Download - bhojavritti
-
8/17/2019 bhojavritti
1/84
॥ भजव ृ ॥
.. BhojaVritti ..
sanskritdocuments.org
April 10, 2015
-
8/17/2019 bhojavritti
2/84
Document Information
Text title : Bhoja-Vritti
File name : bhojavritti.itxCategory : yoga
Location : doc_yoga
Author : Dhareshvara Bhojadeva
Language : Sanskrit
Subject : philosophy/hinduism
Proofread by : Dr. Suryanshu Ray suryansuray at yahoo.com
Description-comments : Commentary on Patanjali Yoga Sutras
Latest update : Dec. 21, 2009
Send corrections to : [email protected]
Site access : http://sanskritdocuments.org
-
8/17/2019 bhojavritti
3/84
॥ भजव ृ ॥॥ भजव ृ ॥
॥ पातलयगस म ॥्
धार ेरभजद वेवरचतराजमात डवृसम तेम ्
द हेा यग शवय स ौ येास तनत ु व । ापमप यृा जन कैवम तु े ॥ १॥
वधाप खान यदन ुरणाणृाम ।्ूया स वलय त मु शवमयम ॥् २॥
पतलम नु े काप वा जयस ।प ुकृव यगऽप यग इ ुदत यया ॥ ३॥
जय वाच फणभत ु रार ु रममनशाकरष ।वभामाना सतत मना स या सता सदानमयान क ुव त े ॥ ४॥
शानामन शुासन वदधता पातल े क ुव ता व ृ राजमगृासकमप तता व ैक े ।वा े तवप षुा मल फणभतृा भ व य ने ृतौरणरमन पृत वेा च जय ुला ॥ ५॥
बध यदतव तजहत ाथ म ुभ
ाथ तव ृत वदधत थ समासादकै ।अान ऽेन पुयगभ बभज ैॅ म तत े ौतईृणामतव ुववकृत सवऽप टकाकृत ॥ ६॥
उ ृ वरम दु वकजाल फ ुू काशमवधाय चसगथा न ।्सपतलमत े ववृतम य येमातत े ब धुजनूतबधह ते ु ॥ ७ ॥
अथ समाधपाद ॥ १॥
अथ यगान शुासनम ॥् समाध १॥
1
-
8/17/2019 bhojavritti
4/84
2 ॥ भजवृ ॥
वृ — अन ने स णे शासाभध येूयजनाााय े ।अथशऽधकारतक मलाथ क। यगय ु समाधानम ।्य जु समाध (धा० पा० ४।६७)। अन ुशत े ाायत ेलणभ देपायफलयै नतदन शुासनम ।् यगान शुासन यगान शुासनम ।् तदाऽऽशापरसमा रेधक ृ त बमथ ।त शा ुातया यग ससाधन सफलऽभध ये ।त ुादन च फलम ।् ुादत यग क ैवफलम ।्शााभध येय ूतपाूतपादकभावलण स ।
अभध ये तल च कैव सासाधनभाव । एत भवत — ुा यग साधनान शा णे ूदँय े ।ताधनस यग कैवा फलम ुादयत ॥ १॥
त क यग इाह —
यगवृनरध ॥ समाध २॥
व ृ — च नम लसपरणामप यावृयऽाभावपरणामपाासा नरध बहम ु खतया
परणतव देादम ु खतया ूतलमपरणाम ने कारण े लय यगइाायत े ।सचनरधसवा सा चभ मनासव ू ाणनाधम कदाचत क्ा मवावभ वत।ता म ढ वम ए्का नमत चभ मयावावश षेा ।त रजस उि केादर बहम ु खतया स खुखादवषय षे ु वकत षे ुवहत षे ु वा रजसा
ू ेरतम ।्तसद वै द ैदानवादनाम ।् म ढ तमस उि ेकात ्क ृ ाक ृ वभागमर णे धादभव क ृ े वेनयमतम ।्तसदवै रपशाचादनाम ।् व त ुसि केाैश नेपर खसाधन स खुसाधन े वे शादष ु ूवृम ।्तसदवै द वेानाम ।्एत भवत — रजसा ूव ृप तमसा परापकारनयत
सने स खुमय च भवत । एताावासमाधावन पुयग । एकानप े े च
-
8/17/2019 bhojavritti
5/84
॥ भजवृ ॥ 3
सषा थरमवतात स्माधाव पुयग भज ते े ।सादम ुम े यमभूाय — यरपरजमसरह ये ऽे तेदथ रजस ूथमम पुादानम ।्याव ूव ृद श ता तावव ृन शत े दश यत ुमतय य ने ूदश नम ।्सतेदथ पात ्ूदश न यत ्, तष णर े े भ म यगपयगावत ।अनय यर केानयभ य कैाताप परणामसयग इ ु भवत । एका े बहवृ नरध । न े च
सवा सावृनासाराणा च ूवलय इनयर वे भ यगसव ॥ २॥
इदान स कारव ृनरधपदान ाात कुाम ूथम चपद ाच े —
तदा ि ु प ऽेवानम ॥् समाध ३॥
वृ — ि ु प ुष तन क्ाल े प ेचातायामवानतभ वत । अयमथ — उवव केात ेमाभावात ्कतृ ाभमाननव ृ ूपरणामाया ब ुावानप णेावान तभ व त॥३॥
ुानदशाया त ु त क पमाह —
वृसामतर ॥ समाध ४॥
व ृ — इतर यगादन क्ाल े व ृय यावमाणलणााभ सा ित पम ।् अयमथ —याँय व ृयस खुखमहाका ूाभ व ता प ए व स व ेत ेवहतृ भ प ुष।तद वे य केातया परणत ेचतश े न ्प े ूतान भवत य ेयवृार णेवषयाकार णे परणत े प ुषि पाकार इव परभात े ।यथाजलतर ेष ुचल ु चलव ूतभाषत े तम ॥् ४॥
-
8/17/2019 bhojavritti
6/84
4 ॥ भजवृ ॥
वृपद ाात मुाह —
व ृय पत ाऽा ॥ समाध ५॥
व ृ — व ृयपरणामवश षेा ।व ृसम दुायलणाऽवयवन याऽवयवभ तावृयदप ेया तयय (अा०५।२।४२)। एत भवत — प व ृय कँय ।ा अा । ेश वै माणलण रैााा ा ।तपरता अा ॥ ५॥
एताएवपवृ य स उँय े —
ूमाणवपय यवकिना तृय ॥ समाध ६॥व ृ — आसा म णे लणमाह —
ूान मुानागमा ूमाणान ॥ समाध ७॥
वृ — अातूसात ्ू माणाना शाकार णेभ देनपण नेवैगताण पथृक ् लण न कृतम ।् ूमाणलण ु—
अवस वाद ान ूमाणमत । इयार णेबाव परागातषयसामावश षेानऽथ वश षेावधारणूधाना वृूम ।् ग हृतसाान सामाावसायऽन मुानम ।्आवचनमागम ॥ ७॥
एव ूमाणपा व ृ ााय वपय यपामाह —
वपय य माानमति
पूतम ॥् समाध ८॥
वृ — अतथाभ त ऽेथ तथमान ान वपय य ।यथा श ुकाया रजतानम ।्अित पूतमत ।ताथ िय प तन ्प े नूतत ताथ यत प्ारमाथ क प न तत ्ू तभासयततयावत ।् सशयऽित पूततााानम ।्यथााण वुा प ुष व े त॥८॥
वकव ृ ाखात मुाह —शानान पुात व शु वक ॥ समाध ९॥
-
8/17/2019 bhojavritti
7/84
