Masterproef
De zogenaamde Katharenburchten in
Zuid-Frankrijk.
Een geo-archeologische benadering.
Kim Aerts
20043832
Master archeologie
Prof. Dr. J. De Meulemeester
Academiejaar 2007-2008
2
Voorwoord
Toen de obligate vraag werd gesteld om een onderwerp op te geven voor het eindwerk, was
de keuze voor mij snel gemaakt. De gezinsreizen naar het zuiden van Frankrijk gaan vaak
door in de Languedoc, een streek die dankzij heel wat kastelen rijkelijk voorzien is van
historische pracht. De vraag waarom deze kastelen ook wel de kastelen van de katharen
genoemd worden, heeft me altijd al geïntegreerd. Waren ze voor of door de katharen
gebouwd? Wat verklaart hun bijzondere ligging, meer bepaald op plaatsen die allesbehalve
gemakkelijk te bereiken zijn? Het uitzicht die ze hebben en zelf bieden is alleszins
adembenemend en dit kan, naar ik altijd al heb vermoed, alleen maar het gevolg zijn van een
boeiende hap geschiedenis.
Het doel van deze thesis is daaruit voortgevloeid. Ik verbond mij ertoe een verfijnd beeld te
verkrijgen van de kastelen der katharen, zowel in een historische als landschappelijke context.
De aftrap gaf ik door verschillende boeken te lezen en daaruit een literatuurstudie te filteren
die de geschiedenis van elk kasteel in het vizier neemt. Een geografische dimensie volgde: de
studie van topografische kaarten liet toe om een grondige vergelijking te maken tussen de
hoogten waarop de kastelen zijn gebouwd en de omgeving. Dit kon in combinatie met een
viewshed analyse waarbij de zichtbaarheid van de kastelen extra verduidelijkt werd. Naarmate
het project vorderde, werd het me duidelijk dat de kastelen een strategische ligging hadden.
3
Dankwoord
Vooreerst wil ik prof. dr. J. De Meulemeester bedanken voor zijn goedkeuring bij mijn keuze
van onderwerp. Ik wou immers meer over de kastelen in Zuid-Frankrijk en hun omgeving te
weten komen en ben hem dus heel erkentelijk. Bij het geografische aspect wil ik zowel prof.
dr. P. De Maeyer en zijn assistent Ruben Maddens danken. Ze hebben me enorm geholpen bij
het maken van de viewsheds. Daarnaast wil ik D. Baudreu, mijn contact in Frankrijk,
bedanken bij het opsturen van de nuttige informatie. Verder wil ik ook mijn ouders, zus,
broer, schoonbroer en beste vriend bedanken, die mij aangemoedigd hebben wanneer het even
mis zat en bereid waren om mij van nuttige wenken te voorzien.
4
Abstract
This thesis tackles the so-called Cathar Castles, located in the South of France. These castles,
carrying with them a rich history, go back to the Middle Ages. Hereafter, they will be the
subject of an archeological and geographical study.
First and foremost, the various groups of inhabitants that occupied this part of France will be
discussed. Simultaneously a selection of aspects characterizing the Middle Ages will shortly
be revised. A thorough research of the Southern region of France follows, with special focus
on pinpointing the castles in the environment. Topics such as France’s geography, the castles’
location, the dominating plant and animal life and the various elements that typify a castle,
will be addressed. Next, every castle’s history is discussed along with the specific
architectural elements, never failing to embrace the typical mood of the Middle Ages. Apart
from the castles themselves, there are roads, channels and sort like factors that were important
for the creation and establishment of the castles. A geographic examination permits
qualitative assessment of the castles’ visibility. In order to support the intensive work invested
in all this, a lot of reading material was gathered and inspected. Charts and multiple maps
were studied with minute consideration.
In time it will become clear that the castle builders always preferred locations on high
altitude, thus allowing a broad outlook on the surrounding landscape and as a result of that,
some degree of exercisable control. Notwithstanding this strategically beneficial position,
most castles were eventually subdued. However, it were the various geographical changes,
especially border displacements, that functioned as the architect of their ultimate demise.
Keywords: Middle Ages, castles, Southern France
5
Abstrait
Ce travail de fin d'études porte sur les châteaux cathares situés dans le midi de la France. Ces
châteaux, qui emportent une riche histoire, datent déjà du Moyen Age. L'analyse suivant les
soumet à une étude archéologique et géographique.
Tout d'abord seront traités les différents peuples qui ont vécu dans cette région de la France.
