Download - AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ
![Page 1: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/1.jpg)
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT
AQRAR UNİVERSİTETİ
AQRONOMLUQ İXTİSASI ÜZRƏ
FİTOPATOLOGİYA KURSU
![Page 2: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/2.jpg)
II Bölmə: Bitki xəstəlikləri
Mövzu 7. Dənli –paxlalı və yonca bitkilərinin xəstəlikləri, onlarla mübarizənin başlıca prinsipləri
Kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor İbrahim Cəfərov
![Page 3: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/3.jpg)
P L A N:
7.1 Dənli-paxlalı bitkilərin göbələk xəstəlikləri və onlarla
mübarizənin əsas şərtləri
7.2 Dənli-paxlalı bitkilərin bakteriya mənşəli xəstəlikləri və
onlarla mübarizə
7.3 Dənli-paxlalı bitkilərin virus mənşəli xəstəlikləri və onlarla
mübarizə
7.4 Yonca bitkisinin əsas xəstəlikləri və onlarla mübarizənin
başlıca prinsipləri
![Page 4: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/4.jpg)
1.İbrahim Cəfərov Tarla bitkilərinin xəstəlikləri. Bakı: «Elm», 2009, 326 s.2.İbrahim Cəfərov Fitopatologiya. Bakı: «Şərq-Qərb», 2012, 561 s.3. Гриценко В.В., Стройков Ю.М., Третьяков Н.Н. Вредители и болезни сельскохозяйственных культур. 2-е изд., перераб. М.: «Академия», 2010, 224 с.4. Ciancio, Aurelio, Mukerji, K.G. Integrated Management of Diseases Caused by Fungi, Phytoplasma and Bacteria, 2008, 450 p.5. Howard F.Schwartz, James R.Steadman Compendium of Bean Diseases. The American Phytopathological Society, 2005, 108 p.6. Mukerji, K.G Fruit and vegetable diseases, Springer, 2004, 562 p.7. Jorgen Stenersen Chemical Pesticides.CRC Press, 2004, 296 p.
Ədəbiyyat
![Page 5: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/5.jpg)
![Page 6: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/6.jpg)
Təsnifatda yeri:
Fungi və ya Mycota aləmi, Ascomycota
şöbəsi, Euascomycetes sinfi,
Erysiphales sırası, Erysiphaceae
fəsiləsi, Erysiphe cinsi
Bioloji qrupu:
Biotrof
7.1 Dənli-paxlalı bitkilərin göbələk xəstəlikləri və onlarla mübarizənin əsas şərtləri
Dənli-paxlalı bitkilərin unlu şehi – Erysiphe communisf. pisi (H.A.Dietr.) Jacz.
![Page 7: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/7.jpg)
Xəstəlik yarpaq və paxlalarda baş verir. Göbələk ağ torlu örtük əmələ gətirir. Müəyyən müddətdən sonra örtük boz rəng alır.
Yarpaqlar qıvrılır və ölürlər.
Sirayətlənmiş cavan paxlalar toxum vermirlər. Vegetasiya dövrü göbələk konidi (anamorf) və kisə (teliomorfa) spor mərhələlərini
əmələ gətirir.
Konidi mərhələsi birhüceyrəli, rəngsiz, elliptik konidilərlə təmsil olunur. Onların ölçüləri 28-44 x 17-18 mkm-dir.
Vegetasiyanın sonunda kisə mərhələsi baş verir. O, sarıtəhər və ya tünd-qonur kleystotesilərdən ibarətdir. Meyvə bədəni- kleysto-tesilər şarşəkilli, 160 mkm diametrli, çoxsaylı çıxıntılıdır (10-28 ədəd). Çıxıntılar rəngsiz, radikal yerləşmiş, küt uc budaqlarına
malikdir. Kisələr ellepsoidal, 4-6 askosporludur. Askosporlar birhüceyrəlidir, rəngsizdir, ölçüləri 16-22 x 9-12 mkm-dir.
![Page 8: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/8.jpg)
Lərgəni (Lathyris pratensis L.)
Yem paxlalıları (Vicia fabae L.)
Vika (Vicia cativa L.)
