Download - Ceramika Grafitowa w Kulturze Przeworskiej
UNIWERSYTET RZESZOWSKI
WYDZIAŁ SOCJOLOGICZNO -
HISTORYCZNY
Jarosław Włodek
Ceramika grafitowa w kulturze przeworskiej
Praca licencjacka napisana w
Instytucie Archeologii pod kierunkiem
dr Tomasza Bochnaka
1
Rzeszów 2009
2
Ceramika grafitowa w kulturze przeworskiej
1. Wstęp
1.1. Cel i zakres pracy 1.2. Historia i stan badań
2. Kultura przeworska i jej powiązania ze światem lateńskim
2.1. Geneza kultury przeworskiej 2.2. Chronologia kultury przeworskiej 2.3. Zasięg terytorialny kultury przeworskiej 2.4 Grupa tyniecka i jej powiązania z kulturą przeworską
3. Chronologia i zasięg występowania ceramiki grafitowej w Polsce
3.1 Chronologia ceramiki grafitowej 3.2 Zasięg występowania ceramiki grafitowej
4. Analiza ceramiki grafitowej
4.1. Analiza technologiczna 4.2. Analiza form naczyń 4.3. Analiza zdobień
5. Grafit- jego występowanie i przypuszczalne pochodzenie
6. Wnioski i podsumowanie
7. Katalog stanowisk
8. Mapy
9. Tablice
10. Bibliografia
3
1. Wstęp
1.1. Cel i zakres pracy
Celem jakim przyświecał Autorowi przy tworzeniu niniejszej pracy było stworzenie
przyczynku do badań nad ceramiką grafitową w kulturze przeworskiej. Dotychczasowe
publikacje jedynie poruszają ten temat, w najlepszym przypadku ograniczając się tylko do
wymienienia ilości ułamków ceramiki grafitowej i wskazania jej celtyckiej lub tynieckiej
proweniencji. Jedyna dotychczasową publikacją źródłoznawczą jest artykuł W. Filipowiaka
na temat skorup grafitowych ze stanowiska Januszkowo.
W obliczu tak skąpej ilości publikacji, Autor postawił sobie za cel zebranie dotychczasowych
informacji, stworzenie pełnego katalogu stanowisk oraz próbę opisu ceramiki grafitowej. Ze
względu na brak odpowiednich publikacji będzie się on posługiwał analogiami do ceramiki
grafitowej z grupy Tynieckiej, która doczekała się lepszego opracowania.
1.2. Historia badań
Pierwsze znaleziska ceramiki grafitowej z terenu Małopolski pochodzą z początku XX
wieku. Około 1900 roku odkryto przypadkowo grób popielnicowy w Wilkowie (Rosen-
Przeworska 1946-1947, s. 225), a w roku 1911 L. Kozłowski przebadał dwa celtyckie
pochowki z Iwanowic (Rosen-Przeworska 1946-1947, s. 180). Początki systematycznych
badań nad kulturą lateńską na tym obszarze, przypadają na okres międzywojenny, szczególnie
na początek lat trzydziestych. Odkryto wtedy szereg stanowisk z ceramiką grafitową m.in. R.
Jamka - Kraków – Wola Duchacka (1946, s. 123); G. Leńczyk - Piekary k. Krakowa ; J.
Żurowski - Marcinkowice; S. Pawłowski – Dziekanowice k. Kazimierzy Wielkiej, oraz
pierwsze stanowisko z ceramiką malowaną (T. Reyman – Boleń). Niestety nie zostały one
jeszcze wówczas prawidłowo określone. Dopiero R. Jamka (1939) zestawił część
małopolskich znalezisk oraz poprawnie określił ich chronologię i przynależność kulturową.
Częściowe opracowanie zabytków lateńskich z terenu Polski (w jej przedwojennych
granicach) ukazał się dopiero po wojnie w pracy J. Rosen – Przeworskiej (1946-1947). W
pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej wywiązała się burzliwa dyskusja na
temat osadnictwa celtyckiego na obszarze Małopolski. Ważną pracą z tego okresu jest
omówienie ceramiki grafitowej sporządzone przez W. Filipowiaka. Lata powojenne
4
dostarczyły także wielkiej ilości materiałów lateńskich z małopolskich osad. G. Leńczyk
przebadał część osady w Tyńcu, która dostarczyła dużej serii ceramiki malowanej, i dała w
późniejszym okresie nazwę całemu zjawisku kulturowemu. Prawie równocześnie rozpoczęto
prace na innych osadach: w 1953 roku A. Żaki odkrył w Podłężu osadę z piecem garncarskim,
a S. Buratyński odkrył w Wyciążu drugi. W 1951 roku zostały zapoczątkowane wieloletnie
badania osady lateńsko–rzymskiej w Krakowie–Mogile (S. Buratyński, R. Huchulska–
Ledwos, Z. Woźniak, i in.). W tym samym czasie prowadzone były badania na innych
osadach, spośród których wymienić należy: Dalewice (J. Gromnicki od 1957r), Pełczyska
(Ł. Okuliczowa i D. Szlifirska 1959r), Kraków – Pleszów (S. Buratyński i in. od 1957r),
Poznachowice Górne (A. Żaki od 1952r i G. Leńczyk w latach 1955-1956) i Tyńcu (H. Zoll–
Adamikowa i Z. Woźniak w latach 1961-1963).
Badania te spowodowały lawinowy przyrost liczby zabytków, wśród których najliczniej
reprezentowana była ceramika. Od początku lat 50-tych pojawiła się duża ilość publikacji im
poświęconych, z których na szczególną uwagę zasługują opracowania osad w Tyńcu,
Poznachowicach Górnych i Krakowa–Mogiły, a także omówienie wyników powojennych
badań nad osadnictwem celtyckim w Małopolsce przez J. Potockiego (1961). W następnych
latach pojawiło się wiele prac syntetycznych, dotyczących pobytu i osadnictwa Celtów w
Małopolsce. Bardzo ważną pracą jest publikacja Z. Woźniaka z 1970 roku pt. Osadnictwo
celtyckie w Polsce, w której autor zamieścił wiele wniosków dotyczących różnych aspektów
funkcjonowania m.in. mieszanej grupy „celto-przeworskiej”, jak była wtedy określana.
Ustalenia autora opierały się w dużej mierze na analizie ceramiki z osad małopolskich
i szukaniu analogii w innych, lepiej znanych terenach kultury lateńskiej. Praca ta stanowi
podsumowanie wcześniejszych badań, i chociaż autor sprostował później niektóre jej
założenia, to nadal stanowi ważną pozycję w badaniach nad tematyką celtycką.
Od końca lat 60-tych szczegółowe prospekcje powierzchniowe przyczyniły się do
sprecyzowania zasięgu znanych wcześniej stanowisk oraz odkrycia nowych osad i śladów
osadniczych, np. Kraków–Branice 76. Od 1978 roku trwały z przerwami aż do roku 1987
systematyczne prace na terenach Nowej Huty, na stanowisku Kraków–Krzesławice 41. W
początkach lat 80-tych przebadano stanowisko Kraków–Branice 76, a od 1988 do 1997 roku
kontynuowano prace w Krakowie–Wyciążu 5.
W badaniach nad ceramiką grupy tynieckiej duże znaczenie ma praca M. Wirskiej–
Parachoniak z 1980 roku dotycząca wyników nowatorskich badań fizyko–chemicznych
ceramiki celtyckiej z terenu Polski. Ważną publikacją jest również wydana w 1990 roku przez
5
Z. Woźniaka praca dotycząca wyników badań osady w Podłężu, z której pochodzi bogaty
zbiór toczonej ceramiki lateńskiej i w której autor lokalizuje warsztat garncarski.
Badania prowadzone w ostatnim dwudziestoleciu na osadach małopolskich, prowadzone
przy użyciu nowoczesnych metod i technik badawczych, przyczyniły się do znacznego
poszerzenia wartościowej bazy źródłowej. Chociaż widać znaczny postęp w publikacji
pozyskanych dotąd materiałów, to wciąż wymaga to dodatkowej uwagi. W latach 90-tych
ukazały się publikacje części materiałów z Krakowa–Mogiły (Huchulska–Ledwos 1991;
1996) jak również wydano drukiem wyniki badań z Krakowa–Pleszowa (Poleska 1996),
Dalewic (Trzciniecki 1996) i Pełczysk (Rudnicki 1996).
W roku 1995 ukazała się praca E. Bąk, dotycząca analizy techniczno – technologicznej
ceramiki siwej pochodzącej z kilku małopolskich osad. W ostatnich trzech dekadach powstało
też wiele prac dotyczących nowszych poglądów, głównie na temat osadnictwa celtyckiego na
obszarze Małopolski (Woźniak 1981; 1986; 1988; 1991; 1992; 1994; 1996a; 1996b;. Kubicha
1997). W 2006 roku ukazała się praca P. Poleskiej pt. Celtycki mikroregion osadniczy w
rejonie podkrakowskim. Praca ta jest bardzo ważna i wnosi bardzo wiele w zrozumienie całej
grupy tynieckiej, chociaż dotyczy tylko jednego z jej mikroregionów. Bardzo szczegółowo
została omówiona ceramika z 11 zlokalizowanych na omawianym obszarze i przebadanych
osad.
2. Kultura przeworska i jej powiązania ze światem lateńskim
2.1. Geneza kultury przeworskiej
Przeważająca większość znanych i przebadanych stanowisk kultury przeworskiej to osady,
lub ślady osadnicze z których pochodzi duża seria ceramiki. Analizowany w tej pracy zbiór
jest dość liczny i zawiera kilka tysięcy fragmentów ceramiki toczonej, pochodzącej z 71
stanowisk. Tylko 4 z nich (Kryspinów i Szarbia, oraz Iwanowice i Wilków) zawierały pewne
znaleziska o charakterze sepulkralnym z których materiał ceramiczny pełnił funkcję
wyposażenia grobowego. Spory odsetek omawianej grupy zabytków pochodzi z kilku
większych osad, są to: Kraków-Krzesławice, stan. 41, Kraków-Mogiła, Kraków-Pleszów
stan.17, Kraków-Pleszów stan.20, Pełczyska, pow. Pińczów, Podłęże, pow. Kraków, Tyniec,
pow. Kraków, Wieliczka, stan 11 oraz Wyciąże, pow. Kraków, stan.1 i 5. Wynika z tego
konieczność opierania analiz głównie na materiale pochodzącym z tych osad, chociaż
6
pewnych informacji dostarczają także inne stanowiska, z których pochodzi znacznie mniej
fragmentów ceramiki, jak np. Bieżanów-Drożdżownia, pow. Kraków, Igołomia, pow.
