Het dateren van negentiende-eeuwse fotos
Carte de visite- en kabinet De ervaring leert dat negentiende-eeuwse portretfotos vooral de zogenaamde carte de
visite- of visitekaart-portretten in ongeveer de helft van de gevallen toegeschreven
worden aan de verkeerde generatie door een onjuiste schatting van de opnamedatum
DP Huijsmans
y JA
In dit artikel zal worden aangegeven hoe
oude fotos meestal tot op enkele jaren nauwshy
keurig kunnen worden gedateerd Vooral door
zo veel mogelijk dateringsbronnen te combineshy
ren kan de betrouwbaarheid van de geschatte
ontstaansdatum sterk worden vergroot waarshy
door foutieve toewijzingen kunnen worden
voorkomen Negentiende-eeuwse fotografie is
bijna altijd commercieumlle fotografie en er is veel
archiefmateriaal voorhanden Er zijn legio aanshy
knopingspunten voor betrouwbare datering
van de carte de visite- en de Jcabnef-uitvoering
die het hoofdbestanddeel van dit artikel uitmashy
ken
Verschijningsvormen (1840-1914)
Allereerst dient men na te gaan of het wel
gaat om een zwartwit-foto uit de negentiende
eeuw (die wij hier laten doorlopen tot de Eerste
Wereldoorlog) Negentiende-eeuwse fotos zijn
vrijwel altijd zwartwit-opnamen en zogenaamshy
de harde fotos omdat de gevoelige laag met
metaal glas of karton ondersteund is Afhankeshy
lijk van de emulsie (lichtgevoelige laag) kunshy
nen de opnames wel een kleurtint vertonen
Kleurenfotos postkaarten en slappe kiekjes
zijn vrijwel zeker van na 1900 en vallen buiten
het bestek van dit artikel
Om welke verschijningsvorm en emulsie
het gaat is de tweede stap die gezet moet worshy
den De meest gangbare oudste verschijningsshy
vorm is de daguerreacuteotypie (dago) (1842-1860)
een metalen plaat met een zilverlaag waarop
een afbeelding (daarom ook wel spiegel met
geheugen genoemd) De afbeelding kan afhanshy
kelijk van de kijkrichting zowel positief als
negatief gezien worden De plaat leent zich
slecht voor reproductie maar is zeer detailrijk
In zn oorspronkelijke staat zit de spiegelende
plaat achter glas in een cassette of in een lijst
Met de komst van het glasnegatief (in 1852)
neemt het gebruik van de dago sterk af
Tegelijk met de daguerreacuteotypie - een in
1839 vrijgegeven Franse uitvinding - is een
Engels papiernegatief-proceacutedeacute de calotypie of
photogenic drawing (1842-1860) bekend geshy
maakt Van het doorschijnend gemaakte
papiernegatief kunnen meerdere contactaf-
drukken op papier (zoutdruk) gemaakt worden
die dan positief zijn Omdat de fotografische
emulsie in het papier is opgezogen stoort dit
de opname die ook veel minder en zachtere
details toont dan de dago Deze zoutdmkken
treft men in Nederland zelden aan en ze zijn
vaak sterk geretoucheerd enof ingekleurd
Hoewel er vanaf het begin met emulsies
op glas geeumlxperimenteerd is breekt met het
glasnegatief-collodionproceacutedeacute van Archer in
1851 een nieuw tijdperk aan Het glasnegatiefshy
proceacutedeacute verenigt namelijk de voordelen van da-
guerreo- en calotypie hoog contrast en detail
en een makkelijk reproduceerbaar negatief
Vooreerst wordt gebruik gemaakt van het feit
dat een enigszins onderbelicht glasnegatief er
met een zwarte achtergrond positief uitziet
Opgeborgen achter glas in een cassette of lijst
zoals de dago leidt dit tot de ambrotypie
(ambro) (1854-1862) De ambro is in vergelijshy
king met de dago somberder en kan niet uit
verschillende kijkrichtingen positief dan wel
negatief overkomen
Het glasnegatief is het meest gebruikt om
een positieve afdruk op papier te maken in het
begin (1854-1859) als zoutdruk maar vanaf
1860 maakt de zoutdruk en de ambrotypie
plaats voor de gekartonneerde papierafdruk in
de standaard maat van ongeveer een speelkaart
(circa 65 bij 105 cm) het fotografische visiteshy
kaart-portret of carte de visite (1860-1914) Met
zn grotere broer de kabinetfoto (105 bij 165
cm vanaf circa 1867) domineert het vervolgens
55 jaar lang de markt Van dit portret kreeg de
klant er gemiddeld een dozijn mee Deze wershy
den aan familie en bekenden gegeven en kwashy
men daar vaak in insteek-fotoalbums terecht
De kabinet de grotere uitvoering van de carte
de visite begint zon tien jaar later Kabinetfoshy
tos werden meestal eenmaal afgedrukt en
alleen in het eigen familiealbum opgenomen
(Voor nadere datering zie die voor de carte de
visite) Natuurlijk moet men er op verdacht zijn
dat vroegere verschijningsvormen later gereshy
produceerd kunnen zijn (al zijn dit uitzondeshy
ringen en wordt het door studios meestal aanshy
gegeven)
Rond 1900 komt naast de carte de visite
de slappere postkaart uitvoering op De overshy
gang is echter geleidelijk en de Eerste Wereldshy
oorlog maakt pas een definitief einde aan de
harde fotos Naast deze meer of minder popushy
laire uitvoeringen komen er nog vormen voor
die net als de calotypie of zoutdruk zeldzaam
zijn Voorbeelden hiervan zijn de pannotypie
(afbeelding op leer) ferrotypie of tintypie (kershy
misfotografie op blikken plaatjes) de kooldruk
en de platinadruk
Dateringsintervallen
Aan de hand van de verschijningsvorm
volgt nu een eerste dateringsinterval een dago
kan globaal gedateerd worden tussen 1842 en
1860 de ambro tussen 1852 en 1862 de carte
de visite tussen 1860 en 1914 en de kabinet
tussen 1867 en 1914 Uit deze eerste dateringsshy
poging is al te zien dat het vooral zin heeft om
bij de carte de visite en de kabinetkaart de dateshy
ringsintervallen verder te vernauwen Aan het
merendeel van de dagos en ambros kan qua
toewijzing met betrekking tot een generatie al
niet veel meer mis gaan Alleen de aanwezigshy
heid van studio-reclame biedt daar nog aanknoshy
pingspunten voor vernauwing van de datumshy
schatting
Voorbeelden van vroege verschijningsvorshy
men van 1840 tot 1860 zijn te vinden op de
site httpwwwearlyphotographynl In het
boekwerkje Het Nederlandse fotoportret 1860-
igi$ (Den Haag 1989) is de datering van porshy
tretfotos tussen 1860 en 1915 aan de hand van
allerlei kenmerken en voorbeelden fraai uitgeshy
werkt per periode van ongeveer tien jaar
Gewicht en emulsie
De carte de visite kent twee duidelijke po-
pulariteitsgolven zoals te zien is in tabel 1 die
de aantallen gedateerde exemplaren over de jashy
ren 1860 tot 1914 toont De grootste golf was
rond 1870 een tweede golf rond 1900
Genealogie 10
2004
fotos
$[rial i tc i l iiV^|Vgtigtliiii)in CRO NlUGEt
Tabel i Verdeling van geproduceerde cartes de visite
per vijf jaar (uit 1784 gedateerde cartes de visite)
bullbtzt rail laquoorit toel 1 flll
attriie Vissentraai 4e
Voorbeelden van studio reclame met medailles (keerzijde van de foto links) en drukordernummer (keerzijde van
de foto rechts)
1860-1864
1865-1869
1870-1874
1875-1879
1880-1884
1885-1889
1890-1894
1895-1899
1900-1904
1905-1909
1910-1914
r59 316 275 197 161 86
5 158
163
109
45
Ietwat los van de techniek staat de ontwikshy
keling van de kartonnen drager van het veelal
dunne fotopapier Vanaf 1860 wanneer fotos
op stevig tekenpapier worden geplakt tot rond