Xəstəlik törədici noxuddan əlavə
yoluxur:
![Page 9: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/9.jpg)
![Page 10: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/10.jpg)
![Page 11: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/11.jpg)
![Page 12: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/12.jpg)
Avropa ölkələri
America
Kanada
Hindistan
Yeni Zelandiya
Yaponiya
MDB
![Page 13: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/13.jpg)
Optimal temperatur 18-22°C
Nisbi nəmlik 60-80%
İnkubasiya müddəti 4-5 gün
Xəstəliyi ləngidir- güclü yağişlar
Xəstəliyin əmələ gəlməsi, may- iyun
Xəstəliyi şiddətləndirir, quru- isti hava
![Page 14: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/14.jpg)
Aqrotexniki
Davamlı sort
Erkən səpin
Növbəli əkin
Bitki qalıqlarının məhv edilməsi
Kimyəvi
Tiovit djet 2kq/ha
Panç 0,1 l/ha
Valsaton 0,2 kq/ha
Kumulus 4 kq/ha
![Page 15: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/15.jpg)
Təsnifatda yeri:
Fungi və ya Mycota aləmi,
Anamorfic fungi şöbəsi, Hyphomycetes
sinfi, Hyphomycetales sırası,
Dematiaceae fəsiləsi, Alternaria cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof
Noxudun alternariozu - Alternaria alternata (Fr.) Keissl.
![Page 16: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/16.jpg)
Mikroorqanizm məhv olmuş bitki qalıqlarında inkişaf edir, məxməri zeytuni örtük əmələ gətirir. Belə örtük göbələyin mitsel və konidilərindən ibarətdir. Konidilər zeytuni, qara
qonur, əkssancaqşəkilli, 3-6 eninə və 1 uzununa arakəsməlidir. Onlar dağılan zəncirlər əmələ gətirə bilirlər.
Vegetasiya dövrü göbələk konidilərlə yayılır.
Kosmopolitdir. Ölkəmizdə də bu xəstəlik qeydə alınmışdır.
Xəstəlik törədici geniş temperatur 18-280C həddində və yüksək rütubətdə inkişaf edir.
Noxud bitkisinə əhəmiyyətli zərər vura bilmir, lakin toxumların cücərmə qabiliyyəti azalır.
Yüksək aqrotexnika, əkin materialının saxlanma şəraitinə əməl edilməsi, bitki qalıqlarının məhv edilməsi zəruri
tədbirlərdəndir.
![Page 17: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/17.jpg)
![Page 18: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/18.jpg)
![Page 19: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/19.jpg)
Göbələyin konididaşıyanları və konidiləri
![Page 20: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/20.jpg)
Təsnifatda yeri:
Chromista aləmi, Oomycota şöbəsi,
Oomycetes sinfi, Peronosporales
sırası, Peronosporaceae fəsiləsi,
Peronospora cinsi
Müasir adı: Peronospora viciae
f.sp. pisi Boerema & Verh.
Bioloji qrupu:
Biotrof
Noxudun yalançı unlu şehi - Peronospora pisi Syd.
![Page 21: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/21.jpg)
Xəstəlik 2 formada əmələ gəlir, diffuz və ya ümumi, lokal və ya yerli. Yoluxma nəticəsində yarpaqlarda, yarpaqyanlığı və
kasayarpaqlarda sarıtəhər və ya qəhvəyi ləkələr meydana çıxır.
Yarpağın alt tərəfində göbələyin konidi spormərhələsindən ibarət olan boztəhər- bənövşəyi örtük inkişaf edir. Paxlalarda sirayətlənmiş toxuma solğunlaşır, sonra tünd qəhvəyi çalara
malik olur.
Konididaşıyanlar qəhvəyi-bənövşəyi, dixotamik budaq- lanandır, konidilər sarıtəhər, ellipsoidal, ölçüləri 18-28 x
17-22 mkm-dir. Göbələk eyni zamanda cinsi spormərhələsində inkişaf edir və oosporlar verir. Onlar şarşəkilli, sarıtəhər-qəhvəyi,
qalın büzməli örtüklü, 30-35 mkm ölçülüdür.
