ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI ŚLĄSKIEJ 2017
Seria: ORGANIZACJA I ZARZĄDZANIE z. 112 Nr kol. 1990
Sylwia JAROSŁAWSKA-SOBÓR
Główny Instytut Górnictwa, Katowice
s.jarosł[email protected]
CSR W POLSKIM GÓRNICTWIE. UWARUNKOWANIA
FUNKCJONOWANIA I ROZWOJU
Streszczenie. CSR jest współczesną koncepcją zarządzania, która w bardzo
efektywny sposób łączy rozwój przedsiębiorstwa z zagadnieniami etycznymi i
kwestiami społecznymi. W artykule omówiono wyniki pracy badawczej
dotyczącej diagnozy funkcjonowania CSR w przedsiębiorstwach wysokiego
ryzyka społecznego, jakimi są kopalnie węgla kamiennego. Na podstawie
przeprowadzonych badań empirycznych wskazane zostały uwarunkowania
aktualnego stanu CSR w praktyce działania przedsiębiorstwa górniczego oraz
perspektywy i wyzwania rozwoju tego paradygmatu. Badania w takim zakresie
nie były do tej pory w Polsce przeprowadzane.
Słowa kluczowe: CSR, odpowiedzialność, zarządzanie, rozwój
CSR IN POLISH MINING. CIRCUMSTANCES OF THE OPERATION
AND DEVELOPMENT
Abstract. CSR is a contemporary approach to management effectively
combines company development with the ethical and social issues. This paper
presents results of research concerning CSR in the high-risk companies, which are
the coal mines. Conducted empirical researches let to indicate circumstances of
the current state of the CSR in the mining business operations, as well as outlooks
and challenges for this paradigm. Research of this scale in the mining industry had
not been conducted in Poland.
Keywords: CSR, responsibility, management, development
168 S. Jarosławska-Sobór
1. Wstęp
We współczesnym świecie rozwój społeczny wyznacza wiele czynników natury
technicznej i etycznej, a podstawowym wyzwaniem akademików i praktyków jest pogodzenie
tych, teoretycznie sprzecznych z sobą wartości. CSR, nazywana również społeczną
odpowiedzialnością – SR, Social Responsibility, jest współczesną koncepcją zarządzania,
która w bardzo efektywny sposób łączy rozwój przedsiębiorstwa z zagadnieniami etycznymi i
kwestiami społecznymi. Istnieje wiele, różnych definicji CSR1, ale bazą każdej z nich jest
dobrowolne zaangażowanie organizacji w budowanie pozytywnych relacji z różnymi grupami
interesariuszy i otoczeniem społecznym.
CSR, jako osobna koncepcja w światowych naukach o zarządzaniu, pojawiła się w latach
pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku, by rozwinąć się w dwóch kolejnych
dziesięcioleciach2. Traktowany jest przede wszystkim jako długofalowy proces zarządzania
strategicznego, gdzie cele społeczne są kompatybilne z celami finansowymi3, a jednym z nich
jest pozyskiwanie zaufania otoczenia Drucker4. W podejściu strategicznym przedsiębiorstwa
stosują jednak różne typy postaw5.
Podstawy CSR można oprzeć na trzech fundamentach:
1. Etyce biznesu. Czerpie ona z bogatych źródeł filozoficznych, trudno wyliczyć
wszystkie, ale nie sposób jednak nie wspomnieć Maxa Webera, który pokazuje
możliwości pogodzenia i wzajemnego wspierania zasad moralności i jednoczesnego
powodzenia w interesach6. Inne podłoże to również nauki kościoła katolickiego,
zawarte między innymi w encyklice „Rerum novarum” Leona XIII czy ewangelii
pracy Jana Paweł II „Centesimus annus”, ale także doświadczenia Wielkiego Kryzysu,
który przyczynił się do powstania „biblii” etyki biznesu i CSR „The Fundamentals of
Business Ethics”7.
2. Filantropii. Tu przede wszystkim wymienia się działalność kapitalistów amery-
kańskich, m.in. A. Carnegiego, założenia opisane w „Ewangelii bogactwa”8 oraz
1 Dahlsrud A.: How corporate social responsibility is defined: an analysis of 37 definitions. “Corporate Social
Responsibility and The Environmental Protection”, Vol. 15, Iss. 1, 2006. 2 Bowen H.: Social Responsibility of the Businessman. Harper & Row, New York 1953; Carroll A.B.: A three-
dimensional conceptual model of corporate social performance. “Academy of Management Review”, Vol. 4,
1979; Freeman R.: Strategic Management: A Stakeholders approach. Pitman Publish, Boston 1984; McGuire
J.W.: Business and Society. McGraw-Hill, New York 1963. 3 Gasparski W.: Biznes, etyka, odpowiedzialność. PWN, Warszawa 2012; Porter M.E., Kramer M.R.: Filantropia
przedsiębiorstwa jako źródło przewagi konkurencyjnej, [w:] Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa.