1890 wordt het karton eerst dikker en daarna
slechter van kwaliteit Samen leidt het tot een
continue stijging van het gewicht van de carte
de visite tot ongeveer 1890 waarna het gewicht
iets afneemt en stabiel hoog blijft
Alleen al op grond van een gewicht kleishy
ner dan wel groter dan 45 gram kan een carte
de visite vrijwel zeker tot de eerste helft (1861-
1885) of de tweede helft (1885-1914) van de peshy
riode worden gerekend Over het algemeen
kan men stellen hoe lichter van gewicht hoe
vroeger gemaakt Probeer daarom de carte de
visite tot op een gram nauwkeurig te wegen
(dat kan met een goed op nul gestelde brieven-
weger) of liever nog tot op eentiende gram Van
1860 tot ongeveer 1890 kan men via het
gewicht het tijdvak uit tabel 2 nemen
Tabel 2 Verband tussen gewicht en productiejaar bij
cartes de visite
15-25 gram
25-35 gram
35-45 gram
45-52 gram
1860-1870
1864-1874
1874-1886
1879-1893
meer dan 52 gram 1886-1914
Voor carte de visite- en kabinetfotos kan
ook goed een datumschatting gemaakt worden
aan de hand van de emulsie en dragende laag
maar hiervoor moet een beroep op deskundishy
gen op het gebied van oude foto technieken
worden gedaan
Studioreclame
Omdat vrijwel alle negentiende-eeuwse
fotos commercieel zijn gefabriceerd kunnen
wij veel afleiden uit de reclame-uitingen die
onder enof achterop de foto staan Soms hebshy
ben dagos en ambros achterop of binnenin
een studio-etiket Bijna altijd is onderaan en
achterop cartes de visite en kabinetten studioshy
informatie voorhanden Meestal wordt een foshy
tograaf of studio met naam en adres vermeld
Soms zijn ook behaalde medailles met jaartal
vermeld of heeft een drukker een jaar-gerelashy
teerd ordernummer gebruikt
In de op het Internet beschikbare versie
van de Catalogus van Nederlandse SUidiofoto-
grafen (httpniesliacsn]i86o) zijn alle
naam-adres-woonplaats- (NAw)-varianten
opgenomen die aangetroffen zijn op zon
60000 cartes de visite en kabinetten Tevens
zijn 21000 cartes de visite uit drie verzamelinshy
gen met zowel voor- als achterzijde toegevoegd
Ik verwijs verder naar de genoemde site en de
Catalogus met de LCPD (Leiden igth-Century
Portrait Database) Momenteel wordt gewerkt
aan een verbeterde ingang middels de reclameshy
uitvoering waarvan er vaak meerdere per N A W -
record voorhanden zijn De onder Studio per
NAv-record aangegeven data zijn betrouwbaar
geachte data aangetroffen op de cartes de visite
of kabinetten Die kunnen voor een datum-
schatting gebruikt worden Omdat drukkers
zich gingen specialiseren in het bedrukken van
de dragende kartonnetjes heeft ook het ontshy
werp van de reclame uiting een eigen ontwikshy
keling doorlopen
In de voornoemde LCPD kunnen fotos
(zowel wat betreft voor- als achterzijde) op geshy
lijksoortige worden doorzocht (similar image-
ingang fotonummer waarmee gezocht moet
worden kan worden opgegeven) Hiermee
kunnen studios die eenzelfde grafisch ontwerp
bij de gespecialiseerde drukkerijen besteld hebshy
ben worden gekoppeld
Niet alleen het steunende kartonnetje
maar ook de hele vormgeving van de studioshy
reclame maakte een grote ontwikkeling door
Wat begon met een uiterst klein gedrukte tekst
zonder poespas rond 1862 ontwikkelde zich in
25 jaar tijd tot vlakvullende ontwerpen met
protserige tierelantijnen om op het eind (na
1905) weer heel bescheiden te worden (met
vaak alleen een naam voorop) Ook werd
onderaan vaak de drukker vermeld en in het
geval van Prager en Lojda Berlin staat daar
vaak een drukordernummer waarvan de laatste
twee cijfers met het jaartal overeenkomen De
studioreclame van Studio Boumleseken te Rotshy
terdam kan als voorbeeldreeks dienen voor de
ontwikkeling van de studioreclame
FflOTlltUWi ABOumlESEKEN
foto^pUgdk Attiier
YgtgtiyUi)al laquom Ar
KOITEHDAM T
bdquo t o o n
A B O E S E K E N
Ontwikkeling in het studioreclame-design Studioreclame van het Photographisch Atelier A Boumleseken te
Rotterdam respectievelijk 18631870-1878 en 1882-188^
Genealogie 10
2004
Ontwikkeling in de damesmode met achtereenvolgens de hoepelrok f1855- 865 foto van 1863) de kegelvormige rok (circa 1870 foto van 1868) de zogenaamde queue de
Paris (1872-188$ foto van 1872) en de slankere lange rok (circa 1900 foto van 1905^
Bijgeschreven tekst
Zowel de portretfotos die 11 wilt dateren als
die welke zijn doorgenomen voor de Catalogus
kunnen allerlei bijgeschreven informatie bevatshy
ten (meestal op de achterzijde) Deze bijgeshy
schreven teksten op fotos of in albums kunnen
refereren aan personen en data Met beide
moeten we heel voorzichtig omgaan omdat de
naam niet die van de afgebeelde persoon en
een datum geen opnamedatum hoeft te zijn
Ook kan de fotograaf een negatiefnumshy
mer of aantal bijbestellingen genoteerd hebshy
ben Fotos in bezit van collecties hebben vrijshy
wel altijd een collectienummer Tenslotte treft
men op oude harde fotos die verhandeld zijn
vaak prijsinformatie aan Bij albums moeten
wij ons afvragen of bijgeschreven teksten (nog)
bij de ingeschoven fotos horen Een geshy
schreven naam kan duiden op de afgebeelde
persoon de persoon aan wie de foto gegeven is
of de familie waar de afgebeelde persoon deel
van uitmaakt Een datum kan wijzen op de
datum van opname de datum waarop de foto
verkregen is (door de ontvangende persoon of
collectiehouder) de datum waarop de afgebeelshy
de persoon geboren is of de datum waar de
foto in collectie op ingeschat is Soms is het
aantal afdrukken of bijbestellingen vermeld
meestal links bovenin 6 9 of 12 Ook kan de
studio een (glas)negatiefhummer vermelden
Bijgeschreven datums zijn voor meer dan de
Genealogie 10
2004
helft opnamedatums maar wat voor datum het
is kan voorlopig het best open gelaten worden
Archiefonderzoek
Een belangrijke stap om te komen tot een
betrouwbare schatting van de opnamedatum is
het zoeken naar bevestiging in archieven uit de
negentiende eeuw De naam-adres-woon-
plaats- of NAv-gegevens van de vermelde stushy
dios lenen zich hier het best voor Die kunnen
met het bevolkingsregister adresgidsen en
krantenadvertenties worden vergeleken Fotoshy
historicus Steven Wachlin is al meer dan twinshy
tig jaar bezig deze bronnen voor elke negen-
tiende-eeuwse fotograaf van geboorte tot
overlijden vast te leggen waardoor vaak heel
nauwkeurige productieperiodes kunnen worshy
den geschat
In het bevolkingsregister is meestal nauwshy
keurig bijgehouden van wanneer tot wanneer
een fotograaf ergens gehuisvest was (Een voorshy
deel hierbij is dat in de negentiende eeuw de
fotograaf de studio vrijwel altijd aan huis had)
Het vermelde beroep zoals fotograaf blijft echshy
ter vaak nog vermeld als de fotograaf niet meer
als zodanig actiefis In adresgidsen die comshy
mercieumlle activiteiten en adressen vermelden
komen ook vaak fotostudios voor Die gegeshy
vens zijn minder nauwkeurig dan die uit het
bevolkingsregister Ze lopen vaak een jaar achshy
ter of de gidsen kwamen niet elk jaar uit Kran-
Voor- en keerzijde van
de foto van juffrouw
Visser bij Studio M