İnfeksiyanın ilkin mənbəyi sirayətlənmiş bitki qalıqlarıdır. Patogen məhz oosporlarla bitki qalıqlarında qışlayır və
gələn il ilkin infeksiyanı törədir.
![Page 22: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/22.jpg)
![Page 23: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/23.jpg)
![Page 24: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/24.jpg)
Göbələyin konididaşıyanları və konidiləri
![Page 25: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/25.jpg)
Peronosporoz və ya yalançı unlu şeh xəstəliyi Avropa, Hindistan, Şimali Amerika, Afrika və Yeni Zellandiyada geniş yayılmışdır. MDB məkanında bitkinin becərildiyi bütün rayonlarda (Orta
Asiyanın bəzi ölkələri istisna olmaqla) rast gəlinir. Azərbaycanda noxud əkinlərinə zərər vuran ən geniş yayılmış xəstəliklərdəndir.
Peronosporozun inkişafına rütubətli soyuq hava (orta gündəlik temperatur 15-170C) zəmin yaradır.
D.S.Makaşova (1973) göstərir ki, xəstəlik güclü inkişaf edən zaman dən məhsulunun itkisi 25-75%, yaşıl kütlə 15-20% ola bilir.
Növbəli əkin dövriyyəsinə əməl edilməli, paxlalı bitkilər əvvəlki əkin yerinə 3-4 ildən qaytarılmalı, erkən müddətli səpinlər, toxumların
dərmanlanması önəmlidir. Toxumluq sahədə xəstəliyin ilkin simptomları göründükdə moniko bordo 4,0 kq/ha, kurzat 1,8 kq/ha, ridomil qold MS 2,0 kq/ha preparatlarından biri ilə çiləmə aparılır.
![Page 26: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/26.jpg)
Təsərrüfatda yeri:
Fungi və ya Mycota aləmi, Anamorfic
fungi şöbəsi, Coelomycetes sinfi,
Sphaeropsidales sırası,
Sphaeropsidaceae fəsiləsi, Ascochyta
cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof
Noxudun askoxitozuSolğun ləkəli askoxitoz – Ascochyta pisi Lib.
Tünd ləkəli askoxitoz- Ascochyta pinodes L.K. Jones.
![Page 27: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/27.jpg)
3
4
Solğun askoxitoz xəstəliyinin törədicisi Ascochyta pisi əsasən paxla və toxumları, az miqdarda isə gövdə və
yarpaqları yoluxur.
Tünd ləkəli askoxitozun törədicisi Ascochyta pinodes bitkinin bütün orqanlarını yoluxur. Göbələk yarpaqlarda
qabarıq, müxtəlifşəkilli, ölçülü, formalı tünd qəhvəyi ləkələr əmələ gətirir.
Ləkənin kənarında tünd çalar yoxdur, mərkəz tünddür. Gövdələr üçün kiçik, nöqtəli və ya uzunsov yaralar
xarakterikdir.
Piknosporlar rəngsiz, uzunsov (A.pisi), silindrik (A.pinodes), əyilmiş uclu, ikihüceyrəlidir. A.pinodes kisə mərhələsini tünd qonur psevdotesi kisələrlə əmələ gətirir. Kisələr sancaqşəkilli və ya silindrikdir. Hər kisədə adətən 8 ədəd rəngsiz həlqəli-
elleptik ikihüceyrəli askosporlar yerləşirlər.
![Page 28: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/28.jpg)
![Page 29: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/29.jpg)
![Page 30: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/30.jpg)
![Page 31: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/31.jpg)
![Page 32: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/32.jpg)
a-piknosporlar; b- piknid kəsikdə
![Page 33: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/33.jpg)
XƏSTƏLİK TÖRƏDİCİLƏRİN
YOLUXDUĞU BİTKİLƏR
Lərgə (Lathyrus pratensis L.)
Nut (Cicer arietinum L.)
Vika (Vicia sativa L.)
Mərcimək (Lens esculenta Moench.)
Lobya (Phaseolus vulgaris L. Sav.)