Simultanément il sera donné un bref aperçu des différents aspects qui sont caractéristiques
pour le Moyen Age. Ensuite j'aborderai plus profondément le midi de la France, en prêtant
particulièrement attention à l'emplacement des châteaux dans l'espace. Il sera expliqué des
sujets tels que la localisation de la France, l'emplacement des châteaux, la faune et la flore
ambiantes et les caractéristiques de fond des châteaux. Après suivra une analyse de l'histoire
de chaque château ainsi que ses éléments architecturaux spécifiques. Chaque fois il est établi
un rapport avec l'atmosphère médiéval typique qui se fait ressentir à maintes reprises. Hors les
châteaux eux-mêmes, aussi les voies, les voies navigables et d'autres facteurs secondaires
jouent un rôle important lors de leur naissance et fondation. Grâce à une étude géographique il
est possible de juger qualitativement la visibilité des châteaux. En tant qu'appui des procès
d'études intensifs à ce sujet, beaucoup de matériel a été lu. Diverses cartes et plans ont été
étudiés de façon attentive et approfondie.
Tout cela peut démontrer que les constructeurs de châteaux ont toujours choisi des hauts lieux
afin de pouvoir intégrer et dominer entièrement le paysage et de pouvoir exercer un certain
contrôle. Malgré cette localisation stratégique et intéressante, la plupart des châteaux furent
conquis. Surtout les nombreux changements au plan géographique, en particulier les
glissements de frontière, annoncèrent définitivement leur déclin.
Mots-clés: Moyen Age, châteaux, France méridionale
6
Inhoudsopgave
Voorwoord..................................................................................................................................2
Dankwoord .................................................................................................................................3
Abstract.......................................................................................................................................4
Abstrait .......................................................................................................................................5
Inhoudsopgave............................................................................................................................6
1 Inleiding..............................................................................................................................9
2 Situering............................................................................................................................11
2.1 Tijd............................................................................................................................11
2.1.1 De Visigoten .....................................................................................................11
2.1.2 De Karolingen...................................................................................................12
2.1.3 De middeleeuwen .............................................................................................12
2.1.3.1 Economisch leven.........................................................................................12
2.1.3.2 Politieke leven ..............................................................................................13
2.1.3.3 Demografische groei.....................................................................................14
2.1.3.4 Standen/klassen en feodaliteit ......................................................................15
2.1.3.5 Wapens en rekrutering..................................................................................16
2.1.3.6 Steden ...........................................................................................................17
2.1.3.7 Katharen........................................................................................................17
2.1.4 Later..................................................................................................................19
2.2 Ruimte ......................................................................................................................19
2.2.1 De locatie van het bestudeerde gebied .............................................................19
2.2.2 Historische geografie ........................................................................................20
2.2.2.1 Grens.............................................................................................................21
2.2.3 Fauna en Flora ..................................................................................................24
2.2.3.1 Globaal beeld ................................................................................................24
2.2.3.2 Pollenonderzoek ...........................................................................................25
3 Archeologie ......................................................................................................................26
3.1 Algemene definitie van een kasteel ..........................................................................26
3.2 Kastelen in bestudeerde regio...................................................................................28
3.2.1 Aguilar ..............................................................................................................28
3.2.1.1 Geografische ligging.....................................................................................28
3.2.1.2 Geschiedenis .................................................................................................29
3.2.1.3 Bespreking van het kasteel ...........................................................................30
3.2.2 Lastours ............................................................................................................30
3.2.2.1 Geografische ligging.....................................................................................30
3.2.2.2 Geschiedenis .................................................................................................31
3.2.2.3 Archeologische opgravingen ........................................................................32
3.2.2.4 Bespreking van het kasteel ...........................................................................33
3.2.2.4.1 Cabaret....................................................................................................33
3.2.2.4.2 Surdespine (Fleur d’Espine) ...................................................................34
3.2.2.4.3 Quertinheux ............................................................................................34
3.2.2.4.4 Tour Régine ............................................................................................35
3.2.3 Montségur .........................................................................................................35
3.2.3.1 Geografische ligging.....................................................................................35
3.2.3.2 Geschiedenis .................................................................................................36
3.2.3.3 Bespreking van het kasteel ...........................................................................37
3.2.4 Peyrepertuse......................................................................................................39
7
3.2.4.1 Geografische ligging.....................................................................................39
3.2.4.2 Geschiedenis .................................................................................................40
3.2.4.3 Bespreking van het kasteel ...........................................................................41
3.2.4.3.1 Buitenste ommuring ...............................................................................41
3.2.4.3.2 Middelste ommuring...............................................................................42
3.2.4.3.3 De donjon ...............................................................................................42
3.2.5 Puilaurens .........................................................................................................42
3.2.5.1 Geografische ligging.....................................................................................42
