~~------------------------------~~ ··-~~~-------------------------------.. ~··· 1 ~ SANAT, TARi Hi ARAŞTIRMALARI DERGiSi
ARKEOLOJi-PREHiSTORY A-ÖNASY A EPiGRAFi·ANTROPOLOJi-MÜZiK-TiYATRO
.TEOLOJi- FOLKLOR
Dört Ayda Bir Çıkar
Cilt: 2 Sayı: 4 Nisan 1989
Sahibi: Enis KARAKA VA Genel Yayın Yönetmeni ve Yazı Işleri Müdürü:
.Özkan ERTUGRUL
Teknik Müdür: Tolunay TiMUÇIN Genel Koordinatör: Ahmet Vefa ÇOBANOGLU
Genel Sekreter: Halenur KA TIPOGLU Teknik Sekreterler: Yavuz TiRVAKi- Sadettin ZAVIM Sanat Yönetmeni: Ziya Nur SEZEN
Halkla ilişkiler Koordinatörü: GülgQn KALK!NOGLU
Yayın Sekreterleri: Gülçin EROL - Gülay SURGAZ
Haber Servisi Sorumluları: Hülya KOÇ - Arzu iYiANLAR . Arzu YILMAZ - Rabia EMEKLiGiL
Mali Müşavir: Selim Sabit SALMAN
Yayın Kurulu: Özkan ERTUGRUL- Enis KARAKAYA Selda KALFAZADE-Şebnem AKALIN
Ahmet Vefa ÇOB~NOGLU
DANIŞMANLAA: Prof. Dr. Semavi EYiCE.. . Doç. Dr. AraAlTUN Doç. Dr. Selçuk MULAVI~ Doç. Dr. Ebru PARMAN - Vard. Doç. Dr. Zeki SONMEZ Dr. Hüsamettin AKSU- Dr. Engin BEKSAÇ Sargon ERDEM - Erof ÖZKAN .
Film: Cem Has Grafik 511 85 85
iç Baskı: Örünç Matbaası 528 42 68
Kapak Baskı: Dantel Ofset 522 65 41 Kapak baskısında SEÇIN GÜR'e yardımlanndan dolayı teşekkür ederiz.
Dizgi: ÇAGDAŞ DiZGi 526 90 88
REKLAMLAR Arka dış sayfa: ..................................... 1.000.000.- TL. Arka iç sayfa: ......................................... 500.000.- TL. iç tam sayfa: ........................................... 400.000.- TL. i_ç yarım sayfa: .................................. ...... 250.000.- TL. On iç sayfa: ............................................ 600.000.- TL.
• '(ıllık Abone: 20.000 TL.dir. Banka hesap numarasına çıkarılan paranın makbuz veya dekontunun fotokopisi ya da aslı gönderildiği an, dergi Adresinize postalanacaktır. (lstan bul Bayezıt Vakıflar Bankası 21-10248-8 nolu hesap)
Yurtdışı Abone ücreti : 20 $
iRTiBAT ADRESi: Tolunay Tımuçin 527 29 58 Mollafenari Sok. Birol iş Hanı Kat: 3 Cağaloğlu/istanbul
Hizmetlerinden dolayı Mustafa Sellm~lu'na teşekkOr ederiz.
iÇiNDEKiLER------------ '
• Güneş· şehrin.de 3. Selçuklu Sempozyumu (Tolunay TIMUÇIN) ................................................... 2
(P~~-r~~aJıe~a~~a~~~N1 ~~~. ~~~ .. ~~~~ -~~~~ :~ ........... t0 '• ilkel Toplumda SanatkAr · 1 -
(Doç. Dr. Hakkı ÖNKAL) ............ ............................. 7-8 ) . '
• Resim Gösterge Billm'inin Bazı Sorunları (Uşun TÜKEL) .................. .................................... 9-15
• inegöl ishak Paşa Camii ve Külllyesi (Prof. Dr. Oktay ASLANAPA) ................................... 16
• Dumbarton Oaks'dakl Bizans Eserleri Koleksiyonu (Yard. Doç. Dr. Mehmet i. TUNAY) ·················:··· 17-22 o Belge Değerindeki Bir Sebil Teknesi (Rkret ÖZTUANA) ................................................... 22
• Osmanlı Mimarlığı'nda Devşirme Malzeme Kullanımı (16-18. yüzyıl) . . (Dr. Uğur TANVELI - Gülsün TANYELI) ............... 23-31
• Türkiye'de Eski Eser Kaçakçılığı Tahribatı ve Korunması (Doç. Dr. Ara ALTUN) ...................... 32-33
• Gaziantep Kalesi'nden Notlar . · (GülgünKALKINOGLU/M.A) ...................... ............... 33
o Türk Folklorunda Çocuk Okşamaları . (Doç. Dr. L. Sami AKALIN) ................ : ................ 34-36 '
• Doğu Karadeniz Bölgesin~e Bazı Ahşap Camiler (Doç. Dr. Haşim KARPUZ) ............................... ... 37-45
• Bakırköy'de Tarihi Bir Çöplük (Enis KARAKAY A/M.A) .. . . .. .. .... .. . . .. .. ................... ... .. 45
· Niksarda iki kümbet (Şebnem AKALIN/M.A) ........... 46
• " Hasankeyf" bir başlangıç mı? (Nur NiRVEN) .. .. . . . . . .. .. .. ... . .. .. .. .. .. .. ... . .. ............. .. . 46-47
• Yeşil Camii Minaresi ve Unutulmuş bir Çini Tek~i_ği _ (Faruk ŞAHiN) . . . . . .. .. ...... .. . . . . .. . ........... .............. ... 48-54
o istanbul'a Yeni Bir Müze (Selda KALFAZADEJM.A) ......................................... 54
• Gitarın Biçim Evrimi (Doç. Dr. Yıldız ELMASI) 55-61
lidya Bölgesinde bir Başpiskoposluk Kilisesi Kalintısı Sardes Katedrall (Enis KARAKAYA/M.A) ............ 63-6! • Önem Verilmez ise Kaybolabilecek değerlerimizden (Halenur KATiPOGLU) .................. ........................... 67
• Merdivenköy Bektaşi Tekkesi 'ndeki Dünya Ağacı (Dr. Günkut AKIN) .............................................. 68-74
• Mimar Sinan 'ın Osmanlı Dönemi Türk Mimarisi'nin Gelişmesindeki Yeri (Prof. Dr. Semayi EYiCE) .... 75-80
-t< Kapak : istanbul Türk ve islam Eserleri Müzesinde bulunan hatıda Crivelli yıldızı
• Dergide yayınlanan Makalelerin sorumluluklan yazanna aittir. Kaynak gösterilmek kaydı ve izin alınarak yarar1anabilinir.