॥ भजवृ ॥ 5
वृ — शजनत ान शानम ।् तदन पुतत ु शल य स शानान पुात।व नुथामनप ेमाणयऽवसाय स वक इ ुत े ।यथाप ुष च तैपमत । अ द वेद कल इत शजनत े ान े षायऽवसत भ देमहावमानमप समार ूवत त ऽेवसाय ।व तु ु च तैम वे प ुष॥९॥
िना ाात मुाह —
अभावूयालना व ृन िा ॥ समाध १०॥
व ृ — अभावूय आलन या सा तथा । एत भवत — या सतम ुिामस समवषयपराग नेूवत त े व ृसािना।तास खुमहमामत ृतदश नात ् तृ ेान भुवतर के ेणान पुप वे ृ म ॥्१०॥
ृत ाात मुाह —
अन भु तवषयासमष ृत ॥ समाध ११॥
वृ — ूमाण नेान भु त वषय यऽयमसमष
स ारार णेब ुावारह सा ृत । त ूमाणवपय यवका जादवा ।ता एव तदन भुवबलात ्ू यमाणा var (ूायमाणा ) ।निा स व ेमानवषया । ृतूमाणवपय यवकिनानम ॥ ११॥
एव व ृा ाय सपाय नरध ाात मुाह —
अासवरैायाा तरध ॥ समाध १२॥
वृ — अासव रैाय े वमाणलण े तााूकाशूव ृनयमपा या व ृयासा नरध भवत ु भवत । तासा वनवृबााभनव शेानामम ु खतया कारणएव च े शपतयाऽवानम ।् त वषयदषदश नज नेवरैाय णेतमै ुम ुात े । अास ने च स खुजनक शाूवाहूदश नार णेढयै म ुात े । इ ताा भवत चव ृनरध ॥ १२॥
अास ाात मुाह —
-
8/17/2019 bhojavritti
8/84
6 ॥ भजवृ ॥
त त यऽास ॥ समाध १३॥
व ृ — व ृरहत च पन परणाम
ता य उाह प नुप नुथाने च तेस नव शेनमासइ ुत े ॥१३॥
तवैवश षेमाह —
स त ु दघ कालादरन रैय सारास ेवत ढभ म ॥ समाध १४॥
व ृ — बकाल नरैय णादरातशय ने च स ेमानढभ म र भवत । दाा य ूभवतथ ॥१४॥
व रैाय लणमाह —
ान ौुवकवषयवतृ वशकारसा वरैायम ॥् समाध १५॥
व ृ — वध ह वषय आन ौुवक । इह वैपलमान शाद । द वेलकादावान ौुवक ।अन ौु यत े ग ुम खुादन ौुवव देत आगत आन ौुवक ।तय यरप वषयय परणामवरसदश नागतगध या वशकारसा ममतै े वँया नाहम ते षेा वँय इत यऽय वमश रैायम ुत े ॥१५॥
तवैवश षेमाह —
तर प ुषात गे ु णवतैृम ॥् समाध १६॥
वृ — तरैाय पर ूकृ ूथम वरैाय वषयवषय तय ग णुवषयम ुग णुप ुषवव केात रे वेभवत । नरधसमाध रेान कु लात ॥्१६॥
एव यग पम ुा सातपभ देमाह —
वतक वचारानातापान गुमाात ॥ समाध १७॥
वृ — समाधरत श षे।सक ् स शयवपय यरहतनेूायत े ूकष ण ायत े भा प य ने स सातसमाधभा वनावश षे ।सवतका दभ देात ुव ध —सवतक सवचार सान सात । भावना भावषयारपरहार णे च ते सप नुप नुन व शेनम ।् भा चवधम —् ईरान च । ताप वधान जडाजडभ देात ।्जडान चत ुव शत।अजडप ुष।त यदा महाभ तानयाण लान वषयनेादाय
-
8/17/2019 bhojavritti
9/84
॥ भजवृ ॥ 7
प वा परान सुान ने शाथ ेखस दे नेचभावनायत े तदा सवतक समाध । अ वेावलन ेप वा परान सुानश ेखश ने यदा भावनाूवत त े तदा नव तक । तााकरणलण स वषयमाल त द शेकालधमा व दे ने यदा भावनातदा सवचार । त वेावलन े द शेकालधमा व दे वना धम माावभासने भावना यमाणा नव चार इ ुत े ।एवय समाध ासमापरत पदँयत े ।यदा त ु रजमल ेशान ुवमकरणस भात ेतदा ग णुभावातश े स खुूकाशमय स
भामानि केात स्ान समाधभ वत । त वे समाधय े बध तृयार ूधानप ुषप न पँयत े वगतद हेाहाराद हेशवाा । इय हणसमाप ।
तत पर रजमल ेशानभभ तश ुसमालनकृ याूवत त े भावना ता ा ावातश े ि केात ्सामाावश षेने समाध सात इ ुत े । नचाहारातयरभ दे शनय । यत याकरणमहमत
उ ेख ने वषयान व् देयत े सऽहार । याम ु खतयाूतलमपरणाम े ूकृतलन े च तेस सामामवभात साऽता ।अ वे समाध य े क ृ तपरतषा पर परमाान प ुष न पँय त षेा च तेस कारण े लयम पुागत े ूकृतलयाइ ु े । य े पर प ुष ाा भावनाया ूवत े त षेामयवव केात हतसृमापर ुत े ।त सात े समाध चतऽवा शपतयाऽवत े ।तकैैकााग उरर ेतचत रुवऽय सात
समाध ॥ १७॥असातमाह —
वरामूयाासप व स ारश षेऽ ॥ समाध १८॥
वृ — वरत ऽेन ने ेत वराम वतका दचााग ।वरामास ूय ेत वरामूय । ताासपनप ु ने च तेस नव शेनम ।् त या काच ृसत ता
न ेत न तेत नरैय ण पय ु दसन वरामूयाास । त व सातसमाध । स ारश षेऽलणऽयमसात
-
8/17/2019 bhojavritti
10/84
8 ॥ भजवृ ॥
इथ ।नतक ेम ।् असात नबज समाध ।इहचत ुव ध परणाम — ुानसमाधूारएकाता नरध । त म ढ े चभ म ुानम ।्वा भ म सि केात स्माध ाूर । नकैात ेच पय भ म । ूतपरणाम च स ारा । त ुानजनता सारा समाध ाूरज ै सार ै ूाह े ।ताकैाताजै । नरधजनतरै केाताजा नरधजा स ाराप चह े ।यथास वुण स वलत ायमान ससकमाान स वुण मल च नद हत । एवम केाताजनतान स् ारान ्नरधजााान च नद ह ॥१८॥
तद वे यग प भ दे च स ेप णेपाया ाभधायवारप णेपाय यगाासूदश नप व कम पुमत े —
भवूय वद हेूक ृ तलयानाम ॥् समाध १९॥
व ृ — वद हेा ूक ृ तलया वतका दभ मकास े(१।१७) ााता । त षेा समाधभ वूय ।भवस सार स एव ूय कारण य स भवूय ।अयमथ — आधमााभ ता एवत े ससार े [आवभ ताएव स सार े त ]े तथावधसमाधभाज भव । त षेा परताऽदश नागाभासऽयम ।् अत परतान े तावनाया च म ुकाम ने महान य् वध ये इ तेदथ म पुदम ॥्१९॥
तद षेा ु —
ौावय ृतसमाधूाप व कइतर षेाम ॥् समाध २०॥
व ृ — वद हेूक ृ तलयतराना ौादप व क