Verveer Den Haag
(Album 774 coll
auteur)
tenadvertenties geven het meest nauwkeurig
momenten aan waarop een fotograaf of studio
actief is Vaak wordt de opening van een atelier
vermeld
Zoeken op internet
Als de naam van de afgebeelde persoon
bekend is kan via internet vaak een mogelijke
link met een genealogie gelegd worden Zoeshy
ken op internet kan tot verrassend goede dashy
teringen leiden Er zijn legio sites waar de vershy
schillende verschijningsvormen en technieken
behandeld worden en studio gerelateerde inshy
formatie is gedeeltelijk al geordend Ook staan
er zeer veel genealogieeumln op internet die door
het zoeken via de naam van de afgebeelde beshy
reikt kunnen worden en veel zoekwerk uit kunshy
nen sparen Een nadeel van zoeken op internet
is dat de gevonden informatie weinig betrouwshy
baar kan blijken Zie het steeds als een aanknoshy
pingspunt en informatie die geverifieerd moet
worden Ook zijn er aanzienlijke landsverschil-
len dagos zijn in de Verenigde Staten veel lanshy
ger dan in Europa gemaakt cartes de visite
weer veel korter omdat de tintypie daar al vroeg
sterk vertegenwoordigd was Nederlandstalige
paginas geven dus qua datering een betrouwshy
baarder beeld dan Engelstalige websites
Afbeelding en mode-ontwikkeling
En laten wij ook dat wat er op de afbeelshy
ding zelf te zien is niet vergeten Welke opshy
name gemaald werd - voluit kniestuk borstshy
stuk kopstuk - was wisselend populair Ook
biedt de mode aanknopingspunten en zaken
als haardracht en hoofddeksel Dit geeft vooral
extra houvast bij de afgebeelde dames De
herenmode ontwikkelde zich veel minder opshy
vallend
Intergratie van bronnenmateriaal
Als alle denkbare afzonderlijke dateringsshy
bronnen gebruikt zijn is het tijd om na te
gaan of daaruit een betrouwbaar nauwer tijdsshy
interval kan worden afgeleid Om zekerder te
zijn van een waarschijnlijke productiedatum
(meestal gelijk aan de opnamedatum) kan
men het best proberen elk van de mogelijke
dateringsbronnen eerst op zich te verifieumlren
Vervolgens kunnen de verschillende tijdsshy
intervallen die daar uit komen tegen elkaar
gelegd worden om te zien in hoeverre deze in
een betrouwbaar eindinterval kunnen worden
omgezet Een belangrijke afweging hierbij
vormt het vertrouwen dat men in de afzondershy
lijke dateringsbronnen heeft Zo zijn de geshy
drukte studiogegevens geverifieerd aan het beshy
volkingsregister natuurlijk veel betrouwbaarder
dan een bijgeschreven datum Bijgeschreven
datums kunnen het best gebruikt worden om
in laatste instantie te besluiten om wat voor bijshy
geschreven datum het waarschijnlijk gaat Als
er een groot verschil met de uit andere bronshy
nen geschatte datum blijkt ligt een andere
interpretatie dan de opnamedatum het meest
voor de hand
Ik zal nu aan de hand van twee in de tijd
verspreide voorbeelden laten zien wat de vershy
schillende dateringsbronnen opleveren en welshy
ke eindconclusie daaruit te trekken valt
Juffrouw Visser bij Studio Verveer
Deze carte de visite heeft een kleine plakshy
ker met de studiogegevens achterop Het karshy
ton is dun en de foto weegt 23 gram Dit past
gezien de gewichtjaar-tabel bij een carte de
visite uit de periode 1860-1870 De via internet
raadpleegbare LCPD geeft een geiumlsoleerd jaar
1861 Gelet op het design kan uit de ontwikkeshy
ling van de reclame-uitvoering het volgende
besloten worden Zeestraat zonder huisshy
nummer met plakker moet geplaatst worden
tussen plakker iacutee Wagenstraat 39 (1861) en
voor de gedrukte plakker Zeestraat 46 (1861-
1863) en Zeestraat 52 (1864-1892) De plakker
is ontleend aan een verkleining van het adresshy
etiket dat achterop daguerreotypien en ambro-
typien geplakt werd Dit duidt op een heel vroeshy
ge carte de visite Verder is het karton met een
schaar en niet geheel rechthoekig op maat
geknipt wat er op duidt dat er nog geen voorgeshy
sneden kartonnetjes voorhanden waren Een
schatting via de LCPD op grond van reclame
1861 De NAW-gegevens van Verveer zijn goed
te checken Hij komt voor in de biografische
gegevens van Steven Wachlin in het losbladig
systeem Geschiedenis van de Nederlandse
Fotografiacutee en in een genealogie van de familie
Toekomstige ontwikkeling dateringen
Momenteel werkt de student Michel de Swart aan een expertsysteem voor het nauwkeushy
rig schatten van de opnamedatum van carte de visite- en kabinetfotos De resultaten hiervan
worden rond de zomer van 2004 in de LCPD opgenomen Vanaf dat moment zal er een
ingang per studio op reclame-uitvoering geboden worden waarna een overzicht verkregen kan
worden van de eraan verbonden datumschattingen en hoe die tot een betrouwbaar interval kan
engevat Via het email-adres op de LCPD site kan men ook gescande fotos op
tten en nog niet in het systeem opgenomen studios v
JE3
Verveer op internet waaruit we leren dat Mau-
rits L Verveer leefde van 1817 tot 1903 en naast
fotograaf ook kunstschilder was Volgens Hans
Rooseboom en Steven Wachlin in het artikel
over Maurits Verveer in de Geschiedenis van
de Nederlandse fotografiacutee heeft ML Verveer
eerst in de iacutee Wagenstraat 39 gewerkt (1859-
1860) daarna in de Zeestraat 46 (1861-1863)
en later in de Zeestraat 52 (1864-1890) Dan de
damesmode de jurk van juffrouw Visser is een
echte hoepelrok die tussen circa 1860 en 1865
in zwang was De opname is voluit wat gezien
de beperkte lenzen gebruikelijk was tot ongeshy
veer 1865 Gezien dit alles lijkt een betrouwbashy
re datumschatting van 1861 zonder speling vershy
dedigbaar
Oudere heer bij HAMens
Deze carte de visite is gezien zn gewicht
van 48 gram zeker van de periode 1885-1914
Het uitbundige reclameontwerp wijst op de
periode 1885-1905 De LCPD vermeld de studio
wel maar vermeldt geen dateringen We gaan
nu gebruik maken van een zoekmogelijkheid
van de LCPD similar image zoeken op beeldshy
inhoud en wel de achterzijde om te zien of ei-
fotostudios bestonden die eenzelfde design bij
de drukker besteld hebben Op die manier vinshy
den wij twee studios die van W Koolstra in
Groningen en J Schrikkema in Wirdum De
bijbehorende voorzijde van de bijpassende
Schrikkema-carte de visite vermeldt een jaartal
1896 Het jaartal past goed in de eerder
geschatte periodes Vrijwel dezelfde achterzijde
treffen wij aan bij Schrikkema met toevoeging
van een medaille behaald in 1899 Voorlopig
zullen wij besluiten tot 1893-1899 Ter controle
gaan wij bij Steven Wachlins biografieeumln na na
wat er van HA Mens W Koolstra en J Schrikshy
kema te vinden is Van HA Mens zijn geen
gegevens omdat het bevolkingsregister van
Arnhem in de Tweede Wereldoorlog verloren is
gegaan Bij J Schrikkema vinden wij dat hij na
1887 fotograaf geworden is Bij W Koolstra valt
uit adresgidsen te halen dat hij van 1891-1896
in de Papengang D2oa als fotograaf werkte In
1900 wijzigde dat Concluderend blijkt de overshy
een- komst in ontwerp een datum 1896 op te
leveren die er uit ziet als een opnamedatum
Wij blijven zodoende bij de eerdere schatting
