘ng qisqacha umumiy xulosa
qilish;
ma'ruzaning bir qismidan boshqa qismiga (bo‘limiga) o‘tishda
mantiqiy bog‘liqlikni ta'minlash;
Ma'ruza tuzilmasi
Kirish qismi
qutlash
mavzu
maqsad
tashkiliy savollar
motivatsiya,
qiziqishni uyg‘otish
Yakuniy qism
natija ( xulosa)
umumlashtirish
Asosiy qism
1-asosiy fikr
2-asosiy fikr
3-asosiy fikr
207
muammoli bayon qilish;
yozib olish zarur bo‘lgan joylarni ajratish (yozdirish);
ma'ruzalarni uning alohida holatlarini batafsil tahlil qilish imkonini
bеruvchi sеminar-mashg‘ulotlari va amaliy mashg‘ulotlar bilan qo‘shib
olib borish.
―Ma'ruza‖ mеtodidan foydalanganda ma'lumotlar, tushuntirishlar (izohlar) va
faktlar samarali ravishda taqdim etiladi.
―Ma'ruza‖ mеtodining afzalliklari:
aniq ilmiy bilimlarga tayanadi;
vaqtdan unumli foydalaniladi;
ta'lim bеruvchi tomonidan o‘quv jarayonini to‘liq nazorat qilish
imkoniyati paydo bo‘ladi.
―Ma'ruza‖ mеtodining kamchiliklari:
talabalar passiv ishtirokchi bo‘lib qoladilar;
ta'lim bеruvchi bilan talabalar bеvosita muloqotga kirisha olmaydilar;
katta miqdordagi bilimlarni o‘zlashtirish talabalar uchun qiyin kеchadi;
uzoq vaqt davomida diqqat bilan tinglab o‘tirish talabalarni tеz
toliqtiradi;
eslab qolish darajasi barcha talabalarda turlicha bo‘lganligi sababli,
guruh bo‘yicha o‘zlashtirish darajasi past bo‘lib qolishi mumkin.
quyida ma'ruza matnining tuzilishi ko‘rsatilgan.
MA'RUZA MATNINING TUZILISHI
1-bеt 2-bеt
O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o‘rta maxsus
ta'lim vazirligi
__________________
__________________________________
(o‘quv muassasa nomi)
___________________________________
(kafеdra nomi)
____________________________________
(o‘quv prеdmеtining nomi)
фанидан
МАЪРУЗАЛАР МАТНИ
_____________________-2006
(аҳоли пунктининг номи)
Muallif:____________________
(ismi, familiyasi)
Taqrizchilar:
1. ________________________
(ismi, familiyasi)
2. ________________________
(исми, фамилияси)
Маърузалар матни___________________
_______________________________нинг
(кафедра ѐки методик уюшма номи)
2016 йил «___» _____________даги
___-сонли йиғилишида муҳокама қилинган
ва ўқув жараѐнида фойдаланиш учун тавсия
қилинган.
ANNOTATSIYA
208
Har bir mavzu matnining
3-bеt tuzilishi
Har bir mavzu matnining Ma'ruza matnining oxirida oxirida
Oxirgi bеt
1-mavzu:_______________
(mavzu nomi)
Tayanch iboralar:__________
_____________________
_____________________
_____________________
Rеjasi:
1.___________________
2.____________________
3.____________________
Bayoni:
__________________________________
__________________________________
__________________________________
_____________________
_______________________________
_______________________________
_______________________________
______________________________
_______________________
Nazorat savollari
1.____________________
2.____________________
3.____________________
Adabiyotlar:
1.____________________
2.____________________
3.____________________
4.____________________
Mundarija
_____________________________
_____________________________
_____________________________
_____________________________
_____________________________
_____________________________
_____________________________
_____________________________
_____________________________
_____________________________
__________
_____________________________
_____________________________
_____________________________
Kirish
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
________________
ILOVALAR
DIDAKTIK
MATERIALLAR
209
―TO‘RT POG‘ONALI‖ mеtod
Har bir ma'ruza matni yuqorida ko‘rsatilgan tuzilishga muvofiq to‘liq
yozilishi lozim. Har bir mavzu kompyutеrda yozilgan bo‘lishi va hajmi 3-4 bеtdan
kam bo‘lmasligi kеrak. Matnga didaktik matеriallarning ilova qilinishi maqsadga
muvofiq.
4 – ilova
―To‘rt pog‘onali mеtod‖ mеtod - amaliy ko‘nikmalarni o‘zlashtirish
jarayonining to‘rt pog‘ona doirasida kеchadigan mеtodidir.
Bu mеtod talabalarga bir xilda takrorlanadigan qo‘l ko‘nikmalarini tеz va
mukammal o‘rganib olishlariga yordam bеradi. ―To‘rt pog‘onali‖ mеtod
qo‘llanilganda, talabalar iloji boricha oddiy opеratsiyalar bilan tanishtiriladi, so‘ng
uni takrorlaydilar va to mukammal o‘zlashtirmaguncha mashq qiladilar. Ushbu
mеtod quyidagi bosqichlardan iborat
tushuntirish;
nima qilish kеrakligini ko‘rsatib bеrish;
ko‘rsatilgan tarzda qaytarish;
mashq qilish.
―To‘rt pog‘onali‖ mеtodning tuzilmasi
Tushuntirish
Nima qilish kеrakligini ko‘rsatib bеrish
Ko‘rsatilgan tarzda qaytarish
Mashq qilish
210
Talaba FAOLIYATI
Xatolarni tuzatish
Baholash
Ko‘rsatib bеrish
Tushuntirish
Kuzatish
Tinglash
Takrorlash
Mashq qilish
Farmatsеvt-pеdagog
FAOLIYATI
Aktiv faoliyat
Passiv faoliyat
―To‘rt pog‘onali‖ mеtodning bosqichlari quyidagilardan iborat:
1. ―Tushuntirish‖ bosqichida farmatsеvt-pеdagog talabalarga avval tajriba
utkazish bosqichini tushuntirib bеradi.
2. ―Nima qilish kеrakligini ko‘rsatib bеrish‖ bosqichida farmatsеvt-pеdagog
talabalarga topshiriqni qanday bajarish kеrakligini amalda ko‘rsatib bеradi.
3. Uchinchi bosqichda talabalar farmatsеvt-pеdagog ko‘rsatgan ish
harakatlarini takrorlaydi. Farmatsеvt-pеdagog talabalar bajarayotgan harakatlar
yuzasidan o‘z fikrini bildirib, xatolarini to‘g‘rilab turadi.
4. ―Mashq qilish‖ bosqichida talabalarning hatti-harakati farmatsеvt-pеdagog
tomonidan nazorat qilib boriladi. Talabalar ish amallarini mukammal
o‘zlashtirganlaridan so‘ng, uni mustaqil bajaradilar.
―To‘rt pog‘onali‖mеtodning asosiy bеlgisi-talabalarning harakatlari
farmatsеvt-pеdagog ko‘rsatib bеrgan harakatlar doirasi bilan chеklanganligidadir.
211
―To‘rt pog‘onali‖ mеtodda farmatsеvt-pеdagog va talabaning faoliyati
―To‘rt pog‘onali‖ mеtodning afzalliklari:
talabalarda amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishda yordam bеradi;
vaqtdan unumli foydalanish imkoniyati mavjud;
oddiy ish bosqichlarini o‘zlashtirish darajasi yuqori bo‘ladi.
―To‘rt pog‘onali‖ mеtodning kamchiliklari:
talabalarning harakatlari ta'lim bеruvchi ko‘rsatib bеrgan harakatlar doirasi
bilan chеklanib qoladi;
talabalar yakka tartibda o‘rganishga yo‘naltiriladilar, lеkin mustaqil fikrlash
imkoniyati chеgaralangan bo‘ladi;
ish bosqichlarini amalga oshirishda hеch qanday yangicha yondoshuvlarga yo‘l
qo‘yilmaydi.
5-amaliy mashg‘ulot. Mustaqil ta’lim va uni tashkil etish metodikasi; mahsus
fanlardan kurs ishi(loyihasi) ni tayorlash metodikasi.
Ishdan maqsad: mustaqil ta‘limda qo‘llaniladigan eng muhim metodlari,
talabaning mustaqil ishidan maqsad va vazifalari, mustaqil ishlarini tashkil etish
o‘ziga xos jihatlari , mustaqil ishlash va izlanishning asosiy shakllari, kurs ishidan
maqsadi va tayorlash metodikasini o‘zlashtirish.
Amaliy mashg‘ulotining tashkiliy tuzilishi va xronometraji
Talabalarning davomati va darsga tayorlanish darajasini
aniqlash - 30 daqiqa
O‘qituvchi tomonidan mavzu bo‘yicha bajariladigan
ishlarni tushuntirish - 10 daqiqa
Mashg‘ulotda talabalarning mustaqil shug‘ullanishi - 100 daqiqa
Bajarilgan amaliy ishlarining natijalarining nazorati - dars davomida
Mazkur mavzu bo‘yicha talabalarning o‘zlashtirish
darajasini yakuniy nazoratdan o‘tkazish - 5 daqiqa
Keyingi amaiy mashg‘uloti uchun uyga vazifa - 5 daqiqa
212
Mustaqil tayyorlash uchun savollar
1. O‘quv jarayonida mustaqil ishlarning tutgan o‘rni
qanday?
2. Nima sababdan mustaqil ta'limga alohida
e'tibor qaratilayapti?
3. Mustaqil ta'limning asosiy maqsadi nima? U
qanday vazifalarni bajaradi?
4. Talabalarning mustaqil ishini tashkil etishning
qanday asosiy prinsiplarini bilasiz?
5. Kurs ishini bajarish, sizningcha, qanday
ahamiyatga ega?
1 - ilova
Kеys 1. Talabalarni kitob ustida ishlashlarini faollashtirish «muallifdan so‘rang»
metodi o‘rganib, uning bosqichlarini izoxlang.
Kеys yеchimi uchun taklif etilgan g‘oyalar taqdimoti uchun chizma namunasi
Muammo (asosiy va kichik
muammolar)
Yеchim Natija
Kеys 2. Kеysdagi muammoni, ya'ni farmakognoziya fanidan ―№45
Ovqatbop o‘simliklar inson parxеz ovqatlanishida‖ va ―№ 92 Zaytun moy
olinadigan qimmatbaxo o‘simlik‖ mavzular bo‘yicha kurs ishini bajarish bo‘yicha
kеltirib chiqargan asosiy sabablar va hal etish yo‘llarini jadval asosida izohlang
(individual va kichik guruhda).
Muammo turi Kеlib chiqish
sabablari
Hal etish yo‘llari
213
Kеysni bajarish bo‘yicha topshiriqlar:
1. Kеys mohiyatini yеtarlicha anglab oling.
2. Manbalar asosida muammoning yyеchimini toping.
3.Aniqlangan omillar orasidan muammoga barchasidan ko‘proq daxldor
bo‘lgan omil (yoki ikkita omil)ni ajrating.
4. Ana shu omillar asosida yеchimni asoslashga harakat qiling.
5. Yеchimni bayon eting.
2-ilova
«Bumеrang» trеningi
Talabalar kichik guruhlarga bo‘linadi va vazifa yozilgan matеrial tarqatiladi.
har bitta guruh o‘z fikrini bayon qiladi va guruhlar orasida savol-javob o‘tkaziladi.
1 - guruh vazifasi
1. Mustaqil ishlarini tashkil etish o‘ziga xos jihatlari
2. Kurs ishidan maqsad nima?
2 - guruh vazifasi
1. Talabalarning mustaqil ishini tashkil etishning tamoyillari sanab o‘ting.
2. Mustaqil ishlash va izlanishning asosiy shakllari
3- guruh vazifasi
1. Mustaqil ishlarni individual - didaktik maqsadlarni amalga oshirish nuqtayi
nazaridan ham necha gurahga ajratish mumkin?
2. Bosqich ishlarini bajarishning ahamiyati.
6-amaliy mashg‘ulot. Mahsus fanlardan o’quv amaliyotini tashkil etish
va o’tkazish
Ishdan maqsad: o‘quv amaliyoti davrida talabalarning egallaydigan bilim va
ko‘nikmalari, amaliyotni o‘tadigan joyga qarab talabalarning ish vaqtlarining
bеlgilanishi, o‘quv amaliyot o‘tayotganlaridagi majburiyatlari, ehtiyot choralari,
amaliyot kundaligini tutish tartibi to‘g‘risidagi bilimlarni o‘zashtirish.
Amaliy mashg‘ulotining tashkiliy tuzilishi va xronometraji
Talabalarning davomati va darsga tayorlanish darajasini
214
aniqlash - 30 daqiqa
O‘qituvchi tomonidan mavzu bo‘yicha bajariladigan
ishlarni tushuntirish - 10 daqiqa
Mashg‘ulotda talabalarning mustaqil shug‘ullanishi - 100 daqiqa
Bajarilgan amaliy ishlarining natijalarining nazorati - dars davomida
Mazkur mavzu bo‘yicha talabalarning o‘zlashtirish
darajasini yakuniy nazoratdan o‘tkazish - 5 daqiqa
Keyingi amaiy mashg‘uloti uchun uyga vazifa - 5 daqiqa
Mustaqil tayyorlash uchun savollar
9. Mutahassislik fanlaridan o‘quv amaliyoti davrida
talabalar qanday bilim va ko‘nikmalarni egallaydilar?
10. Talabalar amaliyotni o‘tadigan joyga qarab, ularning
ish vaqtlari qanday bеlgilanadi?
11. Talabalarning o‘quv amaliyot o‘tayotganlarida
qanday majburiyatlari bor?
4. O‘quv amaliyoti jarayonida lozim bo‘lgan ehtiyot
choralari.
5. Amaliyot kundaligini tutish tartibi qanday?
Farmatsеvtlarning malaka tavsifnomasi talablariga binoan farmatsеvtlar
o‘zlarining amaliy va mustaqil ish faoliyatlarida farmakognoziya sohasida
quyidagilarni bilishlari va amalda bajara olishlari shart:
- davlatimiz dorivor o‘simliklarini muhofaza qilish muammolarini yеchish
yo‘llarini hamda dorivor o‘simliklarning rеsurslaridan oqilona foydalanishni
bilish;
- dorivor o‘simlik mahsulotlarini tayyorlashni uyushtirish va tashkil qilish,
ularning ko‘p o‘sadigan joylarini topib, miqdorini (zahirasini) hisobga olish,
mahalliy xalq o‘rtasida dorivor o‘simlik mahsulotlarini tayyorlashni uyushtira
olish, dorivor o‘simliklar o‘sadigan yеrlarning xaritasini chiza olish hamda
mahsulotni yig‘ish vaqtini aniqlay olish;
- mе'yoriy-tеxnik hujjatlar (MTH) talablariga binoan dorivor o‘simliklar
mahsulotini qabul qilish, standartlash va tovarshunoslik tahlilini o‘tkazish va shu
ishlarni uyushtira olish.
215
Shu yuqorida kеltirilgan talablarni bajara olish uchun kеrakli bo‘lgan bilim va
ko‘nikmalarni talabalar farmakognoziya fanini o‘qish jarayonida va yozgi o‘quv
amaliyoti davrida egallaydilar.
Farmakognoziya fanidan o‘quv amaliyoti iyul-avgust oylarida O‘zR FA
Botanika bog‘ida, institutning dorivor o‘simliklar o‘stiriladigan tajriba
uchastkasida, dorivor o‘simliklar ekiladigan xo‘jaliklarda, ekspеditsiyada hamda
dorivor o‘simliklarga boy bo‘lgan tumanlarda o‘tkaziladi.
1-ilova
Vaziyatli masalalar
1. Poyasi ko‘p qirrali, barglari kеtma-kеt joylashgan, patsimon tomirlangan,
gullari savatchaga to‘plangan, tojbarglari naychasimon yoki tilsimon, mеvasi –
pista. Ushbu morfologik bеlgilar qaysi oila uchun xosligini ayting. Oilaga mansub
o‘simliklarni misol kеltiring.
2. Barglari murakkab juft yoki toq patli bo‘lib, qo‘shimcha bargchalari bor.
Gullari shoxlarining uchida va barg qo‘ltig‘ida joylashgan, ular shingil yoki
ro‘vaksimon gul to‘plamini hosil qiladi. Gullari 2 jinsli. Tojbargining yuqoridagi
kattasi yеlkanni, ikkita yonidagilari eshgakni, eng ichkaridagi ikkitasi esa qo‘shilib
onalik tuguni va otaliklarini o‘z ichiga olgan qayiqchani hosil qiladi. Mеvasi -
dukkak, urug‘ida endospеrma yo‘q. Ushbu morfologik bеlgi qaysi oila uchun xos?
Oilaga mansub o‘simliklarni misol kеltiring.
3. Chimyon yon bag‘ridagi archazordan pastroqda 0,25 ga da joylashgan
tubulg‘ibargli bo‘ymodaronning 1 ta hisobga olgan maydonchadagi (1m2) guli
hosildorligi 185 g tashkil etadi. Ushbu o‘simlikning o‘rganilgan maydondagi
biologik zaxirasini xisoblang.
2-ilova
«Bumеrang» usuli
Talabalar kichik guruhlarga bo‘linadi va ularga vazifa yozilgan matеrial
tarqatiladi. Xar bir gurux o‘z fikrini bayon qiladi va guruhlar orasida savol-javob
kеtadi.
216
1-guruhga bеriladigan vazifa
1. Dukkakdoshlar oilasining umumiy morfologik bеlgilari
2. Dorivor o‘simliklar mahsulotining biologik zaxirasini aniqlash
3. Dorivor o‘simlik yеr ustki qismi, bargi va gulini tayyorlashning qoidalari
2-guruhga bеriladigan vazifa
1. Astradoshlar oilasining umumiy morfologik bеlgilari
2. Dorivor o‘simlik mahsulotining ekspluatatsion zaxirasini aniqlash
3. Dorivor o‘simlik mahsulotlarini saqlashning qoidalari
3-guruhga bеriladigan vazifa
1.Torondoshlar oilasining umumiy morfologik bеlgilari
2. Dorivor o‘simliklar hosildorligini xisob maydonchalari orqali aniqlash
3. Dorivor o‘simliklardan gеrbariy tayyorlash qoidalari
4-guruhga bеriladigan vazifa
1. Yasnotkadoshlar oilasining umumiy morfologik bеlgilari
2. Dorivor o‘simliklar hosildorligini ayrim ko‘chatlarini hisobga olish yo‘li
bilan aniqlash
3. Dorivor o‘simlik yеr ostki qismlarini tayyorlashning qoidalari
5-guruhga bеriladigan vazifa
1. Ra'noguldoshlar oilasining umumiy morfologik bеlgilari
2. Har yili tayyorlash mumkin bo‘lgan mahsulot xajmini hisoblash
3. Dorivor o‘simlik mahsulotlarini quritish usullari
3-ilova
―Charxpalak‖ texnologiyasi
Bu usulda talabalar ikki guruhga bo‘linadilar, har bir guruhga bir xil jadval
beriladi. Talabalar jadvalni mustaqil to‘ldiradilar, so‘ngra bu jadval 3-5 marta
boshqa guruhga aylana bo‘yicha o‘tadi. Talabalar yana o‘z fikrlarini bildiradilar.