1 1 ~~------------------------------~--~ .• ~&a~----------------------------------~m.9
~--S_A_N_A~T--TA_R_i_H_i _A_R_A_Ş_T_IR_M_A_L_A_R_I _D_E_R_G_is_i _____________________ a7
DOGU KARADENİZ BÖLGESİNDE
BAZI AHŞAP. CAMİLER*
Türkiye'nin kuzeyinde yer alan Karadeniz Bölgesi kendine has coğrafi ve kültürel özellikleriyle diğer bölgelerden farklılıklar gösterir. Doğu Karadeniz Bölgesi ise Samsun ilc Art· vin ilieri arasında kalmakta ve iç kısımdan Doğu Karadeniz Dağları ile ayrılmaktadır. Bu bölgenin dört mevsim yağışlı ve ılıman bir iklimi vardır. Bu yüzden çok zengin bir orman varlığına da sahiptir.
Türk mimarisinin tarihi gelişimi içerisinde ahşabın her dönemde sevilere k kullanıldı ğı bilinmektedir. Orta Asya'da en eski yapılar Hun dönemine ait kurgan yapılardır (1). Göktürk ve Uygur dönemlerinde de ahşap gerek sivil mimaride ve gerekse dini mimaride yaygın olarak kullanılmıştır. Ahşap camiierin bugün bilinen ilk örneklerini yine Orta Asya'da Gazneli, Karahanit dönemlerinde Semerkant, Buhara, Hive gibi eski Türkistan şehirlerinde görmekteyiz. En erken örnekler Zerefşan vadisindeki Oburdan ve Kurut camileri ile aynı bölgedeki lşkodar Köyü Camii ve Hive Mescidi Cumasıdır. (2) Orta Asya'da daha sonraki dönemlerde de böyle ahşap direkli camiler yapılmıştır.
Orta Asya'daki bu ahşap cami geleneği Anadolu'da da devam etmiştir. 13-14. yüzyıllara tarihleneo Afyon, Sivrihisar Ulu canıileri ilc Ankara Aslanhane, Beyşehir F.şrcfoğlu camileri bugün ayakta olan örneklerdir (3). Bunların yanısıra Anadolu'da ağacı bol bölgelerde daha sonraki devirlerde ahşap camiler yapılmıştır. (4) Bu bildiride Doğu Karadeniz Bölgesinin Rize ve Trabzon illerine bağlı bazı köyleride değişik özellikler gösteren bazı ahşap camileri tanıtmaya çalışacağız.
Bu yapılar tar:ı fımdanhazırlanan ve Selçuk Üniversitesince desteldenen "Doğu Karadeniz'de Türk Devri Yapıları" konulu bir proje dahilinde.incelenmektedir. Burada bir köyün, mahal!<!nin ibadet ihtiyacını karşılamak için inşa edilen bu camiierin ana özellikleri belirtilmeye çalışılmış ve bu amaçla seçilen bazı örnekler üzerinde durulmuştur. (5).
1) Trabzon, Çaykara, Çambaşı Köyü Düz Mahalle Camii
* Selçuk Üni.Fen-Ed. Fak. Sanat Tarihi Böl. Öğretim Üyesi
Doç.Dr. H:ışim KARPUZ ,.
Doğu Karadeniz bölgesindeki ahşap camiierin genel özelliklerini şöyle özetleyebiliriz: (Res: 1-6)
Camiler, çoğunlukla meyilli arazide kurulmak zorunda kalmıştır. Yapı malzemesi olarak taş subasman kısımlarında, zemin kat veya toprağa dayalı üst kat duvarlarında düzgün ve yonu olarak kullanılmıştır. Bazı tek katlı camilerde taş duvarlar mahfi! hizasına kadar yükselmektedir. İki veya üç katlı olanlarında alt kat taş diğerleri ahşap yığına olarak yapılmıştır. Bazı camiierin duvarlarının mahallinde dolma göz denen bir teknikle yapıldığını görüyoruz.(6) Bu tekniği Güney Kondu Caminin yanısıra Of, Böltirnlü Orta Mahalle Mithat Paşa Camii ve Çaykara Taşçılar Camii'nde görmekteyiz.