1893-1899 (rond 1896)
Internet en literatuur
- Httpwwwearlyphotographynl
- M van den Dorpel fF Kousemaker
JW Zondervan Het Nederlandse fotoportret
1860-1915 Een handleiding bij het dateren en
bewaren van portretfotos CBG-reeks nr 11
(Den Haag 1989) (Deze uitgave is nog vershy
krijgbaar bij het Centraal Bureau Genealogie
Prijs euro 700 U kunt het werk bestellen via
internet (www cbgnl) telefonisch (070-
3150510) of met de ingehechte bestelkaart)
- DP Huijsmans Catalogus van Nedershy
landse Studiofotografen van Carte de Visite en
Kabinet Fotos ten behoeve van datering binshy
nen de periode 1860-1914 (3e editie Castri-
cum i9th-Century Images 1993) De catalogus
is ook interactief te benaderen via Internet op
httpniesliacsnli86o
- 1 Th Leijerzapf Geschiedenis van de
Nederlandse fotografie in monografieeumln en
thema artikelen (losbladige Alphen aan den
Rijn Samson 1984-) met gegevens van onshy
geveer 50 negentiende-eeuwse fotografen
- Biografische gegevens van Nederlandse
fotografen geboren voacuteoacuter 1880 opvraagbaar bij
S Wachlin via email acaimoorsuvanl
DP Huijsmans is als universitair docent
verbonden aan de Universiteit van Leiden
Voor- en keerzijde van de foto van een oudere heer fotostudio van HA Mens te Arnhem met vergelijkingsmateriaal uit de LCPD
Genealogie 10
2004
fotos
$[rial i tc i l iiV^|Vgtigtliiii)in CRO NlUGEt
Tabel i Verdeling van geproduceerde cartes de visite
per vijf jaar (uit 1784 gedateerde cartes de visite)
bullbtzt rail laquoorit toel 1 flll
attriie Vissentraai 4e
Voorbeelden van studio reclame met medailles (keerzijde van de foto links) en drukordernummer (keerzijde van
de foto rechts)
1860-1864
1865-1869
1870-1874
1875-1879
1880-1884
1885-1889
1890-1894
1895-1899
1900-1904
1905-1909
1910-1914
r59 316 275 197 161 86
5 158
163
109
45
Ietwat los van de techniek staat de ontwikshy
keling van de kartonnen drager van het veelal
dunne fotopapier Vanaf 1860 wanneer fotos
op stevig tekenpapier worden geplakt tot rond
1890 wordt het karton eerst dikker en daarna
slechter van kwaliteit Samen leidt het tot een
continue stijging van het gewicht van de carte
de visite tot ongeveer 1890 waarna het gewicht
iets afneemt en stabiel hoog blijft
Alleen al op grond van een gewicht kleishy
ner dan wel groter dan 45 gram kan een carte
de visite vrijwel zeker tot de eerste helft (1861-
1885) of de tweede helft (1885-1914) van de peshy
riode worden gerekend Over het algemeen
kan men stellen hoe lichter van gewicht hoe
vroeger gemaakt Probeer daarom de carte de
visite tot op een gram nauwkeurig te wegen
(dat kan met een goed op nul gestelde brieven-
weger) of liever nog tot op eentiende gram Van
1860 tot ongeveer 1890 kan men via het
gewicht het tijdvak uit tabel 2 nemen
Tabel 2 Verband tussen gewicht en productiejaar bij
cartes de visite
15-25 gram
25-35 gram
35-45 gram
45-52 gram
1860-1870
1864-1874
1874-1886
1879-1893
meer dan 52 gram 1886-1914
Voor carte de visite- en kabinetfotos kan
ook goed een datumschatting gemaakt worden
aan de hand van de emulsie en dragende laag
maar hiervoor moet een beroep op deskundishy
gen op het gebied van oude foto technieken
worden gedaan
Studioreclame
Omdat vrijwel alle negentiende-eeuwse
fotos commercieel zijn gefabriceerd kunnen
wij veel afleiden uit de reclame-uitingen die
onder enof achterop de foto staan Soms hebshy
ben dagos en ambros achterop of binnenin
een studio-etiket Bijna altijd is onderaan en
achterop cartes de visite en kabinetten studioshy
informatie voorhanden Meestal wordt een foshy
tograaf of studio met naam en adres vermeld
Soms zijn ook behaalde medailles met jaartal
vermeld of heeft een drukker een jaar-gerelashy
teerd ordernummer gebruikt
In de op het Internet beschikbare versie
van de Catalogus van Nederlandse SUidiofoto-
grafen (httpniesliacsn]i86o) zijn alle
naam-adres-woonplaats- (NAw)-varianten
opgenomen die aangetroffen zijn op zon
60000 cartes de visite en kabinetten Tevens
zijn 21000 cartes de visite uit drie verzamelinshy
gen met zowel voor- als achterzijde toegevoegd
Ik verwijs verder naar de genoemde site en de
Catalogus met de LCPD (Leiden igth-Century
Portrait Database) Momenteel wordt gewerkt
aan een verbeterde ingang middels de reclameshy
uitvoering waarvan er vaak meerdere per N A W -
record voorhanden zijn De onder Studio per
NAv-record aangegeven data zijn betrouwbaar
geachte data aangetroffen op de cartes de visite
of kabinetten Die kunnen voor een datum-
schatting gebruikt worden Omdat drukkers
zich gingen specialiseren in het bedrukken van
de dragende kartonnetjes heeft ook het ontshy
werp van de reclame uiting een eigen ontwikshy
keling doorlopen
In de voornoemde LCPD kunnen fotos
(zowel wat betreft voor- als achterzijde) op geshy
lijksoortige worden doorzocht (similar image-
ingang fotonummer waarmee gezocht moet
worden kan worden opgegeven) Hiermee
kunnen studios die eenzelfde grafisch ontwerp
bij de gespecialiseerde drukkerijen besteld hebshy
ben worden gekoppeld
Niet alleen het steunende kartonnetje
maar ook de hele vormgeving van de studioshy
reclame maakte een grote ontwikkeling door
Wat begon met een uiterst klein gedrukte tekst
zonder poespas rond 1862 ontwikkelde zich in
25 jaar tijd tot vlakvullende ontwerpen met
protserige tierelantijnen om op het eind (na
1905) weer heel bescheiden te worden (met
vaak alleen een naam voorop) Ook werd
onderaan vaak de drukker vermeld en in het
geval van Prager en Lojda Berlin staat daar
vaak een drukordernummer waarvan de laatste
twee cijfers met het jaartal overeenkomen De
studioreclame van Studio Boumleseken te Rotshy
terdam kan als voorbeeldreeks dienen voor de
ontwikkeling van de studioreclame
FflOTlltUWi ABOumlESEKEN
foto^pUgdk Attiier
YgtgtiyUi)al laquom Ar
KOITEHDAM T
bdquo t o o n
A B O E S E K E N
Ontwikkeling in het studioreclame-design Studioreclame van het Photographisch Atelier A Boumleseken te
Rotterdam respectievelijk 18631870-1878 en 1882-188^
Genealogie 10
2004
Ontwikkeling in de damesmode met achtereenvolgens de hoepelrok f1855- 865 foto van 1863) de kegelvormige rok (circa 1870 foto van 1868) de zogenaamde queue de
Paris (1872-188$ foto van 1872) en de slankere lange rok (circa 1900 foto van 1905^
Bijgeschreven tekst
Zowel de portretfotos die 11 wilt dateren als
die welke zijn doorgenomen voor de Catalogus
kunnen allerlei bijgeschreven informatie bevatshy
ten (meestal op de achterzijde) Deze bijgeshy
schreven teksten op fotos of in albums kunnen
refereren aan personen en data Met beide
moeten we heel voorzichtig omgaan omdat de
naam niet die van de afgebeelde persoon en
een datum geen opnamedatum hoeft te zijn
Ook kan de fotograaf een negatiefnumshy
mer of aantal bijbestellingen genoteerd hebshy
ben Fotos in bezit van collecties hebben vrijshy
wel altijd een collectienummer Tenslotte treft
men op oude harde fotos die verhandeld zijn
vaak prijsinformatie aan Bij albums moeten
wij ons afvragen of bijgeschreven teksten (nog)
bij de ingeschoven fotos horen Een geshy