Helion, Gliwice 2007. 4 Drucker P.: The changing world of the executive, 2010; Drucker P.F.: A new look at corporate social
responsibility, 1984, [za:] Hesselbein F.: How Did Peter Drucker See Corporate Responsibility? 09.06.2010,
www.hbr.org. 5 Griffin R.W.: Podstawy zarządzania organizacjami. PWN, Warszawa 2004. 6 Weber M.: Etyka protestancka a duch kapitalizmu. 1905. 7 Lord E.W.: The Fundamentals of Business Ethics. The Ronald Press Company, New York 1926. 8 Carnegi A.: The Gospel of Wealth, 1889, www.swarthmore.edu.
CSR w polskim górnictwie... 169
aktywność H. Bowena, autora jednej z najważniejszych książek CSR „Social
Responsibility of the Businessman”9.
3. Normatywno-praktycznych aspektach CSR. Wywodzi się ona przede wszystkim z
aktywności dużych organizacji międzynarodowych, m.in. Komitetu na Rzecz
Rozwoju Gospodarczego10, Konferencji Narodów Zjednoczonych11, czy Komisja
Bruntland12. W 2001 r. Komisja Europejska przedstawiła pierwszy dokument o
nazwie „Green Paper on Corporate Social Responsibility”. Unijna koncepcja oparła
się na założeniu, że dzięki społecznej odpowiedzialności biznes może w znaczącym
stopniu uczestniczyć w rozwiązywaniu problemów współczesnego świata i
minimalizować ujemne skutki procesów globalizacji13. W 2011 roku pojawiła się
„Odnowiona strategia europejska CSR”, w której podkreślono negatywny wpływ
ogólnoświatowego kryzysu na poziom zaufania w biznesie14. W ostatnich latach
działania w obszarze społecznej odpowiedzialności zostały zdynamizowane, m.in.
poprzez cele określone w ramach Agendy na rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030,
przyjętej przez 193 państwa członkowskie Organizacji Narodów Zjednoczonych 25
września 2015 r., która wyznaczyła 17 celów zrównoważonego15.
Ten etap skoncentrowany na rozpatrywaniu odpowiedzialności w wymiarze
ogólnoświatowym. Podstawowe problemy obejmują najważniejsze wyzwania współczesnego
świata, takie jak problemy ze zmianami klimatu czy skażenie środowiska naturalnego.
Znaczenie społecznej odpowiedzialności dla przyszłości biznesu widać również w wielu
badaniach. Światowe studia dowodzą, że 93% szefów firm jest przekonanych, że wartość
zrównoważonego rozwoju firmy będzie miała kluczowe znaczenie dla przyszłości ich firm, a
72 % wierzy, że „marka, zaufanie i reputacja” to najważniejsze trzy wskaźniki prowadzące do
tego rozwoju16. Polskie badania wskazują, że zdecydowana większość menedżerów
największych polskich firm zna koncepcję odpowiedzialnego biznesu. Dla większości z nich
jej fundamentem jest przestrzeganie norm etycznych w działalności firmy oraz regularne i
sprawiedliwe wynagradzanie pracowników17.
9 Bowen H.: op.cit. 10 Committee for Economic Development: Social responsibilities of business corporations, 1971, www.ced.org,
11.08.2012. 11 ONZ: Agenda 21, www.un.org, 1992; ONZ: Deklaracja Sztokholmska. Uchwała Konferencji Sztokholmskiej z
dnia 14.06.1972 r., dotycząca naturalnego środowiska człowieka, www.un.org, 1972. 12 Brundtland H.: Our Common Future. Report of the World Commission on Environment and Development.
96th plenary meeting, 1987, www.un.org/documents/ga/res/42/ares42-187.html. 13 Komisja Europejska: Promoting a European Framework for Corporate Social Responsibility, Green Paper.
Bruksela, 18.07.2001, ec.europa.eu. 14 Komisja Europejska: Odnowiona strategia europejska CSR na lata 2011-2014 (A renewed EU strategy 2011-
14 for Corporate Social Responsibility). KE, Bruksela, 25.10.2011, ec.europa.eu. 15 ONZ: The 2030 Agenda for Sustainable Development 17 Wyzwań Zrównoważonego Rozwoju. Szczyt
Zrównoważonego Rozwoju ONZ 25-27.09.2015, www.un.org/ sustainabledevelopment, 2015. 16 Lacy P., Cooper T., Hayward R., Neuberger L.: A New Era of Sustainability. UN Global Compact-Accenture
CEO Study, 2010. 17 Forum Odpowiedzialnego Biznesu: Odpowiedzialny Biznes w Polsce. Raport Forum Odpowiedzialnego
Biznesu, Warszawa 2010; Raport AmCham na temat społecznej odpowiedzialności biznesu,
170 S. Jarosławska-Sobór
2. Metodologia Badawcza
W artykule omówiono wyniki pracy badawczej, dotyczącej diagnozy funkcjonowania
CSR w przedsiębiorstwach wysokiego ryzyka społecznego, jakimi niewątpliwie są kopalnie
węgla kamiennego. Celem pracy było opracowanie studium socjologicznego nt. faktycznego
stanu społecznej odpowiedzialności w polskim górnictwie węgla kamiennego, jako podstawy
funkcjonowania przedsiębiorstwa w otoczeniu społecznym na przykładzie spółek górniczych
i kopalń węgla kamiennego. Badania takie nie były do tej pory w Polsce przeprowadzane.