Proszowice, Kokotów-Strumiany 4, Kraków-Pleszów stan.18A, Majkowice, pow.
Proszowice, Targowisko, pow. Bochnia, stan. 2 oraz inne. Najmniejszą wartość poznawczą
mają znaleziska przypadkowe, oraz ceramika pochodząca ze znalezisk powierzchniowych,
które świadczyć mogą co najwyżej o rozpowszechnieniu jakiejś grupy ceramiki lub o
istnieniu jakiegoś punktu osadniczego, rzadko jednak na ich podstawie można wysuwać
jakiekolwiek wnioski na temat formy czy też chronologii. Stanowiska takie stanowią ok. 30%
spośród umieszczonych katalogu.
Nie wszystkie materiały mają równą wartość poznawczą. Na jej obniżenie wpływ mieć
mogło wiele czynników jak okoliczności pozyskania materiałów, czy ich przechowywanie.
Przykładem może tu być osada w Krakowie–Mogile, która odkryta została przy okazji
rozbudowy Nowej Huty. Pierwsze lata badań były prowadzone pospiesznie i stosowano w
nich bardzo uproszczone metody badań i dokumentacji znalezisk. Dodatkowo, do dalszego
pomniejszenia wartości poznawczej zabytków przyczyniły się niewłaściwe warunki
magazynowania, wielokrotne transportowanie, które w wielu przypadkach było przyczyną
wtórnego przemieszania serii, zaginięcia materiału lub metryczek. W przypadku kilku
stanowisk, spiętrzenie prac polowych i kłopoty lokalowe spowodowały, iż inwentaryzacja
muzealna nastąpiła wiele lat po zakończeniu prac terenowych. Te wszystkie czynniki
sprawiają że nawet z dużych osad które zostały już przebadane, nie można uzyskać
wszystkich informacji które mogłyby być dostępne gdyby tych błędów unikniono.
2.2. Chronologia kultury przeworskiej
Chronologia względna kultury przeworskiej jest oparta na części zespołów osadniczych, a
uzyskane z nich wyniki porównane zostały do ustaleń dotyczących podziałów i datowania
analogicznych kategorii zabytków z innych terenów Europy środkowej zajętej osadnictwem
celtyckim (Moraw – Čižmář 1975; Czech – Waldhauser 1978; Słowacji – Bujna 1982).
Ważny jest również ponadregionalny system chronologiczny dla materiałów celtyckich z
Europy środkowej R. Gebharda (1989). Duże znaczenie mają też prace T. Dąbrowskiej (1973;
1988; 1997). Wspomniane systemy chronologiczne zostały wypracowane na podstawie
głównie zespołów grobowych, zawierających bardziej zróżnicowane znaleziska (głównie
metalowe) niż stanowiska osadowe. Ma to swoje odbicie w dokładności tego podziału dla
7
omawianej tu grupy tynieckiej, który siłą rzeczy musi mieć charakter przybliżony. W
niniejszej pracy przyjęto podział chronologiczny jaki P. Poleska (2006) przyjęła w swej pracy
dla rejonu podkrakowskiego, ale może on być z powodzeniem stosowany dla całego obszaru
osadnictwa grupy tynieckiej.
Jako że najliczniej występującym materiałem zabytkowym jest w tym przypadku ceramika,
która w znacznej części jest mało czuła chronologicznie, podział na fazy opiera się w
znacznym stopniu na związanych z nią zmianami. Rzadkie są formy naczyń, techniki ich
wykonania czy zdobienia, które można odnosić do krótkich, a przynajmniej wyraźnie
ograniczonych ram czasowych.
Obecnie przyjmuje się istnienie trzech zasadniczych faz w rozwoju kultury materialnej
grupy tynieckiej, które były postulowane już wcześniej (Woźniak 1970; 1992; 1996; Poleska
1996; 2006; Rudnicki 1996). Granice poszczególnych faz wyznacza pojawienie się zupełnie
nowych technologii garncarskich, nieznanych wcześniej form i technik ornamentyki naczyń.
Zaznaczają się też różnice we frekwencji poszczególnych grup technologiczno –
funkcjonalnych ceramiki, zwłaszcza wykonanej na kole w inwentarzach kolejnych faz
osadniczych. Na zmiany w kulturze materialnej, duży wpływ miały zapewne migracje
ludności jakie w ostatnich stuleciach przed naszą erą musiały mieć miejsce na omawianym
terytorium (Woźniak 1996, s. 165; Poleska 2006, s. 251). Były one często związane ze
zjawiskami dotyczącymi w tym czasie większej części Europy środkowej, w których główną
rolę odgrywały plemiona celtyckie na południu i germańskie, zamieszkujące północną cześć
tej strefy.
Za początek trwałego osadnictwa celtyckiego na obszarze Małopolski przyjmuje się obecnie
końcowy okres wczesnolateński ( LtB2a lub przełom LtB2a/LtB2b) czyli w chronologii
bezwzględnej ok. 300r przed Chrystusem (Woźniak 1996a, s.169 i n; Poleska 2006, s. 255).
Znane są jednak starsze zespoły z zabytkami wskazującymi że ludność tych terenów
utrzymywała kontakty z Celtami zamieszkującymi w tym czasie obszary Czech, Moraw i
Śląska, a być może również z nieco dalej położonych terenów środkowo-dunajskich (np.
fragmenty toczonych naczyń z grobów 1403, 1404 i 1415 z Krakowa–Pleszowa 17
datowanych na IV wiek przed Chr.). Kontakty te z pewnością przygotowały grunt pod
późniejsze osadnictwo celtyckie na obszarze Małopolski.
Z fazy I-ej znane są głównie materiały osadowe (Wyciąże 5, Pleszów 17, Pełczyska). Z tym
horyzontem osadniczym wiążą się również 2 groby z Iwanowic i jeden z Wilkowa, a także
domniemane zniszczone pochówki, których istnienie sygnalizuje obecność pojedynczych
8
zabytków o charakterze wyposażenia grobowego, znane np. ze stanowisk: Kraków-Mogiła 1,
Kraków-Pleszów 17, Kraków Wyciąże 43.
Materiał zabytkowy pochodzący z tej fazy to głównie ceramika wykonana w typie
celtyckim, która odpowiada zestawowi form typowych dla lateńskich osad morawskich. Jest
to głownie toczona na kole ceramika siwa gładka i szorstka, ceramika grafitowa oraz tzw.
staroceltycka ceramika lepiona ręcznie. Okres ten charakteryzował się wysokim poziomem
zaawansowania gospodarczego ludności i istnieniem wyspecjalizowanych rzemieślniczych
warsztatów. Ceramika toczona była szeroko rozpowszechniona i stanowiła znaczną cześć
inwentarzy domowych (nawet do 30-50%).
Początek fazy II-ej rozwoju grupy tynieckiej, datowany jest na LtC1. Główną cechą
inwentarzy obiektów datowanych na ten okres jest duży udział ręcznie lepionej ceramiki,
reprezentującej najwcześniejszy styl typu przeworskiego, która niemal całkowicie wyparła
ręcznie lepioną ceramikę staro celtycką. Równocześnie, na niektórych osadach, głownie w
zachodniej części omawianego obszaru obserwujemy radykalny spadek frekwencji ceramiki
toczonej w obiektach. Formy ceramiki siwej i grafitowej nie uległy w tym czasie wielkim
zmianom
Na ten okres przypada zmiana form obrządku pogrzebowego, polegająca na podjęciu
praktyk niepozostawiających archeologicznie uchwytnych śladów. Zauważalne są też zmiany
w sieci osadniczej, objawiające się zanikaniem niektórych mniejszych osiedli (np. Kraków–
Cło) i zakładaniem nowych (np. Kraków–Pleszów 49). W tym czasie, na osadzie w
Krakowie–Pleszowie 17-20 rozpoczął funkcjonowanie czworokątny obiekt rowkowy z
jamami ofiarnymi wewnątrz, który miał zapewne funkcje kultowe.
W świetle tych faktów, stwierdzić można iż nadal kontynuowano rozwój kulturowy
zgodnie z rytmem innych terenów zamieszkałych przez Celtów na zachodzie i południu, a
jedynym wyjątkiem jest upowszechnienie się ręcznie lepionej ceramiki przeworskiej (Poleska
2006, s. 257). Oprócz wspomnianej uprzednio wędrówki Bastarnów, która odegrała zapewne
znaczną rolę w zmianach jakie nastąpiły na przełomie I i II fazy, czyli w drugiej połowie III
wieku przed Chrystusem w grupie tynieckiej innym ruchem migracyjnym było zapewne
przybycie na ten obszar nieceltyckiej ludności kształtującej się dopiero kultury przeworskiej.
Ludność ta szybko przejęła większość celtyckich wzorów, a głównym śladem jej obecności
jest masowo występująca ceramika typowa dla kultury przeworskiej. W II fazie rozwojowej
grupy tynieckiej ukształtowała się tutaj społeczność o mieszanym etnicznie składzie, która
jednak nadal bardzo blisko związana była ze światem celtyckim.
9
Do zasadniczych zmian w kulturze materialnej i osadnictwie grupy tynieckiej doszło w III-
ej fazie. Jej początek datowany jest na wczesne stadium LtD1b, synchronizowany ze
schyłkiem fazy A2 bądź początkami A2/A3 okresu przedrzymskiego. Zmiany jakie możemy
zaobserwować są zapewne wynikiem poważnych zmian demograficznych przejawiających się
zakładaniem nowych, prężnie rozwijających się osad, jak np. Kraków–Mogiła 1, Kraków–
Krzesławice 41, oraz zanikiem niektórych wcześniej funkcjonujących, np. Kraków–Pleszów
49.
W materiale ceramicznym nadal dominuje ręcznie lepiona ceramika typu kultury
przeworskiej, chociaż tak jak w poprzedniej fazie zaznaczają się w niej wpływy lateńskie. Do
przełomu doszło jednak w produkcji ceramiki toczonej. Nadal wytwarzano ceramikę
grafitową, chociaż w mniejszym już stopniu i z obniżoną domieszką grafitu, a w minimalnym
zakresie produkowano też ceramikę siwą. Głównym jednak wyrobem warsztatów
garncarskich stała się ceramika malowana, a obok niej gładka ceramika o jasnym wypale oraz
ceramika szorstka i zasobowa, w tym również dolia. Zmiany te sugerują przybycie na obszar
Małopolski nowych grup ludności, wśród których musieli być również wyspecjalizowani
garncarze. Wiele wskazuje na ich pochodzenie z południa, z ośrodka zemplinskiego (Poleska
2006, s. 258). Z okresu tego znanych jest jak na razie kilka warsztatów zajmujących się
produkcją tego rodzaju ceramiki.