ौादय प व उपाया य स ौादप व क ।त े च ौादय मापायप येभाव नेूवत मानासातसमाध ेपायता ूतप े । त ौा यगवषय ेच तेस ूसाद । वय म ु ाह। ृतरन भु तासमष ।समाधर केाता । ूा ूातवव के ।त ौावत वय जायत े यगवषय उाहवान भ्वत ।साह च पााास ु भ मष ु ृतत े । तरणाच ते समाधयत े । समाहतच भा सवव के े नजानात । त एत े सात समाध ेपायााासात प्रावरैायावसात ॥ २०॥
-
8/17/2019 bhojavritti
11/84
॥ भजवृ ॥ 9
उपायवता यगनाम पुायभ देा देानाह —
तोसव गेानामास ॥ समाध २१॥व ृ — समाधलाभ इत श षे।स व गे याह ते ु ढतरस ार।सतोय षेामधमापायाना त षेामास समाधलाभसमाधफल चास भवत । शम वे सत इथ ॥२१॥
क े त े तोस व गेा इाह —
मृ माधमाातऽप वश षे ॥ समाध २२॥
वृ — त े उपाय ेमृादभ देभ े उपायवतावश षे भवत।म ृम ऽधमा इ पुायभ देा ।त ेू के मृ स व गेमस व गेतोस व गेभ देात ्धा ।त दे ने च नव यगन भव — मृपाय मृ सव गेमस व गेोस व गे । मपाय मृ स व गेमस व गेोस व गे । अधमापाय मृ स व गेमसव गेोसव गे । अधमा उपाय े तो े स व गे े चमहान य् कत इ तभ देपद शे ॥२२॥
इदानम तेपायवलण स गुमम पुायार दश यत मुाह —ईरूणधानाा ॥ समाध २३॥
व ृ — ईर वमाणलण । त ूणधान भवश षे वशम पुासनसव याणा ताप णम ।्वषयस खुादक फलमनन स्वा यान ्परमग रुावप यत । तणधान समाध ेललाभ चूक ृ उपाय॥२३॥
ईर ूणधानात स्माधलाभ इ ुम ।् त ेर पूमाण ूभाव वाचकम पुासनाम तल च म णे व ुमाह —
ेशकम वपाकाशयरैपरामृ प ुषवश षे ईर ॥ समाध २४॥
व ृ — त ेशा अवादय वमाणा ।वहतनषामौपाण कमा ण । वप इत वपाका
कम फलान जााय भुगा । आफलवपाकाभ म श रेत इाशयवासनास ार।तरैपरामृप काल ेष ु न स ृ ।
-
8/17/2019 bhojavritti
12/84
10 ॥ भजवृ ॥
प ुषवश षेऽ े प ुष े वशत े इत वश षे ईरईशनशल इामा णे सकलजगरणम ।यप सवषामाणा ेशादश ना तथापचगता षेाम पुदँय े । यथा य ृगत जयपराजय ामन ।अ त ु प काल ेष ु तथावधऽप ेशादपरामश ना । अतसवलण एव भगवानर । त च तथावधमैय मनाद ेसषा त ।् त सष ूकृाानाद वे । नचानया नैय यरतर तेराौय पररानप ेात ।्त े े ानैय ईरस े वत मान े अनादभ त ेत ने तथावध नेसने तानादर वेस।
ूक ृ तप ुषस यगवयगयरर ेातर के ेणान पुप े ।यथ तेर षेा ूाणना स खुखमहाकतया परणत च नम ल े साक े धमा न ुू े ूतसा चायासा ेसव े भवत न वैमर।तक े वल एव साकपरणाम उष वाननादस ने भयतया वत । अतप ुषारवलणतया स एव ईर ।म ुाना ु प नुप नु ेशादयगैैशा ैपाय ैन वत त । अ प नु सव द वै तथावधा
म ुात ुम ।् न च ेराणामन केम ।् त षेा त ु ेभाभूायात क्ाय वैान पुप े।उषा पकष य ु ेय एव ृ सएव ेर वै कााूााद ैय ॥२४॥
एवमर पमभधाय ूमाणमाह —
त नरतशय साव बजम ॥् समाध २५॥
व ृ — तन भ्गवत सव
यजमततानागतादहणा मह च म लाजमव बजम ।्तत त् नरतशय काा ूाम ।् ा महादनाधमा णा सातशयाना कााूा । यथा परमाणावाकाश ेपरममह । एव ानादयऽप चधमा ारत नेपरँयमाना चरतशयतामासादय । य च तै ेनरतशया स ईर ।यप सामामा ऽेन मुान पय वसतावश षेावगत सवत तथाप शााद सव ादय
वश षेा अवगा । त ूयजनाभाव े कथ ूकृतप ुषय स यगवयगावापादयतत नाऽऽशनय त
-
8/17/2019 bhojavritti
13/84
॥ भजवृ ॥ 11
काणका तान ुह एव ूयजनम ।् कूलयमहाूलय षे ुनश षेान स् सारण उरामत तावसाय । य ेत ूयजनमत ॥ २५॥
एवमर ूमाणमभधाय ूभावमाह —
स प वषामप ग ु काल ेनानव देात ॥् समाध २६॥
व ृ — आाना ृईणा ॄादनामप स ग ुपद ेायतसकाल ेन नावत ऽेनादात ।् त षेा ॄादना प नुरादमाद काल ेनाव दे ॥२६॥
एव ूभावम ुपासनपयगाय वाचकमाह —
त वाचक ूणव ॥ समाध २७॥
वृ — इम ुप ेर वाचकऽभधायकूकष ण न यत े यत ऽेन ने ेत नत तत वा ूणव ओार ।तय वावाचकलण स न स ेत ने ूकाँयत ेन त ु क े नचत ्यत े । यथा पताप ुयव मान एव सऽाय पताऽाय प ु इ तक े नचत ्ू काँयत े ॥२७॥
उपासनमाह —तपदथ भावनम ॥् समाध २८॥
वृ — त साध माक ूणव जपयथावारण ता च ेर भावन प नुप नु तेसनव शेनम केाताया उपाय । अत समाधसय े यगना ूणवजदथ ईर भावनय इ ु भवत ॥ २८॥
उपासनाया फलमाह —
तत ू े तनाऽधगमऽरायाभाव ॥ समाध २९॥व ृ — तापादथ भावनाया यगनू े तनाऽधगम भवत । वषयूातक नेाकरणाभम खुमत या च तेना सा ू े तनातदधगम ान भवतथ । अराया वमाणा ।त षेामभाव श ूतबऽप भवत ॥ २९॥
अथ क े ऽराया इाशायामाह —
ाधानसशयूमादालावरतॅादश नालभ मकानवतान
-
8/17/2019 bhojavritti
14/84
12 ॥ भजवृ ॥
चव पेा ऽेराया ॥ समाध ३०॥
व ृ — नवतै े रजमबलात ्ू वत माना व पेा
भव।त रै केातावरधभ वत इथ ।त ाधधा त वुषैनम राद । ानमकम यताच । उभयकालन ान स शय — यगसानव ेत । ूमादऽनवधानता समाधसाधन ेदासम ।्आल कायचयग ु यगवषय े ूव ृभावह ते ु ।अवरत वषयसयगाा गध । ॅादश न श ुकाया रजतवपय यानम ।् अलभ मकक ुतमात स्माधभ म रेलाभऽसा । अनवत
लायामप भ म च ताूता । त एत े समाध रे केातायायथायग ूतपादराया इ ुत े ॥३०॥
चव पेकारकानानरायान ्ू तपादयत मुाह —
खदम नाम जेयासूासा व पेसहभ वु ॥ समाध ३१॥