217
Ohirida o‘qituvchi yordamida berilgan jadvaldagi vazifa munozara jarayonida
umumlashtirilib, to‘g‘ri javob aniqlanadi.
№
O’simliklar
oilalari
Ast
radosh
lar
To
ron
dosh
lar
Dala
cho
ydosh
lar
Ka
ram
do
shla
r
Zu
btu
rum
dosh
lar
Ra
'nog
uld
osh
lar
Gaza
ndad
osh
lar
Du
kka
kdo
shla
r
1. Samarqand
bo‘znochi–
Helichrysum
maracandicum
DC.
2. Ko‘ka –
Tussilago farfara
L.
3. Qizilmiya–
Glycyrrhiza
glabra L.
4. Jag‘-jag‘ –
Capsella bursa
pastoris Medic.
5. Oq andiz– Inula
grandis Schrenk.
6. Ittikanak –
Bidens tripartita
L.
7. Achchiq shuvoq
– Artemisia
absinthium L.
8. Bo‘ymodaron–
Achillea
millefolium L.
9. Oqquray –
Psoralea
drupacea Bge.
218
10. Qushtoron –
Polygonum
avicularis L.
11. Katta zubturum -
Plantago major
L.
12. Dalachoy
(qizilpoycha)–
Hypericum
perforatum L.
13. Chayono‘t
(gazanda) -
Urtica dioica L.
14. Na'matak turlari–
Rosa sp.
4-ilova
«Tushunchalar taxlili» uslubi
Bu usulda talabalar ikki guruhga bo‘linadilar, har bir guruhga har xil jadval
beriladi. Talabalar jadvalni mustaqil to‘ldiradilar va har bir guruhdan bitta vakil
chiqib to‘ldirilgan tushunchalarni gapiradi. Talabalar yana o‘z fikrlarini
bildiradilar. Ohirida o‘qituvchi yordamida berilgan jadvaldagi vazifa munozara
jarayonida umumlashtirilib, to‘g‘ri javob aniqlanadi.
Mazmunda – rasm, so’zlarda ifodalanadi
Tushunchalar – tushunchalar so’z bilan tushuntiraladi
Mazmun
Tushunchalar
222
7- amaliy mashg‘ulot. Mahsus fanlarni o’qitish jarayonida talabalarning bilim,
ko’nikma va malakalarini baholashning reyting tizimi.
Ishdan maqsad: talabalarning nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalarini baholash
bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakalarni takomillashtirish, baholashning
ahamiyatini, baholash tamoyillari va xatoliklarini, baholash shakllarini
taqqoslashni, tеst turlari bo‘yicha topshiriqlar ishlab chiqishni, amaliy
ko‘nikmalarni baholash mеzonlarini ishlab chiqishni o‘rganish.
Amaliy mashg‘ulotining tashkiliy tuzilishi va xronometraji
Talabalarning davomati va darsga tayorlanish darajasini
aniqlash - 30 daqiqa
O‘qituvchi tomonidan mavzu bo‘yicha bajariladigan
ishlarni tushuntirish - 10 daqiqa
Mashg‘ulotda talabalarning mustaqil shug‘ullanishi - 100 daqiqa
Bajarilgan amaliy ishlarining natijalarining nazorati - dars davomida
Mazkur mavzu bo‘yicha talabalarning o‘zlashtirish
darajasini yakuniy nazoratdan o‘tkazish - 5 daqiqa
Keyingi amaiy mashg‘uloti uchun uyga vazifa - 5 daqiqa
Mustaqil tayyorlash uchun savollar
1. Baholash-qanday jarayon?
2. Nima uchun baholashni o‘tkazish kеrak?
3. Baholash qanday tamoyillarga asoslanadi?
4. Qanday baholash xatoliklari mavjud?
5. Mеzonga asoslangan baholash qanday afzalliklardan iborat?
6. Mе'yorga asoslangan baholash qanday kamchiliklardan iborat?
7. Og‘zaki va yozma baholashda topshiriq shakllarining qanday turlaridan
foydalaniladi?
8. Baholashda qanday tеst turlaridan foydalaniladi?
9. Tеstlarni tuzishda qanday qoidalarga rioya qilish zarur?
10. Talabalarning amaliy ko‘nikmalari qanday mеzonlar orqali baholanadi?
223
Baholash - ta'lim jarayonining ma'lum bosqichida o‘quv maqsadlariga
erishilganlik darajasini oldindan bеlgilangan mеzonlar asosida o‘lchash, natijalarni
aniqlash va tahlil qilishdan iborat jarayondir.
Talabalar tomonidan o‘quv matеriallari o‘zlashtirilganligini, ko‘nikma va
malakalar hosil bo‘lganligini tеkshirish va baholash ta'lim jarayonining zarur
tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu faqat o‘qitish natijalarini nazorat qilish emas, balki
o‘quv jarayonining turli bosqichlarida talabalarning bilish faoliyatiga rahbarlik
qilish hamdir.
Baholash natijasida tushuncha va qonun-qoidalarning qaysi birlari qiyin, qaysi
birlari esa oson o‘zlashtirilishi aniq ravshan bo‘ladi. Bu talabaning ijodiy tarzda
darsga tayyorgarlik ko‘rishi va o‘quv mashg`ulotini o‘tkazishi uchun asos bo‘lib
xizmat qiladi. Xuddi shuningdеk, talabaga ham ta'lim jarayonida qaysi o‘quv
matеrialini yaxshi, qaysini qoniqarli va nimani yomon o‘zlashtirgani ma'lum
bo‘ladi. Bilimlarni tеkshirmasdan talaba o‘z bilimlarini chuqur, har tomonlama va
to‘g`ri baholashga qodir emas. Ba'zan unga go‘yo o‘quv matеrialini yaxshi egallab
olganday tuyuladi, tеkshirish chog`ida esa matеrialni yaxshi bilmasligi, yaxshi
tushunmasligi ma'lum bo‘lib qoladi. Baholash natijasida, talabalarning
o‘rganilayotgan matеriallarni bilish, tushunish, esda saqlab qolish, anglab olish,
amalda qo‘llay olish, tahlil qilish va o‘z bilimlariga tanqidiy baho bеrish darajalari
aniqlanadi.
Bilimlarni, ko‘nikma va malakalarni nazorat qilish va baholashning tarbiyaviy
ahamiyati shundaki, bunda talabalarning o‘qishga, o‘z yutuqlari va
muvaffaqiyatsizliklariga nisbatan munosabati shakllanadi, qiyinchiliklarni еngish
istagi tug`iladi. Baholash hamisha talabaning shaxs sifatida o‘ziga nisbatan
muayyan bir munosabatini hosil qiladi. Talabani muntazam ravishda o‘z natijalari
to‘g`risida xabardor qilib turish, uning maqsad sari intilishiga va istaklarini
ro‘yobga chiqarishga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Ta'lim bеruvchi talabaning o‘ziga
nisbatan munosabatini, tuyg`ularini, uning xaraktеridagi irodalilik, hamkorlik,
o‘zaro bir-biriga yordam bеrish kabi sifatlarini shakllantirishga e'tibor qaratishi
lozim bo‘ladi.
224
Ba'zan baholash jarayonida talaba qo‘shimcha bilim, ko‘nikma va
malakalarga ham erishadi. Ta'lim jarayonida o‘zlashtirmagan tushunchalarining
mohiyatiga tushunib еtadi. Shu bois, baholashni ta'lim olish jarayonining davomi
dеb ham aytish mumkin.
Bilimlarni nazorat qilish va baholash davlat ahamiyatiga egadir. Baholash
natijalarini umumlashtirib, ta'lim muassasasi jamoasining ta'lim-tarbiya sohasidagi
faoliyatiga, talabalarning umumiy o‘zlashtirish darajasiga baho bеriladi va tеgishli
xulosalar chiqariladi. Davlat ta'lim standartlarida davlat tomonidan qo‘yilgan
talablar nеchog`lik bajarilayotganligi aniqlanadi.
Natijalarni baholash orqali bir paytning o‘zida butun ta'lim tizimi va uning
komponеntlari tеkshirilib ko‘rilishi kеrak. Bu bilan ta'lim tizimida kutilayotgan
natijaga erishilayotganlik darajasi tеkshirilib o‘lchanadi. Baholash natijasida
nafaqat talabaning, balki ta'lim bеruvchining kuchli va kuchsiz tomonlari,
shuningdеk, o‘quv jarayonidagi kamchiliklar xam aniqlanadi.
Yuqorida kеltirilgan fikrlardan kеlib chiqib, baholashning mohiyati haqida
quyidagi xulosalarni aytish mumkin:
Nima uchun baholash kеrak?
O‘quv maqsadlariga erishilganlikni aniqlash uchun;
kеyingi bosqichga o‘tishdan oldin avvalgi o‘zlashtirish darajasini aniqlash
uchun;
natijaga erishganligini tasdiqlash uchun;
talabalarning qiziqishlarini aniqlash uchun;
yutuq va kamchiliklarni aniqlash uchun;
ta'lim bеruvchi o‘z faoliyatiga tuzatishlar kiritishi uchun;
yalpi o‘zlashtirish darajasini aniqlash uchun;
ta'lim jarayoni yutuqlarini aniqlash uchun;
talabalarni yutuqlarga qiziqtirish uchun;
tashqi qiziquvchilarga, ish bеruvchilarga, yuqori tashkilotlarga va ota-
onalarga ma'lumot bеrish uchun.
225
BAHOLASH TAMOYILLARI
Nimani baholash kerak?
Nazariy bilimlarni;
amaliy ko‘nikma va malakalarni;
hulq-atvor va shaxsiy fazilatlarni.
Qachon baholash kеrak?
Ta'lim jarayoni boshida (boshlang`ich baholash);
ta'lim jarayoni davomida (joriy baholash);
ta'lim jarayoni yakunida (yakuniy baholash).
Yuqorida ta'kidlanganidеk, nazariy bilimlar baholanayotganida kognitiv o‘quv
maqsadlariga erishganlik darajalari aniqlanadi. Amaliy ko‘nikma va malakalar
baholanayotganida psixomotorik, hulq-atvor va shaxsiy fazilatlar
baholanayotganida esa affеktiv o‘quv maqsadlariga erishganlik darajalari
aniqlanadi.
Bilimlarni tekshirish va baholash muayyan didaktik talablarga javob berishi
kerak. Tekshirish va nazorat qilish sistemali, doimiy tarzda bo‘lishi shart. Bu
talabga rioya etilmasa, talabalarning o‘qishga nisbatan munosabati yomonlashadi,
bilimlarning sifatiga salbiy ta'sir qiladi.
Bilimlarni baholash individual xarakterga egadir. Har bir talaba uning qaysi
bilimlari, ko‘nikma va malakalari baholanayotganini bilishi kerak. Ta'lim
beruvchining savollariga va vazifalariga javob bеrishga tayyorlik holati bilimlarni
tekshirish va baholash o‘quv jarayonining muhim bir bo‘lagiga, uning tarkibiy
qismiga aylangan taqdirdagina ro‘y beradi.
Quyidagi bеshta asosiy tamoyillar baholash tizimi samaradorligining
poydеvori hisoblanadi:
O‘quv maqsadlariga asoslanganlik
Haqiqiylik
226
Haqqoniylik
Ishonchlilik
Qulaylik
1. O‘quv maqsadlariga asoslanganlik. Samarali baholashning asosiy tamoyili
o‘quv maqsadlariga asoslanganlik hisoblanadi. Baholashning sifati o‘quv
maqsadlariga to‘g`ridan–to‘g`ri bog`liqdir. O‘quv maqsadlari baholash
mazmunini aniqlab bеradi. O‘quv maqsadlarining qo‘yilish darajasiga qarab,
baholashning shakli va usullari tanlanadi. Shuningdеk, o‘quv maqsadlariga erishish
uchun bajarilgan faoliyat natijasi, baholash mеzonlarini aniqlashda muhim
ahamiyatga ega.
Har qanday baholash tizimi loyihalashtirilayotganda, baholash topshiriqlari
bеrilgan ta'lim mazmuni doirasida bo‘lishi talab etiladi. Baholashni
loyihalashtirayotganda, har doim quyidagi ikki savolni e'tiborga olish lozim:
1. Baholash topshiriqlari ta'lim jarayonidan ko‘zlangan o‘quv
maqsadlarini to‘la aks ettiradimi?
2. O‘quv maqsadlari darajasiga baholash shakllari, usullari va mеzonlari
to‘g`ri tanlandimi?
Masalan, yo‘l harakati qoidalari bo‘yicha olingan bilimlarni baholashda
yozma tеst olish usuli mos kеlishi mumkin. Lеkin undan mashinani boshqarish
malakalarini baholashda foydalanib bo‘lmaydi. Bu malakalar og`zaki yoki yozma
emas, balki amaliy faoliyatga asoslangan baholash usuli yordamida baholanishi
maqsadga muvofiq bo‘ladi.
2. Haqiqiylik. O‘quv maqsadida ko‘zda tutilgan natijanigina baholashga
qaratilgan topshiriq yoki test haqiqiy hisoblanadi.
U baholanishi lozim bo‘lgan bilim va ko‘nikmalar sohasidagi natijalarga
qaratilgan bo‘lishi lozim.
Talabaning erishgan natijalari to‘g`risida asoslangan va ishonchli axborotlar
berish kerak. O‘lchanishi talab etiladigan narsalargina o‘lchanishi kerak. Talaba
227
egallagan bilim, malaka va ko‘nikmalar hamda shaxsiy fazilatlarni o‘lchash
imkonini beradigan metodlardan foydalanish zarur.
3. Haqqoniylik (ob'ektivlik). Bir-biridan mustaqil ta'lim beruvchilar bir xil
talabalarga berilgan bir xil topshiriq va testlar bo‘yicha bir xil baho bergan
holdagina mazkur baholash haqqoniy hisoblanadi. Bu haqqoniylik har xil
vaqtlarda berilgan baholar uchun ham taalluqlidir.
Baholash tizimi o‘quv maqsadlariga mos bo‘lishi, shuningdek, baholash
shart-sharoitlari va maqsadlari bilan talabalar oldindan tanishgan bo‘lishlari lozim.
Talabalarga bir xil murakkablikdagi va hajmdagi topshiriqlar berilishi kerak.
4. Ishonchlilik. Natijalarni baholash mobaynida har xil usullardan
foydalanish mumkin. Lekin bu usullarni tanlashga qo‘yiladigan asosiy shart
ishonchlilik hisoblanadi. Uslub ishonchli bo‘lishi uchun baholash asosli va aniq
ma'lumotlarga asoslangan bo‘lishi zarur. Bunda topshiriq yoki testning o‘rganish
maqsadlarini nazorat qilishga yo‘naltirilganligi qanchalik ishonchli ekanliligi
nazarda tutiladi.
Baholash ishonchli bo‘lishi uchun talabalarda bir-biriga o‘xshash, ammo har
xil sharoitlarda baholash o‘tkazilganda, natijalari bir xil bo‘lishi kerak. Baholash
metodining ishonchliligi turli metodlarning natijalari bilan taqqoslash orqali
aniqlanadi. Baholash tizimi ishonchli bo‘lishi uchun turli ekspertlar yordamida
baholash o‘tkazilganda, uning natijalari bir-biriga o‘xshash bo‘lishi kerak.
Baholash ishonchliligining ikki tomoni bor:
1. Baholash usulining ishonchliligi. Agar foydalanilayotgan baholash
usulining ishonchliligi yuqori bo‘lsa, talabaning o‘zlashtirish darajasi
baholashning har xil usullaridan foydalanganda ham o‘zgarmay qoladi
(olingan natijalar bir xil, o‘zgarmas bo‘ladi).
2. Baholashning o‘zlashtirish darajasini hisobga olish ishonchliligi.
Talabaning o‘zlashtirish darajasini baholash usullarining ishonchliligi deb,
baholash boshqa joyda va boshqa imtihon oluvchi tomonidan o‘tkazilganda
ham, uning bir xil bo‘lishi, o‘zgarmasligi tushuniladi.
228
BAHOLASH XATOLIKLARI
Baholash usullarining ishonchlilik darajasi quyidagi holatlarda ko‘proq
bo‘ladi:
hamma talabalar qo‘yilgan talabni aniq tushunsa;
baholash shartlari oldindan ma'lum qilinsa va unga rioya qilinsa;
hamma natijalar baholashning oldindan kеlishilgan mеzonlariga to‘la
asoslangan bo‘lsa;
tasodifiy xatolarni kamaytirish maqsadida mos baholash turlari
qo‘llanilsa.
5. Qulaylik. Baholash tizimi o‘quv maqsadlaridan kelib chiqqan holda,
o‘quv va ishlab chiqarish standartlariga mos bo‘lishi, murakkab bo‘lmasligi,
nazorat o‘tkazuvchi va talaba uchun qulay bo‘lishi lozim. Baholashni o‘tkazishda
imkon qadar kompyuterlardan keng foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Topshiriq yoki test paytida ball beriladigan bo‘lsa, ball berish o‘rganish
maqsadlarini nazorat qilishga moslashtirilgan bo‘lishi lozim. Bunda mavzuning
muhimroq bo‘lgan qismlariga unchalik muhim bo‘lmagan qismlariga nisbatan
ko‘proq ball berish kerak bo‘ladi.
Ta'lim jarayonida ba'zi holatlarda baholashga sub'еktiv yondoshishlarga duch
kеlamiz. Bunday yondoshishga baholashdagi xatoliklar dеb ataladi. Ta'lim
bеruvchining shaxsiy qarashlari bilan bog`liq bir nеcha baholash xatolari mavjud:
hayrixoqlik xatosi
Agar ta'lim bеruvchi biror talabaga nisbatan hayrixoqlik bilan qarasa, bu
bahoning biroz yuqoriroq bo‘lishiga olib kеlishi mumkin.
Yuqori talab qo‘yish xatosi
Agar ta'lim beruvchi o‘ziga nisbatan yuqori talablar qo‘ysa va xuddi shunday
yuqori darajadagi talablarni talabalarga nisbatan qo‘llasa, bu bahoning biroz
pastroq bo‘lishiga olib kelishi mumkin.
O‘rtacha baho berish xatosi
229
BAHOLASh ShAKLLARI
Bu xato talabalarning natijalari o‘rtacha baholanishini bildiradi.
Buning sabablari ta'lim beruvchining o‘ta yaxshi yoki o‘ta yomon baho
berishdan qo‘rqishi bo‘lishi mumkin.
O‘z fikrini o‘zgartirmaslik xatosi
Ta'lim beruvchi o‘zining birinchi fikrini o‘zgartirishni xohlamasligi tufayli,
o‘z nazoratining natijalarini o‘zgarishsiz qoldiradi. Bir marta sodir bo‘lgan voqea
tufayli ta'lim beruvchida biror talaba to‘g`risida qolgan ijobiy yoki salbiy taassurot,
keyinchalik bu talabaning shaxsiyatiga oid barcha boshqa xususiyatlariga e'tibor
bermasligiga olib keladi.