Metodologia zadania badawczego obejmowała zróżnicowany zestaw narzędzi
analitycznych pozwalający na opracowanie kompletnego studium CSR w górnictwie węgla
kamiennego. W badaniach dominowały metody jakościowe: 25 wywiadów pogłębionych
(IDI) z przedstawicielami spółek węglowych i kopalń oraz ekspertami społecznymi, studium
przypadku dotyczące kwestii odpowiedzialności pracodawcy wobec rodziny w aspekcie braku
bezpieczeństwa pracy. Metody jakościowe wsparte zostały metodami ilościowymi,
potwierdzającymi lub falsyfikującymi stawiane tezy. Dobór próby badawczej opierał się na
doborze celowym. Badania ilościowe obejmowały danych i statystyk wynikających z analizy
krytycznej dokumentów zastanych znajdujących się w archiwach spółek objętych badaniami,
projektów zrealizowanych w Głównym Instytucie Górnictwa w latach 1997-2012, raportów
Najwyższej Izby Kontroli, raportów Ministerstwa Gospodarki oraz innych dokumentów
władz ustawodawczych.
Obszar badawczy niniejszej pracy stanowiła branża polskiego górnictwa węgla
kamiennego. Wg. stanu na dzień 1.01.2015 r. sektor ten skupiał: 4 spółki węglowe: Kompanię
Węglową SA, Katowicki Holding Węglowy SA, Jastrzębską Spółkę Węglową SA (do tych
trzech spółek należy 25 kopalń węgla kamiennego) i Południowy Koncern Węglowy SA,
którego 2 zakłady górnicze prowadzą eksploatację głównie na potrzeby własnej energetyki;
samodzielną kopalnię-spółkę LW Bogdanka SA; samodzielną kopalnię KWK „Kazimierz
Juliusz” oraz trzy kopalnie prywatne: Zakład Górniczy Siltech , Przedsiębiorstwo Górnicze
Silesia, PPHU „Eko-plus”.
3. Wyniki Badań
Główny problem badawczy stanowiła odpowiedzialność w biznesie jako koncepcja
działania, w obrębie której kształtują się relacje kopalń i spółek węglowych z otoczeniem.
Powstaje bowiem pytanie, czy CSR przyczynia się do zmiany roli i odpowiedzialności
przedsiębiorstwa w obecnej strukturze społecznej.
www.amcham.com.pl, 2010.
CSR w polskim górnictwie... 171
Przeprowadzone badania pozwoliły wskazać, że na kształt ten największy wpływ wywarły
przede wszystkim: historia i tradycja w kierowaniu się zasadami zgodnymi ze społeczną
odpowiedzialnością, poziom poczucia odpowiedzialności wśród kadry zarządzającej za
podejmowane działania i decyzje oraz priorytety działalności spółek górniczych. Duże
znaczenie we współczesnym społeczeństwie ma też poziom społecznej akceptacji dla
prowadzonej działalności przedsiębiorstwa, a dla kopalni jest to jeden z bazowych czynników
wpływu otoczenia na organizację.
Przedmiotem badań były takie obszary społecznej odpowiedzialności, jak: ogólna wiedza
na temat CSR i indywidualne pojmowanie „odpowiedzialności” przez respondentów, relacje z
pracownikami, przedsięwzięcia w obszarze ochrony środowiska, relacje z klientami, relacje z
otoczeniem społecznym. W konsekwencji przeprowadzonych rozważań można postawić było
tezę w jakiej formie funkcjonuje CSR w polskim górnictwie i jakie uwarunkowania wpłynęły
na jego dzisiejszy kształt.
3.1. Historia i tradycja w kierowaniu się zasadami zgodnymi ze społeczną
odpowiedzialnością
Eksploatacja złóż kopalin od zawsze dostarczała surowców mineralnych niezbędnych w
życiu codziennym, zapewniając zrównoważone i bezpieczne funkcjonowanie społeczności.
Wydobycie węgla na Śląsku pozwoliło na wyksztalcenie fachowców nowego rzemiosła. Żeby
zachęcić pracowników do podejmowania się tej roli nadano wiele przywilejów „wolności
górniczych”, która ukształtowała późniejszą specyfikę tej branży. „Wolność górnicza”
powstała na podstawie obowiązującego w Europie prawa „ius regale”, mówiącego, że
wszystko co znajduje się w ziemi stanowi własność króla18. Między innymi ten przywilej
określił, że górnicy stawiani byli wyżej w hierarchii społecznej.