वृ — क ुतमा षे ु व पे षे ु एत े खादय ूवत े ।तख च रजस परणामबाधनालण याधात ्ू ाणनपघाताय ूवत े । दम नबाारै कारणमै नस दम ।् अम जेय सवा नव पेथ रुासनमनयै बाधक । ूाण या वाय मुाचामतस ास, यत क्वाय ु नसत स ूास । एत ेव पे ैसहूवत माना यथदताासव रैायाा नराइ षेाम पुद शे ॥३१॥
सिपवव पेूतष धेाथ म पुायारमाह —
ततष धेाथ म केताास ॥ समाध ३२॥व ृ — त षेा व पेाणा ूतष धेाथ म केन ्कदभमत े तऽेास तेस प नुप नुन व शेनकाय ।यलात ्ू ुदतायाम केाताया त े व पेा ूणाशम पुया॥३२॥
इदान चस ारापादकपरकम कथनम पुायारमाह —
मैकणाम ुदतप ेाणा स खुखप ुयाप ुयवषयाना भावनातूसादनम ॥् समाध ३३॥
व ृ — मै सहाद म ।्कणाक ृ पा । म ुदताहष । उ प ेदासम ।् एता यथाम स ुखत षे ुखत षे ु
-
8/17/2019 bhojavritti
15/84
॥ भजवृ ॥ 13
प ुयवप ुयव ु च वभावय ते ।् तथाह — स ुखत षे ु साध षु ुएषा स ुखमत म ै क ुया त ु ईा म ।् खत षे ुकथ न ु नाम षैा खनव ृ ादत क ृ पाम वे क ुया ताटम ।्प ुयव ु प ुयान मुदन ने हष म वे क ुया त ु कम ते े प ुयवइत व षेम ।् अप ुयव ु चदासम वे भावय ेान मुदन न वा षेम ।् स े स खुखादश ै ूतपादता । तद वेमैादपरकम णा च े ूसदत स खु ने समाध रेावभा व भवत ।परकम चतैा कम । यथा गणत े मौकादवहारगणतनय े सलतादकमपकारकने ूधानकम नय ेभव वे षेरागादूतपभ तमैादभावनया
सम ुादतूसाद च सातादसमाधयय सत े ।राग षेाव वे म ुतया व पेम ुादयत । त च ते ्सम लम ु लत ाता तदा ूसानस भव केाता ॥ ३३॥
उपायारमाह —
ूद नवधारणाा वा ूाण ॥ समाध ३४॥
व ृ — ूद न क वायूयवश षेाााूमाण ने बहन सारणम ।् मााूमाण नेवैूाण वायब हग तव दे वधारणा । सा च ाा ूकाराा बााराप रण ने प रत वा तवै नरध ने । त द वे र चेकप रकक ुकवध ूाणायाम तम केातायानबात सवा सामयवृना ूाणवृप व कात ।्मनूाणय ापारपररम केयग मेायमाण ूाणसम ेयव ृनरधार णे चकैाताया ूभवत ।समदषयकार चाागम े ौ यत े । दषकृता
सवा व पेव ृय । अत दषनह रणार णेाकैाताया साम म ॥्३४॥
इदानम पुायारूदश नप पे णे सात समाध े प वा कथयत —
वषयवत वा ूवृता तनबन ॥ समाध ३५॥
व ृ — मनस इत वाश षे । वषयागरसपश शा े व े फलने या सा
वषयवत ूव ृम नसयै करत । तथाह नासा ेच धारयत दगस वपजायत े । ताँय एव जा े
-
8/17/2019 bhojavritti
16/84
14 ॥ भजवृ ॥
रससत ।् ता े पस वत ।् जाम े श स वत ।् जाम ल ेशसवत ।् तद वे तदयार णे तषय े द ेजायमाना स वकैाताया ह ते भु वत । अ यग फलमतयगन समाासादनात ॥्३५॥एवधम वेपायारमाह —
वशका वा तत ॥ समाध ३६॥
वृ — ूवृा च तनबनतवाश षे । तश ने साक ूकाश उत े ।सूशभ यानतशयवा वत े या सा तत ूव ृ । वशका
वगत स खुमयसाासवशाक रजपरणाम या सा वशकाच तेस तनबन । अयमथ — स टम ेूशाकलरदधू च स भावयतूालकात स्व व ृय े च तेस यै म ुत े ॥३६॥
उपायारूदश नार णे सातसमाध ेव षय दश यत—
वतरागवषय वा चम ॥् समाध ३७॥
व ृ — मनस तनबन भवतत श षे । वतरागपरवषयाभलाष य परत ेशतदालनकृत च तेस तह ते भु व त॥३७॥
एववधम पुायारमाह —
िनाानालन वा ॥ समाध ३८॥
व ृ — ूमतबा ेयव ृ मे नमा णेवै यभृमान स । निा प वलणा । तदालनालन िनालन वा ानमालमान च तेस त करत ॥ ३८॥
नानाचात ्ू ाणना यन क् ुन यगन ौाभवत । त ान नेापसरत ूतपादयत मुाह —
यथाभमतानाा ॥ समाध ३९॥
व ृ — यथाभ ू ते े व ुन बा े चादावर े
नाडचाद वा भामान े च ते रभवत ॥ ३९॥एवम पुायान ्ू दँय फलदश नायाह —
-
8/17/2019 bhojavritti
17/84
॥ भजवृ ॥ 15
परमाण पुरममहाऽ वशकार ॥ समाध ४०॥
वृ — एभपाय ै यै भावयत यगनस वषयभावनाार णे परमाव वशकारऽूतघातप जायत े ।न चत प्रमाण पुय े स े वषय ऽे मन ूतहत ेइथ । ए व लमाकाशादपरममहपय भावयत नच तेस ूतघात उत े सव ात भवतथ ॥४०॥
एवम ेभपायै स ृत च तेस क प भवताह —
णवृ रेभजात वे मण े हतृहणा षे ु
ततदनता समाप ॥ समाध ४१॥व ृ — णा व ृय य स णव ृहतृहणा ेा ेयवषय षे ु ततदनतासमापभ वत । त तकैाता । तदनतातयम ।् णभ त े च े वषय भामानवैष ।तथावधा समापि प परणाम भवतथ ।ामाहाऽभजात वे मण ेरत । यथाऽभजात
नम लटकमण ेपाधवशात त्ि पापर वे नम लच तावनयव परागाि पाप ।यप हतृहणा षे ु इ ु तथापभ मकामवशााहणहतषृ ु इत बम ।् यत ूथम ान एव समाधत हणनतऽतामापहतृन क े वलप ुष हत भुा ासवात ।्तत लस ापर च त समाप भवत ।एवहण े हतर च समाप बम ॥्४१॥
इदानम ुाया एव समाप ेात ुव माह —
शाथ ानवकै सणा सवतका समाप ॥ समाध ४२॥
व ृ — ौ ेया टप वा श । अथ जााद ।ान सूधाना ब ुवृ । वक उलण । त ैसणा ।याम ते े शादयय परराास ने वकप णेूतभास े गरत श गरथ गरत ानमन नेाकार णे
सा सवतका समापत े ॥४२॥उलणवपरता नव तका माह —
-
8/17/2019 bhojavritti
18/84
16 ॥ भजवृ ॥
ृतपरश ु पश वेाऽथ मानभा सा नव तका ॥ समाध ४३॥
वृ — शाथ ृतूवलय े सतू ुदतााकारूतभासतया ताना श नेपश वे नव तका समाप ॥ ४३॥
भ देार ूतपादयत मुाह —
एतयवै सवचारा नव चाराचस वषया ााता ॥ समध ४४॥
वृ — एतयवै सवतक या नव तक या च समापासवचारा नव चारा च ााता । कश । स वषया