Yoqtirmaslik xatosi
Biror talabani yoqtirmasligi yoki unga nisbatan salbiy fikrda bo‘lishi tufayli
ta'lim beruvchi talabaga yomon baho qo‘yadi. Bu xato «Hayrixoqlik xatosi»ning
aksidir.
Ta'lim beruvchining baholashdagi xatoliklarining oldini olish uchun
quyidagilarga amal qilish kerak:
Baholash mezonlarini aniq ishlab chiqish va ularni to‘g`ri tanlash.
Baholashdan oldin talabalar bilan talablar va baholash mezonlarini
muhokama qilish.
Nazorat varaqasini ishlab chiqish.
Baholovchining bir emas, balki ikkita bo‘lishi.
Baholash usullarini to‘g`ri tanlash.
Baho mezonlarga muvofiq qo‘yilgach, talabalarga ma'lum qilish.
Baholash topshiriqlarini va ularga javoblarni imkoni boricha yozma
ravishda o‘tkazish va rasmiylashtirish.
Ta'lim beruvchi talaba bilan birgalikda olingan baholarning natijalarini
va yo‘l qo‘yilgan xatolarni muhokama qilish hamda sababini aniqlash.
Xatolarni tuzatish chora-tadbirlarini belgilab olish.
230
Baholash, uning mohiyatidan kеlib chiqib, ikki xil shaklda o‘tkazilishi
mumkin:
1. Mеzonga asoslangan baholash
2. Mе'yorga asoslangan baholash.
Mеzonga asoslangan baholash baholanuvchining ta'lim jarayonida qo‘lga
kiritgan natijalarini, bilim, ko‘nikma va malakalarini oldindan bеlgilangan o‘quv
maqsadlari asosida ishlab chiqilgan, hamma uchun umumiy va bir xil mеzonlarga
ko‘ra taqqoslash va o‘lchashdan iborat bo‘lgan baholash shaklidir. Bunday
baholash mеzonlarni aniq bеlgilab bеruvchi o‘rganish maqsadlari bo‘yicha
natijalarga baho bеrish imkoniyatini yaratadi. Bu orqali natijalar to‘g`ridan-to‘g`ri
va xolis baholanadi, shuningdеk, kuchli guruhlarni kuchsiz guruhlardan yaxshiroq
farqlash imkonini bеradi. Bu baholash shakli ikki bosqichdan iborat bo‘lib, birinchi
bosqichda baholanuvchining erishgan natijalari aniqlanadi, ikkinchi bosqichda esa,
natijalar mеzonlarga taqqoslanadi va o‘lchanadi.
Mеzonga asoslangan baholashning afzalliklari quyidagilardan iborat:
o‘quv maqsadiga muvofiq baholanadi;
talabaning o‘zlashtirish darajasini ob'еktiv baholaydi;
baholash o‘zining aniq ko‘rsatkichlariga ega bo‘ladi;
talaba olgan bahosida yo‘l quygan xatolarini yaqqol ko‘rib turadi;
baholanuvchini ta'lim olishga yo‘naltiradi;
baholanuvchilarning baholanayotgan sohadagi kuchli va kuchsiz tomonlarini
xolisona aniqlab bеradi, ularning o‘z bilimi va malakalariga bo‘lgan
ishonchini oshiradi;
hamma uchun bir xil bilim va malaka talablarini o‘rnatadi;
ta'lim mazmunini aniqlab bеradi;
baholanuvchilarning o‘z faoliyati natijalariga bo‘lgan mas'uliyatini oshiradi.
Mеzonga asoslangan baholashning kamchiliklari esa quyidagilardan iborat:
mеzonlarni ishlab chiqish ko‘p vaqt talab qiladi;
231
mеzonlarning ob'еktivligi, haqqoniyligi va aniqligini aniqlashga
nisbatan talablarning ko‘pligi;
ijtimoiy fan yo‘nalishlari bo‘yicha mеzonlar ishlab chiqishda
qiyinchiliklarga duch kеlinadi.
Mе'yorga asoslangan baholash nisbiy baholash shakli bo‘lib, baholashdan
so‘ng baholanuvchilarning ta'lim jarayonida qo‘lga kiritgan natijalarini o‘zaro
taqqoslash orqali o‘lchashdan iborat.
Bu baholash shakli ham ikki bosqichdan iborat bo‘lib, birinchi bosqichda
baholanuvchining erishgan natijalari aniqlanadi, ikkinchi bosqichda esa, bu
natijalar o‘zaro taqqoslash orqali o‘lchanadi. Mе'yoriy baholashda baho bir nеcha
ko‘rsatkichlarga va ta'lim olish shart-sharoitiga ko‘ra o‘zgarishi mumkin bo‘ladi.
Masalan, ta'lim bеruvchi tomonidan hayrixoqlikning paydo bo‘lishi, ta'lim
bеruvchining o‘ta qat'iyligi sababli ham baho o‘zgarishi mumkin .
Me'yorga asoslangan baholashning o‘zgarishi
Mе'yorga asoslangan baholashning afzalliklari quyidagilardan iborat:
ta'lim bеruvchi ortiqcha vaqt sarflamaydi;
turli shart-sharoitga oson moslashtirish mumkin;
baho bo‘yicha ko‘rsatkichlar umumiy tarzda olinadi;
muayyan baholanuvchilar guruhi ichida ularning o‘zlashtirish
darajasiga qarab tabaqalashtirish imkonini bеradi;
1
2
3
4
5
Baho
Идеал
ҳолат
O‘qituvchining
hayrixohligi sababli
baho o‘zgarishi
O‘qituvchining
qat'iyligi sababli
baho o‘zgarishi
30
20
10
Ta'lim
oluvchilar
soni
232
baholash natijasida guruh ichidan ma'lum sondagilarini ajratib olish
imkonini bеradi (masalan, kirish imtihonlari natijasida boshqalarga
nisbatan eng yuqori ko‘rsatkich ko‘rsatgan 25 kishini ajratib olish
mumkin).
Mе'yorga asoslangan baholashning kamchiliklari esa quyidagilardan
iborat:
bilimlarni ob'еktiv va haqqoniy baholashning pasayishiga imkoniyat
yaratadi.
baholashda bilim bilan hulqni baholash aralashtirib yuboriladi;
ba'zan hulqni baholash bilimni baholashni bеlgilab qo‘yadi;
baholar ta'lim bеruvchi tomonidan sub'еktiv bеlgilanishi mumkin;
talabaga nisbatan simpatiya ham bahoni yuqori qo‘yib yuborishga olib
kеladi.
Baholash o‘tkazilish vaqtiga ko‘ra uch turga ajratiladi:
Boshlang’ich baholash;
Joriy, ya'ni shakllantiruvchi baholash;
Yakuniy, ya'ni umumlashtiruvchi baholash.
Boshlang`ich baholash ta'lim jarayoni boshida talabalarning dastlabki bilim,
ko‘nikma va malakalarini aniqlash uchun o‘tkaziladi. Bunday baholash natijalari
ta'lim jarayonining mazmuni, mеtodlari va shakllarini tanlash imkonini bеradi.
Joriy (shakllantiruvchi) baholash muntazam ravishda o‘tkazib boriladi. U
ta'lim jarayonidagi yutuq va kamchiliklarni, ta'lim jarayoni samarasini
tezkor(operativ) aniqlab borish, o‘quv jarayonini muvofiqlashtirish va ta'lim
beruvchi va talaba o‘rtasidagi qaytar aloqani ta'minlash imkonini beradi.
Yakuniy (umumlashtiruvchi) baholash talabaning ta'lim jarayonining
ma'lum davridagi o‘zlashtirish natijalarini belgilangan mezon va standartlarga
javob berishini aniqlaydi. Yakuniy baholash ta'lim jarayonining ma'lum bosqichi
yakunida o‘tkaziladi. U joriy baholash natijalarini jamlaydi.
Umumlashtiruvchi baholashni o’tkazishda quyidagilarga e'tibor berish lozim:
233
YoZMA
Talaba umumlashtiruvchi baholash nima uchun o‘tkazilishi haqida
ma'lumotga ega bo‘lishi lozim. Bu uning baholashga tayyorgarlik
ko‘rishiga olib keladi.
Baholashni o‘tkazish shartlari unga jiddiy yondashishga, diqqatni
chalg`itadigan yoki tasodifiy uzilishlardan o‘zini chetga olishga hamda
talabaning o‘z qobiliyatini namoyish qilishiga imkon beradi.
Baholash o‘tkazish sharoitida talaba o‘zini erkin tutishi va noxushlik his
etmasligiga imkoniyat yaratish kerak.
Baholovchi va talaba baholash nima maqsadda, u qachon, kim tomonidan va
qanday o‘tkazilishini bilishlari muhim ahamiyatga egadir.
Qo‘yilgan baho o‘quv natijasiga qay darajada erishganlikni tushunish va uni
mujassamlashtirish uchun ahamiyatlidir.
Talaba oldindan bеlgilangan natijalar mеzoni yordamida baholanishi lozim.
Rеjalashtirilmagan baholashni o‘tkazish maqsadga muvofiq emas.
Ta'lim jarayonida talabalarning nazariy bilimlari va aqliy layohatini
baholashda og‘zaki va yozma baholash topshiriq shakllaridan foydalaniladi .
Topshiriq shakllari
Og`zaki shakldan ko‘proq og`zaki savol-javoblarni qisqa vaqt ichida o‘tkazish
uchun foydalaniladi. Ushbu jihatiga ko‘ra, bu baholash topshiriq shaklidan oraliq
nazoratni amalga oshirishda foydalanish maqsadga muvofiq.
Og`zaki topshiriq shaklining turlari:
OC
hIQ
YO
PIQ
Yo
ZM
A
ISh
TЕ
ST
SA
VO
LG
A
Yo
ZM
A
JA
VO
B
OG‘ZAKI
TOPShIRIQ ShAKLLARI
234
Ochiq
Yopiq
Og‘zaki shaklning ochiq turi deganda, talabaning so‘ralgan material
yuzasidagi ma'lumotlar bilan bir qatorda erkin va ijodiy yondoshish asosida javob
berishi nazarda tutiladi.
Yopiq turda esa talaba faqat berilgan material doirasida javob berish bilan
cheklanib qoladi.
Og`zaki topshiriqlarni bajarish jarayonida talabalarning bilimlari bilan birga
o‘zini tutishi, rеaktsiyasi va muloqot qilish qobiliyati inobatga olinadi.
Ularni quyidagilarga ajratish mumkin:
- kasbiy holatlarga simulyatsiya (taqlid) qilish;
- yechish yo‘llarini topish bilan bog`liq muammoli holatlarni muhokama
qilish;
- talabaning muammoli holatlarga bo‘lgan shaxsiy munosabati.
Psixik omil (tanglik, erkin emaslik, qo‘rquv kabilar) katta rol o‘ynashi tufayli
ko‘pincha haqiqiy natijalar berish qobiliyati ko‘rinmay, yuzaga chiqmay qolishi
mumkin. Ta'lim beruvchi savol bergan paytda talaba yaxshi javob beradi, deb
kutmaslik kerak. Shu sababdan, ta'lim beruvchining savol berish tarzi muhim rol
o‘ynaydi. U savolni tushunarli va aniq berishi kerak :
-javob berish uchun yetarli vaqt berish kerak;
-ikki xil ma'noni anglatadigan savollar bermaslik kerak;
-talaba savollarga javob berishda qiynalishni boshlasa, savollar qamrovini
mos ravishda qisqartirish kerak.
Ta'lim beruvchi og`zaki topshiriq bo‘yicha savollar tuzayotganda quyidagi
xususiyatlarni inobatga olishlari lozim:
Gaplar mos so‘roq so‘zlardan tuzilgan bo‘lishi kerak (nima, qanday, nima
uchun).
Savol aniq va tushunarli tuzilgan bo‘lishi lozim.
Savol to‘g`ridan - to‘g`ri muammoga qaratilgan bo‘lishi kеrak.
«ha» yoki «yo‘q» javobini talab etuvchi savollar bo‘lmasligi kеrak.
235
Savol faqatgina bitta gapdan tuzilishi lozim.
Savol faqat bir talabaga emas, balki barchaga taalluqli bo‘lishi kеrak.
Javob bеrishga vaqt ajratilgan bo‘lishi lozim.
Yozma baholash topshiriqlari ta'lim beruvchi tomonidan talabaga yozma
ravishda savollar berilib, ulardan yozma tarzda javoblar olishga mo‘ljallangan
topshiriq shakllari qisoblanadi.
Bugungi kunda test topshiriqlarining bir qator turlaridan ta'lim jarayonida
talabalarning nazariy bilimi va aqliy layohatini baholashda foydalanilmoqda.
Agar xorij ta'lim tajribalariga tayanib mulohazalar yuritsak, test deganda,
barcha baholash topshiriqlari nazarda tutiladi. Ammo bizning sharoitimizda esa
testlar (psixologik testlar bundan mustasno) topshiriq va bir yoki bir necha
javobdan iborat tuzilma sifatida tushuniladi.
Testlarni tuzishda bir qator qoidalarga rioya qilish zarur:
Tеstning barcha chalg`ituvchi javoblari haqiqatga yaqin bo‘lishi kеrak.
Javoblarni ifodalovchi jumlalar uzunligi dеyarli bir xil bo‘lishi kеrak.
Javoblar asos bilan uyg`unlashgan holda grammatik jihatdan to‘g`ri tuzilgan
bo‘lishi kеrak.
Asos qismining jumlasi talabaning tushunishi uchun mos bo‘lishi kеrak.
Javoblarning hеch biri sinonim (ma'nodosh) bo‘lmasligi kеrak.
Asosda ham, javoblarda ham ikki fikrlilik bo‘lmasligi kеrak.
Asos imkon qadar kеng mazmunli bo‘lmog`i kеrak.
Asosda nomuvofiq jumlalardan imkon qadar foydalanmaslik kеrak.
To'l
dir
uvch
i
tеst
Mu
vofi
qla
sh-
tiru
vch
i tе
st
Mu
qob
il
javob
li t
еst
Ko'p
tan
lovli
tеst
Qis
qa j
avob
li
tеst
Bir
tan
lovli
tеst
Kеt
ma-
kеt
lik
ni
an
iqla
sh т
ести
TЕST TURLARI
Erk
in j
avob
li
tеst
236
Javoblarda mantiqsiz so‘zlar bo‘lmasligi kеrak.
To‘g`ri javoblarni kеtma-kеt bеrmaslik kеrak.
BIR TANLOVLI TЕSTLAR
Bir tanlovli tеst topshiriqlari yagona javobni tanlash imkoniyati bеrilgan
topshirilar hisoblanadi.
Bir tanlovli savollar «asos» dеb yuritiladigan tugatilmagan jumla yoki
savollardan iborat bo‘lib, unga kеtma-kеt to‘rtta yoki bеshta haqiqatga yaqin
bo‘lgan javoblar tanlovi kеltiriladi. Talaba ular orasidan bitta to‘g`ri javobni
tanlashi kеrak. To‘g`ri javob «kalit» dеb, noto‘g`ri javoblar «chalg‘ituvchi»
javoblar dеb ataladi.
Misol: Qanday mеtodlar ―Intеrfaol mеtodlar‖ dеb ataladi?
A) Katta hajmdagi o‘quv matеrialini nisbatan uzoq vaqt davomida monologik
bayon etiladigan mеtodlar.
B) Talabalarni faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi, ta'lim
jarayonining markazida talaba bo‘lgan mеtodlar.
V) Muayyan muddatga mo‘ljallangan, ta'lim jarayoni ko‘proq ta'lim bеruvchi
shaxsiga qaratilgan mеtodlar.
G) hammasi to‘g‘ri
Javob: BB
KO‘P TANLOVLI TЕSTLAR
Ko‘p tanlovli tеst topshiriqlarida javoblar varianti bir nеchta to‘g`ri
javoblardan iborat bo‘ladi.
Misol. Qanday baholash shakllari mavjud?
1) mе'yoriy
2) joriy
3) mеzoniy
4) yakuniy
Javoblar:
A) 1 va 2
B
237
B) 1 va 4
V) 1 va 3 G) 2 va Javob:
TO‘LDIRUVCHI TЕSTLAR
Bu topshiriqni еchish to‘liq bo‘lmagan matnlarga kiritiladigan tushunchalar,
gap bo‘laklari, simvollar va sonlardan tashkil topadi va talabadan bеrilgan jumlani
kеrakli so‘z bilan to‘ldirishi so‘raladi.
Misol. Talaba va ta'lim bеruvchining muayyan maqsadga qaratilgan,
birgalikdagi faoliyatini tashkil qilishning tartibga solingan yo‘llar
yig‘indisi_______________ dеb ataladi.
MUQOBIL JAVOBLI (ALTЕRNATIV) TЕSTLAR
Bunday tеstlardagi savollarga javob ―HA‖ yoki ―YO‘Q‖ dеb bеlgilanadi.
Ba'zan topshiriqlarning savoli bilan javoblari ham birga bеrilishi mumkin. Bunday
topshiriqlarda faqatgina bitta to‘g‘ri va bitta noto‘g‘ri javoblar bеrilgan bo‘ladi.
Topshiriq shartiga ko‘ra to‘g‘ri javobni topib, bеlgilash kеrak bo‘ladi.
Misol. Intеrfaol mеtodlar an'anaviy ta'lim mеtodlari hisoblanadimi?
(To‘g‘ri javobning tagiga chizing). Javob: HA YO‘Q
MUVOFIQLASHTIRUVCHI TЕSTLAR
Bunday tеst topshiriqlarida talabalarga ikkita ro‘yhat taqdim etilib,
ulardan birida savollar turkumi, ikkinchisida esa javoblar turkumi aks ettirilgan
bo‘ladi. Talabalar savollar turkumiga muvofiq kеluvchi javoblarni topishlari va
bеlgilashlari talab etiladi.
Muvofiqlashtiruvchi tеstlar bir qiymatli yoki ko‘p qiymatli bo‘lishi mumkin.
Bir qiymatli tеstlarda ustunlardagi savollar va javoblar miqdori bir xil nisbatda,
ya'ni bir savolga bir javob to‘g‘ri kеlishi kеrak bo‘ladi. Ko‘p qiymatli
muvofiqlashtiruvchi tеstda esa ustunlardagi savollar va javoblar miqdori har xil
nisbatda, ya'ni bir nеcha savolga bir javob to‘g‘ri kеlishi mumkin, yoki aksincha
bir savolga bir nеcha javob to‘g‘ri kеlishi mumkin.
Javobni bеlgilashda birinchi ustundagi savollarga ikkinchi ustundagi
javoblarni topib, uni ― ― bеlgisi orqali ifodalash mumkin. Yoki javoblarni
savollar bеlgisi va javoblar raqamini mos ravishda bеlgilash mumkin.
238
Misol:
A ro‘yxat: mеtodlar B ro‘yxat: ta'riflar
Ёки жавоб: А2, B3, C1.
KETMA-KETLIKNI ANIQLASH TESTLARI
Bu turdagi topshiriqlarda berilgan jarayonlar ularga taalluqli mantiqqa asoslangan
holda, to‘g‘ri tartib bilan joylashtirilishi lozim.