Niebezpieczny charakter pracy kształtował jednocześnie osobowość i charakter pokoleń
ludzi pracujących w górnictwie, ucząc ich szacunku dla sił natury i wykonywanego zawodu,
ale też uzmysłowiając, jak ważna jest wzajemna zależność człowieka w zespole. Ten
charakter solidarności zawodowej pozwolił na uksztaltowanie się pojęcia „górniczej braci”.
To również w górnictwie, jako pierwszej branży przemysłowej, powstały pierwsze prawnie
usankcjonowane zapisy socjalne, ujęte w Ordunku Górnym, pierwszej powszechnej ustawie
górnicza dla Śląska, wprowadzonej w XVI w. roku przez księcia Jana Opolskiego. Pojawił się
w nim rm.in. zapis oznaczający obowiązek odkładania pewnej części swego wypracowanego
wynagrodzenia na wspólne wydatki o charakterze socjalny, usankcjonowany następnie
poprzez działalność spółek brackich, które miały charakter inicjatyw oddolnych i były
tworzone przez samych górników. Z kas brackich udzielano m.in zasiłków na żywność,
lekarstwa, pogrzeby19. Działania, wpisujące się w formy społecznej odpowiedzialności
18 Piernikarczyk J.: Historia górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku. Śląski Związek Akademicki, Katowice
1933. 19 Ibidem.
172 S. Jarosławska-Sobór
prowadził również Fundusz Wolnych Kuksów20, z którego przeznaczane były środki na cele
społeczno-kulturalne (kuksy szkolne, szpitalne, kościelne, dobroczynne, kasy ubogich itp.)21.
Działalność filantropijną prowadzili również śląscy magnaci przemysłowi, jak Karol
Godula, który zbudowali domy mieszkalne dla swoich robotników i wprowadził bezpłatną
opiekę lekarską, Guido Henckel von Donnersmarck, założyciel fundacji edukacyjnej Fürst
Donnersmarck-Stiftung22, czy spółka Georg von Giesches Erben (Spadkobiercy Gieschego),
która wybudowała dla górników do dziś dzień podziwiane katowickie osiedla Giszowiec i
Nikiszowiec. Taka koncentracja przestrzenna ludności umacniała więzi i poczucie
identyfikacji grupowej23.
Okres PRL był czasem, kiedy status materialny i społeczny zawodu górnika był w
dalszym ciągu bardzo wysoki. W 1949 Rada Ministrów uchwaliła Kartę Górnika, specjalne
przywileje dla pracowników przemysłu węglowego, obejmujące przede wszystkim
wcześniejsze uprawnienia emerytalne i wyższe świadczenia, dłuższe urlopy, dodatkowe
wynagrodzenia kwartalne za regularne uczęszczanie do pracy, różnego rodzaju prawa
honorowe24. Górnictwo węgla kamiennego dysponowało dużymi funduszami przeznaczanymi
na finansowanie działalności socjalnej i bytowej swoich pracowników i ich rodzin. W
połowie lat 80-tych kopalnie świadczyły w tym obszarze trzykrotnie więcej na rzecz swoich
pracowników, niż inne zakłady tzw. gospodarki uspołecznionej25. Okres restrukturyzacji
górnictwa sytuację tę zaburzył i zburzył. Szczególną funkcją społecznej odpowiedzialności
we współczesnych czasach jest więc też zmiana wizerunku i społecznej akceptacji dla
działalności górniczej również lokalnych społeczności.
3.2. Poczucie odpowiedzialności za podejmowane działania i decyzje a priorytety
działalności firmy
Pojęcie „odpowiedzialności” nie ma jednoznacznej interpretacji w badanych podmiotach.
Większość respondentów kojarzyła je ze znanymi im standardami w zakresie CSR. Tylko
jeden z respondentów odnosił to pojęcie do warstwy aksjonormatywnej. O sile
przedsiębiorstwa, między wieloma czynnikami, takimi jak wiedza czy kwalifikacje świadczy
także osobiste poczucie odpowiedzialności za sukces organizacji, a więc ludzie trwale
związani z firma i jej misją26. Na pytanie, czy w danym przedsiębiorstwie zdefiniowane są
20 Był to jedyny w Polsce górniczy fundusz, złożony z części kuksów (współczesnych udziałów) każdego
gwarectwa (czyli dzisiejszej spółki węglowej). 21 Jaros J.: Zarys dziejów górnictwa węglowego. PWN, 1975. 22 Kuzio-Podrucki A.: Henckel von Donnersmarckowie. Kariera i fortuna rodu. PPHU Rococo-Radzionków,
Bytom 2003. 23 Świątkiewicz W.: Miejskie społeczności lokalne Górnego Śląska”, [w:] Wódz K. (red.): Przestrzeń –
środowisko społeczne – środowisko kulturowe. Uniwersytet Śląski, Katowice 1992. 24 Uchwala Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1949 r. 25 Mitręga M.” Pomoc społeczna a restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego, [w:] Lipowicz I. (red.):
Dylematy społeczne i gospodarcze starego regionu przemysłowego. Wnioski dla parlamentu. Wydawnictwo
sejmowe, Warszawa 1996. 26 Rybak M.: Zarządzanie kapitałem ludzkim a kluczowe kompetencje, [w:] Rybak M. (red.): Kapitał ludzki a
konkurencyjność przedsiębiorstw. Poltext, Warszawa 2003.