3.2.5.2 Geschiedenis .................................................................................................43
3.2.5.3 Bespreking van het kasteel ...........................................................................43
3.2.6 Quéribus............................................................................................................45
3.2.6.1 Geografische ligging.....................................................................................45
3.2.6.2 Geschiedenis .................................................................................................45
3.2.6.3 Bespreking van het kasteel ...........................................................................46
3.2.6.3.1 De eerste ommuring................................................................................47
3.2.6.3.2 De tweede ommuring..............................................................................47
3.2.6.3.3 De derde ommuring ................................................................................47
3.2.6.4 Quéribus vandaag .........................................................................................48
3.2.7 Termes ..............................................................................................................48
3.2.7.1 Geografische ligging.....................................................................................48
3.2.7.2 Geschiedenis .................................................................................................49
3.2.7.3 Bespreking van het kasteel ...........................................................................50
3.2.8 Villerouge-Termenès ........................................................................................50
3.2.8.1 Geografische ligging.....................................................................................50
3.2.8.2 Geschiedenis .................................................................................................50
3.2.8.3 Bespreking van het kasteel ...........................................................................51
3.3 Architecturale elementen ..........................................................................................52
3.3.1 Bossage .............................................................................................................52
3.3.2 Schietgaten........................................................................................................52
3.3.3 Weergang..........................................................................................................52
3.3.4 Werpgat ............................................................................................................53
3.4 Overzicht van al de besproken kastelen ...................................................................53
4 Geografie ..........................................................................................................................53
4.1 De inbreng van de mens in het landschap ................................................................53
4.1.1 De invloed van de Romeinse beschaving .........................................................53
4.1.2 De middeleeuwen .............................................................................................54
4.1.3 Na de middeleeuwen ........................................................................................54
4.2 Transport...................................................................................................................54
4.2.1 De politieke ordening van de Romanisering ....................................................55
4.2.2 Middeleeuwen: achteruitgang tot de 10e eeuw.................................................55
4.2.3 De wederopbouw van transportnetwerken .......................................................56
4.3 Bespreking kaarten: viewshed ..................................................................................57
4.3.1 Aguilar ..............................................................................................................58
4.3.2 Lastours ............................................................................................................59
4.3.3 Montségur .........................................................................................................59
4.3.4 Peyrepertuse......................................................................................................60
4.3.5 Puilaurens .........................................................................................................60
4.3.6 Quéribus............................................................................................................60
4.3.7 Termes ..............................................................................................................61
4.3.8 Villerouge-Termenès ........................................................................................61
8
Besluit .......................................................................................................................................62
Bibliografie ...............................................................................................................................68
Boeken ..................................................................................................................................68
Elektronische bronnen ..........................................................................................................69
Topografische kaarten ..........................................................................................................69
Illustratie referenties .................................................................................................................70
Figuren..................................................................................................................................70
Tabellen ................................................................................................................................71
Illustraties .................................................................................................................................72
Figuren..................................................................................................................................73
Tabellen ................................................................................................................................98
9
1 Inleiding
Op de top van de berg staan de ruïnes van vroeger prachtige kastelen. Zij vormen meteen ook
het onderwerp van dit eindwerk, geïnspireerd door de interesse die tijdens eigen reizen in de
omgeving werd opgewekt. Wat we nu nog zien is niet het echte; het is slechts een schijn van
alles wat is gebeurd. De geschiedenis die erachter schuilt zal door middel van archeologische
onderzoeken de waarheid aan het licht brengen. Vele mensen die de kastelen zien, koppelen
meteen een wrange en moeilijke geschiedenis aan het lot van de katharen. Is deze reflex
terecht? Wat hebben deze mensen dan wel misdaan dat ze onder zoveel ellende zijn gebukt
gegaan? En waarom staan de kastelen waar ze staan? Is er naast het kasteel bovendien nog
iets anders te vinden op de bergen? Dit zijn slechts enkele vragen waarop de krijtlijnen van dit
eindwerk zijn uitgetekend. Literatuurstudie, kaartmateriaal en plattegronden hebben hierop
mede een antwoord gezocht. Om de kastelen te kunnen plaatsen, is het noodzakelijk hun
voorgeschiedenis te kennen en daarom worden in de situering in tijd de verschillende
volkeren besproken die de gronden in kwestie hebben bewandeld vanaf de 3e eeuw tot in de
middeleeuwen. Bij dit laatste tijdperk worden verschillende aspecten diepgaander toegelicht,
te weten de economie, de demografische groei, de politiek, de feodaliteit, wapens, steden en
natuurlijk ook de verschillende standpunten van de katharen. De vraag waarom ze de Kerk in
de weg stonden wordt in het verlengde hiervan behandeld. Vervolgens wordt Frankrijk in zijn
geografische context wat meer belicht om zo de kastelen beter te kunnen situeren. Het zuiden
van Frankrijk wordt, niet in het minst gekenmerkt door een enorme geografische complexiteit.