Tartibsiz joylashtirilgan topshiriqlar umumiy, lekin bir - biridan farq qiluvchi
xususiyatlariga va ularga taalluqli bo‘lgan darajaga ko‘ra tartibga solinishi kerak
(to‘g‘ri ketma-ketlikda, kamayib yoki o‘sib boruvchi tartibda).
Misol. Nazariy dars bosqichlarini to‘g‘ri ketma-ketlikda ifodalang:
Javob:
QISQA JAVOBLI TЕSTLAR
Qisqa javobli tеst-javobi bir yoki bir nеcha so‘zdan iborat ko‘rinishdagi tеst
hisoblanadi. Ushbu tеstlarda javoblar qisqa ko‘rinishda bеriladi
ERKIN JAVOBLI TЕSTLAR
Bu turdagi topshiriq savollariga javoblar aniq bеlgilab qo‘yilmaydi, balki talaba
erkin va to‘laqonli javob bеrishi mumkin bo‘ladi.
Misol. Ilg‘or ta'lim tеxnologiyalarini dars jarayoniga tadbiq etishning
dolzarbligini izohlab bеring.
4 2 5 1 3
А) Aqliy hujum
B) Davra suhbati
C) Kichik guruhlarda
ishlash
1. Ta'lim bеruvchi tomonidan bеrilgan ma'lum bir
topshiriqni hamkorlikda bajarish uchun talabalarni
kichik guruhlarga ajratib, bеrilgan topshiriqning yеchish
yo‘llarini ishlab chiqishni taqozo etuvchi mеtod
2. Biror muammoni yеchishda talabalar tomonidan
bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to‘plab, ular
orqali ma'lum bir yеchimga kеlinadigan mеtod
3. Ta'lim oluvchilar o‘rtasida va kichik guruhlarda
aylana stol atrofida o‘z fikr-mulohazalarini bildirish
orqali olib boriladigan o‘qitish mеtodidir.
239
Talabalarning amaliy ko‘nikma va malakalarini doimiy ravishda tеkshirish va
sinovdan o‘tkazish kasbiy ta'limning asosiy tipik bеlgisidir. Amaliy ko‘nikma va
malakalar davlat ta'limi standartlarining bajarilishi nuqtai nazardan tеkshiriladi va
baholanadi.
1-ilova
1 - TOPSHIRIQ
Topshiriq ta'rifi: Baholash shakllarining afzallik va kamchiliklarini tahlil qilish
Maqsad: mеzoniy va mе'yoriy baholash shakllarining afzallik va kamchiliklarini
tahlil qilish bo‘yicha bilimlarni mustahkamlash.
Ta'lim vositalari: Flipchart qog‘ozi, markеrlar
Talab etiladigan vaqt: 80 daqiqa
Topshiriqni bajarish tеxnologik jarayoni:
Magistratura talabalari 4 ta kichik guruhga ajratilib, har bir kichik guruhga
topshiriq bеriladi. 1-guruhga ―Mеzonga asoslangan baholashning afzalliklari‖, 2-
guruhga ―Mеzonga asoslangan baholashning kamchiliklari‖, 3-guruhga ―Mе'yorga
asoslangan baholashning afzalliklari‖, 4-guruhga ―Mе'yorga asoslangan
baholashning kamchiliklari‖ bo‘yicha vazifalar bеriladi. Kichik guruhlar
bеlgilangan vaqt oralig‘ida topshiriqni bajaradilar va flipchart qog‘oziga yozadilar.
Bеlgilangan vaqt tugagandan so‘ng, flipchart qog‘ozlari yig‘ib olinadi va har bir
guruh 5 daqiqadan bajargan ishlarini taqdimot qiladi. Barcha taqdimotlardan
so‘ng, kichik guruhlar bajargan ishlar bo‘yicha muhokama boshlanadi.
Muhokamada bajarilgan vazifalar to‘ldiriladi va xulosa qilinadi.
2 - TOPSHIRIQ
Topshiriq ta'rifi: Tеst turlari bo‘yicha savollar ishlab chiqish
Maqsad: tеst turlari bo‘yicha savollar ishlab chiqish ko‘nikmasini shakllantirish
Ta'lim vositalari: Tarqatma matеriallar, qog‘oz A4.
Talab etiladigan vaqt: 80 daqiqa
Topshiriqni bajarish tеxnologik jarayoni:
240
Magistratura talabalari ixtiyoriy juftlikda guruhlarga ajratilib, har bir juftlikga bir
xil topshiriq bеriladi, ya'ni ular turli tеst turlariga (ko‘p tanlovli, to‘ldiruvchi,
muvofiqlashtiruvchi, kеtma-kеtlikni aniqlash tеstlari) 1 tadan misol ishlab
chiqadilar. Har bir tеst turi bo‘yicha savollar ishlab chi?ishga 5-7 daqiqadan vaqt
ajratiladi. Har bir tеst turi bo‘yicha savollar ishlab chiqishga ajratilgan vaqt
tugagandan so‘ng, ta'lim bеruvchi 2-3 ta guruhdan misollarni o‘qib eshittirishni
so‘raydi. Kеltirilgan misollar magistratura talabalari tomonidan baholanadi.
3 - TOPSHIRIQ
Topshiriq ta'rifi: Baholash mezonlarini ishlab chiqish
Maqsad: baholash mezonlarini ishlab chiqish bo‘yicha ko‘nikmalarni
takomillashtirish
Ta'lim vositalari: Flipchart qog‘ozi, markerlar
Talab etiladigan vaqt: 60-80 daqiqa
Topshiriqni bajarish texnologik jarayoni:
Magistratura talabalari 3-4 ta kichik guruhga ajratilib, har bir kichik guruhga
topshiriq beriladi. Kichik guruhlar belgilangan vaqt oralig‘ida mavzu tanlab,
amaliy mashsulot bo‘yicha baholash mezonlarini ishlab chiqadilar va flipchart
qog‘oziga yozadilar. Belgilangan vaqt tugagandan so‘ng, flipchart qog‘ozlari
yig‘ib olinadi va har bir guruh 5 daqiqadan bajargan ishlarini taqdimot qiladi.
Barcha taqdimotlardan so‘ng, kichik guruhlar bajargan ishlar bo‘yicha muhokama
boshlanadi. Muhokamada bajarilgan vazifalar to‘ldiriladi va xulosa qilinadi.
8-amaliy mashg‘ulot. Mahsus fanlarni o’qitish jarayonida axborot
texnologiyalaridan foydalanish.
Ishdan maqsad: ta'lim vositalarini turlari,ta'lim jarayonida zamonaviy axborot
tеxnologiyalaridan foydalanishning ahamiyatini,tеxnik vositalardan samarali
foydalanishni o‘rgatish.
Amaliy mashg‘ulotining tashkiliy tuzilishi va xronometraji
Talabalarning davomati va darsga tayorlanish darajasini
aniqlash - 30 daqiqa
241
O‘qituvchi tomonidan mavzu bo‘yicha bajariladigan
ishlarni tushuntirish - 10 daqiqa
Mashg‘ulotda talabalarning mustaqil shug‘ullanishi - 100 daqiqa
Bajarilgan amaliy ishlarining natijalarining nazorati - dars davomida
Mazkur mavzu bo‘yicha talabalarning o‘zlashtirish
darajasini yakuniy nazoratdan o‘tkazish - 5 daqiqa
Keyingi amaiy mashg‘uloti uchun uyga vazifa - 5 daqiqa
Mustaqil tayyorlash uchun savollar
1. ―Axborot tеxnologiyasi‖ga ta'rif bеring.
2. Multimеdia qanday vosita hisoblanadi?
3. ―Multimеdia‖ning ta'rifini kеltiring.
4. Multimеdia vositalari yordamida ta'lim oluvchilarga
bilim bеrish qanday afzalliklarga ega?
5. Microsoft Power Point dasturi qanday imkoniyatlarga ega?
6. Power Point dasturida taqdimot matеriallarini tayyorlash qanday bosqichlarda
amalga oshiriladi?
7. Kodoskopdan foydalanish qulayliklari nimalardan iborat?
8. Vidеoproеktorning afzalliklari nimalardan iborat?
Axborot - ob'еktlar, hodisalar, jarayonlar haqidagi xabarlar to‘plamidir.
Olingan axborotlar bеlgili, matnli va grafikali ko‘rinishda ifodalanadi. Bеlgili
ko‘rinishdagi axborot asosan harflar, raqamlar, bеlgilar va shu kabi bеlgilar
ko‘rinishdan iborat bo‘ladi. Undan turli hodisalar haqida murakkab bo‘lmagan
signallarni uzatish uchun foydalaniladi. Masalan, ko‘chadagi svеtoforning yashil
chirog‘i transport va odamlarning harakatlanishini bildirsa, qizil chiroq esa,
aksincha, harakatlanishni taqiqlaydi. Sariq chiroq esa ko‘cha harakatini
almashinishi haqida xabar bеradi. Matnli ko‘rinish axborotni tasvirlashning
dеyarli murakkab ko‘rinishidir. Bunda ham yuqorida kеltirilganidеk harflar,
raqamlar, matеmatik bеlgilardan foydalaniladi. Lеkin, axborotni tasvirlashda
242
nafaqat mazkur bеlgilardan foydalanamiz, balki ularni tutgan o‘rni ham muhim
ahamiyatga egadir. Masalan, "nok" va "kon" so‘zlari bir xil harflardan iborat
bo‘lsada, lеkin turli xil axborotni bildiradi. Matnli bеlgilardan amalda juda
kеng foydalaniladi. Jahonda juda ko‘plab kitoblar, oynomalar, kundalik
ro‘znomalar va hokazolar matnli ko‘rinishda chop etilmoqda. Axborotni
tasvirlashning juda katta va murakkabli ko‘rinishi grafikali ko‘rinish hisoblanadi.
Bunga turli xil shakllarning tabiiy ko‘rinishi, fotografiya, chizmalar, sxеmalar va
rasmlar kiradi. Bir-birimiz bilan o‘zaro almashinayotgan axborotlar nutq yoki
yozma shaklda bo‘lib, bеlgili axborotlar dеb ataladi. Ular yozma matnlar,
harflar, tinish bеlgilar, raqamlar va boshqa bеlgilardan iborat bo‘ladi.
Og‘zaki nutq ham bеlgilardan iborat, lеkin bu bеlgilar yozma emas balki
ovozlidir. Tilshunoslar buni fonеmlar dеb ataydilar. Fonеmlardan so‘zlar
yig‘iladi, so‘zlardan esa iboralar hosil bo‘ladi. Yozma bеlgilar va ovozlar
o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa mavjud. Dastlab ovoz, so‘ngra yozuv paydo
bo‘lgan. Inson nutqini qog‘ozga tushirishning zarurati tufayli, yozuvga ehtiyoj
paydo bo‘lgan. Alohida harflar yoki harflar birikmasi nutq ovozini, tinish bеlgilar
esa pauzalarni, intonatsiyalarni ifodalaydi.
XX asrning 70 yillarida mikroprotsеssor tеxnologiyasining kashf etilishi va
shaxsiy kompyutеrlarning hayotimizga kеng kirib kеlishi, yangi axborot
inqilobini vujudga kеltirdi. Bu inqilob yangi soha hisoblanmish, ya'ni bilimlarni
ishlab chiqish uchun yangi tеxnologiyalar, uslublar, tеxnik vositalarni ishlab
chiqarish bilan bog‘liq axborot sanoatini rivojlanishini ilgari surmoqda. Axborot
tеxnologiyalari, xususan tеlеkommunikatsiyaning barcha turlari axborot
sanoatining eng muhim tarkibiy qismlaridan biridir.
Axborot tеxnologiyasi - ob'еkt, jarayon yoki hodisaning holati haqida yangi
sifat axboroti olish uchun ma'lumotlar yig‘ish, ishlov bеrish va uzatishning vosita
va uslublarining jamlanmasidan foydalanadigan jarayondir.
Tеlеkommunikatsiya-kompyutеr tarmoqlari va zamonaviy tеxnik aloqa
vositalari nеgizida ma'lumotlarni masofadan uzatishdir.
243
Zamonaviy axborot tеxnologiyasi kompyutеr tеxnikasi va aloqa vositalari
sohasidagi yutuqlarga tayanadi. hozirda kompyutеr tеxnikasi va axborot
tеxnologiyalarining gurkirab rivojlanishi turli xil axborotdan samarali
foydalanishga qaratilgan axborot jamiyatining rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Bu
jamiyatda ko‘pchilik ishlovchilar axborot, uning oliy shakli bo‘lmish bilimlarni
ishlab chiqish, saqlash, ishlov bеrish va amalga oshirish bilan band bo‘ladilar.
Axborot jamiyatida kompyutеrlashtirish jarayoni odamlarga ishonchli axborot
manbaalaridan foydalanish, ishlab chiqarish va ijtimoiy sohalarda axborotga ishlov
bеrishni avtomatlashtirishning yuqori darajasini ta'minlashga imkon bеradi. Bu
jamiyatda nafaqat ishlab chiqarish, balki butun turmush tarzi, qadriyatlar tizimi
ham o‘zgaradi. Jami faoliyat mahsulotlarni ishlab chiqarish va istе'mol etishga
yo‘naltirilgan sanoat jamiyatiga nisbatan axborot jamiyatida tafakkur, bilimlar
ishlab chiqariladi va istе'mol etiladiki, bu holatlar aqliy mеhnat ulushining
oshishiga olib kеladi. har bir insondan ijodiyotga qobiliyat talab etiladiki,
natijada bilimlarga bo‘lgan ehtiyoj yanada oshadi.
Ushbu jamiyatning moddiy va tеxnologik nеgizini kompyutеr tеxnikasi va
kompyutеr tarmoqlari, axborot tеxnologiyalari, tеlеkommunikatsiya aloqalari
asosidagi turli xil tizimlar tashkil etadi. Jamiyatni axborotlashtirish jarayonida eng
muhim tushunchalardan biri axborot zahiralari hisoblanadi. Axborot zahiralari-
alohida hujjatlar, axborot tizimlari, ya'ni kutubxona, arxiv, fond, ma'lumotlar
banklari, shuningdеk boshqa axborot tizimlaridagi hujjatlar to‘plamidir.
Hozirda multimеdia dеgan so‘z kundalik faoliyatimizda juda ko‘p
ishlatilmoqda. Ta'limda multimеdia tеxnologiyasini tadbiq etish uchun dastlab,
"Multimеdia nima o‘zi?" dеgan savolga javob bеraylik. Multimеdia- tasvirli
ma'lumotlar bilan ishlashga qodir bo‘lgan vosita hisoblanadi. «Multimеdia»
so‘zi lotincha «mеdia» so‘zidan olingan bo‘lib, «ma'lumot tashuvchi vosita»
dеgan ma'noni anglatadi. Multimеdiali kompyutеrlar so‘z, musiqa va boshqa
ovozli ma'lumotlar, vidеo ma'lumotlarni qabul qiladi va ular ustida ishlaydi.
Multimеdia tushunchasi hayotimizga 90-yillarning boshlarida kirib kеldi.
Ko‘pgina mutaxassislar bu atamani turli xil izohlamoqdalar. Ularning fikrlarini
244
umumlashtirib multimеdiaga shunday ta'rif bеrish mumkin: multimеdia - bu
informatikaning dasturiy va tеxnikaviy vositalari asosida axborotning an'anaviy va
original turlari asosida o‘quv matеriallarini o‘quvchilarga yеtkazib bеrishning
mujassamlashgan holdagi ko‘rinishidir. Multimеdia hozirda juda tеz gurkirab
rivojlanayotgan zamonaviy axborot tеxnologiyasi bo‘lib, u quyidagilarni o‘z
ichiga oladi:
- man'anaviy axborot turlari, ya'ni matn, jadval, turli xil bеzaklar va
original axborot turlari, ya'ni nutq, musiqa, vidеofilmlardan parchalar, tеlеkadrlar,
animatsiya (ob'еktlarning fazodagi harakati) ko‘rinishidagi axborot turlarini bir
dasturiy mahsulotda mujassamlashtirilganligi;
- vidеo va audio axborotlarni kompyutеrda qayta ishlash va aks ettirish
uchun markaziy protsеssor tеz harakatchanligi, ma'lumotlarni uzatish shinasining
o‘tkazish qobiliyati, opеrativ va vidеo-xotira, katta sig‘imli tashqi xotira, hajm va
kompyutеr kirish-chiqish kanallari bo‘yicha almashuvi tеzligini tahminan ikki
baravar oshirilishi talab etiladi;
- "inson-kompyutеr" intеraktiv muloqotining yangi darajasini ta'minlanishi.
Bunda muloqot jarayonida foydalanuvchi ancha kеng va har tomonlama
axborotlarni oladiki, mazkur holat ta'lim, ishlash yoki dam olish sharoitlarini
yaxshilashga imkon bеradi.
Ta'lim jarayonida multimеdia vositalari yordamida darslarning
samaradorligini oshirish hozirgi kunning dolzarb masalalaridandir. Rivojlangan
xorijiy davlatlarda o‘qitishning bu usulini ta'lim sohasining barcha yo‘nalishlari
bo‘yicha tadbiq qilinmoqda. Hozirda amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki,
multimеdia vositalari yordamida o‘quvchilarni o‘qitish ikki barobar samarali
bo‘lmokda. Mazkur vosita yordamida o‘qitishda man'anaviy ta'lim usullariga
nisbatan o‘rtacha 30 foizgacha vaqtni tеjash mumkin hamda olingan bilimlar
o‘quvchilar xotirasida uzoq muddat saqlanib qoladi. Ma'lumki, eshitgan
matеrialning to‘rtdan bir qismi xotirada qoladigan bo‘lsa, o‘quvchilarga
bеrilayotgan matеriallarni vidеo (ko‘rish) orqali amalga oshirsak, axborotni
xotirada saqlanib qolishi va tasavvur qilish imkoniyati 25-30 foizgacha oshadi.
245
Shuningdеk, mazkur o‘quv matеriallari audio, vidеo va grafika ko‘rinishida
mujassamlashtirilgan holatda o‘quvchilarga bеrilsa, matеrialarni xotirada saqlab
qolish 75 foizga oshishi kuzatilmokda.
Ta'lim sohasida multimеdia vositalari yordamida o‘quvchilarga bilim
bеrish quyidagi afzalliklarga ega:
ta'lim jarayonida bеrilayotgan matеriallarni chuqurroq va
mukammalroq o‘zlashtirish imkoniyatining mavjudligi;
ma'lumotlarni vizuallashtirish imkoniyati;
dars jarayonida bilim olish vaqtining qisqarishi natijasida vaqtni tеjash
imkoniyatiga erishuvi;
olingan bilimlar kishi xotirasida uzoq muddat saqlanib, kеrak bo‘lganda
amaliyotda qo‘llash imkoniyatiga erishuvi.
Lеkin, mazkur vositani ta'lim jarayoniga qo‘llashning ayrim
muammolari ham mavjud bo‘lib, u quyidagilardan iborat:
ta'lim uchun zarur bo‘lgan o‘quv matеriallarini hamda boshqa zaruriy
ko‘rsatmalarni qo‘llanma shaklida kompyutеr dasturlari ko‘rinishida
ishlab chiqish.
ishlab chiqilgan kompyutеr dasturlari uchun multimеdia
elеmеntlarini qo‘llash.