Ahşap yığına duvarların iskeletini yatay ve dikey taşıyıcı ağaçlar meydana getirmektedir. Bunların arasındaki ahşap yığına duvarlar ise genellikle 4-5 cm. kalınlığında kestane veya sarıçam tahtasından yapılmaktadır. Üst üste koyulan tahta: lar iki şekilde birbirine bitiştirilmektedir. Birincisi "fitilli" denen teknikte iki tahtanın içine açılan oyuğa bir çıta(fitil) geçirilmektedir. Ikincisi ise alt ve üst tahtalar hafif oyularak ters (V) şeklinde birleşmektedir. Köşelerde bu tahtalar "kurt boğazı" tekniğinde kesişmektedirler (7). Çatılar ise genellikle dört omuz olarak yaniara eğimlidir ve alaturka kiremiıle örtülmüştür.
"Bölgeden incelediğimiz ahşap cami örnekleri küçük ;ebatlı bir son cemaat mahalli ve bir ha ri m kısmından meydana gelmektedir. iki katlı olanların alt katları medrese-mektep olarak tasarlanmıştır. Bazı camilerde harim katında hocanın ikametine mahsus odalarada yer verilmiştir. Ocaklan olan bu kışlık odaların Bilenköy'de olduğu gibi yazlık olanlarıda vardır.
Camiierin son cemaat mahalleri ahşap sütunlarla bir galeri şeklinde düzenlenmiştir. Dernekpazarı Yukarı Kondu Camii nde ve Çambaşı Düz Mahalle Camiinde ise son cemaat mahallinde ahşap bir mahfi! bulunmaktadır. Son cemaat ·mahallinde yer alan oturmak için yapılmış sedirler burada sohbet edildiğini veya ders yapıldığını göstermektedir.
Camiierin harim kısımları uzunlamasına dikdörtgen planlıdır. Yan duvarlar ya bütünüyle ahşap ya da bazıları mahfi! yüksekliğine kadar taştır. H arimin giriş kısmı üzerindeki mahfi! ahşap sütunlara oturur. Ahşap bir merdivenle çıkılan U planlı mahfi! bu katta duvar malzemesinin ahşap olarak değişmesi yüzünden genişler, kıble duvarı boyunca da devam eder. Düz olarak tasarlanan tavan ortada kubbeyi sembolize eden sekizgen veya kare göbek kısımlarından ibarettir. incelediğimiz camiierin milıraplan taş veya ahşap olarak yapılmışlardır. Ahşap ve genellikle cevizden yapılmış minherler yapıl arın en çok önem verilen unsurlarıdır. Milırabın sol yanında köşelerde yer alan ahşap kürsüler ya sabit veya
.. . ·- - · seyyar olarak düzenlenmişlerdir.
8 SANAT TARiHi ARAŞTIRMALARI DERGiSi 38
4) Çaykara, Dernekpazarı yukarı Kondu Camii, Kürsü
2) Çambaşı Köyü Düz Mahalle Camii 3) Çaykara, Taşören Köyü Camii Cümle Kapısı
Camiierin aydınlatılması arazinin durumuna göre harim duvarlarının alt ve üst kısımlarına yerleştirilen düzenli pencerelerle sağlanmıştır. Pencerelerin taş duvar içinde olanları demir parmaklıklı olup içe doğru açılan kanatları vardır. Ahşap duvarlar içinde olanlar ahşap kafesli ve içten sürgü kapaklıdır.
Bölgedeki ahşap camiierin en dikkate değer yanlarından biriside süsleme özellikleridir.
Taş süslemeciliği, oyma ve kabartma olarak kapılarda söğe ve kemerlerde ve mihraplarda görüyoruz. Madeni süsleme yine kapıların sıcak demir işlerinde menteşe ve tokmaklarında görülür. Ahşap üzerine çivi çakmak suretiyle "çivili" süsleme de yapılmıştır. Ahşap süsleme, camiierin iÇ kıstmları başta olmak üzere
geniş bir kullanım alanına sahiptir. Kaba rtma, oyma ve ajur teknikleriyle yapılmış süslemeler şu yüzeyler üzerine yoğunlaştırılmıştır: Camiierin cümle kapıları, minberle,ı;, mihraplar, mahfi! çıkması, mahfillerin alt kısımları ve kürsülerdir. Mahfi! korkulukları ve pencere kafesleri de ahşap süsleme sanatı bakımından önemlidir. Ahşap süslemede ahşap tabii rengiyle kullanılmıştır.
5) Rize Güneyce Kurtuluş Mah. Camii, sütun başlığından detay
Nakış ve kalem işi süslemelerde camiierin süsleme programlarında yer alır. Camiierin son cemaat mahallerinde ve harim kısımlannda nakışlar görülür. Mahfi! korkulukları, tavanlar:veıyanyüzeyler, sütunlar, mihrap ve minber gibi unsurlarda nakışlar yer alır.
Bu kad.ar zengin süsleme programı içerisinde çok çeşitli motifler kullanılmıştır:
Geometrik motifler taş, ahşap ve nakışta bordür ve silmeler üzerinde yaygın olarak yer almaktadır. Rozetler, mührü Süleyman, çarkıfelek, mukarnas ve püskül motifleri birbirine paralel; düz ve eğri çizgiler zigzag ve şevranlar geometrik motif programı içinde ençok kullanılan unsurlardır.