Razem z materiałami datowanymi na III fazę często znajdywana jest ręcznie lepiona
ceramika tzw. nurtu puchowsko-dackiego, która poświadcza istnienie kontaktów, a zapewne
również bezpośredniej obecności pewnej grupy ludności pochodzącej z kultury puchowskiej.
Wskazuje to na zmianę dotychczasowych powiązań i stosunków handlowych, która była
wynikiem upadku czesko-morawskich oppidów oraz rozwojem centrów celtyckich nad
środkowym Dunajem (Woźniak 1990, s. 79).
W okresie tym nadal funkcjonuje kultowy obiekt z Krakowa–Pleszowa 17, a ponadto
pojawiają się tzw. obiekty wannowate, które miały zapewne również funkcje kultowo -
obrzędowe. Zakładane są w tym czasie nowe nekropole z obiektami rowkowymi (Kryspinów,
Szarbia), które są swoistym połączeniem celtyckich i przeworskich tradycji pogrzebowych.
Najmłodsze dobrze datowane zespoły z materiałami wykazującymi cechy grupy tynieckiej,
występują razem z zabytkami datowanymi już na stadium B1a okresu rzymskiego, co oznacza
iż trwała ona do pierwszych dziesięcioleci naszej ery. Obserwuje się wtedy głębokie zmiany
w osadnictwie oraz materiale zabytkowym. W dość krótkim czasie zaniechano produkcji
ceramiki toczonej i przestaje się rozwijać większość prężnie rozwijających się uprzednio
osad, jak np. Kraków–Krzesławice 41, Kraków–Wyciąże 5. Niewiele jest stanowisk z których
10
pochodzą dobrze datowane wyznaczniki chronologiczne z okresu zaniku grupy tynieckiej, co
w zasadniczy sposób utrudnia jego wyjaśnienie. Brak jest jak na razie dowodów na
gwałtowne zniszczenie lub nagłe opuszczenie którejś z Małopolskich osad.
2.3. Zasięg terytorialny kultury przeworskiej
Zgodnie z aktualnym stanem badań, obszar grupy tynieckiej obejmował ok. 3000 km²
w zachodniej Małopolsce. Stanowiska leża po obu stronach Wisły, jednak zdecydowana
większość jest usytuowana na jej lewym brzegu. Terytorium to jest ograniczone od wschodu
odcinkiem dolnego biegu Nidy, granica zachodnia zaś sięga nieco na zachód od doliny
Prądnika. Granica północna przebiega około 30 km od Wisły, na południu natomiast dość
liczne ślady osadnictwa występują między okolicami Tyńca na zachodzie, po środkowy bieg
Raby, oraz mniejsze skupisko osadnicze wystąpiło w rejonie ujścia Dunajca.
Osadnictwo obejmuje więc tereny Działów Proszowickich oraz południowe części Wyżyny
Miechowskiej i Jury Krakowsko–Częstochowskiej, częściowo południowo–wschodnią część
Garbu Wodzisławskiego, północny skraj Kotliny Sandomierskiej, dolinę Nidy oraz dużą
część Pogórza Wielickiego.
Obszar ten jest położony na wysokości 200-300 m. n.p.m. miejscami w części północnej i
zachodniej sięgający wyżej, nawet do 500 m. n.p.m. obszary położone niżej występują
jedynie w dolinach rzek. Jest to obszar pokryty wzniesieniami, najczęściej o łagodnych
zboczach i pocięty wąwozami, a do rzadkości należą tereny płaskie. Przecinają go nieduże
rzeki będące dopływami Wisły, są to: Rudawa, Prądnik, Dłubnia, Szreniawa, Nidzica, Nida,
Raba i Dunajec.
Granice osadnictwa grupy tynieckiej pokrywają się w większości z granicami występowania
żyznych czarnoziemów oraz brunatnych gleb nalessowych. Wybór takich terenów był
związany z rolniczym charakterem gospodarki Celtów. Na obszarze tym występują również
niewielkie partie rędzin, szkieletowych gleb brunatnych, bielic, glin i piasków gliniastych
oraz madów w dolinach rzek. Omawiane tereny były zapewne zajęte głównie przez grądy i
lasobory na południu, a ponadto w głębi wysoczyzn przez dąbrowy mieszane a w dolinach
rzek przez łęgi. Obok tego występowały partie terenu trwale wylesione, pokryte roślinnością
trawiastą, występujące głownie na czarnoziemach (Woźniak 1970, s. 209).
Obszar zajmowany przez grupę tyniecką nie był zasiedlony równomiernie. Na jego mapie
rysuje się kilka niedużych skupisk przegrodzonych obszarami pustek. Niekiedy jest to
11
rezultatem braku intensywniejszych badań w niektórych rejonach, w wielu przypadkach
jednak odwzorowuje ówczesne rozmieszczenie osadnictwa.
Pierwsze od wschodu takie skupienie znajduje się między Nidą a Garbem Wodzisławskim,
następne na brzegach dolnej Nidzicy, od Kazimierzy Wielkiej w dół rzeki. Kolejnych kilka
stanowisk grupuje się nad górną Nidzicą. Dalsze skupienie występuje nad dolną Szreniawa
(po Mysławczyce), z którym wiążą się również stanowiska położone na szerokiej terasie
Wisły w pobliżu ujścia Szreniawy. Większe zgrupowanie stanowisk widoczne jest także nad
środkową i górną Szreniawą, z którym łączą się też stanowiska nad mniejszymi potokami do
niej wpadającymi. Następne skupienie tworzą stanowiska położone na II-ej lessowej terasie
Wisły, między Wawrzeńczycami a ujściem Dłubni. Znaczne zagęszczenie osadnictwa
obserwuje się tez na terenie obecnego Krakowa i w strefie środkowego biegu Prądnika,
zalicza się tez do niego stanowiska jaskiniowe z okolic Ojcowa. Po prawej stronie Wisły
znamy jedynie dwa rejony w których wystąpiło osadnictwo grupy tynieckiej. pierwszy
obejmuje pogórze Wielickie, drugi w pobliżu ujścia Raby i Dunajca.
Większość punktów osadniczych lokowanych było na niezbyt wysoko położonych terenach
II-ej terasy Wisły lub w dolinach mniejszych rzek (Szreniawy, Nidzicy, Raby). Osady były z
reguły lokowane na niskich kępach na terenie zalewowym, a także na odcinkach teras
rzecznych. Charakterystycznym miejscem występowania osadnictwa były też półwyspowa te
cyple u zbiegu strumieni. Osady były najczęściej lokowane nie wyżej niż około 20 metrów
ponad dno doliny rzecznej. Strefę niemal niezasiedloną – w świetle aktualnych badań –
stanowiły wysoczyzny, może być to jednak spowodowane tym, iż badania powierzchniowe
prowadzono tam na mniejszą skalę (Wożniak 1974a, s. 55).
2.4 Grupa tyniecka i jej powiązania z kulturą przeworską
Gospodarka Celtów stała na wysokim poziomie, a informacji o niej dostarczają zarówno
zabytki archeologiczne, jak i źródła pisane, które odnoszą się jednak do terenów Galii i nie
wiadomo w jakim stopniu można je odnosi do terenów Małopolski. O tym, iż na obszarach
środkowej Europy zajętej przez kulturę lateńską, poziom gospodarczy nie odbiegał znacząco
od terenów zachodnich, świadczą oppida , które się również na tym terenie rozwinęły
(Stradonice, Stare Hradisko, Manching). Rozwijały się w nich rzemiosła, takie jak:
mennictwo, garncarstwo, hutnictwo, kowalstwo, odlewnictwo czy szklarstwo. Z terenu grupy
tynieckiej i innych terytoriów Polski objętych osadnictwem celtyckim brak jest pewnie
zdefiniowanych oppidów, co może świadczyć o ich peryferyjnym charakterze.
12
Z małopolskich osad zamieszkałych przez ludność grupy tynieckiej pochodzi wiele
zabytków świadczących o poziomie gospodarczym ludności. Na osadzie w Kokotowie –
Strumianach znaleziono żelazne radlice, umożliwiające bardziej efektowną uprawę ziemi.
Użytkowania półkosków dowodzą natomiast znaleziska z Krakowa–Wyciąża 5 i Krakowa–
Pleszowa, sierpy znane są z osad w Krakowie–Mogile i Tyńcu. Do mielenia ziarna używano
żaren rotacyjnych, jakie znaleziono w Dalewicach. Z Małopolski pochodzą także znaleziska
szczątków roślin i ich odciski, świadczące o gatunkach uprawianych wtedy na tych terenach.
Z takich osad jak: Tyniec, Pełczyska, Kraków – Wyciąże 5, Kraków – Mogiła i Kraków –
Pleszów mamy poświadczoną uprawę: pszenicy (Triticum dicoccum, compactum i vulgare),
jęczmienia, żyta, owsa, grochu, wyki, bobu celtyckiego, prosa i być może tatarki. Wyniki z
badań z Krakowa–Mogiły dowodzą dużego udziału żyta i owsa oraz bardziej wydajnych
gatunków pszenic w uprawie, zapoczątkowanych już pod koniec okresu lateńskiego a zmiany
te można łączyć z pojawieniem się osadnictwa celtyckiego. W połączeniu z udoskonalonymi
narzędziami rolniczymi, jak półkoski, żelazne radlice, oraz jak sądzą niektórzy badacze,
możliwością stosowania płodozmianu i nawożenia na polach stałych (Woźniak 1970, s. 221-
222), dowodzi wysokiej kultury rolnej jak również pośrednio decydującej roli zbóż uprawie i
wyżywieniu.
O hodowli zwierząt nie mamy wielu informacji, ponieważ badania szczątków kostnych
wykonano jedynie na kilku osadach grupy tynieckiej (Przemęczany, Kraków–Mogiła).
Wynika z nich, iż duży udział w hodowli miało głównie bydło rogate, a nieco mniejszy świnie
i owce. Pewną rolę w pozyskiwaniu pożywienia miało również łowiectwo, na co wskazują
kości dzikich zwierząt znajdywane na osadach.