CSR w polskim górnictwie... 173
wartości firmy respondenci przyznali, że tak, przy czym w większości są one
nieskodyfikowane, stąd trudno było respondentom określić od kiedy są stosowane i jaka jest
ich ocena praktycznego „stosowania” tych wartości: Wiemy, że pewne wartości obowiązują.
One są przekazywane ustnie przez Prezesa, ( …) ale nie spisane. (przedstawiciel spółki). W
większości badanych przypadków respondenci odpowiadali, że czują się odpowiedzialni za
podejmowane decyzje a kluczowe wartości kopalni to: pracownicy, bezpieczeństwo pracy,
ochrona środowiska, orientacja na klienta, aktywność wśród społeczności lokalnej,
efektywność operacyjna i inwestycyjna. Co ciekawe jeden respondent podkreślił, że wartości
firmy są stosowane w jego kopalni od początku istnienia przedsiębiorstwa, a wartością tą jest
Plan Techniczno-Ekonomiczny, podstawowy finansowy element procesu zarządzania
przedsiębiorstwem górniczym.
W dwóch spółkach (KHW i LW Bogdanka) wartości spisane były w formie kodeksu
etycznego. Z analizy dokumentów wewnętrznych organizacji wynikało jednak, że wszystkie
spółki mają określone wartości wpisane w strategię rozwoju i zarządzania spółką. Większość
respondentów reprezentujących spółki uważała, że ich pracownicy znają wartości firmy i
zasady postępowania, wymieniając narzędzia, za pośrednictwem których starali się z tym
przekazem dotrzeć do pracowników. Przede wszystkim były to szkolenia, zarządzenia
wewnętrzne, akty wykonawcze systemu zarządzania jakością, spotkania z kierownictwem,
wewnętrzne środki komunikacji.
Trzech respondentów na 18 badanych nie było w stanie określić, czy ich spółka posiada
jakikolwiek system wartości i czy takie określenie w ogóle funkcjonuje w ich
przedsiębiorstwie. Również eksperci nie byli w stanie wskazać czy są w życiu
przedsiębiorstwa górniczego oraz czy pracownicy kopalń znają takie zasady. W dwóch
badanych spółkach funkcjonował Kodeks Etyczny i Poradnik Antykorupcyjny.
Niestety nawet funkcjonowanie skodyfikowanych systemów wartości nie chroni przed
negatywnymi działaniami pracowników. Wybuchające afery korupcyjne wyraźnie wpływają
na społeczną ocenę branży. Tezę o negatywnym wizerunku branży górniczej potwierdzają
badania sondażowe opinii publicznej przeprowadzone przez Marketing Research Group dla
Dziennika Zachodniego w listopadzie 2011 roku, gdzie na pytanie wielokrotnego wyboru „z
czym najbardziej kojarzy się górnictwo?” 59,8% badanych odpowiedziało, że z
niebezpieczeństwem i wypadkami, 46,0% ze szkodami górniczymi, 29,3% z dobrobytem, a
25,8% ze strajkami27. Problemem w budowaniu zaufania jest etyczny wymiar działania
przedsiębiorstwa, naruszany „aferami węglowymi”, niszczącymi wizerunek branży jako
wiarygodnego partnera biznesowego. Można zatem stwierdzić, że w relacjach transakcyjnych
pomiędzy przedsiębiorstwem górniczym a jego klientami, na wytworzenie określonego
poziomu zaufania między stronami wpływają zarówno wzajemne korzyści osiągnięte w
27 Stadler K.: Górnictwo i co dalej? – szok przeszłości, czyli stało się jutro? Konferencja Górnictwo 2011,
Katowice, 15.12.2011.
174 S. Jarosławska-Sobór
wyniku współpracy, ale też wieloletni charakter współpracy. Jej jakość i poziom wspierany
jest przez szereg kontaktów nieformalnych.