Bitkisel süslemede tasvirler stilize ve naturalİst olarak karşımıza çıkmaktadır. Çoğunlukla kapı kanatları ve söğeleri üzerine stilize ağaçlar yerleştirilmiştir. Ağaçların dalları yine stilize lalelerle son bulmaktadır. Minberierin kapı ve yan yüzleri üzerindeki pano larda, mihrap nişle~ini çevreleyen silmelerde, mahfi! altındaki bordürlerde yine stilize uzayıp giden hayat ağaçlan yer alır. Bazı mihraplar ve minherler üzerinde (S) ve (C) kıvrımlarının hakim olduğu barak kıvrım dallı bordürler, ortadan bağlı buket şeklinde kompozisyon-
6) Trabzon, Of, Ağaçlı Köyü Camii, Kalemişi süsleme
B SANAT TARiHi ARAŞTIRMALARI DERGiSi 39
lar görülmektedir. Naturalisı ıasvirlcre daha çok kalem işi süslemelerde rastlanır. Çiçekli, yapraklı kıvrımdallar, rozetler, bazı ağaçlar, vazoda çiçek panoları (Ağaçlı Camii) revaçtadır.
Süslemeler arasında değişik eşya ve sembollere de yer verilmiştir. Stilize hayat ağaçları veya selvi ler, terazi ibrik ve köşk tasvirleri (Ak köse Camii) görülür. Yazı kitabe olarak kapı ve mihraplarda kullanılmıştır. Ahşap oyma ve nakış olarak Allah'ın ve çihar-ı yar-ı güzin ve bazı ayetler tavan ve yan yüzeylere yazılmıştır.
Bildiri konusunu teşkil eden ahşap camilerden birkaç örneği ayrıca tanıtmak yerinde olacaktır.
I. Rize. lkizdere, Güneyce Kurtuluş Mahallesi Camii (Plan.!, Res.?-12)
Meyilli bir arazi üzerinde kurulmuştur. Cümle kapısının sağında birkaç mezardan oluşan bir hazi re vardır. Camii taş duvarlı bir alı kata sahiptir. Evvelce bu kat medrese olarak kullanılmıştır. Esas cami katı ahşap olarak inşa edilmiştir. Sadece batı cephesi taş duvarlıdır.
Ana plan bir son cemaat mahalli ve bir harim kısmından meydana gelmektedir. Örtüsü dört omuz( u olup kiremit kaplıdır. Son cemaat mahalli değiştirilmiştir. Sağdaki oda gibi sol tarafa da bir oda yerleştiri lmiştir. H arimin girişi üzerindeki mahfi! U şeklindedir ve kıble duvarına kadar u·zanır. Düz tavanın orta kısmında birkaç kademeden. meydana gelen dıştan kare, içten sekizgen planlı ahşap oyma bezemeli bir göbek kısmı bulunmaktadır.
Camide çok zengin ve kaliteli bir ahşap süsleme ile karşılaşırız. Kapı söğelerinde, minberde hurma zincir-zencerek ve örgü motifi yer alır. Minberi n yan yüzlerinde ıaksimatlandırılmış panolar üzerinde stilize ağaçlar, barok (S) ve (C) kıvrımları değişik kartuşlar bulunmaktadır. Ayrıca burada altı
········ ············ ' .
--iS-- --·
-~
K Q~--i~~i--~i--~1--~§m
1) Riz~. Güneyce Kurtuluş Mahallesi Camii Plan Krokisi
köşeli yıldızlar ve rozetlerde bulunmaktadır. Ahşap mihrap nişinin çevresi bir çeşit hayat ağacı moıifi ilc süslenmiştir.
Caminin giriş kapısı üzerindeki kitabe kazınmıştır. Motiflerine bakarak bu caminin 19.yüzyılın onalarında inşa. edil-diğini söyleyebiliriz. ·
2. Rize, Pazar Bilenköy Camii (Pian.2, Res.IJ-18): Köyün merkezinde iki katlı olarak yapılmıştır. Alt kat taş
ve k ısmen ahşap duvarh olarak inşa edilmiştir. Bu katta iki bölümlü bir dershane ve bir hoca odası bulunmaktadı r. Dershanede taş ocaklar, eski sıra ve kürsü parçaları mevcuttur. Güney batıda ocağı bulunan oda hocaya aitt ir.
Alt kat üzerine oturan ahşap caminin son cemaat mahalli yoktur. Bunun yerine kuzey ve batı cephesini dolaşan bir hayat kısmı mevcuttur. Bu kısma çıkan merdivenler betonarme olarak yenilenmiştir. Yaklaşık Şm x 6,5 m. ebadındaki harim kısmının batısında bir oda bulunmaktadır. Bu odaya hayattan girilmektedir.
Caminin harim kısmına ahşap oymalı bir kapı ile girilir. Giriş bölümünün üzerinde yer alan mahfil U planlı olup yanlardan kıble duvarına kadar uzanır. Doğu taraftaki ahşap ayakların farklılığı, mahfi! uzantısının gen iş olması bu kısmın sonradan ilave edildiğini göstermektedir. Gerçekten de yaşlı köylüler caminin H .l312 de genişletildiğini söylemektedir\er.