Aktualny stan badań, umożliwia poznanie w większym stopniu produkcji rzemieślniczej, a
szczególnie produkcji garncarskiej. Jako że zagadnienie to dotyczy tematu niniejszej pracy,
dokładniej zostanie omówione w kolejnych jej rozdziałach. Inną grupę rzemieślników
tworzyli hutnicy i kowale. Ślady wytopu żelaza w postaci żużlu żelaznego wystąpiły w
Krakowie–Mogile, Targowisku, Krakowie–Krzesławicach oraz na innych osadach, a z
Krakowa–Wyciąża 5 pochodzą ślady dymarki. W Krakowie–Krzesławicach odkryto
domniemany warsztat kowalski, sądzi się również iż Celtowie zapoczątkowali na tych
terenach działalność ośrodka metalurgii żelaza, o znaczeniu regionalnym , pracującym jedyne
na własne potrzeby (Woźniak 1970, s. 226). Z obiektu najstarszej fazy obiektu w Krakowie–
Wyciążu 5 pochodzą fragmenty grafitowego naczynia, silnie przepalonego ze śladami miedzi,
cyny i ołowiu. Znany jest stamtąd również tygielek odlewniczy, co świadczyć może o
miejscowej produkcji odlewniczej. Również na osadzie w Krzesławicach 41 znaleziono m.in.
13
liczne ułamki drobnych żużli brązowych, grudki stopionego brązu oraz fragmenty drobnych
brązowych przedmiotów (Poleska, Toboła 1988, s. 123).
O wysokim poziomie gospodarki tego regionu, a także o zamożności jego mieszkańców
świadczy posiadanie własnego mennictwa, którego liczne dowody odkryto na osadach. W
Kryspinowie odkryto złote monety oraz formy mennicze. Podobne formy ze śladami
elektronu znaleziono też na osadzie w Krakowie Mogile a możliwe że podobną funkcję
spełniał też fragment ceramiki grafitowej z pojedynczymi zagłębieniami na powierzchni z
Krakowa–Pleszowa 17 (Poleska 2006, s. 259). Miejscowe mennictwo wykazuje duże
podobieństwo do terenów czeskich. Jest też świadectwem istnienia w tym rejonie silnego
ośrodka władzy i dość dużego rozwarstwienia społecznego, bowiem u Celtów, prawo do bicia
własnej monety posiadali władcy lub wybitni przedstawiciele arystokracji plemiennej
(Woźniak 1981, s. 261; Poleska 2006, s. 258). Jest bardzo prawdopodobne że brak znalezisk
monet na osadach (zwłaszcza w Krakowie – Pleszowie i Krzesławicach) spowodowany jest
tym, że w większości były one badane ratowniczo, w okresie gdy przy eksploracji nie
stosowano jeszcze wykrywaczy metali (Poleska 2006, s. 188).
Z osad grupy tynieckiej znanych jest ponadto wiele przedmiotów codziennego użytku, jak
np. noże żelazne, igły, szydła, przęśliki i ciężarki tkackie a także narzędzi do pracy w drewnie
jak siekiery i dłuta (Kraków–Wyciąże 5, Kraków–Mogiła).
Posiadamy liczne dowody handlu, przede wszystkim z pobliskimi terenami objętymi
osadnictwem celtyckim. Sprowadzano stamtąd prawdopodobnie cześć przedmiotów
żelaznych, przede wszystkim broń i niektóre narzędzia, zapewne znaczną cześć przedmiotów
brązowych i być może surowiec dla miejscowych odlewników, bransolety sapropelitowe,
grafit do produkcji naczyń, srebrne monety oraz cześć monet złotych oraz szklanych ozdób.
Importy te pochodziły z warsztatów rzemieślniczych działających w oppidach oraz zapewne
mniejszych osiedli rzemieślniczo–rolniczych z terenów południowych i południowo–
zachodnich. Nie da się niestety odtworzyć roli kupców miejscowych i obcych w tym handlu.
Duże znaczenie mogło mieć zwłaszcza pośrednictwo w handlu bursztynem, co wynikało z
faktu, iż obszar ten leżał na szlaku łączącym wybrzeże Adriatyku z wybrzeżami Bałtyku.
Bezpośrednich dowodów na uczestniczenie miejscowej ludności w tej wymianie dostarczyły
osady w Krakowie–Krzesławicach i Krakowie–Tyńcu, na których odkryto niezwykle liczne
okruchy nieobrobionego bursztynu (Poleska 2006, s. 258).
Dotychczasowy stan badań ukazuje nam grupę tyniecką, której ludność mieszkała w
niewielkich osadach, zajmujących się głównie rolnictwem. Pomimo znacznego rozwoju
hodowli, główną rolę zajmowała w nim uprawa ziemi, zwłaszcza zbóż. Obok tego, rozwijały
14
się podstawowe gałęzie rzemiosła, reprezentowane przez niewielką liczbę warsztatów,
pracujących głównie na zapotrzebowanie miejscowych potrzeb. Bardzo wysoki poziom
rozwoju osiągnęło garncarstwo. Wydaje się, iż ludność grupy tynieckiej wyróżniała się
wyższym poziomem gospodarki rolniczej i rzemiosła w porównaniu z ich północnymi
sąsiadami, był jednak nieco niższy niż na centralnych obszarach osadnictwa celtyckiego
(Woźniak 1970, s. 229). Rolniczy charakter i niewielka liczebność poszczególnych grup
osadniczych, nie stworzyły przesłanek do powstania na tych terenów oppidów, tak jak się to
działo na terenach zachodnich i południowych, zajętych przez kulturę lateńską.
Z pierwszej fazy osadnictwa celtyckiego w zachodniej Małopolsce, znanych jest jak
na razie jedynie trzy pewne pochowki (grób 9 i 34 z Iwanowic, oraz grób z Wilkowa, pow.
Miechów). Były to groby ciałopalne, popielnicowe. Pochówki z Iwanowic były dość bogato
wyposażone, a w skład wyposażenia wchodziła też broń, co dowodzi iż były to groby
celtyckich wojowników. Z tym okresem wiąże się również domniemane zniszczone groby o
których istnieniu świadczy obecność pojedynczych zabytków o charakterze wyposażenia
grobowego, np. z Krakowa–Mogiły1, Krakowa–Pleszowa17 czy Krakowa–Witkowic.
W fazie II-ej na obszarze grupy tynieckiej, dokonały się podobne zmiany form obrządku
pogrzebowego co na innych terenach środkowoeuropejskich zajętych osadnictwem celtyckim.
Polegały one na podjęciu praktyk, nie pozostawiających śladów uchwytnych metodami
archeologicznymi. Związany z jakimiś wierzeniami jest też prawdopodobnie kultowy
kompleks czworokątny, wewnątrz którego znajdywały się jamy ofiarne, znany z osady w
Krakowie–Pleszowie 17. Był on użytkowany także w najmłodszej fazie w której pojawiają się
też tzw. obiekty wannowate, funkcji których upatruje się również w sferze kultowo–
obrzędowej.
W fazie III-ej widać już pewne zmiany w obrządku pogrzebowym. Jedynie w rejonie
podkrakowskim stosowano w dalszym ciągu nieuchwytne archeologicznie praktyki
pogrzebowe, natomiast na wschód (Szarbia) i na zachód (Kryspinów) od niego zakładane są
w tym czasie nowe nekropole z obiektami rowkowymi, które stanowią swoiste połączenie
celtyckich i przeworskich tradycji religijno–pogrzebowych (Poleska 2006, s. 159).
3. Chronologia i zasięg występowania ceramiki grafitowej w Polsce
3.1 Chronologia ceramiki grafitowej
Naczynia grafitowe występują w inwentarzach kultury lateńskiej od jej samego początku na
15
początku tylko jako ceramika lepiona ręcznie, a w późniejszych fazach (LtB) również jako
ceramika toczona, czy tez obtaczana powierzchniowo. W grupie tynieckiej obecność naczyń
grafitowych można wiązać z fazą LtB, co uzasadnione jest występowaniem situl o ostrym
załomie brzuśca (znaleziska z Pleszowa 17 i Wyciąża 5). Fakt ten wskazuje na występowanie
ich być może jeszcze przed nadejściem osadnictwa celtyckiego, a na pewno w najdawniejszej
fazie jego istnienia (Poleska 2006, s. 77).
Naczynia grafitowe są stałym elementem inwentarzy najstarszych osad grupy tynieckiej, a
jej rozpowszechnienie dowodzi istnienia licznych punktów osadniczych gdzie naczynia te
były użytkowane. Naczynia grafitowe z pierwszej fazy osadniczej reprezentowane są
praktycznie w większości przez garnki wiaderkowate, z powierzchnią gładką lub pokrytą
ornamentem grzebykowym, pozostałe formy występują zdecydowanie rzadziej.
Udział tych form zmniejszył się w obiektach datowanych na II fazę osadniczą grupy
tynieckiej. Zwiększa się za to udział ceramiki o obniżonej zawartości grafitu w masie
ceramicznej. Spotyka się też pojedyncze ręcznie lepione naczynia z dodatkiem tłuczonych
skorup grafitowych. Proces zmniejszenia się jakości naczyń grafitowych współistnieje ze
zmniejszeniem się odsetku naczyń grafitowych w ogóle. Zjawisko to szczególnie widoczne
jest na osadach małopolskich (Poleska 2006, s. 78).
W kolejne, III-ej fazie osadniczej , ceramika grafitowa odgrywa niewielką role i a jej udział
na osadach jest stosunkowo nieliczny. Większość fragmentów naczyń z tej fazy można
zaliczyć do II lub III grupy technologicznej. Duża liczba fragmentów ma starte powierzchnie
co sugerowałoby ich użycie jako gładzików. Formy datowane na tą fazę, nawiązują kształtem
głównie do naczyń znanych z obszarów Kotliny karpackiej i kultury puchowskiej (Poleska
2006, s. 78).
4.0 Analiza ceramiki grafitowej
Ceramika grafitowa charakteryzuje się zawartością grafitu w mieszance schudzającej.
Jest to bardzo specyficzny produkt celtyckiego garncarstwa, rozpowszechniony na prawie
całym terenie obejmującym osadnictwo lateńskie. Ceramika grafitowo była głównym
typem ceramiki lateńskiej używanym na terenie ziem polskich(Woźniak 1970,
s.110).Najliczniejszych serii dostarczyły stanowiska w których stwierdzono osadnictwo
najstarszej fazy chronologicznej, jak np. Pleszów 17, Wyciąże 5. Obserwowalny jest
również spadek frekwencji ceramiki grafitowej w kolejnych fazach osadniczych.
16
4.1 Analiza technologiczna.
Udział ze względu na zawartość grafitu w masie ceramicznej oraz jego rozdrobnienie
wydzielono trzy typy tych naczyń (Poleska 2006, s. 70):
II. Najliczniejsza grupa, to naczynia o dużej zawartości grafitu (30-60%), silnie
rozdrobnionego i wymieszanego z gliną, tak iż gołym okiem nie można nie sposób
wyróżnić pojedynczych ziaren. Powierzchnie tych naczyń są łatwo ścieralne,
niekiedy ze słabo widocznymi śladami toczenia czy obtaczania.