schreven naam kan duiden op de afgebeelde
persoon de persoon aan wie de foto gegeven is
of de familie waar de afgebeelde persoon deel
van uitmaakt Een datum kan wijzen op de
datum van opname de datum waarop de foto
verkregen is (door de ontvangende persoon of
collectiehouder) de datum waarop de afgebeelshy
de persoon geboren is of de datum waar de
foto in collectie op ingeschat is Soms is het
aantal afdrukken of bijbestellingen vermeld
meestal links bovenin 6 9 of 12 Ook kan de
studio een (glas)negatiefhummer vermelden
Bijgeschreven datums zijn voor meer dan de
Genealogie 10
2004
helft opnamedatums maar wat voor datum het
is kan voorlopig het best open gelaten worden
Archiefonderzoek
Een belangrijke stap om te komen tot een
betrouwbare schatting van de opnamedatum is
het zoeken naar bevestiging in archieven uit de
negentiende eeuw De naam-adres-woon-
plaats- of NAv-gegevens van de vermelde stushy
dios lenen zich hier het best voor Die kunnen
met het bevolkingsregister adresgidsen en
krantenadvertenties worden vergeleken Fotoshy
historicus Steven Wachlin is al meer dan twinshy
tig jaar bezig deze bronnen voor elke negen-
tiende-eeuwse fotograaf van geboorte tot
overlijden vast te leggen waardoor vaak heel
nauwkeurige productieperiodes kunnen worshy
den geschat
In het bevolkingsregister is meestal nauwshy
keurig bijgehouden van wanneer tot wanneer
een fotograaf ergens gehuisvest was (Een voorshy
deel hierbij is dat in de negentiende eeuw de
fotograaf de studio vrijwel altijd aan huis had)
Het vermelde beroep zoals fotograaf blijft echshy
ter vaak nog vermeld als de fotograaf niet meer
als zodanig actiefis In adresgidsen die comshy
mercieumlle activiteiten en adressen vermelden
komen ook vaak fotostudios voor Die gegeshy
vens zijn minder nauwkeurig dan die uit het
bevolkingsregister Ze lopen vaak een jaar achshy
ter of de gidsen kwamen niet elk jaar uit Kran-
Voor- en keerzijde van
de foto van juffrouw
Visser bij Studio M
Verveer Den Haag
(Album 774 coll
auteur)
tenadvertenties geven het meest nauwkeurig
momenten aan waarop een fotograaf of studio
actief is Vaak wordt de opening van een atelier
vermeld
Zoeken op internet
Als de naam van de afgebeelde persoon
bekend is kan via internet vaak een mogelijke
link met een genealogie gelegd worden Zoeshy
ken op internet kan tot verrassend goede dashy
teringen leiden Er zijn legio sites waar de vershy
schillende verschijningsvormen en technieken
behandeld worden en studio gerelateerde inshy
formatie is gedeeltelijk al geordend Ook staan
er zeer veel genealogieeumln op internet die door
het zoeken via de naam van de afgebeelde beshy
reikt kunnen worden en veel zoekwerk uit kunshy
nen sparen Een nadeel van zoeken op internet
is dat de gevonden informatie weinig betrouwshy
baar kan blijken Zie het steeds als een aanknoshy
pingspunt en informatie die geverifieerd moet
worden Ook zijn er aanzienlijke landsverschil-
len dagos zijn in de Verenigde Staten veel lanshy
ger dan in Europa gemaakt cartes de visite
weer veel korter omdat de tintypie daar al vroeg
sterk vertegenwoordigd was Nederlandstalige
paginas geven dus qua datering een betrouwshy
baarder beeld dan Engelstalige websites
Afbeelding en mode-ontwikkeling
En laten wij ook dat wat er op de afbeelshy
ding zelf te zien is niet vergeten Welke opshy
name gemaald werd - voluit kniestuk borstshy
stuk kopstuk - was wisselend populair Ook
biedt de mode aanknopingspunten en zaken
als haardracht en hoofddeksel Dit geeft vooral
extra houvast bij de afgebeelde dames De
herenmode ontwikkelde zich veel minder opshy
vallend
Intergratie van bronnenmateriaal
Als alle denkbare afzonderlijke dateringsshy
bronnen gebruikt zijn is het tijd om na te
gaan of daaruit een betrouwbaar nauwer tijdsshy
interval kan worden afgeleid Om zekerder te
zijn van een waarschijnlijke productiedatum
(meestal gelijk aan de opnamedatum) kan
men het best proberen elk van de mogelijke
dateringsbronnen eerst op zich te verifieumlren
Vervolgens kunnen de verschillende tijdsshy
intervallen die daar uit komen tegen elkaar
gelegd worden om te zien in hoeverre deze in
een betrouwbaar eindinterval kunnen worden
omgezet Een belangrijke afweging hierbij
vormt het vertrouwen dat men in de afzondershy
lijke dateringsbronnen heeft Zo zijn de geshy
drukte studiogegevens geverifieerd aan het beshy
volkingsregister natuurlijk veel betrouwbaarder
dan een bijgeschreven datum Bijgeschreven
datums kunnen het best gebruikt worden om
in laatste instantie te besluiten om wat voor bijshy
geschreven datum het waarschijnlijk gaat Als
er een groot verschil met de uit andere bronshy
nen geschatte datum blijkt ligt een andere
interpretatie dan de opnamedatum het meest
voor de hand
Ik zal nu aan de hand van twee in de tijd
verspreide voorbeelden laten zien wat de vershy
schillende dateringsbronnen opleveren en welshy
ke eindconclusie daaruit te trekken valt
Juffrouw Visser bij Studio Verveer
Deze carte de visite heeft een kleine plakshy
ker met de studiogegevens achterop Het karshy
ton is dun en de foto weegt 23 gram Dit past
gezien de gewichtjaar-tabel bij een carte de
visite uit de periode 1860-1870 De via internet
raadpleegbare LCPD geeft een geiumlsoleerd jaar
1861 Gelet op het design kan uit de ontwikkeshy
ling van de reclame-uitvoering het volgende
besloten worden Zeestraat zonder huisshy
nummer met plakker moet geplaatst worden
tussen plakker iacutee Wagenstraat 39 (1861) en
voor de gedrukte plakker Zeestraat 46 (1861-
1863) en Zeestraat 52 (1864-1892) De plakker
is ontleend aan een verkleining van het adresshy
etiket dat achterop daguerreotypien en ambro-
typien geplakt werd Dit duidt op een heel vroeshy
ge carte de visite Verder is het karton met een
schaar en niet geheel rechthoekig op maat
geknipt wat er op duidt dat er nog geen voorgeshy
sneden kartonnetjes voorhanden waren Een
schatting via de LCPD op grond van reclame
1861 De NAW-gegevens van Verveer zijn goed
te checken Hij komt voor in de biografische
gegevens van Steven Wachlin in het losbladig
systeem Geschiedenis van de Nederlandse
Fotografiacutee en in een genealogie van de familie
Toekomstige ontwikkeling dateringen
Momenteel werkt de student Michel de Swart aan een expertsysteem voor het nauwkeushy
rig schatten van de opnamedatum van carte de visite- en kabinetfotos De resultaten hiervan
worden rond de zomer van 2004 in de LCPD opgenomen Vanaf dat moment zal er een
ingang per studio op reclame-uitvoering geboden worden waarna een overzicht verkregen kan
worden van de eraan verbonden datumschattingen en hoe die tot een betrouwbaar interval kan
engevat Via het email-adres op de LCPD site kan men ook gescande fotos op
tten en nog niet in het systeem opgenomen studios v
JE3
Verveer op internet waaruit we leren dat Mau-
rits L Verveer leefde van 1817 tot 1903 en naast
fotograaf ook kunstschilder was Volgens Hans
Rooseboom en Steven Wachlin in het artikel