Zo heeft er doorheen de tijd dusdanig veel verschuiving van de grenzen plaatsgehad, dat het
beslist nodig is deze ook toe te lichten. De fauna en flora helpen natuurlijk een beeld te
vormen van hoe het is om in het zuiden te leven en geleefd te hebben. Pollenonderzoek
ondersteunt dit gegeven en gaat terug tot in het tijdvak van het Atlanticum, van 6000 v Chr.
tot 3000 v. Chr.
Het ontstaan van de kastelen wordt verder belicht met enkele voorbeelden van kastelen die
willekeurig werden geselecteerd. Deze worden één voor één besproken met aandacht voor de
geografische ligging, de vegetatie, de rivierlopen en de omliggende steden, die mee het beeld
kleuren dat men van de kastelen krijgt. Kennis van een bepaalde achtergrond, zoals die kan
worden opgedaan dankzij resten van vorige beschavingen, eerste vermeldingen en het
moment van de ondergang is hiervoor noodzakelijk. Pas hierna kan een vergelijkende studie
worden gemaakt, met inbegrip van de vraag of er gelijkenissen zijn met sommige kastelen qua
10
structuur of op het vlak van architecturale elementen. Al deze vragen worden toegepast op
Aguilar, Lastours, Montségur, Peyrepertuse, Puilaurens, Quéribus, Termes en Villerouge-
Termenès.
Het laatste deel gaat over de geografie. Hierbij worden de invloeden van de mens op het
landschap nader besproken, wat laat zien hoeveel van de veranderingen ook daadwerkelijk
door de mens aangericht zijn, onder andere door de aanleg van vele wegen, huizen en
dergelijke meer. De zichtbaarheid van elk kasteel is natuurlijk ook een reden waarom de
mensen in de middeleeuwen zich daar hebben gevestigd. De bewoning in de hoogte zorgde
niet alleen voor de geneugten van een strakke wind, maar ook voor een enorm uitzicht.
De bronnen die in dit werk gebruikt worden, zijn voornamelijk afkomstig uit de bibliotheken
van Gent. De meeste boeken zijn voldoende recent; sommige zijn iets ouder. Zolang deze
elkaar niet tegenspreken, is het nuttig om verschillende jaartallen met elkaar te combineren.
Wel is het spijtig dat de meeste relevante bronnen niet in België te vinden zijn, maar enkel in
Frankrijk. Daarbij was het noodzakelijk om relaties aan te knopen, waaronder D. Baudreu, die
voor ‘Centre d’archéologie Médiéval du Languedoc’ werkt, en zo de nodige informatie te
verkrijgen.
De bijgevoegde foto’s geven ook een betere visualisatie van de besproken kastelen.
Informatie van het Internet is echter niet altijd betrouwbaar, en derhalve is het gebruik van dit
medium tot het strikt noodzakelijke beperkt. Wel is het gebruik van het Internet nuttig om
duidelijke foto’s te vinden, aangezien ze in boeken vaak wazig worden afgebeeld en dus een
verkeerd beeld meegeven.
11
2 Situering
2.1 Tijd
In de volgende delen worden de verschillende culturen besproken die deel hebben uitgemaakt
van de Franse geschiedenis. Daarom wordt in deze paragraaf vooral ingegaan op de volkeren
die leefden in het zuiden van Frankrijk vanaf de 3e eeuw na Christus. Na de Romeinen waren
dit de Visigoten. Later de Karolingen om tot slot de verschillende aspecten van de
middeleeuwen aan te halen. Aangezien de kastelen ook in de middeleeuwen gesitueerd
kunnen worden, is het beter om de tijd waarin de voorkomen even verder uit de diepen.
2.1.1 De Visigoten
In de 4e en 5
e eeuw kwamen er heel wat volkeren afgezakt naar het Romeinse Rijk. De reden
hiervoor was niet altijd vijandelijk van aard, want volksverhuis door hongersnood of door
overbevolking vielen ook onder deze noemer. De voornaamste oorzaak was de migratie van
de Hunnen uit Mongolië. Opgejaagd sloegen de Visigoten op de vlucht en staken ze rond 375
de Donau over. Eenmaal bij de Romeinen gekomen, werden ze echter voor vijanden aanzien.