III. grupa naczyń z dużą zawartością grafitu, lecz o słabo rozdrobnionego, o ziarnie
nawet do 3mm średnicy. Grupa ta jest najmniej reprezentowana w materiale.
IV. Grupa naczyń z wyraźnie obniżoną zawartość grafitu (4-15%), lub nawet tłuczonych
skorup grafitowych. Ich powierzchnie są twardsze, mniej podatne na ścieranie, z
wyraźnie widocznymi śladami ciągu toczenia lub obtaczania.
Zawartość grafitu wpływa na walory użytkowe naczyń- naczynia o dużej zawartości grafitu
są bardziej odporne na wysokie temperatury, mają większą przewodność cieplną oraz
odporność na czynniki chemiczne, jak kwasy i ług. Ceramika taka jest również mniej
przesiąkliwa. Dzięki tym cechom, naczynia grafitowe były wykorzystywane nie tylko w
gospodarstwie domowym, ale również w produkcji rzemieślniczej min. przy odlewnictwie
(Wirska–Parachoniak 1980, s. 86, Filipowiak s.343). Naczynia o mniejszej zawartości
grafitu(4-15%) nie odznaczały się żadnymi specjalnymi cechami, a domieszka mogła być
dodawana zwyczajowo.
Naczynia o dużej zawartości grafitu są silnie brudzące, a jej fragmentami można nawet pisać
(Filipowiak s.341). Charakteryzują się często ciemnoszarymi lub czarnymi, metalicznymi
powierzchniami. Przełom naczyń jest prawie czarny, niekiedy z widocznymi ziarnami grafitu
lub tłucznia naczyń grafitowych, o grubości od kilku dziesiątych milimetra do 3mm. Grubość
ścianek uzależniona była od wielkości naczynia, wynosząc średnio 6-8mm, choć znane są
fragmenty o grubości 4-5mm jaki i 12mm. Powierzchnie tych naczyń ze względu na wysoką
ścieralność bardzo często są zniszczone i zatarte.
W przełomach naczyń III grupy technologicznej stwierdza się prócz występowania grafitu (4-
15%) obecność innych domieszek: tłuczeń skalny, piasek i szamot.
Naczynia grafitowe wykonywane były na trzy sposoby: były w całości toczone, lepione
ręcznie i obtaczane tylko powierzchniowo, lub tylko lepione ręcznie, bez użycia koła
garncarskiego. Zauważalna jest tu tez pewna zależność miedzy sposobem produkcji naczyń,
17
grubością ścianek. Naczynia toczone na kole posiadają zazwyczaj ścianki cieńsze- 5-7mm od
naczyń lepionych ręcznie i ewentualnie później obtaczanych- powyżej 7mm (Wirska-
Parachoniak 1980, s. 54). Wypał naczyń grafitowych następował w atmosferze redukcyjnej
przy temperaturze ok. 800°C (Poleska 2006, s. 72).
4.2 Analiza form naczyń.
Skorupy grafitowe znalezione na obszarze identyfikowanym z osadnictwem kultury
przeworskiej uniemożliwiają bezsprzeczne zakwalifikowanie do określonych form, czy tez
sam podział naczyń na formy. Potrzebna jest tu analiza większej ilości materiału. Autor
postanowił oprzeć analizę form na podstawie znalezisk przypisywanych grupie tynieckiej.
Powodami do tego są podobieństwa dotyczące ceramiki pomiędzy kulturą przeworską, a
grupą tyniecką, znaczna baza materiałowa, oraz liczba opracowań ceramiki dla tej drugiej.
Garnki wiaderkowate – situle. Stanowią najpopularniejszą formę naczyń grafitowych(ok.
95% wszystkich naczyń grafitowych w grupie tynieckiej). Zdecydowana większość
fragmentów tych naczyń ze względów na występowanie poza obiektami utrudnia datowanie
poszczególnych form, które i tak uznawane są za długotrwałe na sąsiednich obszarach.
Typowa situla grafitowa jest naczyniem szerokootworowym, niezbyt wysokim, o wysokości
zbliżonej do maksymalnej średnicy brzuśca. Posiada krótką, wyodrębnioną szyjkę i
pogrubiony z reguły brzeg. Średnice wylewu waha się pomiędzy 12 a 30cm. Załom brzuśca
jest zazwyczaj łagodny (Poleska 2006, s. 73).
Grupa situl z terenów małopolskich jest dość jednorodna, silnie różnicuje się pod względem
brzegów i partii okołowylewowych. Zdecydowana większość brzegów jest pogrubiona,
zazwyczaj nachylona do wnętrza naczynia, niekiedy ustawiona pionowo. Kolejne różnice
widać pod względem profilowania brzegów od strony zewnętrznej, jak i wewnętrznej.
Tendencja do ich silnego wygięcia do wewnątrz, połączonym z wydłużeniem brzegu,
upodabniającym ten typ ceramiki z ceramika puchowską wyraźnie nasila sie w fazie LtD.
Innym wyróżnikiem może być nachylenie brzegu do środka. typy te posiadały
charakterystyczną, profilowaną listewkę po stronie zewnętrznej. Naczynia tego typu wiąże sie
z terenami Moraw, a datuje są na okres środkowo- i późnolateński. Znane m.in. z Wyciąża 5,
Pleszowa 20 i Tyńca.
Situle ze względu sposób ukształtowania ich powierzchni można podzielić na dwa typy:
a) o powierzchniach gładkich
b) o powierzchniach pokrytych ornamentem grzebykowym
18
Podział ten zostanie rozwinięty w dalszej części pracy zajmującej się ornamentowaniem
ceramiki grafitowej.
Garnki flaszowate. Forma ta znana jest jedynie ze stanowiska Kraków-Wyciąże 5. w
wypełnisku pieca garncarskiego, wśród innych fragmentów ceramiki znaleziono około 80
skorup ceramiki grafitowej pochodzącej prawdopodobnie z 6 naczyń. Mimo licznych
fragmentów nie udało się zrekonstruować w pełni żadnego naczynia, a to ze względu na
dekompletność obiektu oraz słabą jakość wypału, czego efektem jest miękkość, łamliwość
rozwarstwianie skorup (Poleska 2006, s. 76).
Naczynia tego typu posiadają silnie esowato wygięte grzbiety które podobnie jak w
przypadku situl wykazują silne zgrubienie, profilowanie oraz poszerzenie wewnętrznej
krawędzi. Baniasty brzusiec przechodzi w wydłużone, łukowate szyjki. Średnice omawianych
naczyń wynoszą od 18 do 22cm. Skorupy są barwy szarawożółtawej i szarej i noszą widoczne
ślady obtaczania zewnętrznej powierzchni. Wewnętrzna powierzchnia brzuśców była
pionowo obmazywana. Naczynia te reprezentują III grupę technologiczną, czyli naczynia o
niskiej zawartości grafitu w masie ceramicznej. Ziarna grafitu miały średnicę 1-2mm (Poleska
2006, s.76).
Misy. Forma bardzo nieliczna, znana min. ze stanowisk Wciąże 5 i Pleszów 17. Znane
fragmenty reprezentują dwa typy mis, są to: misy esowate i misy o niewyodrębnionych,
zagiętych do wnętrza brzegach (Poleska 2006, s. 77). Generalnie, na terenach osadnictwa
lateńskiego misy z domieszką grafitu występują nader rzadko, choć okazy takie występują na
większości stanowisk kultury lateńskiej na których wystąpiły większe serie ceramiki
grafitowej (Woźniak 1970, s. 96).
Inne formy. Ze stanowiska Pleszów 17 pochodzi fragment dużego, grubościennego naczynia,
o średnicy wylewu 30 cm i grubości ścianki 12 mm. Naczynie zaopatrzone było w masywne
ucho i w wrąb pod zgrubiałym brzegiem. Przynależy ono do II grupy technologicznej, a
powierzchnia nosi ślady toczenia na kole. Z okresu późnolateńskiego pochodzą podobne,
jednak dwuuszne formy znane z terenów Czech, Górnej Austrii i Bawarii. Naczynia tego typu
są uznawane za naśladownictwa metalowych kotłów (Poleska 2006, s. 77).
4.3 Analiza zdobień.
19
Zdobienia powierzchni. Najbardziej powszechnym typem ornamentu jest ornament
grzebykowy. Zwykle zaczyna się on pod plastyczną listwą, czy innego wyraźnego oddzielenia
i sięgał prawie do linii dna, od którego oddzielony jest zwykle pojedynczą, lub podwójną
linią. Ustawione zwykle pionowo lub lekko ukośnie, niekiedy ułożone w jodełkę. Zdarzają się
fragmenty na których na pionowe linie naniesiono żłobki poziome lub ukośne. Żłobki
najczęściej były niezbyt głębokie i blisko siebie, choć zdarzają się przypadki żłobków
głębokich. Fragmenty naczynia z Januszkowa noszą ślady żłobków po obydwu stronach
(FIlipowiak 1953, s.340). Zdobienie powierzchni ornamentem grzebykowym znane jest w
ceramice lateńskiej od fazy LtB1, jednak największe jego upowszechnienie przypada na okres
środkowo- i późnolateński (Poleska 2006, s. 73).
Ciekawym problemem wiążącym się z ornamentem grzebykowym jest pytanie o jego funkcję
tzn. czy aby na pewno jest ona czysto ozdobna czy tez spełnia rolę czysto praktyczną. Cześć
badaczy dowodzi iż ten sposób ukształtowania powierzchni wiąże się z funkcją jaką
zwyczajowo pełniła ceramika grafitowa, a zwłaszcza situle tj. funkcją naczyń kuchennych.
Twierdzą oni ornament grzebykowy sprawiał iż naczynie łatwiej można było przenosić dzięki
schropowaconej powierzchni, co miałoby przekładać się na większą żywotność naczynia
(Wirska- Parachoniak 1980, s.81). Dodatkowo dzięki zwiększonej dzięki ornamentowi
powierzchni naczynia tego typu lepiej przewodziły i rozprowadzały ciepło. Autor przychyla
się do tezy iż ten ornament, czy też sposób ukształtowania powierzchni jest wypadkową
funkcji dekoracyjnej i praktycznej.
Część skorup(np.z Pleszowa 17 i Wyciąża 5) wykazuje ślady celowego ścierania. Mogły
być one używane jako gładziki (Woźniak 1990, s. 19), lub też do grafitowania powierzchni
naczyń innych typów (Poleska 2006, s. 76).
Zdobienie listew plastycznych. Powszechnym i zróżnicowany jest ornament stempelkowy,
zwykle umieszczany na listwach. Najczęstszym motywem jest odwrócona litera C. Poza nim
znane są również odciski stempelków: trójkątnego, półkolistego, owalnego i w kształcie
leżącej litery S. Zdobienia stempelkowe charakterystyczne jest dla situl z terenów Moraw
datowanych na LtB, choć występują również w LtC1 (Poleska 2006, s. 74).