Zdecydowanym priorytetem dla branży górniczej jest zdecydowanie bezpieczeństwo
pracowników, zarówno w formie deklarowanej, jak i faktycznej. Każdy z badanych
respondentów uznał, że jego przedsiębiorstwo posiada odpowiednie rozwiązania dotyczące
zdrowia, bezpieczeństwa i opieki socjalnej dla pracowników, zapewniające odpowiedni
poziom bezpieczeństwa pracy. Standardy te w ciągu ostatnich 10-20 lat uległy zdecydowanej
poprawie, co potwierdzają dane na temat wypadkowości. Wynika to przede wszystkim z
rozwoju nowych technologii i stosowania nowocześniejszych urządzeń technicznych, ale też
sprawniejszych rozwiązań organizacyjnych, w tym również stosowania systemów
motywacyjnych za bezpieczna pracę28.
3.3. Poziom społecznej akceptacji
Badani respondenci przyznawali, że korzyści jakie odnoszą firmy w kierowaniu się
określonymi standardami etycznym to przede wszystkim kwestie wizerunkowe. Wyniki
badania ilościowego realizowanego w ramach projektu „Współpraca międzysektorowa na
rzecz CSR na Śląsku” w 2012 roku również wskazują na fakt, że dobro lokalnej społeczności
jest jednym z najczęściej wymienianych elementów składających się na rozumienie terminu
społeczna odpowiedzialność przez przedstawicieli śląskiego biznesu. Jednocześnie w tym
samym badaniu 50,36% przedsiębiorców wskazuje, na swoje zaangażowanie we współpracę z
lokalną społecznością29.
Przedsiębiorstwa górnicze jako głównego interesariusza swoich działań lokalnych uznają
samorządy. Fakt ten wynika z przełożenia na uwarunkowania prawne, bowiem zgodnie z
Prawem Geologicznym i Górniczym eksploatacja górnicza prowadzona na danym obszarze
wymaga zaopiniowania planu eksploatacji przez jednostkę samorządu terytorialnego, a te
muszą z kolei uwzględniać takie informacje w swoich planach zagospodarowania
przestrzennego30. Ten obszar współpracy z lokalną społecznością jest jednocześnie pełen
wielu napięć, co jest konsekwencją faktu istnienia szkód górniczych i sposobu ich likwidacji.
Wszystkie badane przedsiębiorstwa górnicze deklarowały, że prowadzą eksploatacje w taki
sposób, by była jak najmniej szkodliwa dla obiektów budowlanych na powierzchni obszaru
eksploatacyjnego. Rocznie kopalnie notują od kilkudziesięciu (LW Bogdanka) do kilkuset
(KW SA) zgłoszeń szkód górniczych, a kwoty przeznaczone na likwidację szkód liczone są w
setkach milionów złotych. Ok. 80-90 % szkód górniczych załatwianych jest poprzez ugody z
właścicielami nieruchomości.
28 Jarosławska-Sobór S.: Odpowiedzialna kopalnia. Społeczna odpowiedzialność biznesu w polskim górnictwie
węgla kamiennego. Główny Instytut Górnictwa, Katowice 2014. 29 Forum Odpowiedzialnego Biznesu: Wyniki badania ilościowego realizowanego w ramach projektu
„Współpraca międzysektorowa na rzecz CSR na Śląsku”. Maj 2012, www.fob.pl. 30 Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze, Dz.U. 2011, nr 163, poz. 981.
CSR w polskim górnictwie... 175
Badania prowadzone w Polsce od 2000 roku, w tym również badania prowadzone przez
Główny Instytut Górnictwa wykazały, że dla mieszkańców gmin górniczych szkody górnicze
są najbardziej uciążliwym efektem eksploatacji31. Dysonans w odbiorze sposobu załatwiania
spraw szkód górniczych przez kopalnię bierze się przede wszystkim z faktu zaliczania danego
uszkodzenia do kategorii szkód górniczych lub też ze sposobu oszacowania szkody. Zdaniem
części badanych ekspertów takie problemy wynikają przede wszystkim z umiejętności
współpracy pomiędzy poszczególnymi kopalnią a jej interesariuszami. Za sformalizowaną
formę dialogu społecznego można uznać działanie Zespołów Porozumiewawczych ds. oceny
wpływów eksploatacji górniczej pod terenami miasta/gminy, powoływanych przez Prezesa
Wyższego Urzędu Górniczego przy właściwym dla danej sprawy Okręgowym Urzędzie
Górniczym, skupiające przedstawicieli kopalń, spółek węglowych, jednostek samorządu
terytorialnego oraz innych zainteresowanych aktorów życia lokalnego. Działania zespołów
były z reguły pozytywnie oceniane w badanym środowisku.