स ा ेयादव षय या सा तथा ।एत ने प व ा लवषय ूतपादत भवत ।सा ह महाभ त ेयालना । शाथ वषयनेशाथ वकसहत ने द शेकालधमा व स ऽथ ूतभात या सा सवचारा । द शेकालधमा दरहत धम मातयास ाथ ा ेयप ूतभात या सा नव चारा ॥ ४४॥
अाएवस वषयाया कय स वषय इाह —
स वषय चालपय वसानम ॥् समाध ४५॥
व ृ — सवचारनव चारय समापय त ्स वषयम ु तदलपय वसानम ।् न चयत ेन वा कत गमयतल ूधानम ।् तय स वषयम ।् तथाह — ग णुाना परणाम े चार पवा ण— वशलमवशल लमामल च ेत ।वशल भ त ेयाण । अवशला तााकरणान ।लमाब ु । अलम ्ू धानमत । नात परस म ु भवत ॥ ४५॥
एतासा समापना ूकृत े ूयजनमाह —
ता एव सबज समाध ॥ समाध ४६॥
व ृ — ता एवलना समापय सबज सह बज नेालन ने वत त इत सबज सात समाधत े सवा सा
सालनात ॥्४६॥अथ तेरासा समापना नव चारफलाव चाराया फलमाह —
-
8/17/2019 bhojavritti
19/84
॥ भजवृ ॥ 17
नव चारवशैार ऽेाूसाद ॥ समाध ४७॥
व ृ — नव चार ाातम (्१।४४)। वशैार
न मै म ।् सवतका लवषयामप े नव तका या ूाधाम ।्ततऽप स वषयाया सवचाराया । ततऽप नव चाराया ।ता ु नव कपाया ूकृाासवशाशैार ेनमै े साूसाद सम पुजायत े । च ेशवासनारहत तूवाहयय भवत । एतद वे चवैशारयत ्तदा म ॥् ४७„तन स्त क भवताह —
ऋतरा त ूा ॥ समध ४८॥व ृ — ऋत स वभत कदाचदप नवपय य णेाात े सा ऋतरा ूा तन भ्वतथ ।ता ूालकात स्व यथावत प्ँयन य्ग ूकृयग ूात ॥ ४८॥
अा ूारालैयमाह —
ौ तुान मुानूाामवषया वश षेाथ ात ॥् समाध ४९॥
[ ूाा सामावषया इत पाठऽप ँयत े । ]
व ृ — ौ तुमागमानम ।् अन मुानम ुलणम ्(१।७)। ताा या जायत े ूा सा सामावषया । नह शलयरयवश षेूतप साम म ।्इय प नु नव चारवशैारसम ुवा ूाताा वलणा वश षेवषयात ।् अा ह ूाया स वहतवूक ृ ानामप वश षे ुट ेनवै प णे भासत े ।
अताम वे यगना पर ूय कत इ पुद भवत ॥ ४९॥अा ूाया फलमाह —
त स ारऽस ारूतब ॥ समाध ५०॥
व ृ — तया ूया जनत य स ार सऽान ्स ारान ् ुानजान स्माधजा स ारान ्ू तबातकाय करणामान क्रतथ । यतपतयाऽनयाजनता सारा बलवादतपूाजनतान स् ारान ब्ाधत ु श ुव । अताम वे ूामस ेद ु भवत ॥ ५०॥
-
8/17/2019 bhojavritti
20/84
18 ॥ भजवृ ॥
एव सातसमाधमभधायासात व ुमाह —
ताप नरध े सव नरधाबज समाध ॥ समाध ५१॥
व ृ — ताप सात नरध े वलय े सत सवा सा चव ृना कारण े ूवलयाा स ारमाा ृद ेत ता न ेत न ेत क े वल पय ु दसनाबज समाधभ वत यन स्तप ुष पन श ु भवत॥५१॥
तदाधकृत यग लण चवृनरधपदानााानमासवरैायलणपायय प भ दे चाभधाय सातासातभ दे ने यग
म ुाम ुभ देम ुा यगाासूदश नप व क वार णेपायान ्ू दँय स गुमपायूदश नपरतया ईरपूमाणूभाववाचकपासनान तलान च नणयचव पेा हभ वु खादन ्वर णेच ततष धेपायान केाासम ैादूाणायामादन ्सातासातप वा भ तवषयवतूव ृरादनाायपस हारार णे च समाप लणफलसहता वषयसहता चा
सातासातयपस हारमभधायसबजप व कनबजसमाधरभहत इत ाक ृ त यगपाद ।
इत धार ेरभजद वेवरचताया राजमात डाभधाया पातलवृ समाधपाद ॥ १॥
इत समाधपाद ॥ १॥
———————————————
अथ साधनपाद ॥ २॥त े त ेापयग सय े य नेदश ता ।उपाया स जगाथऽ ु ूाथ ताय े ॥
तद वे ूथम े पाद े समाहतच सपाय यगमभधाय ुतचाप कथम पुायाासप व क यग ाम पुयाततताधनान ुान ूतपादनाय यायगमाह —
तप ााय ेरूणधानान यायग ॥ साधन १॥
व ृ — तप शाारपद क ृ चाायणाद ।
-
8/17/2019 bhojavritti
21/84
॥ भजवृ ॥ 19
ााय ूणवप वा णा माणा जप । ईरूनधान सव याणा तन प्रमग रु फलनरप ेतया समप णम ।् एतानयायग इ ुत े ॥ १॥
स कमथ माह —
समाधभावनाथ ेशतन करणाथ ॥साधन२॥
वृ — ेशा वमाणा षेा तन करण काय करणूतब । समाधलण(१।१७)।तभावनाच ते सप नुप नुन व शेन साऽथ ूयजन य स तथ । एत भवत —
एत े तपूभतृयऽमानागतानवादन ् ेशान ्शथलक ुव समाध ेपकारकता भज े । तात ्ू थम यायगवधानपर णे यगना भवतम पुदम ॥् २॥
ेशतन करणाथ इ ुम ।् त क े ेशा इाह —
अवाऽताराग षेाभनव शेा ेशा॥साधन३॥
व ृ — अवादया वमाणलणा प । त ेबाधनालण परतापम पुजनय े शशवाा भव । त ेह च तेस ूवत माना स ारलण ग णुपरणाम िढय ॥ ३॥सप सव षा त ु ेश े म लभ तादवाया ूाधा ूतपादयत मुाह —
अवा ेम ुर षेा ूस ुतन ुवदाराणाम ॥्साधन४॥
व ृ — अवा महऽनाााभमान इत यावत ।् सा े ूसवभ मर षेामतादना ू के ूस ुतादभ दे ने
चत ुव धानाम ।् अत यावा वपय यानपा शथलभवत त ेशानामतादना नव ँयत े । वपय यानसाव े चत षेाम ुवदश नात ्तम वे म लमवाया ।ूस ुतन ुवदाराणामत । त य े ेशाभ मता ूबधकाभाव े काय नारभ े त े ूस ुा इ ु े ।यथा बालावाया बाल ह वासनापा ता अप ेशाूबधकसहकाय भाव े नाभ े ।त े तनव य े ूतपभावनयाशथलकृतकाय सादनशय वासनाऽवश षेतयाच तेवता ूभ ता साममर णे काय मार मुमा
-
8/17/2019 bhojavritti
22/84
20 ॥ भजवृ ॥
यथाऽासवत यगन ।त े वा य े क े नचलवता ेश नेाभभ तशययथा षेावाया राग रागावाया वा षे ।ननयपररवयय ु गपत स्वऽ ।त े उदारा य े ूासहकारसधय काय मभनव त ययथा सदैव यगपरपन ुानदशायाम ।्एषाू के चत ुव धानामप म लभ तनेताऽवाऽयने ूतयत े ।न हचदप ेशाना वपय यायनरप ेाणा पम पुलत े । तात [्पा०ताच] माानपायामवाया सान ने