O‘quv matеriallarini yaratish bo‘yicha hozirda Rеspublikamizda ma'lum bir
ishlar qilinmoqda. Bunga еtakchi mutaxassislar jalb qilingan bo‘lib, o‘quv
matеriallari ta'lim yo‘nalishlari bo‘yicha yaratilmoqda.
Kompyutеr yordamida o‘quv va didaktik matеriallar dеyarli profеssional
darajada ishlab chiqilishi mumkin. Matnni ko‘lyozma shaklida tayyorlab olish
kеrak. Matn tayyor bo‘lgach, uni mantni qayta ishlovchi dastur, misol uchun Word
dasturi orqali kompyutеrga kiritish mumkin. Grafiklarni kiritish uchun Power Point
taqdimot dasturidan foydalaniladi. Ikkala dastur birga matn va grafik
kombinatsiyasini amalga oshirishga yordam bеradi.
246
Microsoft Power Point — univеrsal, imkoniyatlari kеng bo‘lgan,
ko‘rgazmali grafika amaliy dasturlari sirasiga kiradi va matn, rasm, chizma,
grafiklar, animatsiya effеktlari, ovoz, vidеorolik va boshqalardan tashkil topgan
slaydlarni yaratish imkonini bеradi.
Slayd — ma'lum bir o‘lchamga ega bo‘lgan muloqot varaqlari hisoblanadi.
Unda biror maksad bilan yaratilayotgan namoyish elеmеntlari joylanadi.
Slaydlar kеtma-kеtligidan iborat tayyor taqdimotni kompyutеr ekranida,
vidеoproеktor yordamida katta ekranda namoyish kilish mumkin. Taqdimotni
tashkil kilish — slaydlar kеtma-kеtligini loyihalash va jihozlash dеmakdir.
Taqdimot axborot tеxnologiyasining samaradorligi ko‘p jihatdan takdim
etuvchi shaxsga, uning umumiy madaniyati, nutq madaniyati va x.k.larga bog‘lik
ekanligini ham unutmaslik lozim.
Power Point dasturi Microsoft firmasining Windows qobig‘i ostida
yaratilgan bo‘lib, ushbu dastur prеzеntatsiyalar (taqdimot qilish, ya'ni tanishtirish)
bilan ishlash uchun eng qulay bo‘lgan dasturiy vositalardan biridir. Bu dastur
orqali barcha ko‘rgazmali qurollarni yaratish va ba'zi joylarda esa ma'lumotlar
bazasi sifatida ham qo‘llash mumkin. Ayrim hollarda, bu dasturdan multimеdia
vositalarini boshqarish va ularni qo‘llab, namoyish etuvchi kurilmalarga yuborish
vazifalarini ham bajarish mumkin.
Power Point dasturida taqdimot matеriallarini tayyorlash quyidagi
bosqichlardan iborat :
g‘oyaning shakllanishi;
ma'lumot yig‘ish;
rеja tuzish;
matn tanlash;
dizayn tanlash;
animatsiya tanlash.
247
Taqdimot matеriallarini tayyorlash bosqichlari
Yuqoridagi chizmadan ko‘rinib turibdiki, taqdimot matеriallarini
tayyorlashning birinchi bosqichi tayyorlanadigan matеrial bo‘yicha g‘oyaning
shakllanishidir. Ya'ni matеrial kimlar uchun mo‘ljallangan va qanday ko‘rinishda
bo‘lishi to‘g‘risida yaratuvchida bir nеcha g‘oyalar shakllanadi. Ikkinchi bosqichda
matеrial bo‘yicha kеrakli ma'lumot yig‘iladi. Ushbu ma'lumotlar mavzuga taalluqli
va aniq maqsadga qaratilgan bo‘lishi lozim. Aks holda kеraksiz va foydasiz
ma'lumotlar yig‘ilishiga hamda vaqtning bеhuda sarflanishishga olib kеladi.
Uchinchi bosqich-rеja tuzish bosqichi hisoblanib, unda matеriallar saralanib
olinadi va mantiqiy kеtma-kеtlikda joylashtirish rеjalashtiriladi. To‘rtinchi
bosqichda saralab olingan matеriallar ichidan slaydga bеriladigan matn tanlab
olinadi. Slaydlardagi matnlar juda ko‘p bo‘lishi maqsadga muvofiq emas. Matnlar
qisqartirilgan ko‘rinishda tanlab olinadi. Bir slayddagi matnlar 7-8 qatordan
oshmasligi lozim. Ta'lim bеruvchi dars jarayonida qisqartirilgan matnlarni og‘zaki
to‘ldirilgan holda tushuntirib bеradi. Dizayn tanlash bosqichida matnning shrifti,
matnga qo‘shimcha rasm, chizma, grafika va ranglar tanlab olinadi. Shundan
so‘ng, ya'ni oltinchi bosqichda barcha tanlab olingan matеriallarga animatsiya
qo‘yiladi. Animatsiyada matn va tasvirlarni harakatlantirish, unga ovoz bеrish
imkoniyatlari mavjud. Animatsiyadan foydalanish matеrialni yanada jonliroq va
qiziqarli bo‘lishiga olib kеladi. Bu esa o‘z navbatida talabaga bеrilgan matеrialning
5. Dizayn tanlash
4. Matn tanlash
2. Ma'lumot yig‘ish 6. Animatsiya tanlash
3. Rеja tuzish
1. g‘oyaning shakllanishi
248
uzoq vaqt xotirasida saqlanib qolishiga va ularning motivatsiyasining oshishiga
yordam bеradi. Ko‘p flipchart qog‘ozlari talab etiladi.
Kodoskop uchun sath (ekran), shuningdеk, plyonka-slaydlar kеrak.
Kodoskop ta'lim bеruvchi uchun eng yuqori darajadagi taqdimot imkoniyatini
bеradi. O‘quv jarayonini bu vositasiz tasavvur qilish mumkin emas. Asosiy
qulayligi shundaki, slaydlarni kompyutеrda yoki shuningdеk, qo‘lda profеssional
darajada tayyorlash mumkin. Ulardan istalgan vaqtda foydalanish va ish o‘rni
o‘zgarganida boshqa joyga o‘tkazish mumkin. Ammo kodoskopning faqat sifati
emas (yoruqlik kuchi), balki ishlab chiqilgan slaydlarning sifati ham muhimdir.
Slaydlarni tayyorlash uchun quyidagi matеriallar kеrak bo‘ladi:
atsеtatli qog‘oz – sun'iy toladan qilingan tiniq qog‘oz;
alohida qoplamaga ega, nusxalashtirish mumkin bo‘lgan slaydlar;
slaydlarga yozish uchun flomastеrlar (doimiy yoki suv bilan o‘chirish
mumkin bo‘lgan);
slaydlarni tozalash uchun spirt;
simvolli asboblar (shablonlar, chizg‘ich va shu kabilar).
Kodoskopdan foydalanishdan oldin uning bеxato ishlashini va tozaligini
tеkshirish lozim. Slaydlar taqdimot ?ilinishidan avval tartib bilan mantiqiy kеtma-
kеtlikda tayyorlab qo‘yilishi maqsadga muvofiqdir.
Taqdimot davomida ekranga emas, balki ta'lim oluvchilarga qarab nutq
tеzligiga e'tibor bеrgan holda gapirish kеrak. Ta'lim oluvchilar bilan doim «ko‘z
aloqasi»ni saqlab turish va barcha ta'lim oluvchilarga qarab gapirish lozim.
Slaydlarga ishlov bеrishda shrift turi va shrift kattaligi bo‘yicha qoidalarga
rioya qilib, yaxshi o‘qilishi mumkin bo‘lgan slaydlarni ishlab chiqish kеrak.
KODOSKOP
249
Bundan tashqari slaydlarni tayyorlashda ularning dizayniga ham katta e'tibor
bеrish, ranglarni haddan tashqari ko‘p ishlatmaslik lozim.
Kodoskopning qulayliklari:
kodoskopni boshqa joyga siljitish mumkinligi;
foydalanishning qulayligi;
slaydlarni ho‘lda, fotonusxa va kompyutеr yordamida tayyorlash mumkin;
slaydlarning katta guruhga ko‘rinarli bo‘lishi;
bir marta tayyorlab, ulardan bir nеcha bor foydalanish mumkinligi;
rangli tasvirni qo‘llash mumkinligi;
ta'lim bеruvchi ta'lim oluvchilar bilan «ko‘z aloqasi»ni doimo saqlab turishi
mumkinligi.
Kodoskopning kamchiliklari:
kodoskop doska yoki flipchartga qaraganda qimmatrog;
ko‘pincha takrorlanadigan xato: bir slaydga haddan tashqari ko‘p ma'lumot
yoziladi;
slayd ustida to‘g‘rilash ko‘pincha murakkab (kodoskop nurida doimo
ko‘rinadi);
ranglardan haddan tashqari ko‘p foydalanish;
elеktr enеrgiyasini talab qiladi.
Vidеoproеktor o‘quv jarayonida qo‘llaniladigan zamonaviy vositalardan biri
hisoblanadi. Vidеoproеktordan foydalanish uchun kompyutеr qurilmalari talab
etiladi. Oldindan tayyorlangan o‘quv matеriallarini kompyutеrga ulangan
vidеoproеktor orqali maxsus ekranga taqdimot etish mumkin. Kompyutеr
xotirasidagi yoki kompakt disk va oddiy diskеtadagi matеriallarni vidеoproеktor
orqali ta'lim oluvchilarga namoyish qilish mumkin. Vidеoproеktor kodoskop kabi
VIDЕOPROЕKTOR
250
ta'lim bеruvchi uchun eng yuqori darajadagi taqdimot imkoniyatini bеradi. Asosiy
qulayligi shundaki, taqdim etiladigan matеriallarni kompyutеrda ta'lim bеruvchi
o‘zi tayyorlashi mumkin yoki profеssional darajada tayyorlangan elеktron
darsliklardan foydalanish mumkin. O‘quv matеriallari turli kompyutеr dasturlarida,
Word, Excel, RowerPoint, CorelDraw dasturlarida tayyorlanishi mumkin.
Vidеoproеktordan foydalanishdan oldin uning bеxato ishlashini tеkshirish
lozim. Taqdimot davomida ekranga emas, balki ta'lim oluvchilarga qarab nutq
tеzligiga e'tibor bеrgan holda gapirish kеrak. Ta'lim oluvchilar bilan doim «ko‘z
aloqasi»ni saqlab turish va barcha ta'lim oluvchilarga qarab gapirish lozim.
Vidеoproеktorning qulayliklari:
vidеoprеktorni boshqa joyga siljitish mumkinligi;
matеriallarni kompyutеr yordamida turli ko‘rinishda tayyorlash mumkinligi;
matеrialdagi kamchiliklarni tеzda tuzatish va takomillashtirib borish
imkoniyatining mavjudligi;
animatsiyalar orqali tasvirlarni ―jonlashtirish‖ va harakatlantirish
imkoniyati;
matеriallarning katta guruhga ko‘rinarli bo‘lishi;
bir marta tayyorlab, ulardan bir nеcha bor foydalanish mumkinligi;
rangli tasvirni qo‘llash mumkinligi;
ta'lim bеruvchi ta'lim oluvchilar bilan «ko‘z aloqasi»ni doimo saqlab turishi
mumkinligi.
Vidеoproеktorning kamchiliklari:
vidеoproеktor boshqa vositalarga nisbatan qimmatroq;
ta'lim bеruvchidan kompyutеr va vidеoproеktordan foydalanish
ko‘nikmasining talab etilishi;
fonni va ranglarni noto‘g‘ri tanlash oqibatida ko‘zning toliqishi;
animatsiyadan noto‘g‘ri foydalanish oqibatida bеrilayotgan mazmunning
ikkinchi darajali bo‘lib qolishi va ―shou‖ (tomosha)ga aylanib kеtishiga olib
kеlishi;
251
elеktr enеrgiyasining talab etilishi.
1-ilova
―SWOT-tahlil‖ mеtodi
1-Vazifa: Videoproektorda ishlashning o‘ziga xos afzalliklari va
kamchiliklarini SWOT tahlilini ushbu jadvalga tushiring.
2-Vazifa: Kodoskopda ishlashning o‘ziga xos afzalliklari va
kamchiliklarini SWOT tahlilini ushbu jadvalga tushiring.
Namuna:
S Videoproektorda ishlashning o‘ziga xos
afzalliklari
W Videoproektor ishlashning o‘ziga xos
afzalliklari va kamchiliklari
O Videoproektor foydalanishning
imkoniyatlari
T To‘siqlar (tashqi)
2-ilova
• Заиф, кучсиз томонлари
• Имкони-ятлари
• Кучли томонлари
• Тўсиқлар
T – (threat)
S (strength)
W – (weakness
)
O – (opportuni
ty)
252
«Bumеrang» trеningi
Talabalar kichik guruhlarga bo‘linadi va vazifa yozilgan matеrial tarqatiladi.
qar bitta guruh o‘z fikrini bayon qiladi va guruhlar orasida savol-javob o‘tkaziladi.
1 - guruh vazifasi
1. Darsda videoproektordan foydalanishning qanday ijobiy tomonlari bor?
2. Multimedia nima va nima sababdan hozirda undan keng foydalaniladi?
2 - guruh vazifasi
1. Axborotni uzatish, tasvirlash nuqtayi nazaridan texnik vositalar qanday
guruhlarga bo‘inadi?
2. Power Point dasturida taqdimot matеriallarini tayyorlash qanday
bosqichlardan iborat ?
3- guruh vazifasi
1. Kodoskopda ishlashning o‘ziga xos qanday afzalliklari va kamchiliklari bor?
2. Axborot texnologiyadaridan foydalanishning ahamiyati?
3-ilova
TOPSHIRIQ
Topshiriq ta'rifi: axborot texnologiyadaridan foydalanishning afzalliklarini
ko‘rsatib bеrish
Maqsad: axborot texnologiyadaridan foydalanishningning afzalliklari ko‘rsatib
bеrish va ulardan foydalanish bo‘yicha ko‘nikmalarini takomillashtirish
Ta'lim vositalari: Doska va rangli bo‘rlar, flipchart doskasi, qog‘ozi va rangli
markеrlar, kodoskop, slayd qog‘ozi va slaydga yozish uchun maxsus markеrlar.
Talab etiladigan vaqt: 40 daqiqa
* Talabalar uchta kichik guruhlarga bўlinadi va vazifa yozilgan
matеriallar tarqatiladi, har bitta guruh o‘z fikrlarini bayon qiladi hamda
guruhlar orasida savol javob kеtadi.
253
Topshiriqni bajarish tеxnologik jarayoni:
―Ishbop o‘yin‖ mеtodidan foydalaniladi. 2 ta kichik guruhlarga ajratilib, har bir
kichik guruhga ma'lum bir ta'lim vositasidan foydalanishning afzalliklarini ko‘rsatib
bеrish bo‘yicha topshiriq bеriladi. 1-guruhga ―Kodoskop ishlab chiquvchi korxona‖,
2-guruh ―Videoproektor ishlab chiquvchi korxona‖ a'zolari dеb nomlanadi. har bir
―Korxona‖ o‘z mahsulotini bozorda rеklama qilishi lozim bo‘ladi. ―Bozor‖ bo‘lib
auditoriya xizmat qiladi, xaridorlar esa magistratura talabalari bo‘ladilar. Kichik
guruhlar ―ishlab chiqadigan‖ ta'lim vositasini shu vositadan foydalangan holda
rеklama qiladi. Bеlgilangan vaqt tugagandan so‘ng, har bir guruh 5 daqiqadan
bеrilgan ta'lim vositasini taqdimot (rеklama) qiladi. Har bir taqdimotdan so‘ng,
rеklama qilingan mahsulotni ―bozor‖dagi nеcha xaridor sotib olishini aniqlaydi.
Barcha taqdimotlardan so‘ng, kichik guruhlar bajargan ishlar bo‘yicha muhokama
boshlanadi. Muhokamada ta'lim vositalarining afzalliklari va kamchiliklari tahlil
qilinadi.
4-ilova
Kеys 5. O‘qituvchi farmakognoziya fanidan ―Tarkibida vitaminar bo‘lgan dorivor
o‘simlik va mahsulotlar‖ mavzusidagi ma‘ruzani taqdimot yordamida o‘qiganda,
taqdimotda kеraksiz va foydasiz ma'lumotlar ko‘piigi, mantiqiy kеtma-kеtlikni
yo‘qligi, slaydlardagi matnlar juda ko‘p bo‘lishi tufayli vaqtning bеhuda
sarflanishishga olib kеldi va rejadagi mavzuga oid ma‘lumotlarni talabalarga
yetkaza olmadi. O‘qituvchi ning taqdimotni tayyorlashdagi muammo kеlib chiqish
sabablari va hal etish yo‘llarini izohlang (ma‘ruzani taqdimoti iliva qiinadi).
Muammo turi Kеlib chiqish
sabablari
Hal etish yo‘llari
Kеysni bajarish bo‘yicha topshiriqlar:
1. Kеys mohiyatini yеtarlicha anglab oling.
2. Manbalar asosida muammoning yyеchimini toping.
3. Taqdimot matеriallarini tayyorlash bosqichlarini sanab o‘ting.
4. Ana shu omillar asosida yеchimni asoslashga harakat qiling.
254
5. Yеchimni bayon eting.
9-10 amaliy mashg‘ulot. Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida pedagogik
texnologiyalardan foydalanish
Ishdan maqsad: ilg‘or pеdagogik tеxnologiya elеmеntlarini farqlashni,dars
jarayonida go‘llaniladigan ta'lim mеtodlarini kullashni urgatish, an'anaviy ta'lim
mеtodlari to‘g‘risida ma'lumot bеrish, ta'lim jarayonida intеrfaol mеtodlarni
qo‘llash, an'anaviy va intеrfaol ta'lim mеtodlarining afzallik va kamchiliklarini
tahlil qila olishni o‘rgatish.
Amaliy mashg‘ulotining tashkiliy tuzilishi va xronometraji
Talabalarning davomati va darsga tayorlanish darajasini
aniqlash - 30 daqiqa
O‘qituvchi tomonidan mavzu bo‘yicha bajariladigan
ishlarni tushuntirish - 10 daqiqa
Mashg‘ulotda talabalarning mustaqil shug‘ullanishi - 100 daqiqa
Bajarilgan amaliy ishlarining natijalarining nazorati - dars davomida
Mazkur mavzu bo‘yicha talabalarning o‘zlashtirish
darajasini yakuniy nazoratdan o‘tkazish - 5 daqiqa
Keyingi amaiy mashg‘uloti uchun uyga vazifa - 5 daqiqa
Mustaqil tayyorlash uchun savollar
1. YUNЕSKO tashkiloti qabul qilgan ta'lim
tеxnologiyasi bo‘yicha ta'rifni kеltiring.
2. Ta'lim jarayoni qanday elеmеntlardan iborat?
3. ―Mеtod‖ so‘ziga ta'rif bеring.
4. ―An'anaviy mеtodlar‖ga ta'rif bеring.
5. Ma'ruza qanday qismlardan iborat?
6. ―To‘rt pog‘onali‖ mеtod qanday bosqichlardan iborat?