4. Wnioski
Analiza materiału badawczego pozwoliła na stwierdzenie że kopalnie i spółki węglowe
nie wykorzystują w swej działalności strategicznego CSR. Nie potwierdziła się ona tylko w
przypadku dwóch spółek: Jastrzębskiej Spółki Węglowej SA i LW Bogdanka S.A., które
mają opracowaną strategię CSR oraz przyjęte do niej wskaźniki i dostosowane działania. Oba
przedsiębiorstwa są spółkami notowanymi na Giełdzie Papierów Wartościowych, stąd
wnioskować można, że działania takie podyktowane były wejściem na polski rynek
kapitałowy, gdzie odpowiedzialne inwestowanie (Socially Responsible Investing), w równym
stopniu dążące do maksymalizacji zysku co do osiągnięcia dobra społecznego, staje się coraz
częściej jednym z mierników oceny atrakcyjności inwestycyjnej. Na podstawie badań
opracowana została mapa stanu funkcjonowania paradygmatu CSR w polskim górnictwie
węgla kamiennego (tab. 1), gdzie poziom odpowiedzialności wyznaczyło wiele zmiennych,
warunkujących lub przyczyniających się do istnienia sprzeczności w praktyce „górniczego”
CSR.
Pozwala to zrozumieć sposób kształtowania się opisywanego zagadnienia. Badania
wskazały też na główne przeszkody w kierowaniu się ideą społecznej odpowiedzialności w
działalności operacyjnej przedsiębiorstw górniczych. Były to przede wszystkim takie czynniki
jak: brak wiedzy na temat CSR, brak funduszy, brak świadomości na różnych szczeblach
zarządzania, obawy załogi, pragnienie szybkiego zysku, narzucone wskaźniki produkcyjne,
źle pojmowane idee CSR.
31 Ocena kosztów szkód górniczych z uwzględnieniem aspekty społecznego. Projekt badawczy własny. GIG,
2003.
176 S. Jarosławska-Sobór
Kopalnie i spółki węglowe stosują ograniczony zakres instrumentów CSR, co w
większości przypadków jest konsekwencją niskiego poziomu wiedzy na temat konkretnych
narzędzi i standardów CSR oraz małego zaangażowania w ich wdrażanie. Brak osób lub też
zespołów odpowiedzialnych za CSR w połowie badanych spółek górniczych powoduje duże
rozproszenie informacji na ten temat w zarządzaniu przedsiębiorstwem górniczym, a co za
tym idzie brakiem skutecznej komunikacji społecznej. Wszystkie kopalnie i spółki widzą
jednak potrzebę wdrażania idei CSR do działalności biznesowej, głównie z powodów
wizerunkowych (kopalnia widziana jako solidny partner oraz dobry pracodawca), ale też
ekonomicznych (mniejsze koszty związane np. z uciążliwością środowiskową kopalni).
Jakość tego działania jest uwarunkowana w wielu przypadkach aktualną sytuacją prawno-
finansową, ale też poziomem zaangażowania kadry kierowniczej, co z pewnością stanowi
wyzwanie dla dzisiejszych menedżerów i sposobu zarządzania przedsiębiorstwem górniczym.
Tabela 1
Mapa stanu funkcjonowania paradygmatu Społecznej Odpowiedzialności Biznesu
w polskim górnictwie węgla kamiennego
Przedsię-
biorstwo
Stra-
tegia
CSR
Ele-
menty
CSR
w stra-
tegii
firmy
Opisa-
ne cele
CSR
Wskaź-
niki
działań
CSR
Mapa
inte-
resa-
riuszy
firmy
Rapor-
towanie
społecz-
ne
Działania w obszarze
Środo-
wisko
Praco-
wnicy
Kli-
enci
Spo-
łeczne
Kompania
Węglowa
SA
- + - - - - + + + +
Jastrzę-
bska
Spółka
Węglowa
SA
+ + + + + + + + + +
Katowicki
Holding
Węglowy
SA
- + + - - - + + + +
LW
Bogdanka
SA
+ + + + + + + + + +
TAURON
Wydoby-
cie SA
+ + + + + + + + + +
PG Silesia
Sp. z o.o.
- + + - - + + + +
ZG
"SILTECH"
Sp. z o.o.
Brak
danych
Brak
danych
Brak
danych
Brak
danych
Brak
danych
Brak
danych
Brak
danych
Brak
danych
Brak
danych
Brak
danych
Przedsię-
biorstwo
EKO-
PLUS
Sp. z o.o.
Brak
danych
Brak
danych
Brak
danych
Brak
danych
Brak
danych
Brak
danych
Brak
danych
Brak
danych
Brak
danych
+
Źródło: opracowanie własne.
CSR w polskim górnictwie... 177
Bibliografia
1. Bowen H.: Social Responsibility of the Businessman. Harper & Row, New York 1953.
2. Brundtland H.: Our Common Future. Report of the World Commission on Environment
and Development. 96th plenary meeting, 1987, www.un.org/documents/ga/res/42/ares42-
187.html.
3. Carnegi A.: The Gospel of Wealth, 1889, www.swarthmore.edu.
4. Carroll A.B.: A three-dimensional conceptual model of corporate social performance.
“Academy of Management Review”, Vol. 4, 1979.
5. Committee for Economic Development: Social responsibilities of business corporations,
1971, www.ced.org, 11.08.2012.