De kwalijke behandeling door de Romeinen leidde in 378 tot oproer. Theodosius I de Grote
kwam vervolgens aan de macht en herstelde de vrede. De Visigoten verkregen de status van
bondgenoten, ook wel foederati genoemd, en kregen Thracië en Macedonië als woonplaats
toegewezen. Vervolgens waren ze een onderdeel van het Romeinse leger, maar werden niet
betaald, waardoor ze in 401 Italië binnentrokken. Keizer Honorius weigerde echter te betalen,
wat opnieuw tot een opstand leidde. Bij de dood van de Romeinse veldheer Stilicho, lag de
weg naar Rome open. Het doel van de Visigoten was niet om Italië te veroveren, ze wilden
verder trekken naar het zuiden, naar Noord-Afrika (Nolen 2004, p.17). Hun vloot verging in
een storm waardoor Ataulf, koning van de Visigoten, naar het zuiden van Gallië trok. Hij was
getrouwd met Galla Placidia, de halfzuster van Honorius, die ze als gijzelaarster hadden
meegenomen. In ruil voor haar vrijlating kregen de Visigoten in 418 een grote hoeveelheid
graan en het recht zich als foederati in Aquitanië te vestigen. Hun rijk Septimanië, met als
hoofdstad Toulouse, bestond uit Roussillon, de Languedoc en de Camargue. In 507 leden ze
een nederlaag tegen de Franken bij Vouillé, waarbij hun leider stierf, en werden ze verder
naar het zuiden verdreven waarbij het gebied rond Narbonne evenwel in hun bezit bleef. De
12
verovering van Frankrijk door de Arabieren vanuit Spanje in 711 stond gelijk met het einde
van het Visigotische Rijk (Nolen 2004, p.18).
2.1.2 De Karolingen
Op 17 oktober 732 slaagde Karel Martel erin om de Arabieren bij Poitiers in Aquitanië te
verslaan. Bij de dood van zijn zoon Pepijn III de Korte in 768 werd het rijk verdeeld onder
zijn zonen Karolman en Karel. Toen Karolman in 771 stierf, kwam het rijk in handen van zijn
broer Karel de Grote, die daarop de machtigste koning uit de dynastie van de Karolingen
werd. Karel de Grote verdeelde zijn rijk in gouwen die dan telkens bestuurd werden door
afgevaardigden die graaf of hertog als titel hadden. Om het zuiden van het rijk te beschermen
tegen de nog steeds dreigende Arabieren, werd de Spaanse Mark gesticht. Karel de Grote zag
zijn rijk als persoonlijk bezit en verdeelde het over zijn drie zonen in 806. Maar na de dood
van Pepijn in 810 en Karel in 811, werd Lodewijk de Vrome in 814 alleenheerser. Hij was
niet zo krachtig om het rijk bijeen te houden en na enkele burgeroorlogen werd er in 843 met
het Verdelingsverdrag van Verdun beslist om het onder zijn drie zonen te verdelen (Figuur 1):
- Oost-Francië: Lodewijk de Duitser;
- Midden-Francië: Lotharius. Hij krijgt de keizerlijke titel;
- West-Francië: Karel de Kale.
Deze koningen verloren heel wat macht, zowel op politiek als militair vlak. Hierdoor stierven
in 917 de Karolingen uit en werd Hugo Capet, hertog van West-Francië, verkozen tot koning
van Frankrijk. Het Karolingische rijk was uiteengevallen in zelfstandige gebieden, waardoor
de graaf van Toulouse zelfs machtiger werd dan de koning (Nolen 2004, pp.25-27).
2.1.3 De middeleeuwen
De middeleeuwen lopen van 300 tot 1500. In de volgende paragrafen worden verschillende
aspecten belicht die betrekking hebben op deze periode.
2.1.3.1 Economisch leven
De mensen uit de 10e, 11
e en 12
e eeuw leefden voornamelijk van hun eigen landbouw
waarmee ze in hun eigen behoeften moesten voldoen aangezien het een overlevingseconomie
was. Met deze overlevingseconomie wordt bedoeld dat de groei van de bevolking gepaard
gaat met net voldoende voedsel die men via eigen arbeid verkrijgt. De landbouw bestaat
13
voornamelijk uit het verbouwen van graan, het telen van schapen en vee en andere essentiële
bronnen voor voedsel en drank (Brooke 1987, p.72). Men gebruikte ook een ploeg die zowel
de grond horizontaal als verticaal snijdt als nieuwe landbouwtechniek. Daarnaast
introduceerde men ook nog het drieslagstelsel dat een grotere opbrengst oplevert en dus ook
meer mensen kan voeden. Deze methode berust op een cyclus van twee gecultiveerde gronden
en een stuk braakliggende grond. (Boulanger 2002, p.143).
Op basis van de landbouw kon er een tweedeling gezien worden in Frankrijk. Het Noorden
gebruikte voornamelijk een open veldsysteem zoals in het Parijse bekken, terwijl in het
Zuiden de mensen de landbouwtechniek uit de Gallo-Romeinse periode uitbreidden. Deze
laatste techniek is gebaseerd op het gebruik van wijnstok, boomgewassen en andere niet-
graangewasproducten, maar is wel intensiever en belangrijker voor bijvoorbeeld de
graanproductie (Clout 1977, p.53). Dankzij de vooruitgang en nieuwe technieken in de
landbouw volgde een demografische groei, hetgeen gepaard ging met de aanleg van wegen,
markten en industriële activiteit. (Brooke 1987, p.1).