नवत ताया दधबजकानाम षेा न चत ्ू रहऽ ।अतऽवानममवायतै षेा नयत े ।अत सवऽवापद शेभाज । सवषा च ेशानाचव पेकारागना ूथमम वेत दे े य काय इ त॥४॥
अवालणमाह —
अनाश ुचखानास ु नश ुचस खुाातरवा ॥ साधन ५॥
व ृ — अत तभासऽव ेवाया
सामालणम ।्ताएवभ देूतपादनम —् अन षे ुघटादष ु नाभमानऽव े ुत े । एवमश ुचष ुकायादष ुश ुचाभमान ख षे ु वषय षे ु स खुाभमानऽनाशररआाभमान । एत नेाप ुय े प ुयॅमऽनथ ऽथ ॅ म ाात ॥ ५॥
अता लयत मुाह —
दश नशर केात वेाता ॥ साधन ६॥
वृ—
प ुष।दश नश रजमामनभभ त साक
परणामऽकरणप । अनयभ ृ भय नेजडाजड नेाभपयर केताभमानऽत े ुत े ।यथा ूक ृ तव तु कतृ भ ृ रहतापक हमभमत े [पा० यथा ूक ृ तवता कतृ रहत नेापकता हमभमत ]े सऽयमता वपया स ेश ॥६॥
राग लणमाह —
स खुान शुय राग ॥ साधन ७॥
-
8/17/2019 bhojavritti
23/84
॥ भजवृ ॥ 21
वृ — स खुमन शु ते इ तस खुान शुय ।स खुस खुान भु तप व क स खुसाधन षे ु तृाप गध रागसक ेश ॥७॥
षेलणमाह —
खान शुय षे ॥साधन८॥
व ृ — खम ुलणम ।् तदभतदन ु ृतप व क ताधन ेनभलषत यऽय नाकधस षेलण ेश ॥८॥
अभनव शे लणमाह —
रसवाह वषऽप तथाढऽभनव शे॥साधन९॥
वृ — प व जान भु तमरणखान भुववासनाबलायपसम पुजायमान शररवषयादभम म वयग माभ दहमन बुप सव वैाऽऽकृम ेॄ पय नममर णे ूवत मानऽभनव शेा ेश ॥९॥
तद वे ुान ेशाकाद केाताऽासकाम ने ूथम
ेशा परहत ा । न चााताना त षेा परहार कत ु शइत तानाय त षेाम ु शे लण े वभाग चाभधाय लस भ देभाना त षेा ूहाणपायवभागमाह —
त े ूतूसवह येास ा ॥ साधन १०॥
वृ — त े स ुा ेशाय े वासनाप णेवैता व ृप परणाम नारभ े । त े ूतूसव नेूतलमपरणाम ने ह येाा । कारण ऽेताया कृताथ
सवासन च यदा ूव भवत तदा क ुत षेा नम लाना सव ॥ १०॥
लाना हानपायमाह —
ानह येा ृय ॥ साधन ११॥
वृ — त षेा ेशानामारकाया णा या स खुखमहाकाव ृया ानह येा।ान नेवै चकैातालण नेहाता इथ । चपरकमा ासमा णेवै लात ्
तासा नव ृभ वत । यथा वाद ल मलूालनमा णे वै नवत त े ।यस ा श स
-
8/17/2019 bhojavritti
24/84
22 ॥ भजवृ ॥
तैैपायैापनूभृतभर वे नवत यत ु शत े ॥११॥
एव ेशाना तमभधाय कमा शय तदभधात मुाह —
ेशम ल कमा शय ाजव देनय ॥ साधन १२॥वृ — कमा शय इन ने प ताभहतम ।्अत वासनापाय वेकमा ण । ेशम ल इन नेकारणमभहत यत कम णा श भुाश भुाना ेशा एवनमम ।् ाजव देनय इन नेफलम ुम ।्अ वेजनअन भुवनय जव देनय ।जारान भुवनयऽजव देनय ।
तथाह — कानचत प् ुयान द वेताराधनादन तोस व गे नेकृतान इह वै जन जााय भुगलण फल ूययथा नर भगवह ेराराधनबलादहवै जनजाादय वशा ूाभ ता । एवम षेा वामादना तपूभावाााय षु । क े षाातर वे यथा तोसव गे ने कम कृता नषादना जारादपरणाम । उव ँ याकात क े यवन े लतापतया । एव सम ने यथायय यमत ॥१२॥
इदान कमा शय भ देभ फलमाह —
सतम ल े तपाक जााय भुगा ॥ साधन १३॥
वृ — म लम ुलणा ेशा ।त ेनभभ त षे ु स ुकम णा क ुशलाक ुशलउपाणा वपाक फल जााय भुगा भव ।जातम न ुाद । आय ुरकालम केशररस । भगावषया इयाण स खुस व ुखस व स खुखादन
कम करणभावबधन ुा भगश । इदमताय म —् चभ मावनादकालसता कम वासनायथा यथा पाकम पुया तथा तथा ग णुूधानभाव ने ताजााय भुगलण काय मारभ े ॥१३॥
उाना कम फल ने जाादना कारणकमा न सुारणा काय कतृ माह —
त े ादपरतापफला प ुयाप ुयह ते ुात ॥् साधन १४॥
व ृ — ाद स खुम ् परताप ख तफल य षेा त े
-
8/17/2019 bhojavritti
25/84
॥ भजवृ ॥ 23
तथा । प ुय क ुशल कम तपरतमप ुय त े कम ण कारण य षेा त षेा भावात ।् एत भवत — प ुयकमा राजााय भुगा ादफला । अप ुयकमा रा ु परतापफला । एतूाणमााप ेया ैवम ॥्१४॥यगनव खमाह —
परणामतापस ारखगै ु णव ृवरधा खम वे सव वव ेकन ॥ साधन १५॥
व ृ — वव ेकन परात ेशादवव केँयमा सकलम वे भगसाधन सवष
ामव खम वे ूतक लव देनयम वे ेथ ।यादाभजात यग खल ेश नेा ुजत े ।यथा —अपाम णा त ुश मा णे वै महत पडामन भुवतन तेरद तथा वव के खान बु नेा ुजत े ।कथमाह — परणामतापस ारखै ।वषयाणाम पुभ ुमानाना यथायथगधा भवृ ेदूाकृत स खुखापरहाय तया खारसाधनाा वे स खुपत ेत परणामखम ।्उपग ृमाण षे ु स खुसाधन षे ु ततपन ूत षेसव दवैावतात स् खुान भुवकाल ेऽप तापख रहरमततापखता ।स ारख त ु ाभमतानभमतवषयसधान ेस खुस व ुखस वपजायमाना तथावधम वे े ेस ारमारभत े । स ारा प नुथावधस वदन भुवइपरमतसारार णे सव वै खान वु धेा ुखम ।्
एवम ु भवत — ेशकमा शयवपाकसारान ु देात ्सव वै खम ।्ग णुवृवरधा े त । ग णुाना सरजमसा यावृ यस खुखमहपा पररमभभााभभावक ने वा जाय े ।तासा सव वै खान वु धेाद ्खम ।्एत भवत — ऐकाकमाक च खनवृमतवव ेकन उपकारणचत ुया सव वषया खपतया
ूतभा । ता सव कम वपाक खप एव े ु भवत ॥ १५॥तद वेम ु ेशकमा शयवपाकराश रेवाूभवादवाया
-
8/17/2019 bhojavritti
26/84
24 ॥ भजवृ ॥
माानपतया सान ेात स्ान चससाधनह येपाद येावधारणपात त्दभधानमाह —