over Maurits Verveer in de Geschiedenis van
de Nederlandse fotografiacutee heeft ML Verveer
eerst in de iacutee Wagenstraat 39 gewerkt (1859-
1860) daarna in de Zeestraat 46 (1861-1863)
en later in de Zeestraat 52 (1864-1890) Dan de
damesmode de jurk van juffrouw Visser is een
echte hoepelrok die tussen circa 1860 en 1865
in zwang was De opname is voluit wat gezien
de beperkte lenzen gebruikelijk was tot ongeshy
veer 1865 Gezien dit alles lijkt een betrouwbashy
re datumschatting van 1861 zonder speling vershy
dedigbaar
Oudere heer bij HAMens
Deze carte de visite is gezien zn gewicht
van 48 gram zeker van de periode 1885-1914
Het uitbundige reclameontwerp wijst op de
periode 1885-1905 De LCPD vermeld de studio
wel maar vermeldt geen dateringen We gaan
nu gebruik maken van een zoekmogelijkheid
van de LCPD similar image zoeken op beeldshy
inhoud en wel de achterzijde om te zien of ei-
fotostudios bestonden die eenzelfde design bij
de drukker besteld hebben Op die manier vinshy
den wij twee studios die van W Koolstra in
Groningen en J Schrikkema in Wirdum De
bijbehorende voorzijde van de bijpassende
Schrikkema-carte de visite vermeldt een jaartal
1896 Het jaartal past goed in de eerder
geschatte periodes Vrijwel dezelfde achterzijde
treffen wij aan bij Schrikkema met toevoeging
van een medaille behaald in 1899 Voorlopig
zullen wij besluiten tot 1893-1899 Ter controle
gaan wij bij Steven Wachlins biografieeumln na na
wat er van HA Mens W Koolstra en J Schrikshy
kema te vinden is Van HA Mens zijn geen
gegevens omdat het bevolkingsregister van
Arnhem in de Tweede Wereldoorlog verloren is
gegaan Bij J Schrikkema vinden wij dat hij na
1887 fotograaf geworden is Bij W Koolstra valt
uit adresgidsen te halen dat hij van 1891-1896
in de Papengang D2oa als fotograaf werkte In
1900 wijzigde dat Concluderend blijkt de overshy
een- komst in ontwerp een datum 1896 op te
leveren die er uit ziet als een opnamedatum
Wij blijven zodoende bij de eerdere schatting
1893-1899 (rond 1896)
Internet en literatuur
- Httpwwwearlyphotographynl
- M van den Dorpel fF Kousemaker
JW Zondervan Het Nederlandse fotoportret
1860-1915 Een handleiding bij het dateren en
bewaren van portretfotos CBG-reeks nr 11
(Den Haag 1989) (Deze uitgave is nog vershy
krijgbaar bij het Centraal Bureau Genealogie
Prijs euro 700 U kunt het werk bestellen via
internet (www cbgnl) telefonisch (070-
3150510) of met de ingehechte bestelkaart)
- DP Huijsmans Catalogus van Nedershy
landse Studiofotografen van Carte de Visite en
Kabinet Fotos ten behoeve van datering binshy
nen de periode 1860-1914 (3e editie Castri-
cum i9th-Century Images 1993) De catalogus
is ook interactief te benaderen via Internet op
httpniesliacsnli86o
- 1 Th Leijerzapf Geschiedenis van de
Nederlandse fotografie in monografieeumln en
thema artikelen (losbladige Alphen aan den
Rijn Samson 1984-) met gegevens van onshy
geveer 50 negentiende-eeuwse fotografen
- Biografische gegevens van Nederlandse
fotografen geboren voacuteoacuter 1880 opvraagbaar bij
S Wachlin via email acaimoorsuvanl
DP Huijsmans is als universitair docent
verbonden aan de Universiteit van Leiden
Voor- en keerzijde van de foto van een oudere heer fotostudio van HA Mens te Arnhem met vergelijkingsmateriaal uit de LCPD
Genealogie 10
2004
Ontwikkeling in de damesmode met achtereenvolgens de hoepelrok f1855- 865 foto van 1863) de kegelvormige rok (circa 1870 foto van 1868) de zogenaamde queue de
Paris (1872-188$ foto van 1872) en de slankere lange rok (circa 1900 foto van 1905^
Bijgeschreven tekst
Zowel de portretfotos die 11 wilt dateren als
die welke zijn doorgenomen voor de Catalogus
kunnen allerlei bijgeschreven informatie bevatshy
ten (meestal op de achterzijde) Deze bijgeshy
schreven teksten op fotos of in albums kunnen
refereren aan personen en data Met beide
moeten we heel voorzichtig omgaan omdat de
naam niet die van de afgebeelde persoon en
een datum geen opnamedatum hoeft te zijn
Ook kan de fotograaf een negatiefnumshy
mer of aantal bijbestellingen genoteerd hebshy
ben Fotos in bezit van collecties hebben vrijshy
wel altijd een collectienummer Tenslotte treft
men op oude harde fotos die verhandeld zijn
vaak prijsinformatie aan Bij albums moeten
wij ons afvragen of bijgeschreven teksten (nog)
bij de ingeschoven fotos horen Een geshy
schreven naam kan duiden op de afgebeelde
persoon de persoon aan wie de foto gegeven is
of de familie waar de afgebeelde persoon deel
van uitmaakt Een datum kan wijzen op de
datum van opname de datum waarop de foto
verkregen is (door de ontvangende persoon of
collectiehouder) de datum waarop de afgebeelshy
de persoon geboren is of de datum waar de
foto in collectie op ingeschat is Soms is het
aantal afdrukken of bijbestellingen vermeld
meestal links bovenin 6 9 of 12 Ook kan de
studio een (glas)negatiefhummer vermelden
Bijgeschreven datums zijn voor meer dan de
Genealogie 10
2004
helft opnamedatums maar wat voor datum het
is kan voorlopig het best open gelaten worden
Archiefonderzoek
Een belangrijke stap om te komen tot een
betrouwbare schatting van de opnamedatum is
het zoeken naar bevestiging in archieven uit de
negentiende eeuw De naam-adres-woon-
plaats- of NAv-gegevens van de vermelde stushy
dios lenen zich hier het best voor Die kunnen
met het bevolkingsregister adresgidsen en
krantenadvertenties worden vergeleken Fotoshy
historicus Steven Wachlin is al meer dan twinshy
tig jaar bezig deze bronnen voor elke negen-
tiende-eeuwse fotograaf van geboorte tot
overlijden vast te leggen waardoor vaak heel
nauwkeurige productieperiodes kunnen worshy
den geschat
In het bevolkingsregister is meestal nauwshy
keurig bijgehouden van wanneer tot wanneer
een fotograaf ergens gehuisvest was (Een voorshy
deel hierbij is dat in de negentiende eeuw de
fotograaf de studio vrijwel altijd aan huis had)
Het vermelde beroep zoals fotograaf blijft echshy
ter vaak nog vermeld als de fotograaf niet meer
als zodanig actiefis In adresgidsen die comshy
mercieumlle activiteiten en adressen vermelden
komen ook vaak fotostudios voor Die gegeshy
vens zijn minder nauwkeurig dan die uit het
bevolkingsregister Ze lopen vaak een jaar achshy
ter of de gidsen kwamen niet elk jaar uit Kran-
Voor- en keerzijde van
de foto van juffrouw
Visser bij Studio M
Verveer Den Haag
(Album 774 coll
auteur)
tenadvertenties geven het meest nauwkeurig
momenten aan waarop een fotograaf of studio
actief is Vaak wordt de opening van een atelier
vermeld
Zoeken op internet
Als de naam van de afgebeelde persoon
bekend is kan via internet vaak een mogelijke
link met een genealogie gelegd worden Zoeshy
ken op internet kan tot verrassend goede dashy
teringen leiden Er zijn legio sites waar de vershy
schillende verschijningsvormen en technieken
behandeld worden en studio gerelateerde inshy
formatie is gedeeltelijk al geordend Ook staan
er zeer veel genealogieeumln op internet die door
het zoeken via de naam van de afgebeelde beshy