Naargelang de seizoenen heerste er in de zomer en zeker tijdens droge perioden een groot
watertekort. Dit was evenwel gemakkelijk op te lossen aangezien de Romeinen al eerder de
eerste irrigatiekanalen hadden gebouwd in lagere delen van de Rhône vallei. Velen waren
echter in verval geraakt tijdens de vroege middeleeuwen, maar de interesse in irrigatie komt in
de 11e en 12
e eeuw terug (Smith 1979, p.179).
Het eerste gekende, of bestaande, verslag van toestemming om rivierwater te gebruiken voor
irrigatie dateert rond 1104. In 1235 verleende de bisschop van Cavaillon totale bevoegdheid
aan de stedelingen om hun wijngaarden, bloemperken, weiden en dergelijke van water te
voorzien door middel van irrigatie. In het begin van de 13e eeuw werd 1000 hectare rond de
stad Avignon bevoorraad door water uit het Canal de l’Hôpital. Er was eveneens water
voorhanden voor het oostelijke en zuidelijke deel van de voorstad, maar ze werden van water
voorzien uit het kanaal dat bekend staat als Durançole (Smith 1979, p.179).
2.1.3.2 Politieke leven
De 10e eeuw kende een politieke herschikking. Het Middenrijk viel in deelrijken uiteen, met
onder andere het koninkrijk Provence, het koninkrijk Bourgondië en het koningrijk
14
Lotharingen. Aan het begin van de 10e eeuw werd het West-Frankenland opgesplitst. In het
Zuid-Westen vormden de graven van Toulouse het marktgraafschap Gothië, met als
kerngebied Languedoc en Roussillon, en de graven van Poitiers het hertogdom Aquitanië. In
het Noorden ontstonden belangrijke vorstendommen zoals dat van de graven van Vlaanderen,
de graven van Rouaan, die al snel het hertogdom Normandië vormden, en tot slot deze van de
afstammelingen van Robert de Sterke, in het grensgebied van Bretagne (Balmand 1996, p.
69).
2.1.3.3 Demografische groei
De bevolkingsstijging was mede te danken aan de ontwikkeling van de economische
bedrijvigheid. Hierdoor zetten men zich nog meer in voor het in cultuur brengen van
bosgrond, woeste gronden, drassige valleien en drooggelegde moerassen. Dankzij verbeterde
landbouwmethodes met een hoger rendement ligt dit aan de grondslag van verhoogde
graanproductie (Balmand 1996, p.71).
Tegen het einde van de 10e – begin 11
e eeuw verscheen er een vast patroon wat betreft
dorpstructuur, waarbij de woningen zich concentreerden rond een punt. Dit punt was meestal
een parochiekerk annex kerkhof. Op deze manier ontwikkelden er zich voor de poorten van de
bisschopsteden en rond burchten en abdijen voorstadjes en gehuchten, waar handwerklieden
en kooplieden werkten. Het grondgebied versnipperde steeds verder naarmate het feodale
stelsel zich uitbreidde. De Koninklijke macht, die al onder Filips I was gegroeid, nam vooral
toe onder Lodewijk VI de Dikke en Lodewijk VII de Jonge. De Capetingers, de opvolgers van
de Karolingers, gingen een meedogenloze strijd aan met het onafhankelijkheidsstreven van de
heren in hun domein, die ze een voor een tot gehoorzaamheid dwongen. Ze gingen profiteren
van de feodo-vazalistische betrekkingen: ze kwamen namelijk aan het hoofd te staan van de
leenpiramide, waarin de opperleenheer vazals onder zich staan had. De koning was immers
als enige de vazal van niemand behalve van God (Balmand 1996, p.71).
Dankzij het oudste bekende belastingsdocument kan er van de geschiedenis van Frankrijk een
betrekkelijk nauwkeurig beeld gevormd worden omtrent de rijksdemografie (Balmand 1996,
p.87). Na een hoogtepunt in de 13e eeuw stagneerde de bevolkingstoename meer en meer.
Vooral vanaf 1260 verliep de demografische groei trager en uiteindelijk steeg het
mensenaantal niet meer. Het einde van de kruistochten was eveneens in zicht. In het
15
binnenland leidden economische problemen tot heftige sociale onlusten in de noordelijke
steden. In 1302 versloegen de opstandige Vlaamse stadsmilities de Franse ridders bij Kortrijk
tijdens de Guldensporenslag. Daarna braken er in 1314-1315, na de dood van Filips de
Schone, bijna overal in het rijk opstanden van edelen uit. De rechtstreekse afstammelingen
stierven zonder enige directe erfgenaam (Balmand 1996, p.90).