Zdarza się również zdobienie listew poprzez jest umieszczanie na nich rzędu nacięć –
karbów, pochylonych lub krzyżujących się. Motyw ten jest znany od fazy LtB1 do końca
okresu środkowolateńskiego, na obszarach Bawarii, po Kotlinę Karpacką. Odnalezione na
stanowisku Pleszów 17 fragmenty naczyń posiadają inne charakterystyczne zdobienie listwy
w postaci nakłuć ułożonych w jodełkę. Jak również rzędem dołeczków o kolistym kształcie
20
(Poleska 2006, s. 74).
Niektóre naczynia posiadają przy listwie czy wylewie przewiercone na wylot otworki, o
średnicy kilku mm. Niekiedy otwory te były zanitowane żelaznymi nitami (Wyciąże 5), a inne
fragmenty posiadają widoczne są na szyjkach ślady korozji. Ślady te interpretowane są jako
prawdopodobnie ślad drutu lub taśmy metalowej. Otwory te uznaje się za ślady naprawy
naczynia lub tez jako ślady po kabłąku(Poleska 2006, s. 75).
5.0 Grafit- jego występowanie i przypuszczalne pochodzenie
Osobną kwestią jest pochodzenie grafitu używanego przy produkcji lateńskich naczyń
ceramicznych. W postaci mineralnej na terenie Polski znane są nagromadzenia grafitu w
okolicach Stronia Śląskiego (w postaci łupków grafitowych) Żelazowic k. Strzelina,
Kamionek k. Dzierżoniowa, Jedlinki, Niedźwiedzic, Siędziemierza k. Wałbrzycha, Lutyni,
Różanki i Kondratowi k. Bystrzycy Kłodzkiej (w postaci wkładek grafitowych). Występują
tez w wielu skałach metamorficznych np. Tatrach Zachodnich.
Jednak wg Filipowiaka złoża grafitu ze względu na zanieczyszczenia i oraz ilość nie
nadawały się do eksploatacji (Filipowiak 1953, s.342). Wymienia on natomiast złoża na
terenie Niemiec południowych, Austrii, Szwajcarii, Italii, Hiszpanii, Francji, Anglii, Rumunii,
Syberii, a nawet Cejlonie. Jednak za najbardziej prawdopodobne uznaje on wykorzystywanie
złóż z północnych terenów dawnej Czechosłowacji, w szczególności z Czech południowych i
Moraw (Filipowiak 1953, s.342-343). Pogląd ten rozpowszechnił się w literaturze (Czerska
1961, s.119, Woźniak1968, s.19, 1970 s.225). Dopiero szczegółowe badania Marii Wirskiej-
Parachoniak przynajmniej częściowo podważyły te twierdzenia (Wirska- Parachoniak 1980,
s.71, 95).
Badania przeprowadzone na ceramice grafitowej ze stanowisk górnośląskich oraz z terenów
zachodniej małopolski dowiodły, że znakomita większość badanego materiału jako mieszankę
schudzjącą miała grafit facji ambifolitowej metamorfizmu regionalnego co wyklucza jego
pochodzenie z północnych terenów byłej Czechosłowacji (Wirska- Parachoniak 1980, s.95).
Tereny te bowiem zasobne są w złoża grafitu facji zieleńcowej. Nie wyklucza jednak
pochodzenia grafitu z południowych terenów byłej Czechosłowacji, np. z okolic Krmlova
(Wirska- Parachoniak 1980, s.71)
21
7. Katalog stanowisk
Katalog składa się łącznie z stanowisk, z czego to stanowiska grupy tynieckiej.
Zdecydowana część materiału pochodzi z badań powierzchniowych oraz osad. Do tej pory
odkrytych zostało jedynie kilka grobów które zawierałyby ceramikę grafitową, co wynika z
jej funkcji użytkowej. O ile stanowiska przeworskie dostarczają nam pojedynczych
fragmentów ceramiki, tak na osadach stanowiskach tynieckich znajdowane są serie po
kilkaset kawałków, widać więc jak zróżnicowana jest ich wartość poznawcza.
Uzupełnieniem niniejszego katalogu są dwie mapy, ukazujące położenie stanowisk.
7.1 Ceramika grafitowa w kulturze przeworskiej:
1. Stanowisko: Bielawy, gr. 10, pow.Typ stanowiska: cmentarzyskoMateriał ceramiczny: fragment górnej części naczynia grafitowegoUwagi: grób pochodzi najpewniej z fazy A2Literatura: Dąbrowska 1988, Gozdowski 1947
2. Stanowisko: Błonie, pow. SandomierzTyp stanowiska: cmentarzysko Materiał ceramiczny: 1 skorupa grafitowaUwagi:Literatura: Jamka 1931 ; 1972, Nosek 1946
3. Stanowisko: Glinice, stan.4 ,pow.Typ stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: Uwagi:Literatura: Pescheck 1939
4. Stanowisko: Grzegorzowice ,pow. OpatówTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 1 skorupa grafitowaUwagi:Literatura: Woźniak 1970
5. Stanowisko: Januszkowo ,pow. BydgoszczTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 3 skorupy naczynia ceramicznegoUwagi: stanowisko nieokreśloneLiteratura: Filipowiak1953, Malinowski 1956
22
6. Stanowisko: Kajęcin ,pow. Góra ŚląskaTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 1 skorupa grafitowaUwagi:Literatura: Pescheck 1939
7. Stanowisko: Kępy 4 ,pow. LegnicaTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 1 skorupa grafitowaUwagi:Literatura: Tackenberg 1925
8. Stanowisko: Krzanowice 10 ,pow. OpoleTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 2 skorupy grafitowe Uwagi: znalezisko luźneLiteratura: Woźniak 1970
9. Stanowisko: Lutomiersk stan.3 ,pow. PabianiceTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: Uwagi:Literatura: Kaszewska 1967; 1975; 1977, Niewęgłowski 1972
10. Stanowisko: Mierczyce 8 ,pow. LegnicaTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: mała skorupa grafitowa, fragment toczonej misy z osady późnolateńskiej Uwagi:Literatura: Tackenberg 1925
11. Stanowisko: Samborzec ,pow. SandomierzTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: kilka skorup grafitowychUwagi: znalezisko luźneLiteratura: Woźniak 1970
12. Stanowisko: Świniary ,pow. SandomierzTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 1 skorupa grafitowaUwagi:Literatura: Woźniak 1970
13. Stanowisko: Turawa ,pow. OpoleTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 1 skorupa grafitowaUwagi:Literatura: Woźniak 1970
23
14. Stanowisko: Tyniec nad Ślężą ,pow. WrocławTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 1 skorupa grafitowa, dno toczonego naczynia „siwego” z terenu osady późnolateńsko-rzymskiejUwagi:Literatura: Pescheck 1939
15. Stanowisko: Wąsosz ,pow. Góra ŚląskaTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 1 skorupa grafitowa zdobiona miotełkowo, z otworkiemUwagi:Literatura: Pescheck 1939, Bryłowska 1972
16. Stanowisko: Wołów ,pow. Typ stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 1 skorupa grafitowaUwagi:Literatura: Pescheck 1939
17. Stanowisko: Wrocław- Oporów 1 ,pow. WrocławTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 1 skorupa grafitowa, fragment dna toczonego naczynia „siwego” z osady późnolateńsko-rzymskiejUwagi:Literatura: Pescheck 1939
18. Stanowisko: Wójtowa Wieś ,pow. OpoleTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 2 skorupy grafitoweUwagi:Literatura: Woźniak 1970
7.2 Ceramika grafitowa w grupie tynieckiej:
19. Stanowisko: Alwernia, pow. ChrzanówTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny:1 fragment naczynia grafitowegoUwagi: odkrycie przypadkowe w 1955r. Inf. A. ŻakiLiteratura: Woźniak 1970 (katalog)
20. Stanowisko: Baczków, pow. BochniaTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 1 fragment naczynia grafitowegoUwagi: badania powierzchniowe A. Jodłowskiego w 1965rLiteratura: Woźniak 1970 (katalog)
21. Stanowisko: Bębło, pow. KrakówTyp stanowiska: stanowisko jaskiniowe (Jaskinia Bębłowska Dolna)
24
Materiał ceramiczny: 18 fragmentów naczyń grafitowychUwagi:Literatura: E. Rook 1963, 335-340
22. Stanowisko: Branice stan. 76Typ stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi: Literatura: Poleska 2006
23. Stanowisko: Chroberz, pow. PińczówTyp stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: kilka fragmentów ceramiki grafitowejUwagi: Literatura: Gajewski 1962, 391
24. Stanowisko: Czyżów, pow. Dąbrowa tarnowskaTyp stanowiska: ślad osadniczy Materiał ceramiczny: 2 fragmenty naczyń grafitowychUwagi: materiał ceramiczny pochodzi z badań powierzchniowych M. Gedla z 1954rLiteratura: Woźniak 1970 (katalog)
25. Stanowisko: Dalewice, pow. ProszowiceTyp stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: 3 fragmenty naczyń malowanych, bardzo liczne fragmenty naczyń siwych i grafitowychUwagi: liczna seria ceramiki lepionej (ok. 50% materiału ceramicznego ze stanowiska)Literatura: Gromnicki 1964
26. Stanowisko: Dobczyce, pow. Myślenice Typ stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 4 fragmenty naczyń toczonych, w tym 3 fragmenty ceramiki grafitowejUwagi: z tego stanowiska pochodzi 1 fragment toczonej ceramiki grafitowej, zapewne z wczesnego średniowieczaLiteratura: Leńczyk 1965, 131-141
27. Stanowisko: Dolany, pow. Kazimierza WielkaTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: fragment naczynia grafitowego i gładkiegoUwagi: zabytki pochodzą z badań powierzchniowych J. Żurawskiego z 1923rLiteratura: Żurowski 1924-1925, 334
28. Stanowisko: Dziekanowice, pow. Kazimierza WielkaTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 4 fragmenty naczyń grafitowych; 1 fragment naczynia gładkiegoUwagi: materiał ceramiczny pochodzi ze znalezisk luźnych oraz badań powierzchniowych Pawłowskiego z 1935r, a także Machnika i Milisauskasa z 1966Literatura: Woźniak 1970 (katalog)
29. Stanowisko: Giebułtów, pow. Kraków
25
Typ stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: fragment naczynia grafitowegoUwagi: Literatura: Żurowski 1924-1925, 337
30. Stanowisko: Gręboszów, pow. Dąbrowa TarnowskaTyp stanowiska: osada późno lateńsko-rzymskaMateriał ceramiczny: fragment naczynia grafitowego oraz naczynia gładkiegoUwagi: znalezisko przypadkowe z 1935r i badania powierzchniowe M. Gedla z 1954rLiteratura: Godłowski 1959-1960, 337
31. Stanowisko: Igołomia, pow. ProszowiceTyp stanowiska: ślad osadniczy Materiał ceramiczny: 2 fragmenty ceramiki malowanej i 2 fragmenty grafitowejUwagi:Literatura: Gajewski 1963
32. Stanowisko: Jurków, pow. Busko ZdrójTyp stanowiska: ślad osadniczy Materiał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi: materiały pochodzą z badań powierzchniowych Machnika i Milisauskasa z 1966rLiteratura: Woźniak 1970 (katalog)
33. Stanowisko: Kazimierza Mała, pow. Kazimierza WielkaTyp stanowiska: ślad osadniczy Materiał ceramiczny: 2 fragmenty naczyń grafitowych i fragment ceramiki gładkiejUwagi: znaleziska przypadkoweLiteratura: Woźniak 1970 (katalog)
34. Stanowisko: Kijany, pow. Kazimierza WielkaTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: fragment ceramiki malowanej; fragment ceramiki siwej i fragment ceramiki grafitowejUwagibadania powierzchniowe M. Gedla z 1954r.Literatura: Godłowski 1959-1960, 337 i n.