ह येखमनागतम ॥् साधन १६॥व ृ — भ ताताादन भु यमान ुमशादनागतम वे स सारख हातम ु भवत ॥ १६॥
ह येह ते मुाह —
ि ृँयय स यग ह येह ते ु॥साधन१७॥
व ृ — िा चि प प ुष । ँय ब ुस।
तयरवव केातप व क यऽस स यग भ ृ भय नेसधान स ह ये ख ग णुपरणामप स सार ह ते ुकारणम ।् तव ृा स सारनव ृभ वतथ ॥१७॥
ि ृँयय स यग इ ुम ।् त ँय प काय ूयजनचाह —
ूकाशयातशल भ त ेयाक भगापवगा थ ँयम ॥् साधन १८॥
व ृ — ूकाश स धम । याूव ृपा
रजस । तन यमपा तमस । ता ूकाशयातय शलाभावक प य तथावधमत पम नदम ।्भ त ेयाकमत । भ तान लस भ दे नेवधान पृथादन गताादन च । इयाणब ुयकम याकरणभ दे ने वधान ।उभयम तेाहणपाा पाभ परणाम यतथावधमन नेा काय म ुम ।् भग कथतलण । अपवगवव केातप व कास सारनवृ । त भगापवग वथ ूयजनय तथावध ँयमथ ॥१८॥त ँय नानावापपरणामाक ह ये ने ातात ्तदवा कथयत मुाह —
वश षेावश षेलमाालान ग णुपवा ण ॥ साधन १९॥
व ृ — ग णुाना पवा यवावश षेाार ाताइ पुद भवत । त वश षेा महाभ त ेयाण ।
अवश षेाााकरणान । लमा ब ु ।अलमम ुम ।् सव ग णुपााय ने
-
8/17/2019 bhojavritti
27/84
॥ भजवृ ॥ 25
ूभानादवँय ात ने यगकाल े चार पवा णनदान ॥ १९॥
एवह येने ँय ूथम ातात त्दवासहताायपाद ये िार ाात मुाह —
िा शमा श ुऽप ूयान पुँय ॥ साधन २०॥
व ृ — िा प ुष शमा तेनामाम ।्माहण धम धम नरासाथ म ।् क े च च तेनामानधम म।सश ुऽप परणामाभाव ने ूतऽपूयान पुँय । ूया वषयपरान वानान तान अन ु
अवधान ने ूतसमाभाव ने पँयत । एत भवत— जातवषयपरागायाम वे ब ु सधमा णे वै प ुषि ुमत ॥ २०॥
सएवभ ेाह —
तदथ एव ँयाा ॥ साधन २१॥ [ तदथ एव ]
व ृ — ँय ूाग ुलण य आा यत ्प तदथ ए व । त प ुषाथ भ ृ सादन नाम
ाथ परहार णे ूयजनम ।्नहूधान ूवत मानमानकत ्ू यजनमप ेूवत त े क ु प ुष भ ृ सादयत ुमत ॥ २१॥
य वे प ुं भगसादनम वे ूयजन तदा ःादत ेतयजन वरतापार ात ।् त परणामश ेश ुात स्व िार बरहता ु । त त स सार दे इाशाह —
क ृ ताथ ूत नम तदसाधारणात ॥् साधन २२॥व ृ — यप वव केातपय ागसादनात ्कमप कृताथ प ुष ूत त वरतापार तथापसव प ुषसाधारणादान ्ू नापारमवतत े ।अतूधान सकलभ ृ साधारणा कदाचदप वनाश । एकम ु वानसव म ुूस इ ु भवत ॥ २२॥
ँियार ााय स यग ाात मुाह —
ामश पपलह ते ु सयग ॥ साधन २३॥
-
8/17/2019 bhojavritti
28/84
26 ॥ भजवृ ॥
व ृ — काय ार णेा लण करत । श ँ यभाव । ामशि ु पम ।् तय यरपसव ेसव देकने वतयया पपला कारणय स स यग । स च सहज भयभ ृ भावपान[ पा० स च सहजभयभ ृ भावपाा] । न ह तयन या पकय पादतर कत स् यग।यद वेभय भय भ ुभ ृ मनादस स ए व स यग ॥ २३॥
ताप कारणमाह —
त ह ते रुवा ॥ साधन २४॥
व ृ — या प व वपया साका महपाऽवा ााता(२।४-५) सा तावव केातप स यग कारणम ॥्२४॥
ह ये हानयाकमत े । क प नुानमाह —
तदभाव े स यगाभाव हान तश े क ैवम ॥् साधन २५॥
व ृ — ता अवाया पव नेसान ने लताया यऽयमभावन स्त ताय स यगाभावानम ुत े । अयमथ —नतैाऽम त व नु वभाग य ुत े [पा०नैत म त िवत ्पराग य ुत ]े क ु जाताया वव केातववव केनम स यगयम वे नवत त इत त हानम ।् यद वे च स यग हान तद वेनक े वलाप प ुष कैव पदँयत े ॥२५॥
तद वे ँयसयग प कारण काय चाभहतम ।् अथहानपायकथनार णे उपाद येकारणमाह —
वव केातरववा हानपाय ॥ साधन २६॥
व ृ — अ े ग णुाअप ुषइ वे वध वव के याात ूा साऽ हान ँयखपरागपायकारणम ।् कश । अववा न वत े ववव देऽराऽराऽ ुानप या सा अववा ।इदम ताय म —् ूतपभावनाबलादवाूलय ेवनवृकतृ भृाभमानाया रजममलानभभ तायाब ु रेम ु खा या चायासा सा वव केातत े ।ता च सतनेूवृ ाया सा ँयाधकारनव ृ भे व वे कैवम ॥्२६॥
-
8/17/2019 bhojavritti
29/84
॥ भजवृ ॥ 27
उवव केात े प ुष याश ूा भवत ता कथयन ्वव केात रे वे पमाह —
त सधा ूाभ म ूा ॥ साधन २७॥
[त सधा ूाभ म ूा इत वा बसत स पाठ । ]
वृ — तवव केान ातवव केपा ूाूाभ म सकलसालनसमाधपय े सूकारा भवथ ।त काय वम ुपा चत ुकारा — १। ात मया
येम ।् ात न कद । २। णा म े ेशा ।नकत ् तेम । ३। अधगत मया ानम ।् ४। ूाा मयावव केातरत । ूयारपरहार णे तामवायामँय वेूा जायत े । ईश ूा काय वषय नम ल ान काय वम ुर ुत े ।चवम ुधा — ५। चरताथा म े ब ु ।ग णुाताधकारा गरशखरनपतता इव ावाण न प नुत या । ६। कारण े ूवलयाभम खुाना ग णुाना
महाभधानम लकारणाभावायजनाामषा क ुतूरह भव ते ।् ७। भ त [पा० साभ त]म े समाधन स्त पूतऽहमत । ईश ूकाराचवम ु।तद वेमँया सवधभ मूायाम पुजाताया प ुषक े वलइ ुत े ॥२७॥
वव केात सयगाभावह ते ुर ुम ।् ता ु उ कनममाह —
यगाान ुानादश ुय े ानदरावव केात े॥साधन२८॥
वृ — यगाान वमाणान ।त षेामन ुानाानप व काासादावव केात रेश ुय ेचस ूकाशावरणप ेशाकाश ुय े याानदारत ने साक परणाम वव केातपय ाात हे त ुरथ ॥२८॥
यगाानामन ुानादश ुय इ ुम ।्का नप नुानयगाानत त षेाम ु शेमाह —
-
8/17/2019 bhojavritti
30/84
28 ॥ भजवृ ॥
यमनयमासनूाणायामूाहारधारणाानसमाधयऽावान॥साधन२९॥