De meeste steden in middeleeuws Frankrijk waren redelijk klein, met een bevolking die in de
honderden wordt geteld. In bijzonder dynamische centra rond grote abdijen werd uitzonderlijk
een aantal van vier- tot vijfduizend bereikt. In sommige opzichten waren de stedelijke
regelingen visueel gelijkaardig aan dorpen. Zij beschutten landbouwers en bevatten vaak
gebieden en weiden binnen hun muren. De stedelijke straten waren modderig en het vee liep
rijkelijk rond. De oogst bleef een belangrijke gebeurtenis in de jaarlijkse ronde van vele
middeleeuwse steden. Tegen de helft van de 13e eeuw bevat de stad minstens 80.000 mensen
en misschien zelfs tweemaal zo veel (Clout 1977, p.85).
Le Roy Ladurie heeft enkele fasen van de Bas-Languedoc in detail gebracht: na een
middeleeuwse demografische druk, gevolgd door een dramatische daling in de 14e en de 15
e
eeuw, herstelt de bevolking zich geleidelijk aan. In de 17e eeuw zijn er zelfs te veel mensen,
wat aanleiding gaf tot een streven naar hernieuwd evenwicht, dankzij nieuwe middelen die in
de 18e eeuw werden gebruikt (Clout 1977, p.60).
2.1.3.4 Standen/klassen en feodaliteit
De mensen die in de middeleeuwen leefden worden onderverdeeld in drie standen/klassen
(Mundy 1991, p.159):
- bellatores: zij die vechten, adel;
- oratores: zij die bidden, clerici;
- laboratores: zij die werken met hun handen, mensen/boeren.
Het middeleeuwse Europa werd gekenmerkt door een rolverdeling die de sociale status
bepaalt en het patroon van menselijke relaties vastlegt en beheerst door het leenstelsel of
feodaliteit (leenheer – leenman). In dit maatschappelijk stelsel nam het leengoed een centrale
plaats in. Het was te vergelijken met de beneficia in de tijd van de Karolingers. Zo verkregen
deze beneficiën meer en meer een erfelijk karakter (Balmand 1996, p.74). Het geven van
16
lenen krijgt een heel ander karakter. Voordien ontving men een beneficium omdat men een
dienst had bewezen. Thans bewijst men een dienst om een leengoed te verwerven of te
behouden. Dit heeft tot gevolg dat er hiërarchische verhoudingen ontstaan tussen, de suzerein
of leenheer die het leengoed gunt, en de vazal of leenman die het beneficium ontvangt. De
relaties tussen leenheer en leenman waren enkel voorbehouden voor de hogere klassen in de
middeleeuwse samenleving, namelijk de categorie van de strijders: de ridders. De ridderstand
stond ten dienste van de Kerk en was actief in de kruistochten (Balmand 1996, p.75).
Vanaf de 12e eeuw liep de scheidingslijn niet meer tussen de vrije en de onvrije, maar tussen
de adellijke en andere. De adel gingen op een besloten terrein wonen, namelijk in kastelen
(Balmand 1996, p.76). De heer die leefde in het kasteel had de macht en heel het platteland
wordt beheerst door het stelsel van heerlijkheden. De kasteelheer geniet rechten en
monopolies die de basis vormden van zijn inkomsten: rechtspraak, toezicht op wegen en
markten, het gebruik van molens en andere gemeenschappelijke voorzieningen, corvees voor
het onderhoud van de vestiging, diverse geldelijke bijdragen, zoals de taille-belasting,
enzovoort (Balmand 1996, p.77). Naast de kastelen werden er ook tal van kloosters
opgetrokken in de 10e eeuw. In de 12
e eeuw telde Frankrijk reeds zo’n achthonderd van deze
kloosters (Balmand 1996, p.79).
2.1.3.5 Wapens en rekrutering
Tijdens de 12e eeuw was het krachtigste gebouw voor oorlogsvoering het kasteel, en de
belangrijkste ontwikkeling in militaire technologie tijdens deze periode bestond in de
architectuur van de kastelen en de techniek van hun vernietiging, voornamelijk het
belegeringsambacht. In de 10e eeuw bestonden de vestigingswerken hoofdzakelijk uit aarden
bermen en houten palissades, maar die komen in het besproken gebied niet voor. In de loop
van de 11e eeuw deden de stenen kastelen hun intrede in Noordwest-Europa (Brooke 1987,
p.180).
De doeltreffendheid van een kasteel voor een gebied, werd bepaald door twee elementen.