reikt kunnen worden en veel zoekwerk uit kunshy
nen sparen Een nadeel van zoeken op internet
is dat de gevonden informatie weinig betrouwshy
baar kan blijken Zie het steeds als een aanknoshy
pingspunt en informatie die geverifieerd moet
worden Ook zijn er aanzienlijke landsverschil-
len dagos zijn in de Verenigde Staten veel lanshy
ger dan in Europa gemaakt cartes de visite
weer veel korter omdat de tintypie daar al vroeg
sterk vertegenwoordigd was Nederlandstalige
paginas geven dus qua datering een betrouwshy
baarder beeld dan Engelstalige websites
Afbeelding en mode-ontwikkeling
En laten wij ook dat wat er op de afbeelshy
ding zelf te zien is niet vergeten Welke opshy
name gemaald werd - voluit kniestuk borstshy
stuk kopstuk - was wisselend populair Ook
biedt de mode aanknopingspunten en zaken
als haardracht en hoofddeksel Dit geeft vooral
extra houvast bij de afgebeelde dames De
herenmode ontwikkelde zich veel minder opshy
vallend
Intergratie van bronnenmateriaal
Als alle denkbare afzonderlijke dateringsshy
bronnen gebruikt zijn is het tijd om na te
gaan of daaruit een betrouwbaar nauwer tijdsshy
interval kan worden afgeleid Om zekerder te
zijn van een waarschijnlijke productiedatum
(meestal gelijk aan de opnamedatum) kan
men het best proberen elk van de mogelijke
dateringsbronnen eerst op zich te verifieumlren
Vervolgens kunnen de verschillende tijdsshy
intervallen die daar uit komen tegen elkaar
gelegd worden om te zien in hoeverre deze in
een betrouwbaar eindinterval kunnen worden
omgezet Een belangrijke afweging hierbij
vormt het vertrouwen dat men in de afzondershy
lijke dateringsbronnen heeft Zo zijn de geshy
drukte studiogegevens geverifieerd aan het beshy
volkingsregister natuurlijk veel betrouwbaarder
dan een bijgeschreven datum Bijgeschreven
datums kunnen het best gebruikt worden om
in laatste instantie te besluiten om wat voor bijshy
geschreven datum het waarschijnlijk gaat Als
er een groot verschil met de uit andere bronshy
nen geschatte datum blijkt ligt een andere
interpretatie dan de opnamedatum het meest
voor de hand
Ik zal nu aan de hand van twee in de tijd
verspreide voorbeelden laten zien wat de vershy
schillende dateringsbronnen opleveren en welshy
ke eindconclusie daaruit te trekken valt
Juffrouw Visser bij Studio Verveer
Deze carte de visite heeft een kleine plakshy
ker met de studiogegevens achterop Het karshy
ton is dun en de foto weegt 23 gram Dit past
gezien de gewichtjaar-tabel bij een carte de
visite uit de periode 1860-1870 De via internet
raadpleegbare LCPD geeft een geiumlsoleerd jaar
1861 Gelet op het design kan uit de ontwikkeshy
ling van de reclame-uitvoering het volgende
besloten worden Zeestraat zonder huisshy
nummer met plakker moet geplaatst worden
tussen plakker iacutee Wagenstraat 39 (1861) en
voor de gedrukte plakker Zeestraat 46 (1861-
1863) en Zeestraat 52 (1864-1892) De plakker
is ontleend aan een verkleining van het adresshy
etiket dat achterop daguerreotypien en ambro-
typien geplakt werd Dit duidt op een heel vroeshy
ge carte de visite Verder is het karton met een
schaar en niet geheel rechthoekig op maat
geknipt wat er op duidt dat er nog geen voorgeshy
sneden kartonnetjes voorhanden waren Een
schatting via de LCPD op grond van reclame
1861 De NAW-gegevens van Verveer zijn goed
te checken Hij komt voor in de biografische
gegevens van Steven Wachlin in het losbladig
systeem Geschiedenis van de Nederlandse
Fotografiacutee en in een genealogie van de familie
Toekomstige ontwikkeling dateringen
Momenteel werkt de student Michel de Swart aan een expertsysteem voor het nauwkeushy
rig schatten van de opnamedatum van carte de visite- en kabinetfotos De resultaten hiervan
worden rond de zomer van 2004 in de LCPD opgenomen Vanaf dat moment zal er een
ingang per studio op reclame-uitvoering geboden worden waarna een overzicht verkregen kan
worden van de eraan verbonden datumschattingen en hoe die tot een betrouwbaar interval kan
engevat Via het email-adres op de LCPD site kan men ook gescande fotos op
tten en nog niet in het systeem opgenomen studios v
JE3
Verveer op internet waaruit we leren dat Mau-
rits L Verveer leefde van 1817 tot 1903 en naast
fotograaf ook kunstschilder was Volgens Hans
Rooseboom en Steven Wachlin in het artikel
over Maurits Verveer in de Geschiedenis van
de Nederlandse fotografiacutee heeft ML Verveer
eerst in de iacutee Wagenstraat 39 gewerkt (1859-
1860) daarna in de Zeestraat 46 (1861-1863)
en later in de Zeestraat 52 (1864-1890) Dan de
damesmode de jurk van juffrouw Visser is een
echte hoepelrok die tussen circa 1860 en 1865
in zwang was De opname is voluit wat gezien
de beperkte lenzen gebruikelijk was tot ongeshy
veer 1865 Gezien dit alles lijkt een betrouwbashy
re datumschatting van 1861 zonder speling vershy
dedigbaar
Oudere heer bij HAMens
Deze carte de visite is gezien zn gewicht
van 48 gram zeker van de periode 1885-1914
Het uitbundige reclameontwerp wijst op de
periode 1885-1905 De LCPD vermeld de studio
wel maar vermeldt geen dateringen We gaan
nu gebruik maken van een zoekmogelijkheid
van de LCPD similar image zoeken op beeldshy
inhoud en wel de achterzijde om te zien of ei-
fotostudios bestonden die eenzelfde design bij
de drukker besteld hebben Op die manier vinshy
den wij twee studios die van W Koolstra in
Groningen en J Schrikkema in Wirdum De
bijbehorende voorzijde van de bijpassende
Schrikkema-carte de visite vermeldt een jaartal
1896 Het jaartal past goed in de eerder
geschatte periodes Vrijwel dezelfde achterzijde
treffen wij aan bij Schrikkema met toevoeging
van een medaille behaald in 1899 Voorlopig
zullen wij besluiten tot 1893-1899 Ter controle
gaan wij bij Steven Wachlins biografieeumln na na
wat er van HA Mens W Koolstra en J Schrikshy
kema te vinden is Van HA Mens zijn geen
gegevens omdat het bevolkingsregister van
Arnhem in de Tweede Wereldoorlog verloren is
gegaan Bij J Schrikkema vinden wij dat hij na
1887 fotograaf geworden is Bij W Koolstra valt
uit adresgidsen te halen dat hij van 1891-1896
in de Papengang D2oa als fotograaf werkte In
1900 wijzigde dat Concluderend blijkt de overshy
een- komst in ontwerp een datum 1896 op te
leveren die er uit ziet als een opnamedatum
Wij blijven zodoende bij de eerdere schatting
1893-1899 (rond 1896)
Internet en literatuur
- Httpwwwearlyphotographynl
- M van den Dorpel fF Kousemaker
JW Zondervan Het Nederlandse fotoportret
1860-1915 Een handleiding bij het dateren en
bewaren van portretfotos CBG-reeks nr 11
(Den Haag 1989) (Deze uitgave is nog vershy
krijgbaar bij het Centraal Bureau Genealogie
Prijs euro 700 U kunt het werk bestellen via
internet (www cbgnl) telefonisch (070-
3150510) of met de ingehechte bestelkaart)
- DP Huijsmans Catalogus van Nedershy
landse Studiofotografen van Carte de Visite en
Kabinet Fotos ten behoeve van datering binshy
nen de periode 1860-1914 (3e editie Castri-
cum i9th-Century Images 1993) De catalogus
is ook interactief te benaderen via Internet op