Caminin mahfil bölümüne dıştan bir merdivenle çı kılmaktadı r. Bu katı da esas kat gibi L planlı bir hayat dolaşır. Bu katta mahfi! seviyesinde alt hoca odasının üzerine bir oda daha inşa edilmiştir. Çinko kaplı ahşap minare sonradan
giriş kısmının üzerine yerleştirilmiştir. Kapatılmış, boyatılmış ve kısmen bozulmuş olmasına rağ
men camide çok iyi bir ahşap oyma işçiliği göze çarpar. Cü m-
8) Kurtuluş Mahallesi Camii gi riş cephesi
- SANAT TARiHi ARAŞTIRMALARI DERGiSi 40
: ... ..... .. ........ : a:ıaı._ ___ EI • a a
ı~ "J IL-~~ ı-- J a ___ a ~·----~D~L------- K
Q~--~t--~?~_}L-~4--~?m
2) Rize, Hemşin Bilen Köy Camii plan krokisi
Ic kapısının karıatlarının yüzeyi oyma olarak birbirini kesen sekizgenler ve onların ortasında oluşan kare rozetlerle süslenıniştir. Kapının söğelcri üzerinde çizgisel bezeli ve yılankavi şerit arasında rozetlerdeiı oluşan silmeler vardır. Kapı kemerinin köşelerinde çarkıfelek ve altı kollu yı ldız yer alır. kapıya benzer bir süsleme minberin yan yüzeylerinde görülür. Bu süslemcler ilk yapıya ait olmalıdır.
Mahfilin alt kısmını içten dolaşan silmeler ve mahfi! çıkmasının süsleıneleri daha acemice yapılmış olup kapı ve minberi taklit etmişlerdir. Burada çizgisel olarak ahşap oyma, zigzag, yılankavi uzayan şerit arasında rozetler dikkati çeker. Sütun başlıklarında yer alan stilize hayat ağaçları önemlidir. Düz tavanın ortasında birkaç silmeli sade bir göbek yer alır.
Ahşap oyma süslemeye yapının dış yüzündede rastlanır. Özellikle hayat korkuluklarındaki barok kıvrımlar, sütun başlıkları dikkati çeker.
Yapının ilk inşası 18.yüzyıla kadar iıımektedir. Camii bugnk ü ~d .. line H .13 ı 2 (;\ 1.1 89-t) yılındaki onarım i lt: ka\· uşınuş·
tur. Bu tarih canıinin batı kapısı üzerine kazııımıştır. Bu tadilat sırasında, canıinin genişletildiği hayatların ve odaların hatta zemin kat medresesinin inşa edildiğini söyleyebiliriz. Bazı yaşlı köylüler canıinin buraya yakın bir yerden nakledilerek yeni şekliyle yerleştirildiğini duyduklarını da söylemişlerdir.
3.Trabzon.Of. Ağaçlı Köyü Camii (Plan:], Res.19-23): Dış ölçüleri 13.20 x 9.10 nı. olan camii, ahşap revaklı bir
son cemaat maEıalli ve kareyt.'yakııı bir harinı kısmından meyda na gelmektedir. Camiinin batısındaki yıkık sekizgen türbe, çevredeki mezar taşları burasının bir hazire olduğunu göstermektedir.
Caminin duvarları her yönde mahfi! hizasına kadar 60 cm. ka linlığında taş duvar, bundan üst kısmı ise ahşap yığına olarak inşa edilmiştir. Dört oınuzlu alaturka kiremitlerle kaplı çatı 1 metreyi aşan taşkm saçaklara sahiptir. Caıniin doğusunda, 3-4 m. uzağındaki minare ve medrese yakın zamanlarda yapılmışt.ır. Son cemaat mahalli her iki yanda zeminden yükseltilmiş olup, ahşap döşeınelidir. Yanlarında yer alan sedirler burasının oturmak için kullanıldığını göstermektedir.
Harinı kısmına süslenıe bakımından çok zengin kemerli bir kapı ile girilir. Harim örtüsünü dört büyük ahşap direk taşır. Mahfi! bu ayakların ikisine oturur. Yanlarda ise duvarlar ve kirişler tarafından taşınır. Düz ahşap tavan, mihrap önünde 2,55 m. genişliğinde iç içe geçmiş üç kadeıneli sekizgen bir kubbeye sahiptir.
Başlıbaşına !bir sanat eseri olan ahşap minber son yıllarda camiinin sağ köşesine kaydırılmıştır. Mihrap taştır ve stilize ibrik ve hayat ağacı motiOeri ile oldukça bozulmuş ki tabelere sahiptir.
Ağaçlı Camiinde bugüne kadar bölgede incelediğimiz camilerin aksine birinci sınıf bir süsleıne göze çarpar. Kapının ve milırabın motini silmeleri ile ibrik, hayat ağacı ınotiOeri taş süslemelere örnek gösterilebilir. Kapının maden aksarnı da özenle yapılmıştır. Esas önemli olan ahşap oyma ve kalem isi süslemelerdir
9) Kurtuluş Mahallesi Camii pencere katesi 10) Kurtuluş Mahallesi Camii mınoerı
~~S_A_N_A_r_r_A_R_i_H_iA_R_A_ş_r_I_RM~A-LA_R_I~D-E_R_G_is_i _____________________ 41
12) Kurtuluş Mahallesi Camii minberdan detay
11) Kurtuluş Mahallesi Camii mihrabı
Ahşap oyma son cemaat mahallinde, dışardaki kapı kanatları üzerinde, sütun başlıkları nda, içerde de ınahfil, minher ve tavanda görülür. Geometrik kompozisyonlar çizgi bezemeler ağırhktadır. Camiin kapısı üzerinde kare içinde eşkenar dörtgen panolar nakışla süslenmiştir. Son cemaat mahallin in ahşap duvar yüzeyleri ve tavanı bütünüyle kalem işi süslenmiştir. Burada göz hizasında taş duvar üzerinde oluşturulan panolara dini şiirler yazılmıştır.