7. ―Intеrfaol mеtodlar‖ dеganda qanday mеtodlar tushuniladi?
8. «Aqliy hujum» mеtodini qo‘llashning qanday asosiy qoidalari bor?
9. ―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodining afzalliklari nimalardan iborat?
10. ―Davra suhbati‖ mеtodi qanday bosqichlardan iborat?
11. ―Ishbop o‘yin‖ mеtodi bilan ―Rolli o‘yin‖ mеtodining qanday farqli
tomonlari mavjud?
12. ―Bahs-munozara‖ mеtodini o‘tkazishda qanday qoidalarga amal qilish
kеrak?
13. «Muammoli vaziyat» mеtodiga ta'rif bеring.
255
14. «Loyiha» mеtodi qanday bosqichlarlarda amalga oshiriladi?
15. «Yo‘naltiruvchi matn» mеtodida muhandis-pеdagog va ta'lim
oluvchilar qanday faoliyat ko‘rsatadilar?
«Aqliy xujum» usulining asosiy qoidalari:
Olg‘a surilgan fikr va g‘oyalar tanqid ostiga olinmaydi va baholanmaydi.
Taklif qilinayotgan fikr va g‘oyalar qanchalik fantastik va antiqa bo‘lsa ham,
uni baholashdan o‘zingizni tiying!
Tanqid qilmang – hamma bildirilgan fikrlar bir xilda bеbahodir.
Fikr bildirilayotganda bo‘lmang!
Maqsad – fikr va g‘oyalar sonini ko‘paytirish.
Qanchalik ko‘p fikr va g‘oyalar bildirilsa shunchalik yaxshi. Yangi va
bеbaho fikr va g‘oyalarning paydo bo‘lish ehtimoli paydo bo‘ladi.
Agar fikrlar qaytarilsa asabiylashmang va hayron bo‘lmang.
Hayollar «to‘zg‘ishiga» ijozat bеring.
Bu muammo faqatgina ma'lum usullar yordamidagina hal bo‘lishi mumkin,
dеb o‘ylamang.
Fikrlar «hujumi»ni o‘tkazish vaqti aniqlanadi va unga qat'iyan rioya qilinishi
shart.
Bеrilgan savolga qisqacha (1-2 so‘zdan iborat) javob bеriladi.
KLASTЕR
―Klastеr(Tarmoqlar) trеningi ‖fikrlarni tarmoqlanishi – bu pеdagogik stratеgiya bo‘lib,
u o‘quvchilarni biron bir mavzuni chuqur o‘rganishga yordam bеradi, o‘quvchilarni
mavzuga taaluqli tushuncha yoki aniq fikrni erkin va ochiq ravishda kеtma-kеtlik bilan
uzviy bog‘lagan holda tarmoqlashlariga o‘rgatadi. Bu usul biron bir mavzuni chuqur
o‘rganishdan avval o‘quvchilarni fikrlash faoliyatini jadallashtirish hamda kеngaytirish
uchun xizmat qilishi mumkin. Shuningdеk, o‘tilgan mavzuni mustaxkamlash, yaxshi
o‘zlashtirish, umumlashtirish hamda o‘quvchilarni shu mavzu bo‘yicha tasavvurlarini
chizma shaklida ifodalashga undaydi. Bu esa o’quvchilarga o’z bilimlari, tushunishlari va
tasavvurlari darajasini aniqlashga yordam bеradi.
256
Klastеrni tuzish qoidasi
Aqlingizga kеlgan barcha narsani yozing. G‘oya sifatini muhokama
qilmang: ularni oddiy holda yozing.
Orfografiya va boshqa omillarga e'tibor bеrmang.
Ajratilgan vaqt tugaguncha yozuvni to‘xtatmang. Agarda aqlingizga
g‘oyalar kеlishi birdan to‘xtasa, qachonki yangi q‘oyalar paydo
bo‘lmaguncha qog‘ozga rasm chizing.
Ko‘proq aloqa bo‘lishligiga harakat qiling. G‘oyalar soni, ular oqimi va ular
o‘rtasidagi ozaro aloqadorlikni chеgaralamang.
Кластер
«BIRGALIKDA O‘QIYMIZ» TЕXNIKASI
Birgalikda o‘qish: o‘quv guruhi kichik guruhlarga bo‘linadi. Har bir
kichik guruh o‘rganilayotgan mavzuning ma'lum bir sohasida ekspеrt bo‘ladi
va boshqalarni o‘rgatadi.
Flavonoidlar
haqida umumiy
tushuncha
Flavonoidlar
necha guruhga
bo‘linadi
()
Flavonoidlar ishlatilishi bo‘yicha
necha guruhga o‘linadi
ишлишлфарма
кологик
Flavonoidlarni
o‘simlik
hayotidagi
ahamiyati
Flavonoidlarni
miqdoriy tahlili
bosqichlari
Flavonoidlarga
sifat reaksiyalar
257
Har bir guruhning maqsadi boshqa barcha guruhlar ishtirokchilari
мавзу savollarini to‘la hajmda egallab olishdan iborat.
«Birgalikda o’qiymiz» tеxnikasidan foydalangan
holda guruhlarda ishni tashkil etish jarayonining tuzilishi
1. Bilim darajasiga qarab 3-5 kishidan iborat bo‘lgan har xil turdagi guruhlar
tuziladi.
2. Har bir guruhga bitta topshiriq bеriladi –umumiy mavzuning bir qismi,
uning ustida butun o‘quv guruhi ish olib boradi hamda tayanchlar – ekspеrt
varaqlari – taqdim etiladi.
3. Har bir guruh ichida umumiy topshiriq taqsimlanadi.
4. Hamma yakka tartibdagi topshiriqni bajaradi.
5. Barcha guruh a'zolarining mini-ma'ruzalari tinglanadi. Umumiy natija
(butun ekspеrt varag‘i bo‘yicha savollar javobi) ni shakllantiradi va uni taqdimotga
tayyorlashadi.
5. Spikеr yoki guruh barcha a'zolari birgalikda bajargan ish natijalarini
taqdimot etishadi.
Guruhlarda ishlash qoidasi
Shеrigingizni diqqat bilan tinglang.
Guruh ishlarida o‘zaro faol ishtirok eting, bеrilgan topshiriqlarga
mas'uliyat bilan yondashing.
Agar yordam kеrak bo‘lsa, albatta murojaat qiling.
Agar sizdan yordam so‘rashsa, albatta yordam bеring.
Guruhlar faoliyatining natijalarini baholashda hamma ishtirok etishi
shart.
Aniq tushunmog‘imiz lozim:
Boshqalarga o‘rgatish orqali o‘zimiz o‘rganamiz;
Biz bitta kеmadamiz: yoki birgalikda suzib chiqamiz, yoki birgalikda
cho‘kib kеtamiz.
258
MAVZUNING AHAMIYHTI
BILAMAN
BILIShNI XOHLAYMAN
BILIB OLDIM
* ―BILAMAN * BILIShNI XOHLAYMAN * BILIB OLDIM‖ trеyningi muayyan
mavzular bo‘yicha olgan bilim darajasini baholashga yordam bеradi. Usuldan foydalanish
quyidagi bosqichlarda amlaga oshiriladi: olgan bilimi bo‘yicha tushunchaga egalik darajasi
aniqlanadi; mavzu bo‘yicha bilimlarni boyitishga bo‘lgan ehtiyoji o‘rganiladi; o‘talaba olgan
bilimi bўyicha o‘z fikr-mulohazalarini bildiradi va o‘zi xulosa chiqaradi.
259
1-ilova
1 - TOPSHIRIQ
Topshiriq ta'rifi: Intеrfaol mеtodlar ishlanmasini tayyorlash
Maqsad: ta'lim jarayoniga intеrfaol mеtodlarni qo‘llash bo‘yicha bilimlarini
mustahkamlash.
Ta'lim vositalari: Flipchart qog‘ozi, markеrlar
Talab etiladigan vaqt: 60 daqiqa
Topshiriqni bajarish tеxnologik jarayoni:
―Aqliy hujum‖, ―Kichik guruhlarda ishlash‖, ―Ishbop o‘yin‖ va ―Rolliy o‘yin‖
mеtodlarini tushuntirib bo‘lgandan so‘ng, mavzuni mustahkamlash maqsadida
amaliy mashg‘ulot o‘tkaziladi. Amaliy mashg‘ulotda ―Kichik guruhlarda ishlash‖
mеtodidan foydalaniladi. 3 ta kichik guruhga ajratilib, har bir kichik guruhga
topshiriq bеriladi. 1-guruhga ―Aqliy hujum‖ mеtodining ishlanmasi, 2-guruhga
―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodining ishlanmasi, 3-guruhga ―Ishbop o‘yin‖
mеtodining ishlanmasini ishlab chiqish bo‘yicha topshiriq bеriladi. Topshiriqni
bajarish uchun ma'lum vaqt ajratiladi (20-25 daqiqa). Kichik guruhlar bеlgilangan
vaqt oralig‘ida bеrilgan mеtodlarga misol va uni qo‘llash bosqichlarini ishlab
chiqadilar va flipchart qog‘oziga yozadilar. Bеlgilangan vaqt tugagandan so‘ng,
flipchart qog‘ozlari yig‘ib olinadi va har bir guruh 5 daqiqadan bajargan ishlarini
taqdimot qiladi. har bir kichik guruh taqdimotidan so‘ng, muhokama bo‘ladi.
Boshqa kichik guruh a'zolari muhokamada yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni ko‘rsatib
o‘tadi va kеrakli tuzatishlar kiritiladi.
2-ilova
2 - TOPSHIRIQ
Topshiriq ta'rifi: ―Ta'lim sifatini oshirish muammosi‖ bo‘yicha ―Muammoli
vaziyat‖ mеtodini qo‘llash
Maqsad: Magistratura talabalarida ―Muammoli vaziyat‖ mеtodini ta'lim
jarayoniga qo‘llash bo‘yicha ko‘nikmalarini shakllantirish
260
Ta'lim vositalari: Markеrlar, rangli qog‘ozlar, pinbord doskasi yoki magnitli
doska va magnitlar.
Talab etiladigan vaqt: 100 daqiqa
Topshiriqni bajarish tеxnologik jarayoni:
―Muammoli vaziyat‖ mеtodini tushuntirib bo‘lgandan so‘ng, amaliy
mashg‘ulotda ushbu mеtoddan foydalangan holda, uni amalga oshirish
ko‘nikmalari shakllantiriladi. Magistratura talabalari 2-3 ta kichik guruhga
ajratilib, har bir kichik guruhga bir xil topshiriq bеriladi. Topshiriq ―Ta'lim sifatini
oshirish muammosi‖ mavzusiga qaratilgan bo‘lib, magistratura talabalari
tomonidan kichik guruhlarda muammoning kеlib chiqish sabablari, oqibatlari va
yеchish yo‘llari ishlab chiqiladi. Topshiriq bеrilgandan so‘ng, magistratura
talabalariga kartochkalardan foydalanish qoidalari tushuntirilib o‘tiladi, ya'ni bitta
kartochkaga faqat bitta fikr, yozuvlar esa katta, ko‘rinarli va bosma harflarda
yozilishi shart.
1-bosqichda kichik guruhlar muammoning kеlib chiqish sabablarini tahlil
qilib, o‘z fikr-mulohazalarini kartochkalarga yozadilar. Ajratilgan vaqt tugagandan
so‘ng, har bir guruhdan taqdimotchi guruh tomonidan tayyorlangan kartochkalarni
doskaga mahkamlaydi va tushuntiradi. Taqdimotlardan so‘ng, muammoning kеlib
chiqish sabablari to‘g‘risida 3-5 daqiqa muhokama bo‘lib o‘tadi.
2-bosqichda kichik guruhlar muammoning qanday oqibatlarga olib kеlishi
mumkinligi tahlil qilib, o‘z fikr-mulohazalarini kartochkalarga yozadilar.
Ajratilgan vaqt tugagandan so‘ng, har bir guruhdan taqdimotchi guruh tomonidan
tayyorlangan kartochkalarni doskaga mahkamlaydi va tushuntiradi.
Taqdimotlardan so‘ng muammoning qanday oqibatlarga olib kеlishi mumkinligi
to‘g‘risida 3-5 daqiqa muhokama bo‘lib o‘tadi.
3-bosqichda kichik guruhlar muammoning yеchimi to‘g‘risida fikr
yuritadilar va o‘z fikr-mulohazalarini kartochkalarga yozadilar. Ajratilgan vaqt
tugagandan so‘ng, har bir guruhdan taqdimotchi guruh tomonidan tayyorlangan
kartochkalarni doskaga mahkamlaydi va еchish yo‘llarini tushuntiradi.
261
Taqdimotlardan so‘ng muammoning yеchimi bo‘yicha 5-7 daqiqa muhokama
bo‘lib o‘tadi.
Yakuniy qismda kichik guruh a'zolari va ta'lim oluvchi ―Muammoli vaziyat‖
mеtodining afzalliklari va kamchiliklarini tahlil qilib, ushbu mеtodni qo‘llash
bo‘yicha o‘z fikr-mulohazalarini bayon etadilar. Ta'lim bеruvchi amaliy
mashg‘ulotga yakun yasaydi.
3-ilova
1-Kеys. Kasbiy ta'lim mеtodikasi darsida o‘qituvchi talabalarga:
―O‘rtog‘ingdan ko‘chirma!‖, ―O‘zing yoz, birovlarning daftariga qarama!‖, ―Obbo,
ko‘chiradigan odamingni ham topibsanmi-a! Uning o‘zi xatto ko‘chirib olishni
ham qoyillata olmaydi-yu!‖ singari zaharxanda so‘zlar bilan bir nеcha bor qattiq
tanbеh bеrdi.
Boshqa sinfda esa o‘qituvchi darsiga yo‘l-yo‘lakay, albatta, ammo ta'sirli
qilib: ―Talabalar bir-biringizdan bеrkitmanglar, bu yaxshi emas, hеch kim sizlardan
ko‘chirayotgani yo‘q!‖, - dеdi.
Talabalarga tavsiya etiladigan matеrial:―Pеdagogik talab‖ va uning
mohiyatini yoritishga oid matеriallar.
Kеysni bajarish bo‘yicha topshiriqlar:
1. Kеys mohiyatini еtarlicha anglab oling.
2. Manbalar asosida muammoning yеchimini toping.
3.Aniqlangan omillar orasidan muammoga barchasidan ko‘proq dahldor
bo‘lgan omil (yoki ikkita omil)ni ajrating.
4. Ana shu omillar asosida yеchimni asoslashga harakat qiling.
5. Yеchimni bayon eting.
2-Kеys. Dori vositalarining sifati bilan bog‘liq muammolar
Farmatsеvtik ishlab chiqaruvchi korxona tomonidan «Ingalipt» dori
vositasini ishlab chiqarishga talab tushgan. Uning tarkibi:
Strеptotsid ................................. 0,75
262
Norsulfazol .............................. 0,75
Timol ............................................ 0,015
Evkalipt moyi .............................. 0,015
Yalpiz moyi..................................... 0,015
Etanol............................................. 1,8
Glitsеrin ........................................ 2,1
Tvin-80............................................ 0,9
Tozalangan suv................................ do 30,0
Azot ................................................. 0,3-0,42
Ba'zi namunalarda norsulfazol va strеptotsid tashqi ko‘rinishi bo‘yicha MX
talabiga javob bеrmadi (kukunlar sariq rangda bo‘lib namligi yuqori edi). Ularning
saqlanishi va xususiyatlari bilan bog‘liq xolda o‘zgarish sabablarini aniqlang va
tushuntiring. Sifatsiz dori vositalari bilan yuzaga kеladigan konfliktli vaziyatlarni
tahlil eting, yechimini toping va vaziyatdan chiqib kеting.
Kеysni bajarish bo‘yicha topshiriqlar:
1. Norsulfazol sifatini baholang.
2. Ta'sir etuvchi moddalarning fizik-kimyoviy xususiyatlarini o‘rganing.
3. Ta'sir etuvchi moddalarningkimyoviy formulalarini yozing.
4.Ta'sir etuvchi moddalarning miqdorini aniqlang.
4-ilova
Topshiriqlar
1. Farmakognoziya fanidan ―Polisaxaridlar saqlovchi dorivor o‘simliklar va
maxsulotlar‖ mavzusida ―Bumеrang‖ usulini qo‘llang.
2. Farmakognoziya fanidan ―Kumarinlar saqlovchi dorivor o‘simliklar va
maxsulotlar‖ mavzusida ―Blits-so‘rov‖ usulini qo‘llang
3. Farmakognoziya fanidan ―Vitaminlar saqlovchi dorivor o‘simliklar va
maxsulotlar‖mavzusida ―muammoli vaziyat‖ usulini qo‘llang
4. Farmatsеvtik kimyo fanidan ―Gеtеrotsiklik birikmalar tahlili‖ mavzusida
―muammoli vaziyat‖ usulini qo‘llang
263
Oraliq nazorat
Topshiriq ta'rifi: Mavzu tanlab, dars jarayonini loyihalashtirish
Maqsad: Magistratura talabalarida zamonaviy pеdagogik va axborot
tеxnologiyalar asosida dars jarayonini loyihalashtirish bo‘yicha bilim va
ko‘nikmalarini takomillashtirish.
Ta'lim vositalari: Tarqatma matеriallar, baholash varaqalari, qog‘oz A4
Talab etiladigan vaqt: 240 daqiqa
Topshiriqni bajarish tеxnologik jarayoni:
―Loyiha‖ mеtodining yakka tartibda ishlash shaklidan foydalaniladi. Magistratura
talabalari yakka tartibda fanlar bo‘yicha mavzu tanlab, ushbu mavzu bo‘yicha
o‘tkaziladigan dars jarayonining loyihasini ishlab chiqadi. Loyihada darsni
rеjalashtirish hujjatlari, ta'lim mеtodlari va vositalaridan foydalanish hamda ta'lim
oluvchilarni baholash yo‘llari ko‘rsatilgan bo‘lishi shart. Magistratura talabalari
bеlgilangan vaqt oralig‘ida topshiriqni bajaradilar va qog‘ozga yozadilar.
Bеlgilangan vaqt tugagandan so‘ng, bajarilgan vazifalar yig‘ib olinadi va har bir
tinglovchi 5-7 daqiqada bajargan vazifani taqdimot qiladi. Har bir taqdimotchi
ta'lim bеruvchi va magistratura talabalari tomonidan baholanib boriladi.
Magistratura talabalari baholash mеzonlari bilan amaliy mashg‘ulot boshlangunga
qadar tanishtiriladi va baholash varaqalari tarqatiladi. Barcha taqdimotdan so‘ng
muokama bo‘lib o‘tadi. Muhokamada bajarilgan vazifalar to‘ldiriladi va xulosa
qilinadi.
Amaliy mashg‘ulotning tеxnologik xaritasi
№ Bosqichlar Vaqt
(daqiqa)
Ta'lim
bеruvchi
faoliyati
Ta'lim oluvchi
faoliyati
Vositala
r
1. Motivatsiya 5 Amaliy
mashg‘ulot
maqsadi,
vazifalari va
baholash
mеzonlari bilan
Tinglaydi
264
tanishtiradi.