35. Stanowisko: Kokotów-Strumiany 4Typ stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: obecność ceramiki grafitowej; kilkanaście fragmentów ceramiki siwej; fragment ceramiki malowanej i grubościennejUwagi: materiał pochodzi z badań powierzchniowych A. Jodłowskiego w 1966rLiteratura: Reguła 1984
36. Stanowisko: Kraków-Górka NarodowaTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: fragment naczynia grafitowego; fragment ceramiki gładkiejUwagi: badania powierzchniowe J. Żurowskiego w 1933rLiteratura: Woźniak 1970 (katalog)
37. Stanowisko: Kraków-Krzesławice, stan. 41
26
Typ stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: 4503 fragmenty ceramiki malowanej; 168 fragmentów ceramiki gładkiej; 238 fragmentów ceramiki szorstkiej; 864 fragmenty ceramiki zasobowej; 84 fragmenty ceramiki grafitowejUwagi: ceramika toczona ze stanowiska, stanowi ok.43,3% materiału ceramicznego z osadyLiteratura: Poleska, Toboła 1988
38. Stanowisko: Kraków-KurdwanówTyp stanowiska: osada z okresu rzymskiegoMateriał ceramiczny: nieliczne fragmenty ceramiki grafitowejUwagi: Literatura: Krassus 1957
39. Stanowisko: Kraków-MogiłaTyp stanowiska: osada późnolateńsko-rzymskaMateriał ceramiczny: kilkadziesiąt fragmentów ceramiki grafitowej; ponad 1000 fragmentów ceramiki malowanej; kilkadziesiąt fragmentów innych naczyń toczonych: zasobowych i siwych Uwagi: Literatura: Woźniak 1959, 1960
40. Stanowisko: Kraków-OkółTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: : 2 fragmenty ceramiki gładkiej; 39 fragmentów ceramiki grafitowejUwagi: ceramika toczona stanowi 65% materiału ceramicznego ze stanowiskaLiteratura: Lenkiewicz-Radwańska, Morawski, Wałowy 1970
41. Stanowisko: Kraków-Pleszów stan.17Typ stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: 259 fragmentów naczyń malowanych; 924 fragmentów naczyń gładkich; 58 fragmentów naczyń szorstkich; 612 fragmenty naczyń grafitowychUwagi:Literatura: Poleska 2006
42. Stanowisko: Kraków-Pleszów stan.18ATyp stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: 4 fragmenty naczyń malowanych; 5 fragmentów naczyń gładkich; 3 fragmenty naczyń grafitowychUwagi:Literatura: Poleska 2006
43. Stanowisko: Kraków-Pleszów stan.20Typ stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: 433 fragmenty naczyń malowanych; 200 fragmentów naczyń gładkich; 53 fragmenty naczyń grafitowychUwagi:Literatura: Poleska 2006
44. Stanowisko: Kraków-Pleszów 49
27
Typ stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 3 fragmenty naczyń grafitowych; 5 fragmentów naczyń gładkichUwagi:Literatura: Poleska 2006
45. Stanowisko: Kraków-PychowiceTyp stanowiska: osada z okresu rzymskiegoMateriał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi: Literatura: Godłowski 1963
46. Stanowisko: Kraków-WitkowiceTyp stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: 3 fragmenty ceramiki grafitowejUwagi: materiał pochodzi z badań powierzchniowych i przypadkowych znalezisk z lat 1910, 1922 i 1954Literatura: Woźniak 1970 (katalog)
47. Stanowisko: Kraków-Wola DuchackaTyp stanowiska: ślad osadniczyCeramika toczona ze stanowiska: 2 fragmenty ceramiki grafitowejUwagi: Literatura: Jamka 1946
48. Stanowisko: Łężkowice, pow. BochniaTyp stanowiska: osada z okresu rzymskiegoMateriał ceramiczny: 4 fragmenty ceramiki grafitowejUwagiLiteratura: Woźniak 1966
49. Stanowisko: Majkowice, pow. ProszowiceTyp stanowiska: osada późnolateńsko-rzymskaMateriał ceramiczny: 21 fragmentów ceramiki grafitowej; fragment ceramiki gładkiejUwagi: Literatura: Woźniak 1970 (katalog)
50. Stanowisko: Marcinkowice, pow. Nowy SączTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: fragment naczynia grafitowegoUwagi: ceramika pochodzi z badań powierzchniowych J. Żurowskiego w 1932rLiteratura: Woźniak 1970 (katalog)
51. Stanowisko: Maszyce, pow. OlkuszTyp stanowiska: stanowisko jaskiniowe – Jaskinia MaszyckaCeramika toczona ze stanowiska: 2 fragmenty ceramiki grafitowejUwagi: Literatura: Woźniak 1970 (katalog)
52. Stanowisko: Niedźwiedź, pow. Miechów, stan. 1a
28
Typ stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi: na stanowisku odkryto ponadto kilka skorup z późnolateńskich naczyń lepionych ręcznie; materiał pochodzi z badan powierzchniowych L. Gajewskiego w 1968rLiteratura: Gajewski 1968
53. Stanowisko: Ojców, pow. OlkuszTyp stanowiska: jaskiniowe (Jaskinia Ciemna)Materiał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi: Literatura: Mycielska, Rook 1965
54. Stanowisko: Opatkowice, pow. ProszowiceTyp stanowiska: osada z okresu rzymskiegoMateriał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi: Literatura: Żurowski 1929; Mycielska 1967
55. Stanowisko: Pełczyska, pow. PińczówTyp stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: kilkanaście fragmentów ceramiki malowanej; bardzo liczna seria ceramiki grafitowej i siwejUwagi: ceramika toczona stanowiła nawet 80% ogółu ceramiki z niektórych obiektówLiteratura: Okuliczowa 1962; Szlifirska 1968 56. Stanowisko: Piekary, pow. KrakówTyp stanowiska: osada kultury pomorskiejMateriał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi:Literatura: Woźniak 1970 (katalog)
57. Stanowisko: Podegrodzie, pow. Nowy SączTyp stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: fragment „być może” naczynia grafitowegoUwagi: Literatura: Leńczyk 1956
58. Stanowisko: Podłęże, pow. KrakówTyp stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: 670 fragmentów ceramiki malowanej; 2 fragmenty ceramiki gładkiej; 760 fragmentów ceramiki szorstkiej; 355 fragmentów ceramiki zasobowej; 98 fragmentów ceramiki grafitowejUwagi: Literatura: Woźniak 1990
59. Stanowisko: Poznachowice Górne, pow. MyśleniceTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: obecność naczyń malowanych, zasobowych i grafitowychUwagi: Literatura: Jodłowski 1983
29
60. Stanowisko: Ratajów, pow. Miechów, stan. 2Typ stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: fragment ceramiki malowanej; kilkanaście fragmentów ceramiki grafitowej; obecność ceramiki siwejUwagiLiteratura: Gromnicki 1957, 1959
61. Stanowisko: Rosiejów, pow. Kazimierza WielkaTyp stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: fragment naczynia grafitowegoUwagi: materiał pochodzi ze znalezisk przypadkowych z lat 1928 i 1930Literatura: Żurowski 1935
62. Stanowisko: Targowisko stan.1, pow. Bochnia Typ stanowiska: osada późnorzymskaMateriał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi:Literatura: Woźniak 1964
63. Stanowisko: Targowisko stan. 2, pow. BochniaTyp stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: fragment naczynia grafitowego; 13 fragmentów ceramiki malowanejUwagiLiteratura: Woźniak 1964
65. Stanowisko: Trębaczów, pow. Kazimierza WielkaTyp stanowiska: ślad osadniczy Materiał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi: ceramika pochodzi z badań powierzchniowych M. Gedla i T. Lenkiewicz w 1954rLiteratura: Woźniak 1970 (katalog) 66. Stanowisko: Tyniec, pow. KrakówTyp stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: obecność dużej serii ceramiki grafitowej (60% ceramiki toczonej ze stanowiska); 1/3 całości ceramiki toczonej tworzą fragmenty naczyń malowanych; na stanowisku wystąpiła również ceramika siwa, zasobowa oraz gładkaUwagi:Literatura: Leńczyk 1965; Woźniak, Zoll-Adamikowa, Żurowska 1961
67. Stanowisko: Wawrzeńczyce, pow. Proszowice, stan. Rejon Grobla c Typ stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: fragment naczynia grafitowegoUwagi: badania powierzchniowe L. Gajewskiego w 1960rLiteratura: Gajewski 1961
68. Stanowisko: Wieliczka, stan. 2Typ stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: fragment naczynia malowanego; kilka fragmentów naczyń siwych; kilkanaście fragmentów ceramiki grafitowejUwagi: Literatura: Burchard 1964, 1965
30
69. Stanowisko: Wieliczka, stan 11Typ stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: duża seria ceramiki grafitowej i fragmentów naczyń zasobowych, mniej liczna jest ceramika siwa, brak ceramiki malowanejUwagi: Literatura: Reguła 1967, 1973
70. Stanowisko: Wierzchowie, pow. Olkusz Typ stanowiska: jaskiniowe (Jaskinia Mamutowa)Materiał ceramiczny: fragment naczynia grafitowegoUwagi: Literatura: Woźniak 1970 (katalog)
71. Stanowisko: Wyciąże, pow. Kraków, stan.1Typ stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: 220 fragmentów naczyń grafitowych; 80 fragmentów ceramiki siwej; 3 fragmenty ceramiki gładkiejUwagi: Literatura: Buratyński 1953
72. Stanowisko: Wyciąże, pow. Kraków, stan.5Typ stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: 12 fragmentów ceramiki malowanej; 534 fragmenty ceramiki gładkiej; 29 fragmentów ceramiki szorstkiej; 7 fragmentów ceramiki zasobowej; 400 fragmentów naczyń grafitowychUwagi: Literatura: Poleska 2006
73. Stanowisko: Zakrzów, pow. KrakówTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi: badania powierzchniowe B. Czapkiewicza w latach 1906-1917, oraz j. Żurowskiego w 1914r Literatura: Czapkiewicz 1910
74. Stanowisko: Złotniki, pow. ProszowiceTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi: badania powierzchniowe L. Gajewskiego w 1957rLiteratura: Gajewski 1962 75. Stanowisko: Żywiec-SporyszTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 4 fragmenty naczyń grafitowychUwagi: Literatura: Nasch 1938
31
8.Mapy
32
33
9. Tablice
1
3
Ryc.1. Ceramika grafitowa. Klasyczne formy situl- 1, 2. Ceramika grafitowa ze stanowiska Januszkowo- 3
34
2
3
Ryc.2. Formy ornamentów występ na ceramice grafitowej
35
9. Bibliografia
1. Baczyńska B. i Maj U. 1981. Wstępne wyniki badań na stanowisku
wielokulturowym w Szarbii, woj. Kielce. Sprawozdania Archeologiczne 33, 165-
181.