··························· ······ . . . .
............... ~ .............
E':3 ___ ..,m ___ m 1
5m ~ o ı 2 3 4 K
3) Trabzon. Of, Ağaçlı Köyü Camii plan krokisi
Kalemişi süslemeler içte bütün yüzeylerikaplar. Ahşap sütunlar, mahfil altı ve yan yüzleri, tavanlar, minher ve kürsü bütünüyle nakışlanmıştır. Burada yapının zengin süsleme programını ayrıntılı olarak açıklamak imkanı yoktur. bunu bir başka araştırma konusu yapmak istiyorum. Fakat bazı önemli noktaları vurgulamak isterim. Kalemişi süslemelerde geometrik ve bitkiSel tasvirler dengeli bir şekilde bütün yüzeylere dağıtılmıştır. Kenar bordürleri, daha çok uzayıp giden kıvrık dallar arasında çiçeklerden oluşuyor. Mahfi! altlarında, minberde direkierin yüzlerinde bu bordürleri görüyoruz. Bütün renkler (özellikle sıcak renkler) kullanılmıştır. Bitkisel süsleme de stilizasyon yapılırken natüralist (hatayi) tasvirlere de yer verilmiştir.
Kalemişi süslemelerde ençok dikkati çeken iç mahfilin yan yüzlerinde yer alan yaklaşık 40 x 80 cm.Jik panolar halinde düzenlenmiş vazoda çiçek kompozisyonlarıdır. Bu kompozisyonlar bize Topkapı Sarayı lll. Ahmet'in yemiş odası süslemelirni hatırlatmaktadır.
Camiinin 1181(1767) yılında yaptırılmış olduğu kapı üzerindeki tarihten anlaşılmaktadır. Camiin süslemesi bölgenin diğer camiilerini etkilemiştir. Bunu birçok örnekte görmek mümkündür.
4.Trabzon.Çaykara, Akköse Köyü Camii (Res:24-26): Son cemaat mahalli olmayan bu camiin 7.55 x 11.10 m eba
dındaki harimi dikdörtgen plaı:l)ıg_ır •. O.uv~rlar mahfi! sevi-
13) Rize, Pazar. Bilenköy Camii genel görünüş
- SANAT TARiHi ARAŞTIRMALARI DERGiSi
14) Rize, Pazar, Bilenköy Camii batı cephesi
17) Rize. Pazar, Bilenköy Camii mahfil çıkması süslemesi
i~ı Rize, Pazar, Bilenköy Camii cümle kapısı
16) Rize, Pazar, Bilenköy Camii minbarden detay
. j
1 18) Rize. Pazar, Bilenköy Camii sütun başlığı
42
.~ __ s_A_N_A_T __ T_A_R_iH_i_A_R_A_Ş_T_;_R_M_A~L-A_R_ı_o_E_R_G_is_i _____________________ 43
19) Trabzon, Of, Ağaçlı Köyü Camii genel görünüş ·
yesine kadar taş, bunun üzerine ahşaptır. Örtüsü dört omuz tarzında olup kiremit kaplıdır. Camiin kuzeydoğu bitişiğindcki medrese 1979 yılında yıkılarak yerine bugünkü abdest çcşmeleri ve hocaevi yapılmıştır.
Camiin barimine ceviz oyma, iki kanatlı kemerli bir kapı ile girilmektedir. Ahşap mahfil harimin büyük bir kısmını kaplar. Camiin gcnişletildiği batı duvarındaki dilatasyon ve mahfil ayaklarından anlaşılmaktadır. Mahfil her iki yanda kıble duvarına kadar uzanır. Mihrap taş olup nişi yatay hatlarla bölümlenmiştir. H.l282 (M.I865) tarihli kürsü ahşap oymadır. Caminin ahşap tavanı mihrap önünde iç içe döndürtilerek yerleştirilmiş üç kareden oluşan göbek kısmına sahiptir.
L i ı ! ~ ..
20) Trabzon, Of, Ağaçlı Köyü Camii kapısı
22) Trabzon, Of, Ağaçlı Köyü Camii minberi
Camiin ıçerisinde çok zengin ahşap, taş ve kalem işi süslcmelcr göze çarpar. Ahşap süsleme, cephedeki ana kapı ve Üst mahfil kapılarında, mahfilin alt kısımlarında ve korkuluklarında görülür. Bordürlerde kıvrılan hatlar arasında hayat ağacı, Jale, üzüm gibi bitki ve çiçek ayyıldız, köşk, minare, kılıç, ibrik gibi sembolik tasvirler ve kitabeler yer almaktadır. Tavan ve mahfilin yan duvarları nakışlarla bezenmiştir. Kivrımdallı bordürler içerisinde, dikdörtgen ponalar elde edilmiştir. Bu panolar içerisinde demet halinde değişik meyve, çiçek ve ağaç kompozisyonları yer alır. Yer yer yazı da bu sUslerneye katılır. Tek kulplu vazolar ve anforalar içinde çiçekler çok fazla tekrarlanmıştır.