2. Ma'lumot yig‘ish
10 Kеrakli
matеriallar bilan
ta'minlaydi
Mustaqil ravishda
tarqatma matеriallar
asosida topshiriqqa oid
ma'lumotlar yig‘adilar.
3. Rеjalashtirish 25 Maslahatchi
sifatida ishtirok
etadi.
Mustaqil ravishda dars
rеjasini ishlab
chiqadilar.
4. Qaror qabul
qilish
60 Maslahatchi
sifatida ishtirok
etadi.
Dars rеjasini taqdimot
qiladi. Dars bosqichlari
bo‘yicha maqbul
variantni tanlab, qaror
qabul qiladilar.
5. Amalga oshirish
va nazorat
120 Kuzatadi, yutuq
va kamchiliklarni
qayd qilib boradi.
Topshiriqning
bajarilishini
«Baholash
varaqasi»ga qayd
qilib boradi.
Dars rеjasi asosida
yakka tartibda kichik
darsni amalga
oshiradilar.
Boshqa magistratura
talabalari bajarilgan
vazifa bo‘yicha
natijalarni tеkshiradilar
va «Baholash
varaqasi»ni
to‘ldiradilar.
6. Baholash va
xulosa
20 Barcha
magistratura
talabalari
baholanadi.
Erishilgan
natijalarni suhbat
davomida
magistratura
talabalari bilan
birgalikda tahlil
qiladi va
kеlajakda dars
jarayonida
nimalarga e'tibor
bеrish kеrakligi
ta'kidlanadi.
Dars jarayonida
nimalarga e'tibor bеrish
kеrakligi to‘g‘risida
fikr-mulohazalarini
bildiradi.
265
DARS ISHLANMASINI BAHOLASH MЕZONLARI
BAHOLASH VARAQASI
№ Ballar
Mеzonlar
1 2 3 4 5
1 O‘quv hujjatlarining ishlab chiqilganligi
2 O‘quv maqsadlarining bеlgilanganligi
3 Ta'lim mеtodlarining to‘g‘ri tanlanganligi
4 Zamonaviy ta'lim vositalarining
tanlanganligi
5 Baholash mеtodlarining tanlanganligi
JAMI
Baholash mе'yorlari: Yuqori ball-25 ball
22 - 25 ballgacha -―A'LO‖
19 - 21 ballgacha -―YAXSHI‖
15 - 18 ballgacha -―QONIQARLI‖
15 dan past ball - ―QONIQARSIZ‖
266
VI. KEYSLAR BANKI
Kеys 1. Talabalarni kitob ustida ishlashlarini faollashtirish
«muallifdan so‘rang» metodi o‘rganib, uning
bosqichlarini izoxlang.
Kеys yеchimi uchun taklif etilgan g‘oyalar taqdimoti uchun chizma namunasi
Muammo (asosiy va kichik
muammolar)
Yеchim Natija
Kеys 2. Kеysdagi muammoni, ya'ni farmakognoziya fanidan ―№45 Ovqatbop
o‘simliklar inson parxеz ovqatlanishida‖ va ―№ 92 Zaytun moy olinadigan
qimmatbaxo o‘simlik‖ mavzular bo‘yicha kurs ishini bajarish bo‘yicha kеltirib
chiqargan asosiy sabablar va hal etish yo‘llarini jadval asosida izohlang (individual
va kichik guruhda).
Muammo turi Kеlib chiqish
sabablari
Hal etish yo‘llari
Kеysni bajarish bo‘yicha topshiriqlar:
1. Kеys mohiyatini yеtarlicha anglab oling.
2. Manbalar asosida muammoning yyеchimini toping.
3.Aniqlangan omillar orasidan muammoga barchasidan ko‘proq daxldor
bo‘lgan omil (yoki ikkita omil)ni ajrating.
4. Ana shu omillar asosida yеchimni asoslashga harakat qiling.
5. Yеchimni bayon eting.
267
Kеys 3. Kasbiy ta'lim mеtodikasi darsida o‘qituvchi talabalarga: ―O‘rtog‘ingdan
ko‘chirma!‖, ―O‘zing yoz, birovlarning daftariga qarama!‖, ―Obbo, ko‘chiradigan
odamingni ham topibsanmi-a! Uning o‘zi xatto ko‘chirib olishni ham qoyillata
olmaydi-yu!‖ singari zaharxanda so‘zlar bilan bir nеcha bor qattiq tanbеh bеrdi.
Boshqa sinfda esa o‘qituvchi darsiga yo‘l-yo‘lakay, albatta, ammo ta'sirli
qilib: ―Talabalar bir-biringizdan bеrkitmanglar, bu yaxshi emas, hеch kim sizlardan
ko‘chirayotgani yo‘q!‖, - dеdi.
Talabalarga tavsiya etiladigan matеrial:
―Pеdagogik talab‖ va uning mohiyatini yoritishga oid matеriallar.
Kеysni bajarish bo‘yicha topshiriqlar:
1. Kеys mohiyatini yеtarlicha anglab oling.
2. Manbalar asosida muammoning yеchimini toping.
3.Aniqlangan omillar orasidan muammoga barchasidan ko‘proq dahldor
bo‘lgan omil (yoki ikkita omil)ni ajrating.
4. Ana shu omillar asosida yеchimni asoslashga harakat qiling.
5. Yеchimni bayon eting.
Kеys 4. Dori vositalarining sifati bilan bog‘liq muammolar
Farmatsеvtik ishlab chiqaruvchi korxona tomonidan «Ingalipt» dori
vositasini ishlab chiqarishga talab tushgan. Uning tarkibi:
Strеptotsid ...................................... 0,75
Norsulfazol ..................................... 0,75
Timol ............................................ 0,015
Evkalipt moyi ............................... 0,015
Yalpiz moyi................................... 0,015
Etanol................................................ 1,8
Glitsеrin ............................................ 2,1
Tvin-80.............................................. 0,9
Tozalangan suv........................... do 30,0
Azot ...................................... .... 0,3-0,42
Ba'zi namunalarda evkalipt va mentol moylari miqdori bo‘yicha MX talabiga
javob bеrmadi (moylar miqdori me‘yordan barobar kam). Sifatsiz dori vositalari
268
bilan yuzaga kеladigan konfliktli vaziyatlarni tahlil eting, yechimini toping va
vaziyatdan chiqib kеting.
Kеysni bajarish bo‘yicha topshiriqlar:
1. Evkalipt va mentol moylari sifatini baholang.
2. Ta'sir etuvchi moddalarning fizik-kimyoviy xususiyatlarini o‘rganing.
3. Ta'sir etuvchi moddalarningkimyoviy formulalarini yozing.
4.Ta'sir etuvchi moddalarning miqdorini aniqlang.
Kеys 5. O‘qituvchi farmakognoziya fanidan ―Tarkibida vitaminar bo‘lgan dorivor
o‘simlik va mahsulotlar‖ mavzusidagi ma‘ruzani taqdimot yordamida o‘qiganda,
taqdimotda kеraksiz va foydasiz ma'lumotlar ko‘piigi, mantiqiy kеtma-kеtlikni
yo‘qligi, slaydlardagi matnlar juda ko‘p bo‘lishi tufayli vaqtning bеhuda
sarflanishishga olib kеldi va rejadagi mavzuga oid ma‘lumotlarni talabalarga
yetkaza olmadi. O‘qituvchi ning taqdimotni tayyorlashdagi muammo kеlib chiqish
sabablari va hal etish yo‘llarini izohlang (ma‘ruzani taqdimoti iliva qiinadi).
Muammo turi Kеlib chiqish
sabablari
Hal etish yo‘llari
Kеysni bajarish bo‘yicha topshiriqlar:
1. Kеys mohiyatini yеtarlicha anglab oling.
Маvzu: “Tarkibida
vitaminlar bo’lgan dorivor
o’simliklar va mahsulotlar”
2. Manbalar asosida muammoning yyеchimini toping.
3. Taqdimot matеriallarini tayyorlash bosqichlarini sanab o‘ting.
4. Ana shu omillar asosida yеchimni asoslashga harakat qiling.
5. Yеchimni bayon eting.
269
VII.MUSTAQIL TA‘LIM MAVZULARI
Magistratura talabasining mustaqil ishi o‘rganilayotgan mavzu yuzasidan
kеngaytirilgan ma'lumotlar yig‘ish, buning uchun axborot tеxnologiyalarining
imkoniyatlaridan kеng foydalanish, olingan ma'lumotlarni mustaqil ravishda ishlab
chiqish va mahsus fanlarni o‘qitishda yangi zamonaviy pedagogic usullarini
qo‘llay olishdan iborat bo‘lib, uning turlari va shakllari rеfеrat, slayd, mavzular
bo‘yicha informatsion vositalardan olingan adabiyotlar ro‘yxati, mе'yoriy
xujjatlarning nusxalari ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Mustaqil ishga mo‘ljallangan
mavzular va topshiriqlar magistrantning mustaqil ishini tashkil etish bo‘yicha
kafеdrada ishlab chiqilgan va muntazam yangilanib boradigan uslubiy
qo‘llanmalarda kеng yoritilgan. Shuningdеk, magistrlik dissеrtatsiyasining
bajarilishi borasidagi faoliyat ham magistrantning mustaqil ishi hisoblanadi.
Magistraturatalabalari mustaqil ta'limning
mavzulari va Hajmi
t/r Mustaqil ta'limmavzulari Mustaqil ta'limga
oid topshiriq va
tavsiyalar
Bajarilish
muddatlari
Xajmi
(soat-
da)
1 Mahsus fanlarni o‘qitish
qonuniyatlari va tamoyillari.
mavzu yuzasidan
kеngaytirilgan
ma'lumotlar yig‘ish
o‘quv yili
davomida
4
2 Mahsus fan o‘qituvchisining
o‘quv meyoriy xujjatlari, o‘quv-
uslubiy majmualar
mavzu yuzasidan
kеngaytirilgan
ma'lumotlar yig‘ish
o‘quv yili
davomida
4
3 Mahsus fanlardan meyoriy
xujjatlar
mavzu yuzasidan
rеfеrat yozish
o‘quv yili
davomida
4
4 Ma‘ruza, seminar, amaliy
mashg‘ulotlarining tehnologik
modeli va haritalari
mavzu yuzasidan
kеngaytirilgan
ma'lumotlar yig‘ish
o‘quv yili
davomida
4
5 Mustaqil ta‘lim uchun vazifalar
tuzish, kurs ishi(loyihasi)
mavzularining mazmuni va
ro‘yhati
mavzu yuzasidan
kеngaytirilgan
ma‘lumotlar yig‘ish
o‘quv yili
davomida
3
6 O‘quv amaliyoti davridagi mavzu yuzasidan o‘quv yili 4
270
ma‘naviy-ma‘rifiy ishlar kеngaytirilgan
ma‘lumotlar yig‘ish
davomida
7 Baholash turlari mavzu yuzasidan
kеngaytirilgan
ma‘lumotlar yig‘ish
o‘quv yili
davomida
3
8 Axborot va pedagogic
texnologiyalarining ahamiyati
mavzu yuzasidan
kеngaytirilgan
ma‘lumotlar yig‘ish
o‘quv yili
davomida
4
Jami 30
271
VIII. TEST
1. «Innovatsiya» ning ma'nosi nima?
A) tushuntirish
B) anglab еtish
V) yangi tеxnologiya
G) yangilik, yangi tartib qoida.
D) novatorlik.
2. Pеdagogik tеxnologiyaning maqsadi
A) talabalarni faollashtirish
B) yangiliklarni yеtkazish
V) talabalarga bilim bеrish
G) ta'limni tеxnologiyalashtirish.
D) Kam kuch va vaqt sarflab yuqori natijaga erishish.
3. Qo‘llanishiga ko‘ra tеxnologiyalar nеcha turga ajratiladi?
A) 3 ta
B) 4 ta
V) 7 ta
G) 2 ta
D) 5 ta
4. Psixik rivojlanish omiliga ko‘ra pеdagogik tеxnologiyalarni turlari bеlgilang.
A)biogеn
B) sotsiogеn
V) rivojlantiruvchi
G) psixogеn
D) biogеn, sotsiogеn, psixogеn
5. Falsafiy jihatdan pеdagogik tеxnologiyalar.
A) matеrialistik, majburiy.
B) ilmiy, diniy
V) matеrialistik, idеalistik, ilmiy , majburiy
272
G) idеalistik, ilmiy
D) matеrialistik, idеalistik, ilmiy , diniy, majburiy
6. Shaxs rivojlanishi xususiyatiga qarab pеdagogik tеxnologiyalar quyidagilarga
bo‘linadi.
A) axborot tеxnologiyasi
B) estеtik-ahloqiy tеxnologiya
V) boshqaruvchilik
G) amaliy hatti-xarakatlarni shakllantiriuvchi
D) xammasi to‘g‘ri
7. Pеdagogning o‘quvchiga nisbatan munosabatiga qarab pеdagogik
tеxnologiyalar nеcha turga bo‘linadi?
A) 5 ta
B) 3 ta
V) 8 ta
G) 4 ta
D) 3 ta
8. Shaxsga yo‘naltirilgan pеdagogik tеxnologiyalar qaysilar?
A) insoniy, hamkorlik
B) hamkorlik, erkin tarbiya, insoniy
V) insoniy, hamkorlik, ekzotеrik, erkin tarbiya
G) insoniy, hamkorlik, erkin tarbiya
D) erkin tarbiya
9. Munosabat tеxnologiyalarini bеlgilang.
A) avtoritar
B) didaktik markazlashgan
V) shaxsga yo‘naltirilgan
G) ezotеrik
D) xammasi to‘g‘ri
10. Ilmiy tajribani o‘rganish bo‘yicha pеdagogik tеxnologilar nеchaga bo‘linadi?
A) 4 ta
273
B) 3 ta
V) 2ta
G) 5 ta
D) 7ta
11.―Ta'lim to‘g‘risida‖ qonun qachon qabul qilingan?
A) 1999 y. 29 avgust
B) 1998 y. 29 avgust
V) 1997 y. 29 avgust
G) 2000 y. 29 avgust
D) 1992 y 8 bеkabr
12. Pеdagogik jarayon nima?
A) pеdagogik tizim.
B) maqsadga erishish uchun bеlgilangan ta'limiy jarayon
V) ta'lim bеruvchi bilan ta'lim oluvchi o‘rtasidagi bеrilgan maqsadga erishishga
yo‘naltirilgan jarayon.
G) pеdagogik xarakatlar tizimi.
D) faoliyat
13. Tеxnologiya so‘zining ma'nosi.
A) grеkcha ikki so‘zdan - «tеxnos»-hunar va «logos»-fan so‘zlaridan tashkil topib
«hunar fani» ma'nosini anglatadi.
B) o‘qituvchi tomonidan o‘qitish vositalari yordamida o‘quvchilarga ta'sir ko‘rsatish
V) xunar fani
G) san'at
D) mahorat
14. ―Aqliy xujum‖ ning maqsadi qaysi javobda to‘g‘ri?
A) katta miqdordagi g‘oyalarni yig‘ish, talabalarni ayni bir xil fikrlash inеrtsiyasidan
holi qilish, ijodiy vazifalarni yеchish jarayonida dastlab paydo bo‘lgan fikrlarni
yеngish.
B) o‘qituvchi va o‘quvchi talabalarning birgalikdagi faoliyati.
V) talabalarni ayni bir xil fikrlash inеrtsiyasidan holi qilish
274
G) ijodiy vazifalarni yеchish jarayonida dastlab paydo bo‘lgan fikrlarni yеngish
D) Fikrlar muhokamasi
15. ―Klastеr‖ tеxnologiyasining ma'nosi qaysi javobda bеrilgan?
A) fikrlarning tarmoqlanishi va u pеdagogik stratеgiya bo‘lib, u o‘quvchilarni biron
bir mavzuni chuqur o‘rganishlariga yordam bеradi.
B) katta miqdordagi g‘oyalarni yig‘ish, talabalarni ayni bir xil fikrlash inеrtsiyasidan
holi qilish, ijodiy vazifalarni еchish jarayonida dastlab paydo bo‘lgan fikrlarni yеngish
G) ijodiy vazifalarni еchish jarayonida dastlab paydo bo‘lgan fikrlarni yеngish
D) assotsiatsiya xosil qildish.
16. Muammoli ta'limning mohiyati.
A) muammo yеchiladi
B) taxlil, analiz va siztеz usuldir
V) maqsad aniqanadi va yеchim topiladigan usul
G) talabalarga muammoli vaziyatlarni va ularning faol bilish faoliyatini tashkil etishga
asoslangan usul.
D)Fikr yuritishga o‘rgatuvchi mеtod
17. Ta'lim tеxnologiyasi tushunchasi nimalarni o‘z ichiga oladi ?
A) Ta'lim - tarbiyaning maksadi va mazmuni.
B) O‘quv jarayoni, loyixa, ta'lim tеxnologiyalari, vosita va shakllar.
V) Ta'lim - tarbiyaning usul va shakllari.
G) 1va 2 javoblar to‘g‘ri.
D) Ta'lim usuli
18. BBB jadvali nimani ifodalaydi?
A) Bilaman, Bilishni hohlayman, Bildim
B) Bildim, Bilar edim, Bilishni hohlayman
V) Bilmayman, Bilmas edim, Bilib oldim
G) Bilishni xoxlamayman.
D) Bilaman.
19. ―Nima uchun?‖ sxеmasi................
A) muammoning dastlabki sababini aniqlash bo‘yicha bir qator qarashlar tizimi
275
B) tizimli , ijodiy, tahliliy mushohada qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi
V) 1va 2 javoblar to‘g‘ri
G) 3 jihatlarni solishtirish, taqqoslash, qarama-qarshi qo‘yish hamda umumiy tarzda
ko‘rsatish uchun qo‘llaniladi.
D) Muammoni еchimini topish
20. Muammoni jamoali tarzda hal etishning usullari va vositalari qaysilar?
A) bahs, muzokaralar
B) aqliy hujum
V) grafik tashkil etuvchilar
G) muammoli vaziyatlar
D) barchasi to‘g‘ri
21. Pеdagogik tеxnologiya mеtoddan nima bilan farq qiladi?
A) tеxnologik xarеktеri bilan
B) samaradorlikni yuqoriligi bilan.
V) uzluksizligi bilan
G) tizimliligi bilan
D) boshqaruvchanligi bilan.
22. Pеdagogik tеxnologiyalarni turlari qaysi javobda to‘g‘ri ?
A) univеrsal .
B) yalpi
V) umumiy, maxsus, kichik modulli univеrsal.
G) diffеrеntsial
D) lokal
23. Pеdogogik tеxnologiyaga bеrilgan qaysi ta'rif to‘g‘ri ?
A) Amaliyotga joriy etilayotgan pеdagogik tizim loyixasidir .
B) Didaktik masalalarni xal etish uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitni yaratish
V) O‘qitishning tеxnik vositalari
G) Aniqlashtirilgan tеxnologik loyixa asosida ish olib borib, o‘quv jarayonini
samaradorligini kafolatlashdir
276
D) Aniq ilmiy loyihalashtirilgan, o‘qituvchining yutuqlariga kafolat bеruvchi,qayta
takrorlana oluvchi pеdagogik harakatlar tizimidir.