वृ — इह कानचत स्माध े साापकारकाण यथा धारणादनकानचत ्ू तपभ तह सादवतक लनार णे समाधम पुक ुव यथा यमादय । तासनादनाम ुरतरम पुकारकम ।् तथा —सासनजय े ूाणायामयै म ।् एवम ुराप यम ॥्२९॥
म णेषैा पमाह —
अह सासा येॄचया परहा यमा ॥ साधन ३०॥
वृ — त ूाणवयगूयजनापार हसा । सा च
सवा नथ ह ते ु । तदभावऽह सा । ह साया सव ू कार णेवैपरहाय ात ्ू थम तदभावपाया अह साया नद श ।स वानसय थाथ म ।् ये परापहरण तदभावऽ येम ।्ॄचय म पुसयम । अपरह भगसाधनानामनकार ।त एत ऽेह सादय प यमशवाा यगा ने नद ा॥३०॥
एषा वश षेमाह —
जातद शेकालसमयानवा साव भमा महाोतम ॥् साधन ३१॥
व ृ — जातॄा णाद । द शेथा द।कालत दु ँ याद । समय ॄाणूयजनाद ।एत ैत ुभ रनवा प वा अहसादय यमा सवा स ुादष ु चभ मष ु भवा महाोतम ुत े । तथा —ॄाण न हनाम तथ न कन हनाम चत दु ँ या नहनाम द वेॄाणूयजनतर के ेण कमप न हनामत । एव चत ुव धाव देतर के ेण कत क्दाचत क्दथन
हनामनवा । एव सादष ु यथायग यम ।्इमनयतक ृ ता सामा नेवै ूव ृा महाोतम ुत े न प नुपरकयपरावधारणम [्पा०नप नु परावधारणम ॥्३१॥
नयमानाह —
शचसषतपााय ेर ूणधानान नयमा ॥ साधन ३२॥
व ृ — शच वधम —् बामार च।बा मृलादभ कायादूालनम ।् आर मैादभमलाना ूालनम ।् सष ु ।श षेा ूाग वे (२।१) क ृ तााना । एत े शचादय
-
8/17/2019 bhojavritti
31/84
॥ भजवृ ॥ 29
नयमशवाा ॥ ३२॥
कथम षेा यगामाह —
वतक बाधन े ूतपभावनम ॥् साधन ३३॥व ृ — वत े इत वतका यगपरपन ह सादय ।त षेा ूतपभावन े सत यदा बाधा भवत तदा यग स कुरभवतत भव वे यमनयमययगाम ॥्३३॥
इदान वतका णा प भ देूकार फल च म णेाह —
वतका ह सादय क ृ तकारतान मुदता लभधमहप व कामृ माधमाा खाानानफला इत ूतपभाअवनम ॥्साधन३४॥
व ृ — एत े प वा ह सादय ूथम धा भ ेकृतकारतान मुदनभ दे ने । त य नादता कृता । क ुक ु व त ूयजकापार णे सम ुादता कारता । अ ने यमाणासाक ृ ता अन मुदता । एत ैव परर ामहनराकरणावधारणायत े । अथा ममतर वे म ते नमया य ह सा क ृ त ेत ना म े दष । एत षेा कारणूतपादनायलभधमहप व काइ त।
यप लभ ूथम नदथाऽप सव ेशाना महाऽनाााभमानलण नदानात त्न स्तपरवभागप व क ने लभधादनाम ुवा लमवस येम ।्महप व का सवा दषजातरथ ।लभ ृा । धकृाकृवव के लक ूलनाकधम ।ू के कृतादभ दे ने ूकारा अप ह सादय महादकारणेनधा भ े । एषाम वे प नुरवाभ दे ने ैवमाह —
मृ माधमाा । मदृव मा न तोा नाप मा । मानाप मा नाप तोा । अधमााोा । पााा नवभ देा।इ ैव े सत सव शतभ व त।मृादनामप ू के मृ माधमाभ देात ् ैव सवत । तथायग यम ।्तथा — मृ मृ मृ म मृ तो इत ।एषा फलमाह — खाानानफला ख ूतक लतयाऽवभासमान राजसधम । अान माानस शयवपय यपम ।् त ेखाान ऽेनमपर फल
य षेा त े तथा । इ त षेा पकारणादभ दे ने ाताना ूतपभावनया यगना परहार कत इ पुद भवत ॥ ३४॥
-
8/17/2019 bhojavritti
32/84
30 ॥ भजवृ ॥
एषामासवशात ्ू कष मागतामन ुनाद सय यथाभव तथा म णे ूतपादयत मुाह —
अहसाूताया तध व रैाग ॥ साधन ३५॥व ृ — ताऽह सा भावयत सधसहजवरधनामहनक ुलादना व रैाग नम रतयाऽवानभवत । ह भावा अप ह सा जथ [पा० ह ाअप ह परजथ ] ॥३५॥
साासवत क भवताह —
सूताया याफलाौयम ॥् साधन ३६॥
वृ — यमाणा ह या यागादका फल गा दक ूय।तत ु साासवत यगनथा स ूक ृ त ेयथा यायामक ृ तायामप यग फलमात । तचना कचत ्यामक ुव तऽप याफल भवतथ ॥३६॥
अ येाासवत फलमाह —
अ येूताया सव रपानम ॥् साधन ३७॥
व ृ — अ ये यदाऽसत तदातकषा रभलाषाप सव त दान रा पुत े ॥३७॥
ॄचया ास फलमाह —
ॄचय ू ताया वय लाभ ॥ साधन ३८॥
वृ — य कल ॄचय मत ततकषा रतशय वय साम मावभ वत।वय नरध ेह ॄचय ूकषा रर ेयमनस ु वय
ूकष मागत ॥ ३८॥अपरह फलमाह —
अपरहयै जकथासध ॥ साधन ३९॥
वृ — कथम भाव कथा । जन कथाजकथा । ता सध सान जार े कऽहमास कश काय कारत जासाया सव म वे सजानातथ ।
न क े वल भगसाधनपरह एव परह यावदानशररपरहऽप परह भगसाधनारर । तन स्त
-
8/17/2019 bhojavritti
33/84
॥ भजवृ ॥ 31
रागान बुाहम ु खायाम वे ूव ृ न ताकानूाभा व।यदा प नु शररादपरहनरैप े णे मामवलत ेतदा म रागादागात स्ानह ते भु व वेप वा परजसध ॥ ३९॥
उा यमाना सय । अथ नयमानामाह —
शचााज गु ुा पर रैस सग ॥साधन४०॥
व ृ — य शच भावयत त ा ेपकारणपपया लचनार णे ज गु ु ाघृणा सम पुजायत े —
अश ुचरय काय नााह काय इ त।अम नु वै ह ते नुा पर रै ैकायवरससग सका भाव ससग परवज नमथ ।यकलम वेकाय ज गु ुत े तदवदश नात स् कथ परकयैथाभ तैकायै स सग मन भुवत ॥ ४०॥
शच वै फलारमाह —
सश ुसमनकैात ेयजयादश नययान च ॥ साधन ४१॥
व ृ — भवत वाश षे । स ूकाशस खुााक त श ु रजमामनभभव । समन ख देानन भुव नेमानस ूत । एकाता नयतवषय े च तेस यै म ।् इयजयवषयपरा खुाणामयाणामावानम ।् आदश न ेवव केातप े च यय समथ म ।् शचाासवतएवएत े सश ुादय म णे ूाभ व । तथाह —सश ु े समनम ।् समनाद केाता । एकाताया इयजय ।तादादश नययत ेत॥४१॥
सषाास फलमाह —
सषादन ुमस खुलाभ ॥ साधन ४२॥
वृ — सषूकष ण यगनथावध