21) Trabzon, Of, Ağaçlı Köyü Camii taş süsleme
~~-SA_N_A_T __ T_A_R_iH_i_A_R_A_ş_rı_R_M_A_L_A_R_ı_oe_R_G_i_s_i ____________________ 44
·,
. ı',. 23) Trabzon, Of, Ağaçlı Köyü Camii kalemişi ~üsleme
Camii H.l282, (M.l865) tarihinde inşa edilmiş ve ahşap oymaları Keşaplıoğlu Mahmud adlı bir sanatçı tarafından ge,rçekleştirilmiştir. Yaşlı köylüler, yapının birkaç defa onarıldığını hatta 1949 yılında bir tadilatla giriş cephesinin öne alındığını söylemişlerdir.
Bölgede, bildiride ele almadığımız daha başka ahşap cami örnekleri de bulunmaktadır. Çaykara ve Of ilçelerinde günümüze ulaşan bazı örnekler şunlardır:
Dernekpazarı'nda Yukarı Kondu Mahallesi Camii (ilk yapılışı 18.yüzyıl, bugünkü yapı (1809) ile Güney Kondu Camii (1819), Uzungöl Filak Mahallesi Camii (1813), Taşören (1844), Uzuntarla Camii, Çambaşı Düz Mahalle Camii, Bölümlü, tvlithat Paşa Camii, Orta i'vlahalle Camii gibi. Bölgede ahşap camiierin uzak bir örneği de Artvin, Borçka ilçesi Muratlı Köyü Camiidir (1845) (8). Görüldüğü gibi köy ve mahalle yerleşmelerinde yer alan
camiler küçük ebatlıdırlar. Ahşap yığına olduklarından zaman zaman taşınmışlardır. Türk mimarisindeki ahşap camii geleneğinin bölgesel uygulamasına iyi birer örnek teşkil etmektedirler. Camiler; mahfi!, minber, mihrap, kürsü gibi ana unsurların dışında bölge evlerinin yapı ve süsleme özelliklerini yansıtırlar. Bazı camiler de meyilli arazi sebebiyle son cemaat mahalli yerine, sedirieri ihtiva eden evlerdeki gibi "hayat "lar yapılmışıır. Ahşap duvar işçiliği ve örtü sistemleri evlerle aynıdır. Süs
leme programlarında, özellikle ahşap oyma matiner meskenlerle yak)n benzeriikiere sahiptir. Bu konu da yapılan bir araştırma da aynı yerleşmede ev ve camiierin aynı ustalar tarafından inşa edildiğini ve bezendiğini göstermektedir.(9)
incelediğimiz camiierin süslemeleri arasındaki metinerin çoğu Klasik Osmanlı Mimarisinden alınmış ve mahalli sanatçılar tarafından yeniden yorumlanmıştır.
24) Trabzon, Çaykara, Akköse Camii genel görünüş
25) Trabzon, Çaykara: Akköse Camii tavan göbeği
26) Trabzon, Çaykara, Akköse Camii taş mihrab
e SANAT TARiHi ARAŞTIRMALARI DERGiSi 45
B.:llgedeki bazı şehir camileri ile de motif bakımından benzeriiider görmekteyiz. Trabzon Senıerciler Camii ile 1987 de yıkılan Pazarkapı Camii bu bakımdan dikkati çeker.
Şüphesi7 bu motiflerinarasında komşu Kafkas bölgesinin ona çağ hıristiyan yapılarıııc.lan kaynaklananları da vardır.(IO) Bu canıileri mimari \'C süsleme özellikleriyle eklektik bir karaktere sahip olarak tanımlayabiliriz.
Bölgedeki ahşap canıileri inşa eden ustaların pek azının adını bilebi !iyoruz. Ustaların, özellikle ahşap süslenıcyi gerçekleştiren sanaıçıların daha doğudan Art\'in-Hopa'dan geldikleri bilinmektedir. Bazı camiler de yerli ustalar tarafından gerçekleştirilmiştir.
BiBLiYOGRAFYA
Aslanapa, 0 .. Türk Sanatı ll, istanbul, 1973 Diyarbekirli, N. Hun Sanatı, istanbul, 1972 Kink, K.-Tompos, e. Georgian, Hanau, Main, 197p iren, M. Trabzon Çaykara Dernekpazarı Güney Kondu Mahal
lesi Camii", Rolöve ve Restorasyon Dergisi Sayı: S (Ankara, 1983), $.165-174 .
iskender,S. Doğu Karadeniz Konut Mimarisinde Süsleme Üzerine Bir inceleme, Trabzon, 1987, Yayınlanmamış Master tezi.
Başta da belirtildiği gibi, yapılar burada çok sathi olarak belli özellikleri ile ıanııı l mıştır. Üzerinde çalışıığım proje doğrultusunda gelecek yıllarda yapıların ıarihçeU!ri, vakıf kayıtları, süsleme özellikleri üzerinde ayrınt ı lı olarak durmak arzusundayım.
Onarılmalarının zorluğu, korunmaları için köklü tedbirlerin alınmayışı, yüzünden yıkılıp yerlerine beton büyük camiler yapılmaktadır. Bu bakımdan camiierin sistemli şekilde araşıırılması, özelliklerinin ortaya konması ve belgelenmeleri gerekmektedir.