6. Dahlsrud A.: How corporate social responsibility is defined: an analysis of 37 definitions.
“Corporate Social Responsibility and The Environmental Protection”, Vol. 15, Iss. 1,
2006.
7. Drucker P.: The changing world of the executive, 2010; Drucker P.F.: A new look at
corporate social responsibility, 1984, [za:] Hesselbein F.: How Did Peter Drucker See
Corporate Responsibility? 09.06.2010, www.hbr.org.
8. Forum Odpowiedzialnego Biznesu: Odpowiedzialny Biznes w Polsce. Raport Forum
Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2010.
9. Forum Odpowiedzialnego Biznesu: Wyniki badania ilościowego realizowanego w ramach
projektu „Współpraca międzysektorowa na rzecz CSR na Śląsku”. Maj 2012, www.fob.pl.
10. Freeman R.: Strategic Management: A Stakeholders approach. Pitman Publish, Boston
1984.
11. Gasparski W.: Biznes, etyka, odpowiedzialność. PWN, Warszawa 2012.
12. Griffin R.W.: Podstawy zarządzania organizacjami. PWN, Warszawa 2004.
13. Jan Paweł II: Encyklika Centesimus annus, IV, 35, [w:] Encykliki Ojca Świętego Jana
Pawła II, 1991.
14. Jaros J.: Zarys dziejów górnictwa węglowego. PWN, 1975.
15. Jarosławska-Sobór S.: Odpowiedzialna kopalnia. Społeczna odpowiedzialność biznesu w
polskim górnictwie węgla kamiennego. Główny Instytut Górnictwa, Katowice 2014.
16. Komisja Europejska: Odnowiona strategia europejska CSR na lata 2011-2014 (A renewed
EU strategy 2011-14 for Corporate Social Responsibility). KE, Bruksela, 25.10.2011,
ec.europa.eu.
17. Komisja Europejska: Promoting a European Framework for Corporate Social
Responsibility, Green Paper. Bruksela, 18.07.2001, ec.europa.eu.
18. Książe Jan Opolski, Ordunek Górny. 1528.
19. Kuzio-Podrucki A.: Henckel von Donnersmarckowie. Kariera i fortuna rodu. PPHU
Rococo-Radzionków, Bytom 2003.
178 S. Jarosławska-Sobór
20. Lacy P., Cooper T., Hayward R., Neuberger L.: A New Era of Sustainability. UN Global
Compact-Accenture CEO Study, 2010.
21. Leon XIII: Encyklika Rerum novarum. O kwestii socjalnej, II, I, 1d. Warszawa 2001.
22. Lord E.W.: The Fundamentals of Business Ethics. The Ronald Press Company, New York
1926.
23. McGuire J.W.: Business and Society. McGraw-Hill, New York 1963.
24. Mitręga M.” Pomoc społeczna a restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego, [w:]
Lipowicz I. (red.): Dylematy społeczne i gospodarcze starego regionu przemysłowego.
Wnioski dla parlamentu. Wydawnictwo sejmowe, Warszawa 1996.
25. Ocena kosztów szkód górniczych z uwzględnieniem aspekty społecznego. Projekt
badawczy własny. GIG, 2003.
26. ONZ: Agenda 21, www.un.org, 1992.
27. ONZ: Deklaracja Sztokholmska. Uchwała Konferencji Sztokholmskiej z dnia 14.06.1972
r., dotycząca naturalnego środowiska człowieka, www.un.org, 1972.
28. ONZ: The 2030 Agenda for Sustainable Development 17 Wyzwań Zrównoważonego
Rozwoju. Szczyt Zrównoważonego Rozwoju ONZ 25-27.09.2015, www.un.org/
sustainabledevelopment, 2015.
29. Piernikarczyk J.: Historia górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku. Śląski Związek
Akademicki, Katowice 1933.
30. Porter M.E., Kramer M.R.: Filantropia przedsiębiorstwa jako źródło przewagi
konkurencyjnej, [w:] Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa. Helion, Gliwice
2007.
31. Raport AmCham na temat społecznej odpowiedzialności biznesu, www.amcham.com.pl,
2010.
32. Rybak M.: Zarządzanie kapitałem ludzkim a kluczowe kompetencje, [w:] Rybak M.
(red.): Kapitał ludzki a konkurencyjność przedsiębiorstw. Poltext, Warszawa 2003.
33. Stadler K.: Górnictwo i co dalej? – szok przeszłości, czyli stało się jutro? Konferencja
Górnictwo 2011, Katowice, 15.12.2011.
34. Świątkiewicz W.: Miejskie społeczności lokalne Górnego Śląska”, [w:] Wódz K. (red.):
Przestrzeń – środowisko społeczne – środowisko kulturowe. Uniwersytet Śląski, Katowice
1992.
35. Uchwala Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1949 r.
36. Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze, Dz.U. 2011, nr 163, poz.
981.
37. Weber M.: Etyka protestancka a duch kapitalizmu. 1905.