![Page 34: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/34.jpg)
Askoxitoz Avropa ölkələrində, ABŞ və Kanadanın Şərq hissəsində, Yaponiya, Marokko, Cənubi Afrika, Yeni Zellandiya, Avstraliya kimi
ölkələrdə böyük zərər vurur. Rusiya Federasiyasının Qaratorpaq zonasında, cənub vilayətlərində və Sibirdə xəstəlik geniş yayılmış
və ciddi itkilərə səbəb olur. Azərbaycanda becərilən noxud əkinlərində xəstəliyin hər iki formasına rast gəlinir.
Bitkilərin sirayətlənməsi 40C-dən yuxarı temperaturda və 90%-dən yüksək rütubətdə baş verir. Askoxitozun güclü inkişafı kifayət qədər yağışlar yağanda və 20-250C temperaturada baş verir. Rütubətli və
quru havalar növbələşən zaman xəstəliyin inkişafı ləngiyir, 350C-dən yuxarı temperaturda isə tamamilə dayanır.
Xəstəliklə digər dənli paxlalı bitkilər yoluxsa da noxuda daha ciddi ziyan vurur. Zərərlilik toxumların cücərmə qabiliyyətinin aşağı
düşməsi, cücərtilərin yatması, məhsuldarlığın aşağı düşməsi, yaşıl noxudun dad keyfiyyətlərinin pisləşməsi ilə xarakterizə edilir.
![Page 35: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/35.jpg)
• Növbəli əkin• Sağlam toxum materialı• Davamlı sort• Bitki qalıqlarının məhv edilməsi
YÜKSƏK AQROTEXNİKA
• Bunker (60 qr/l tebukonazol)• Vial (60 qr/l dinikamazol M+60 qr/l
tiabenazol)• Vitaros (198 qr/l karboksin +198 q/l tiram)• TMTD (400 qr/l tiram)
TOXUMLARIN DƏRMANLANMASI
• Bakır WP (5 kq/ha)• Dikotan M -45 (4,7 kq/ha)• Ridozeb (6 kq/ha)
TOXUMLUQ SAHƏDƏ
ÇİLƏMƏLƏR
![Page 36: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/36.jpg)
Təsnifatda yeri:
Fungi və ya Mycota aləmi,
Basidiomycota şöbəsi,
Urediniomycetes sinfi, Uredinales
sırası, Pucciniaceae fəsiləsi,
Uromyces cinsi
Bioloji qrupu:
Biotrof
Noxudun pası - Uromyces pisi (Pers.) de Baryi U. fabae (Pers.) DB. f. pisi-sativae Hirats.
![Page 37: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/37.jpg)
Noxudun yarpaq və gövdəsində uredinosporlu dağınıq çəhrayı-qəhvəyi yastıcıqlar əmələ gəlirlər. Yayın sonuna yaxın həmin
orqanlarda telilərlə teliosporlardan ibarət tünd- qəhvəyi ləkələr formalaşırlar.
U.pisi ikievli göbələkdir. Aralıq sahib bitkisi südləyən (Euphorbia) bitkisidir. Südləyən bitkisində xəstəlik törədicinin yaz mərhələsi
spermaqoni və etsimərhələlər inkişaf edirlər.Uredinosporlar birhüceyrəli, şəffaf- çəhrayı, şarşəkilli, azsaylı ziyilciklərlə örtülüdür. Teliosporlar tünd-qonur, birhüceyrəli, qısa, rəngsiz, düşən ayaqcıqlı
və kiçik əmziklidir.
U.fabae f. pisi-sativae göbələyi birevlidir, inkişaf mərhələləri noxudun üzərində əmələ gəlir. Uredinalar şəffaf qəhvəyidir.
Uredinosporlar dairəvi, tək-tək, tikanlı, şəffaf qəhvəyidir. Telilər tünd qonur -qaradır. Teliosporlar birhüceyrəli, həlqəvi,
hamar, rəngsiz ayaqcıqdadır.
![Page 38: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/38.jpg)
![Page 39: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/39.jpg)
![Page 40: AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ](https://reader033.vdocuments.pub/reader033/viewer/2022061503/568130a8550346895d96ae21/html5/thumbnails/40.jpg)