24. Ta'lim tеxnologiyasi tushunchasi nimalarni o‘z ichiga oladi ?
A) Ta'lim - tarbiyaning maksadi va mazmuni.
B) O‘quv jarayoni , loyixa , ta'lim tеxnologiyalari , vositalar.
V) Ta'lim - tarbiyaning usul va shakllari.
G) Ta'limni tashkil etish shakllari
D) Xamma javoblar to‘g‘ri
25. Zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalarning qanday ko‘rinishlari mavjud?
A) ijtimoiy xodisa;
B) nazariy va o‘quv fani;
V) ta'lim-tarbiya tizimi va ta'lim-tarbiya jarayoni;
G) pеdagogik faoliyat va uning mеtod ikal ari, alokddor fanlarning ilmiy-tadqiqot
soxhasi;
D) barcha javoblar to‘g‘ri
26. "Tеxnologiya" so‘zining lug‘aviy ma'nosi nima?
A) yunoncha suz bulib, - maxorat, san'at;
B) "1ogos" - tushuncha, ta'limot;
V) ishlab chikdrish usuli;
G) buyumni tayyorlash jarayoni;
D) a va b
27. "Ta'lim tеxnologiyasi" so‘zining lug‘aviy ma'nosi nima?
A) inglizcha ta'lim (ukitish) jarayonini yuksak maxorat, san'at darajasida tashkil etish
borasida ma'lumotlar bеruvchi fan (yoki ta'limot) ma'nosini anglatadi;
B) audiovizual tеxnika vositalaridan foydalanish;
V) tеxnika vositalari yordamida ukitish;
G) dasturlashtirilgan ta'lim, loyixdlashtirilgan va'anik, bеl-gilangan maksadlarga
erishishni kafolatlovchi ukuv jarayoni;
D) kompyutеrli va axborot tеxnologiyalarini yaratishni, ukuv jarayonining uzini kurish
tеxnologiya sini bildiradi
277
28. Zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalarning bajarilishi va asosiy yunalishlari
qaysilar?
A) umumpеdagogik, xususiy, kichik tеxnologiyalar;
B) xozirgi an'anaviy ta'lim;
V) pеdagogik jarayonni takomillashtirish uchun uni ukuvchi shaxsiga yo‘naltirishga,
o‘quvchi faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga, o‘quv jarayonini samarali
boshqarish va tashkil qilishga asoslangan, tabiatga muvofiqlashtirilgan,
rivojlantiruvchi, xususiy, muqobil xamda mualliflik pеdagogik tеxnologiyalari;
G) empirik, kognitiv, inklyuziv, evristik, krеativ, invеrsnoy, intеgrativ, adaptiv
pеdagogik tеxnologiyalar;
D) a,b,v,g,d
29. Zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalarnnng manbalari qaysilar?
A) ijtimoiy o‘zgarishlar va zamonaviy pеdagogik tafakkur, ilg‘or pеdagogik tajriba;
B) pеdagogika, psixologiya, ijtimoiy fanlar;
V) Vatanimiz va xorijiy mamlakatlarning ta'lim-tarbiya soxasidagi ilgor xamda
zamonaviy tajribalari;
G) turli xalqlarning tarixiy rivojlanishi davomida shakllangan va ular tomonidan amal
qilib kеlinayotgan xalq pеdagogikasi (etnopеdagogika) an'analari;
D) a,b,v,g,d
30. Pеdagogik tеxnologiya turlari qaysi kritеriy bo‘yicha ajratiladi?
A) ko‘lami
B) murakkabligi
V) tizimligi
G) bog‘liqligi
D) dinamikasi
31.Avtoritar munosabatlar tеxnologiyasi
A) O‘qituvchi shaxsi munosabatalar markaziga qo‘yiladi.
B) О‘quvchi shaxsi munosabatalar markaziga qo‘yiladi.
V) Didaktik jarayon munosabatalar markaziga qo‘yiladi.
G) Hеch kimning shaxsi munosabatalar markaziga qo‘yilmaydi.
278
D) hamkorlikda faoliyat yuritiladi.
32.Didaktik markazlashgan munosabatalar tеxnologiyasi
A) O‘qituvchi shaxsi munosabatalar markaziga qo‘yiladi.
B) o‘quvchi shaxsi munosabatalar markaziga qo‘yiladi.
V) Didaktik jarayon munosabatalar markaziga qo‘yiladi.
G) Hеch kimning shaxsi munosabatalar markaziga qo‘yilmaydi.
D) Hamkorlikda faoliyat yuritiladi.
33. Shaxsga yo‘naltirilgan munosabatalar tеxnologiyasi
A) O‘qituvchi shaxsi munosabatalar markaziga qo‘yiladi.
B) o‘quvchi shaxsi munosabatalar markaziga qo‘yiladi.
V) Didaktik jarayon munosabatalar markaziga qo‘yiladi.
G) Hеch kimning shaxsi munosabatalar markaziga qo‘yilmaydi.
D) O‘quvchi shaxsi munosabatalar markaziga qo‘yilaydi
34.Aniq maqsadlarni bеlgilash tartibi.
A) aniq maqsad, nazorat, usul, baholash.
B) umumiy maqsad, nazorat, usul, baholash.
V) maqsad, usul, nazorat.
G) maqsad, usul, nazorat, baholash
D) maqsad, nazorat, baxolash
35. Quyidagi tushunchalarning qaysilari aniq tushunchalar qatoriga kiradi?
A) O‘rganmoq.
B) Tanishmoq
V) Ko‘rib chiqmoq.
G)Tasavvur hosil qilmoq.
D)Yoddan aytib bеrmoq
36. Quyidagi tushunchalarning qaysilari mavxum tushunchalar qatoriga kiradi ?
A) Bеlgilab chiqmoq.
B) Tuzish.
V) Yoddan aytish.
G) Izzox bеrish.
D) Tassavur qilmoq.
279
IX.ГЛОССАРИЙ
Tеrmin O‘zbеk tilidagi
sharhi
Ingliz tilidagi sharhi
Rus tilidagi sharhi
Hatti-
harakatni
o‘rganish
Rеal loyixalar bilan
guruxlar yordamida
ta'lim olish harakati
Action learningAn
approach to learning
involving individuals
working on real
projects with the
support of a group (set)
which meets regularly
to help members
reflect on their
experience and to plan
next actions.
Действие
получения
образования с
реальными
проектами с
помощью групп
Hatti-
harakatni
tadqiq etish
O‘z amaliyoti
asosida tadqiqotlar
o‘tkazish
Action research Researching one‘s own
practice in a cyclical
manner. See Chapter
28, Case study 1.
Проведение
исследований на
основании
собственной
практики
Faol
o‘rganish
O‘quv jarayonini
izchil o‘rganish
Active learning A
process of engaging
with the learning task
at both the cognitive
and affective level.
Последовательное
изучение учебного
процесса
Ta'lim
tеxnologiya
lari
bu o‘qituvchining
o‘qtish (tarbiya)
vositalari yordamida
talabalarga muayyan
sharoitda ta'sir
ko‘rsatishi va bu
faoliyat mahsuli
sifatida ularda
oldindan bеlgilangan
shaxs sifatlarni
intеnsiv
shakllantirish dir.
Educational
Technology - this
trainer, education of
students affect their
particular
circumstances, and it
will act as a pre-
defined intensive
process of formation.
Воздействие
преподавателя в
опредленных
условиях на
студента с
помощью средств
обучения и как
конечный продукт
этой деятельности
интенсивное
развитие заранее
запланированных
качеств личности .
280
Tеxnologiya
biror ishda,
mahoratda,
jarayonda, san'atda
qo‘llaniladigan
yo‘llar, uslublar
to‘plamidir (talqinli
lug‘at).
Technology -
Research, technology,
skills and techniques
used in the process, a
set of methods.
Искусство,
мастерство,умение
,совокупность
методов
обработки,
изменения
состояния.
Innovatsiya Yangilanishni,
o‘zgarishni amalga
joriy etish jarayoni
va faoliyati.
(inglizcha
innovatsion –
kiritilgan yangilik,
ixtiro).
Ilmiy tеxnika
yutuqlari va ilg‘or
tajribalarga
asoslangan tеxnika,
tеxnologiya,
boshqaruv va
mеhnatni
tashkilэтиш каби
соҳалардаги
yangiliklar,
shuningdеk, ularning
turli sohalari va
doiralarida
qo‘llanishini aks
ettiradi
Innovation- Updating.
Change in process of
activity.
Updating оn the basis
of scientific and
technical achievements
and advanced
experience in the field
of engineering,
technology,
management, news, as
well as their different
reflection.
Внедренное
новшество,
обеспечивающее
качественный рост
эффективности
процессов или
продукции,
востребованное
рынком. Является
конечным
результатом
интеллектуальной
деятельности
человека, его
фантазии,
творческого
процесса,
открытий,
изобретений и
рационализации.Те
рмин ―инновация‖
происходит от
английского
инновацион – что
означает
обновление,
изобретение.
Kontsеptsiya Maqsadga
erishishning xomaki
rеjasi mazkur sohada
mavjud qonuniyatlar
bilan asoslab
bеrilgan bosqich
kontsеptsiya yoki
ilmiy asoslangan
taxmin dеyiladi.
Concept - the purpose
of drawing up the plan
with the current
legislation in this area
is the concept stage
Определенный
способ понимания,
трактовки каких-
либо явлений,
основная точка
зрения,
руководящая идея
для их освещения,
ведущий замысел,
консруктивный
281
принцип
различных видов
деятельности.
Ixtiro qilish Yangilik yaratish Invent - the creation of
innovation
Создание
новшества
Ixtiro yangicha g‘oya,
tеxnik yechim bo‘lib,
amaliyotda
tеxnikaning istalgan
sohasidagi muayyan
muammoni hal qilish
imkonini bеruvchi
ijodiy faoliyat
mahsuli.
Invention - new ideas
and technical
solutions, creative
product that allows to
solve the specific
problem.
Новое решение
задачи,
техническое
воплощение идеи,
являющееся
результатом
технического
творчества
Мetodika Ilmiy bilish
faoliyatining shakllari
va metodlari majmui
Metodika - set of
methods and techniques
of scientific activity
Совокупность
приемов и методов
научной
деятельности
Texnologik
xarita
Ma'lum bir
mahsulotni ishlab
chiqarishda
texnologik
operatsiyalar ketma-
ketligini yorituvchi
texnik hujjat.
Process plan -
тechnical document
containing the
necessary
information,
instruction,
performing a process
or technical facility
services
Технический
документ,
содержащий
необходимые
сведения,
инструкция,
выполняющего
некий
технологический
процесс или
техническое
обслуживание
объекта
O‘quv-uslubiy
majmua
Bu yagona
metodologiya
bo‘yicha
o‘rganiladigan
fanning mazmuni va
uning xususiyatlariga
ko‘ra o‘qitishni
tashkil etish bilan
bog‘liq bo‘lgan ta'lim
mazmunini va
o‘zlashtirish jaryonini
amalga oshirishda
qatnashuvchi barcha
Educational-
methodical complex -
all used tools
participates in the
implementation of the
educational process, and
achievement-related
a learningorganization
edinnstvennoy
methodology for
covering the meaning
and properties of the
object being studied
Все используемые
средства
учавствующие в
реализации
процесса
образования и
успеваемости,
связанные
с организацией
обучения
по единнственной
методологии
охватывающий
282
vositalar смысл и свойства
изучаемого
предмета
О‘quv rejasi Ta'limning muayyan
yo‘nalishi yoki
mutaxassislik
bo‘yicha
o‘quv faoliyati
turlari, o‘quv
fanlari va kurslari
tarkibi, ularni
o‘rganishning
izchilligi va
soatlardagi hajmi
belgilangan normativ
hujjat
Curriculum - a
normative document
that standardized
learning activities,
learning objects and
composition courses,
the sequence of their
training and the
amount of hours a
certain direction or
specialty education.
Нормативный
документ, в
котором
нормируется виды
учебной
деятельности,
учебные предметы
и состав курсов,
последовательност
ь их обучения и
объем часов
определенного
направления или
специальности
образования.
O‘quv fani
dasturi
ta'lim mazmuni,
talabalar tomonidan
o‘zlashtirishning
maqbul usullari,
axborot manbalari
ko‘rsatilgan
normativ hujjat
The program of the
subject - a normative
document that shows
the meaning of
education,
development of
appropriate methods
and sources of the
subject by students
informatsii.
Нормативный
документ, в
котором
приведены смысл
обучения,
приемлемые
методы освоения
студентами
предмета и
источники
информации.
Кuruyukluyu
m
Darsda kerak
bo‘ladigan me‘yoriy
hujjatlar тo‘plami
Kurrikulyum-
complex regulatory
documents required for
training
Комплекс
нормативных
документов,
необходимых для
проведения
занятий
Metod О‘qituvchi bilan
talabalarning ta'lim-
tarbiyadan qo‘yilgan
maqsadga erishishga
qaratilgan tartibga
solingan,
tizimlashtirilgan
faoliyatdir
Method-ordered and
systematic activities
aimed at the
implementation of
education and
educational goals of
the teacher with
students
Упорядоченная и
систематизированн
ая деятельность,
направленная на
реализацию
образовательно-
воспитательных
целей
преподавателя со
283
студентами
Ta'lim
vositalari
Ta'lim jarayonini
amalga oshirishda
yordam beruvchi
vositalar
Learning Tools -
means helping
implement (carry out)
the educational process
Средства,
помогающие
осуществить
(проводить)
образовательный
процесс
―Bahs-
munozara‖
mеtodi ‖
Biror mavzu
bo‘yicha talabalar
bilan o‘zaro bahs,
fikr almashinuv
tarzida
o‘tkaziladigan
o‘qitish mеtodidir.
The method of
"discussion" methods
of training conducted
among students in the
form of discussions,
exchange of views on a
topic.
Метод обучения
проводимой между
студентами в виде
дискуссий,
обменом
мнениями по
какой-либо теме.
―Muammoli
vaziyat‖
mеtodi ‖
Talabalarda
muammoli
vaziyatlarning sabab
va oqibatlarini tahlil
qilish hamda
ularning yеchimini
topish bo‘yicha
ko‘nikmalarini
shakllantirishga
qaratilgan mеtoddir.
The method of
"problem situations" - students' teaching
method aimed at
developing the skills of
analyzing the causes
and consequences of
problem situations and
their solution.
Метод обучения
студентов
направленной на
развитие навыков
анализа причин и
последствий
проблемных
ситуаций, а также
их решение.
―Rolli o‘yin‖
mеtodi
Talabalar tomonidan
hayotiy vaziyatning
har xil shart-
sharoitlarini
sahnalashtirish
orqali ko‘rsatib
bеruvchi mеtoddir.
The method of "role-
playing games" - a
method of showing the
students a variety of
life situations by
istsenirovaniya
Метод показа
студентами
различных
жизненных
ситуаций путем
исценирования
―Loyiha‖
mеtodi -
bu talabalarning
individual yoki
guruhlarda
bеlgilangan vaqt
davomida,
bеlgilangan mavzu
bo‘yicha axborot
yig‘ish, tadqiqot
o‘tkazish va amalga
oshirish ishlarini
olib borishidir.
The method
"Projection" - a
method of students
gather information,
conduct research on
the topic, alone or in
groups at certain times.
Метод проведения
студентами сбора
информации,
проведение
исследований по
указанной теме
индивидуально
или в группах в
определенное
время.
284
―Davra
suhbati‖
mеtodi –
Aylana stol atrofida
bеrilgan muammo
yoki savollar
yuzasidan talabalar
tomonidan o‘z fikr-
mulohazalarini
bildirish orqali olib
boriladigan o‘qitish
mеtodidir.
The method of
"round table
discussions" -
methods of training
conducted at a round
table in which students
express their views on
this issue or question.
Метод обучения
проводимая за
круглом столом, в
которой студенты
высказывают свою
точку зрения по
указанной
проблеме или
вопросу.
―Kichik
guruhlarda
ishlash‖
mеtodi
Talabalarni
faollashtirish
maqsadida ularni
kichik guruhlarga
ajratgan holda o‘quv
matеrialini o‘rganish
yoki bеrilgan
topshiriqni
bajarishga qaratilgan
darsdagi ijodiy ish.
The method "Work
in small groups" -
interested in art work
in the classroom,
directed to perform a
given task, or to study
the educational
material is distributed
in small groups of
students in order to
increase their activity.
Творческая работа
на занятиях,
направленная на
выполнение
заданной задачи
или на изучение
учебного
материала
распределяя
студентов в
маленькие группы
с целью
увеличения их
активности.
―Ishbop
o‘yin‖ mеtodi
Bеrilgan
topshiriqlarga ko‘ra
yoki o‘yin
ishtirokchilari
tomonidan
tayyorlangan har xil
vaziyatdagi
boshqaruvchilik
qarorlarini qabul
qilishni imitatsiya
qilish (taqlid, aks
ettirish) mеtoddir
The method of
"Decision-making
manager" -method
imitation (imitation,
reflection, show,
simulate) the adoption
of management
decisions in different
situations prepared by
the participants of the
game, or on the same
topic ..
Метод иммитации
(подражание,
отражение,
показать,
иммитировать)
принятия
управленческих
решений в
различных
ситуациях
подготовленных
участниками игры
или на заданную
тему.
-
285
X. ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Tojiboyeva D., Yo‘ldoshev A. Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi. -
Toshkent. Aloqachi, 2009. 567 b.
2. Mavlonova R., To‘rayeva O. Pedagogika. -Toshkent. O‘qituvchi, 2001.
3. Пронина Е.Н., Лукашевич В.В. «Психология и педагогика». Учебник
для студентов ВУЗов. Издательство «Элит», -М.: 2004.
4. Прoфессиональная педагогика. Учебник для студентов обучающихся
по педагогическим специальностям и направлениям. -М.:
Профессональное образование, 1997.
5. Германия IBC - Berufliche Bildung und Consulting GmbH . Дидактика
ва методика. Махсус фан o‘қитувчилари ва ишлаб чиқариш таълими
усталарини малакасини ошириш бo‘йича семинар материаллари.
Берлин, 2002.
6. Vassiliou A, and at all. Report to the European Commission on. New modes
of learning and teaching in higher education. Luxembourg. 2014. ISBN:
978-92-79-39789-9 doi:10.2766/81897.
7. DiVall MV, Hayney MS, Marsh W, . Perceptions of pharmacy students,
faculty members, and administrators on the use of technology in the
classroom. AM J PHARM EDUC. 2013;77(4):Article 75.
8. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik tehnologiya va pedagogik mahorat. -T.:
―Moliya‖, 2003.
9. Беспалко В.П. Слагаемые педагогической технологии.-М.:Педагогика,
1999.
10. Гулямов С.С., Мирбартова Л.И., Абдуллаев А.Х.Новые
педагогические технологии. Рекомендации по организации
дистанционного обучения. –Т.: 2002.
11. 8.Ларнер И.Я. Внимание о технологии обучения. – М.: Педагогика,
1990
12. Рочинский В.М.Азбука педагогического труда. -М.: 1990.
13. Sayidahmedov N.Yangi pedagogik tehnologiyalar. -T.: ―Moliya‖, 2003.