httpniesliacsnli86o
- 1 Th Leijerzapf Geschiedenis van de
Nederlandse fotografie in monografieeumln en
thema artikelen (losbladige Alphen aan den
Rijn Samson 1984-) met gegevens van onshy
geveer 50 negentiende-eeuwse fotografen
- Biografische gegevens van Nederlandse
fotografen geboren voacuteoacuter 1880 opvraagbaar bij
S Wachlin via email acaimoorsuvanl
DP Huijsmans is als universitair docent
verbonden aan de Universiteit van Leiden
Voor- en keerzijde van de foto van een oudere heer fotostudio van HA Mens te Arnhem met vergelijkingsmateriaal uit de LCPD
Genealogie 10
2004
(meestal gelijk aan de opnamedatum) kan
men het best proberen elk van de mogelijke
dateringsbronnen eerst op zich te verifieumlren
Vervolgens kunnen de verschillende tijdsshy
intervallen die daar uit komen tegen elkaar
gelegd worden om te zien in hoeverre deze in
een betrouwbaar eindinterval kunnen worden
omgezet Een belangrijke afweging hierbij
vormt het vertrouwen dat men in de afzondershy
lijke dateringsbronnen heeft Zo zijn de geshy
drukte studiogegevens geverifieerd aan het beshy
volkingsregister natuurlijk veel betrouwbaarder
dan een bijgeschreven datum Bijgeschreven
datums kunnen het best gebruikt worden om
in laatste instantie te besluiten om wat voor bijshy
geschreven datum het waarschijnlijk gaat Als
er een groot verschil met de uit andere bronshy
nen geschatte datum blijkt ligt een andere
interpretatie dan de opnamedatum het meest
voor de hand
Ik zal nu aan de hand van twee in de tijd
verspreide voorbeelden laten zien wat de vershy
schillende dateringsbronnen opleveren en welshy
ke eindconclusie daaruit te trekken valt
Juffrouw Visser bij Studio Verveer
Deze carte de visite heeft een kleine plakshy
ker met de studiogegevens achterop Het karshy
ton is dun en de foto weegt 23 gram Dit past
gezien de gewichtjaar-tabel bij een carte de
visite uit de periode 1860-1870 De via internet
raadpleegbare LCPD geeft een geiumlsoleerd jaar
1861 Gelet op het design kan uit de ontwikkeshy
ling van de reclame-uitvoering het volgende
besloten worden Zeestraat zonder huisshy
nummer met plakker moet geplaatst worden
tussen plakker iacutee Wagenstraat 39 (1861) en
voor de gedrukte plakker Zeestraat 46 (1861-
1863) en Zeestraat 52 (1864-1892) De plakker
is ontleend aan een verkleining van het adresshy
etiket dat achterop daguerreotypien en ambro-
typien geplakt werd Dit duidt op een heel vroeshy
ge carte de visite Verder is het karton met een
schaar en niet geheel rechthoekig op maat
geknipt wat er op duidt dat er nog geen voorgeshy
sneden kartonnetjes voorhanden waren Een
schatting via de LCPD op grond van reclame
1861 De NAW-gegevens van Verveer zijn goed
te checken Hij komt voor in de biografische
gegevens van Steven Wachlin in het losbladig
systeem Geschiedenis van de Nederlandse
Fotografiacutee en in een genealogie van de familie
Toekomstige ontwikkeling dateringen
Momenteel werkt de student Michel de Swart aan een expertsysteem voor het nauwkeushy
rig schatten van de opnamedatum van carte de visite- en kabinetfotos De resultaten hiervan
worden rond de zomer van 2004 in de LCPD opgenomen Vanaf dat moment zal er een
ingang per studio op reclame-uitvoering geboden worden waarna een overzicht verkregen kan
worden van de eraan verbonden datumschattingen en hoe die tot een betrouwbaar interval kan
engevat Via het email-adres op de LCPD site kan men ook gescande fotos op
tten en nog niet in het systeem opgenomen studios v
JE3
Verveer op internet waaruit we leren dat Mau-
rits L Verveer leefde van 1817 tot 1903 en naast
fotograaf ook kunstschilder was Volgens Hans
Rooseboom en Steven Wachlin in het artikel
over Maurits Verveer in de Geschiedenis van
de Nederlandse fotografiacutee heeft ML Verveer
eerst in de iacutee Wagenstraat 39 gewerkt (1859-
1860) daarna in de Zeestraat 46 (1861-1863)
en later in de Zeestraat 52 (1864-1890) Dan de
damesmode de jurk van juffrouw Visser is een
echte hoepelrok die tussen circa 1860 en 1865
in zwang was De opname is voluit wat gezien
de beperkte lenzen gebruikelijk was tot ongeshy
veer 1865 Gezien dit alles lijkt een betrouwbashy
re datumschatting van 1861 zonder speling vershy
dedigbaar
Oudere heer bij HAMens
Deze carte de visite is gezien zn gewicht
van 48 gram zeker van de periode 1885-1914
Het uitbundige reclameontwerp wijst op de
periode 1885-1905 De LCPD vermeld de studio
wel maar vermeldt geen dateringen We gaan
nu gebruik maken van een zoekmogelijkheid
van de LCPD similar image zoeken op beeldshy
inhoud en wel de achterzijde om te zien of ei-
fotostudios bestonden die eenzelfde design bij
de drukker besteld hebben Op die manier vinshy
den wij twee studios die van W Koolstra in
Groningen en J Schrikkema in Wirdum De
bijbehorende voorzijde van de bijpassende
Schrikkema-carte de visite vermeldt een jaartal
1896 Het jaartal past goed in de eerder
geschatte periodes Vrijwel dezelfde achterzijde
treffen wij aan bij Schrikkema met toevoeging
van een medaille behaald in 1899 Voorlopig
zullen wij besluiten tot 1893-1899 Ter controle
gaan wij bij Steven Wachlins biografieeumln na na
wat er van HA Mens W Koolstra en J Schrikshy
kema te vinden is Van HA Mens zijn geen
gegevens omdat het bevolkingsregister van
Arnhem in de Tweede Wereldoorlog verloren is
gegaan Bij J Schrikkema vinden wij dat hij na
1887 fotograaf geworden is Bij W Koolstra valt
uit adresgidsen te halen dat hij van 1891-1896
in de Papengang D2oa als fotograaf werkte In
1900 wijzigde dat Concluderend blijkt de overshy
een- komst in ontwerp een datum 1896 op te
leveren die er uit ziet als een opnamedatum
Wij blijven zodoende bij de eerdere schatting
1893-1899 (rond 1896)
Internet en literatuur
- Httpwwwearlyphotographynl
- M van den Dorpel fF Kousemaker
JW Zondervan Het Nederlandse fotoportret
1860-1915 Een handleiding bij het dateren en
bewaren van portretfotos CBG-reeks nr 11
(Den Haag 1989) (Deze uitgave is nog vershy
krijgbaar bij het Centraal Bureau Genealogie
Prijs euro 700 U kunt het werk bestellen via
internet (www cbgnl) telefonisch (070-
3150510) of met de ingehechte bestelkaart)
- DP Huijsmans Catalogus van Nedershy
landse Studiofotografen van Carte de Visite en
Kabinet Fotos ten behoeve van datering binshy
nen de periode 1860-1914 (3e editie Castri-
cum i9th-Century Images 1993) De catalogus
is ook interactief te benaderen via Internet op
httpniesliacsnli86o
- 1 Th Leijerzapf Geschiedenis van de
Nederlandse fotografie in monografieeumln en
thema artikelen (losbladige Alphen aan den
Rijn Samson 1984-) met gegevens van onshy
geveer 50 negentiende-eeuwse fotografen
- Biografische gegevens van Nederlandse
fotografen geboren voacuteoacuter 1880 opvraagbaar bij
S Wachlin via email acaimoorsuvanl
DP Huijsmans is als universitair docent
verbonden aan de Universiteit van Leiden
Voor- en keerzijde van de foto van een oudere heer fotostudio van HA Mens te Arnhem met vergelijkingsmateriaal uit de LCPD
Genealogie 10
2004