Kuran, A. "Anadolu'da Ahşap Sütunlu Selçuklu Mimari si", Matazr;irt Armağanı (Ankara, 1972), s.179·186
Önge,Y., "13-14. Yüzyıl Nakışlı Ahşap Camilerinden Bir Örnek Beyşehir Köşk Köyü Mescidi, "Vakıllar Dergisi C.IX(1971), 5.291-296
Özgüner, O.Köyde Mimari Doğu Karadeniz, Ankara, 1970 Türkiyede Vakıf Abide/er ve Eski Eser/er, Ankara, 1984
• Kahirede 26 Eylül · 1 Ekim 1987 tarihinde yapılan 8.Milletlerarası Türk Sanatı Kongresine sunulan bildiri.
DIPNOTLAR -------------------------------------------------------------------------------1) N.Diyarbekirli, Hun Sanatt, i~tanbul, 1972,s.216-231. 2) O.Aslanapa, Türk Sanalt ll, Istanbul, 1973, s.72 3) A.Kuran, "Anadolu'da Ahşap Sütunlu Selçuklu
Mimarişi" Malazgirt Armağanı(Ankara, 1972), s.179-186 4) Y.O.rıge, "13 ve 14. Yüzyıl Nakışlı Ahşap Camilerin
den Bir Ornek: Beyşehir Köşk Köyü Mescidi". Vaktflar Dergisi c.1x (1971) s.291-296.
5) Bildirinin h~.zırlanışı arasındaki yardımları için Sayın Doç.Dr. Yılmaz Onge'ye teşekkür ediyorum.
6) Bu teknikle, belirli kalınlıkta ahşap dikmeler arasında kare, dikdörtgen ve üçgen boşluklar oluşturulmakla ve bu boşluklar taş veya harçla doldurulmaktadır. Bu tip camilere en iyi örnek Çaykara, Dernekpa7.arı Güney Kondu
camiidir. Bu yapı için bkz. M. Iren, "Trabzon Çaykara Dernekpazarı Güney Kondu Mahallesi Camii", Röleve ve RestorasyofJ Dergisi sayı : 5 (Ankera, 1983), s.165-174
7) O.Ozguner Köyde Mimari Doğu Karadeniz, Ankara, 1970, s.32.
8) Türkiye'de Vakif Abide/er ve Eski Eser/er, C.I.Ankara, 1984, s.766-767
9) Suat .!skender, Dçığu Karadeniz Konut Mimarisinde Süs/eme Uzerine Bir Inceleme, T~?bzon, 1987. Yayınlar:mamış Master tezi, Ayrıca bkz. O. Ozgüner, Köyde Mimari Doğu Karadeniz,Ankara, 1970.
10) K.Gink-E.Tompos, Georgien, Hanau-Main, 1975. Res.3,32,39,49.
BAKlRKÖY'DE TARIH i BIR ÇÖPLÜK
13ınüin istanbul'un en l!iizde semtlerinden biri olan Bak ı r· kiiy,' l3izans döneminde de aynı iizclliğe sahipti. Hehdcnıon mlıyla anılan bu bölge sarayın iizel sayliye yeri. yabancı devlet ac.lıımlarının karşılanır uğurlandıkları büyük bir liman. imparatorluk oruularının talimalanı olarak önem taşıyordu-)chri pekço!, anıt süslüyordu ki. biz bunlar içinc.lc gözden uzak. kaybolmaya yüz tutmuş bir tanesini haber yazımıza konu edeceğiz.
Siiz konusu yapıl3akırkiiy Ruh ve Sinir Hastıılıkları Hııstanesi ic.lare binasının hemen ıırkasında ver almaktadır. Bu!!Ün bir çöplükten farksız durumdaki bu aııı'ı aslındıı büyük ölÇülerde yapılın ı~. zengin mimari iizelliklere sahip bir hipojc idi. Mezar
, ~J 4·yrlı içindeTh: Makridi başkanlığında istanbul Arkeoloji ·,i ' Müzesi elemanlan tanırından incdenmeye başlanmış. bu titiz
çıılışnıa llJ21'de Fransa Güzd Sanatlar Akcdemisi müdürü M. Ch. Picart'ın katılması ilc sürc.lürülmüştü. Sonraları Fransız ııraştı rm acı J .B. Thibaut sansasyon yaratıcı h ir açıklanıada bulunarak bu yapının ünlü Bizans imparatoru 13ulgarkıran ll. Ba~ih:ios·un mezarı olduğunu ileri ~Ürnıüştü. İşte. kendi plan tipi ve yııpı şekli bakımından hir haşka iirnekıc görülmeyen bu çok orijinal yapı hastanenin her ıiirlü pislik ve yakıt anığının döküldüğü hirçi1plük olmuştur.l3u i çler acısı durumda iken. yapı yakın bir zamanda tahrip olma ol;ısılıi!ı !!Özönüne alınarak koru· ma altına alındı. istanbul Üniversitesi Edebiyııı Fakültesi Sanat Tarihi ve ~rkeoloji Bölümü iiğ.rctim üy~lerinden Yrd. Doç. Dr. Mehmet I. T unay'ın israr ve gayreti ile Istanbul Arkeolnji Mü-
Enis KARAKAYA
zekrini n ~onuya gösterdikleri duyarlılığın payı hayli fazla olmuştur. Nıhayet 26 Aralık 1986 tarihinde anıtın tesdilenmesi ve inşai bir müdahaleye uğrarnaması hususu Taşınamaz Kültür ve Tahiaı Yarlıklan istanbul Bölge Kurulu tarafından kabul edilmiş. mezar yapısı Bakırköy'deki birkaç anıt ile heraber koruma altına alınmıştır. Darısı bugün çöplük niyetine kullanılan diğer anıtların başına ...