2. Buratyński S. 1953. Tymczasowe sprawozdanie z prac ratowniczo – badawczych na
terenie Nowej Huty za lata 1950-1952, Z Otchłani Wieków 22, 105 i n.
3. Czapkiewicz B. 1910. Materiały archeologiczne z Galicji Zachodniej, MAAE 11, 45-
52.
4. Gajewski L. 1959. Z badań nad wyspecjalizowanym garncarstwem okresu
późnolateńskiego i rzymskiego w dorzeczu górnej Wisły. Sprawozdania
Archeologiczne 5, 281-302.
5. Gajewski L. 1961. Z prac terenowych we wsi Wawrzeńczyce, pow. Proszowice, w
1959r. Materiały Archeologiczne 3, 204-209.
6. Gajewski L. 1962. Nowe znaleziska archeologiczne w Złotnikach, pow. Proszowice,
Wiadomości Archeologiczne 28, 94.
7. Gajewski L. 1962. Nowe stanowiska z kresu lateńskiego w miejscowości Chrobierz,
pow. Pińczów. Wiadomości Archeologiczne 28, 391.
8. Gajewski L. 1963. Wykopaliska w Igołomi, pow. Proszowice, w 1961r.
Sprawozdania Archeologiczne 15, 155 i n.
9. Godłowski K. 1959-1960. Nowe materiały z okresu późnolateńskiego i rzymskiego
z Małopolski. Wiadomości Archeologiczne 26, 337 i n.
36
10. Godłowski K. 1963. Sprawozdanie z badań osady z okresu rzymskiego w Krakowie
- Pychowicach [w:] Katedra Archeologii Polski U.J. Wyniki badań wykopaliskowych
prowadzonych w 1963r., 45 i n.
11. Gromnicki J. 1962. Sprawozdanie z badań osady z okresu lateńskiego i rzymskiego
w Dalewicach, pow. Proszowice, w latach 1958 i 1960. Sprawozdania
Archeologiczne 14, 118-123.
12. Gromnicki J. 1964. Badania nad osadnictwem starożytnym rejonu Dalewic, pow.
Proszowice, w 1962r. Sprawozdania Archeologiczne 16, 137-141.
13. Hachulska - Ledwos R. 1991. Materiały z okresów lateńskiego i wpływów
rzymskich z ze stanowiska 1 w Krakowie – Nowej Hucie (Mogiła). Część 1.
Materiały Archeologiczne Nowej Huty 14, 83-145.
14. Hachulska – Ledwos R. 1996. Materiały z okresów lateńskiego i wpływów
rzymskich ze stanowiska 1 w Krakowie – Nowej Hucie (Mogiła, rejon szpital –
centrum) z 1954r. Część 1. Materiały Archeologiczne Nowej Huty 19, 13-70.
15. Hachulska – Ledwos R. 1998. Materiały z okresów lateńskiego i wpływów
rzymskich ze stanowiska 1 w Krakowie – Nowej Hucie (Mogiła, rejon szpital –
centrum) z 1954. część 2. Materiały Archeologiczne Nowej Huty 21, 71-107.
16. Jodłowski A. 1983. Grodzisko w Poznachowicach Górnych, woj. krakowskie w
świetle wstępnych badań archeologicznych. Sprawozdania Archeologiczne 35, 249-
262.
17. Krassus A. 1957. Sprawozdanie z badań wykopaliskowych w Kurdwanowie koło
Krakowa w latach 1954-1955. Sprawozdania Archeologiczne 4, 90-99.
18. Lenkiewicz T. i Radwański K. 1959. Wyniki badań archeologicznych na Skałce w
Krakowie w latach 1956 i 1957, Biuletyn Krakowski 1, 102, 121.
37
19. Lenkiewicz-Radwańska T. Morawski W. i Wałowy A. 1970. Badania na Okole w
1967r. Wykop V na Skarpie. Materiały Archeologiczne 11, 219-265.
20. Leńczyk G. 1965. Prace odkrywcze w Dobczycach. Materiały Archeologiczne 6,
133-141.
21. Leńczyk G. 1956. Badania wykopaliskowe Tyńcu, w l. 1948-1951. Studia
Wczesnośredniowieczne 3, 260-270.
22. Mycielska R. i Rook E. 1965. Materiały z jaskini w Okopach Wielkiej, Dolnej, pow.
Olkusz, Materiały Archeologiczne 6, 155 i n.
23. Mycielska R. 1967. Stanowisko kultury przeworskiej w Opatkowicach, pow.
Proszowice, Materiały Archeologiczne 8, 179 i n.
24. Poleska P. 1986. Osada grupy tynieckiej na stan. 1 w Przemęczanach, woj.
krakowskie. Materiały Archeologiczne 23, 135-182.
25. Poleska P. i Toboła G. 1987. Osada grupy tynieckiej kultury lateńskiej na stan. 41 w
Nowej Hucie - Krzesławicach (część 1. Katalog materiałów). Materiały
Archeologiczne Nowej Huty 11, 7-121.
26. Podolska P. i Toboła G. 1988. Osada grupy tynieckiej kultury lateńskiej na
stanowisku 41 w Nowej Hucie – Krzesławicach (Część 2. Analiza materiałów).
Materiały Archeologiczne Nowej Huty 12, 89-131.
27. Poleska P. 2000. Celtycki warsztat garncarski na osadzie w Krakowie Pleszowie
(stan. 20). Materiały Archeologiczne Nowej Huty 22, 75-92.
28. Poleska P. 2006. Celtycki mikroregion osadniczy w rejonie podkrakowskim.
Kraków.
29. Reguła K. 1967. Sprawozdanie z prac wykopaliskowych prowadzonych na osadzie z
okresu późnolateńskiego i rzymskiego w Wieliczce w 1967 roku [w:] Badania
38
archeologiczne prowadzone przez Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w roku
1967, 25-27.
30. Reguła K. 1967. Rezultaty badań archeologicznych prowadzonych na stanowisku I
w Bieżanowie – Drożdżowni w latach 1966, 1967 [w:] Badania archeologiczne
prowadzone przez Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w roku 1967, 29-31.
31. Reguła K. 1984. Wyniki badań w Kokotowie-Strumianach na stanowisku IV [w:]
Badania archeologiczne prowadzone przez Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w
roku 1981-1983, 15-23.
32. Rook E. 1963. Materiały z jaskini Bębłowskiej Dolnej. Materiały Archeologiczne 4,
335-340.
33. Rosen – Przeworska J. 1946-1947. Zabytki celtyckie na ziemiach Polski. Światowit
10, 180-221.
34. Szlifirska D. 1968. Sprawozdanie z badań stanowiska archeologicznego w
Pełczyskach, pow. Pińczów [w:] Zespół badań nad polskim średniowieczem UW i
PW. Sprawozdania 1964-1965. Warszawa, 230-233.
35. Wawrzeniecki M.1901. Drobne wiadomości o wykopaliskach przedhistorycznych w
Królestwie Polskim, MAAE 5, 37 i n.
36. Wirska - Parachoniak M. 1980. Produkcja ceramiczna Celtów na terenach Polski
południowej. Materiały Archeologiczne Nowej Huty 6, 29-158.
37. Woźniak Z. 1959. Sprawozdanie z badań prowadzonych na terenie osady z okresu
późnolateńskiego i rzymskiego w Mogile, rejon Szpital-Centrum w 1956r.
Sprawozdania Archeologiczne 6, 29-39
38. Woźniak Z. 1959. Ceramika celtycka z późnolateńsko-rzymskiej osady w Mogile
(Nowa Huta), rejon Szpital-Zachód z badań w latach 1955-1956. Materiały
Archeologiczne 1, 147-171.
39
39. Woźniak Z. 1960. Sprawozdanie z badań w Mogile [Nowa Huta] rejon Szpital-
Wschód w 1957 r. Sprawozdania Archeologiczne 10, 49-62.
40. Woźniak Z. Zoll- Adamikowa H. i Żurowska K. 1961. Sprawozdanie z prac
badawczo – wykopaliskowych w opactwie tynieckim. Sprawozdania Oddziału PAN
1961, 407-416.
41. Woźniak Z. 1965. Sprawozdanie z badań w Targowisku, pow. Bochnia w 1963 r.
Materiały Archeologiczne 6, 200-203.
42. Woźniak Z. 1966. Badania w Łężkowicach i Targowisku, pow. Bochnia w 1964r.
Materiały Archeologiczne 7, 269 i n.
43. Woźniak Z. 1990. Osada grupy tynieckiej w Podłężu, woj. krakowskie. Wrocław –
Warszawa – Kraków.
44. Woźniak Z. 2004. Lateńskie dolia z Krakowa-Mogiły [w:] Superiores Barbarii.
Kraków. 301-311.
45. Żaki A. 1955. Z badań nad kulturą celtycką w Małopolsce. Archeologicke Rozhledy
7, 799-803.
46. Żurowski J. 1924-1925. Sprawozdanie z działalności Państw. Konserwatora
Zabytków Przedhistorycznych okręgu zachodnio-małopolskiego za r. 1923.
Wiadomości Archeologiczne 9, 334.
40