Eerst en vooral konden de middeleeuwse legers niet leven van hun gewonnen levering en
rekenden zij op het land waar zij voorbijtrokken om hen eten te geven. Ten tweede
organiseerden de kastelen een efficiënte defensie, waarop gedeeltelijk werd geanticipeerd bij
de situering van het kasteel. Daarnaast was er een beperkte groep die instond voor de controle
17
en bewaking. In praktijk verschilde dit wel. Middeleeuwse kastelen staan op strategische
plekken van waarop men over een enorme afstand uitkijkt, over de rivieren heen, of in een
hoedanigheid van grote natuurlijke sterkte. Maar in vele gevallen is er geen relatie tussen de
kastelen. De meesten zijn het resultaat van adelen die zich enkel zorgen maakten over hun
eigen verdediging en hun eigen oorlogen. Ook de kastelen die in opdracht van een koning of
een prins werden gebouwd hadden vaak andere bestemmingen later; ze werden ontworpen als
huizen voor heren met een administratief en gerechtelijk centra en werden daar gevestigd
waar ze aan een combinatie van factoren voldeden, zoals de bescherming van de lokale
bevolking en het huisvesten van de ambtenaar (Brooke 1987, p.181).
2.1.3.6 Steden
Naast een wonderbaarlijke uitbreiding van oude steden en dorpen, werden nieuwe stedelijke
structuren gevestigd in Frankrijk van de 11e eeuw tot aan het midden van de 14
e eeuw. Drie
categorieën van middeleeuwse steden vormden samen de tweede generatie van Franse
stedelijke centra:
- nederzettingen die zich bijna spontaan hebben ontwikkeld bij kruispunten, overbrugde
punten, langs wegen, dichtbijgelegen molens, of in andere goedgekeurde punten;
- het tweede type groeide in de schaduw van kloosters of buiten de muren van kastelen.
Dergelijke kasteel-steden vervulden de dubbele functie van de vestigingen voor
territoriale heren en toevluchtsoorden voor de omringende mensen op momenten van
onrust. Deze twee types van nieuwe steden ontstonden op een hoogst
individualistische en ongeplande manier;
- dit was niet het geval voor het derde type van nieuwe stad. Deze nederzettingen
werden doelbewust gecreëerd door eigenaars op specifieke punten. Het waren steden
die geboorteakten bezaten, waarbij exclusieve rechten werden opgesteld en
grondplannen werden voorbereid. Dankzij de voorrechten en vrijheden trokken ze
kolonisten aan (Clout 1977, p.91).
2.1.3.7 Katharen
De kastelen in het zuiden van Frankrijk worden vaak gekoppeld aan de katharen en dit
omwille van het feit dat er kruistochten werden gevoerd om ze uit te roeien omdat ze een
18
andere leer hebben dan de erkende leer van de Kerk van Rome. Wat ons vandaag de dag rest,
is een latere herbouw van de kastelen; ze werden immers helemaal vernield bij verovering en
later terug opgebouwd door de Franse koning. De tegenstelling met de leer van de Kerk van
Rome uit zich in het volgende:
- geen geloof in de Triniteit, de Drievuldigheid;
- de hemel en de aarde zijn eeuwig, dus niet geschapen;
- Christus is niet geboren uit een maagd, hij heeft niet geleden en is niet opgestaan uit
de dood;
- ze wijzen de transsubstantiatie, in de Rooms-Katholieke Kerk de term om de
verandering van brood en wijn in het lichaam en bloed van Christus, af;
- ze wijzen alle christelijke sacramenten af (de doop, de biecht en het huwelijk);
- ze wijzen het eten van vlees af (Van Schaik 2007, p.26).
De katharen voelden zich niet thuis op aarde. De aarde en het lichaam zijn de schepping van
de duivel, de slechte god. Ze zochten liever de werkelijkheid in het bovenzintuiglijke, omdat
daar de geest of de engel van de mens te vinden is. Met dit deel van de mens dat dus
achtergebleven is in de hemel bij de incarnatie in een mensenlichaam willen de katharen zich
verenigen. Op deze manier beleefden de katharen dat ze weer een heel mens zijn. Bij het
christendom is dat juist omgekeerd, de werkelijkheid is hier en nu (Van Schaik 2007, p.207)
(Tabel 1).
Door de enorme toename van de katharen besliste de Kerk om tot actie over te gaan. In
Noord-Italië gebeurde dit met de zachte hand, terwijl in het zuiden van Frankrijk dit eerder op
een gewelddadige manier gebeurde, in het bijzonder door kruistochten (Van Schaik 2007,
p.54).
Op basis van de geschiedenis komen de katharen pas op de voorgrond vanaf 1150 in het
Rijnland, Zuid-Frankrijk en Noord-Italië (Van Schaik 2007, p.13).
In heel het verhaal van de veroveringen van vele steden en ook vele moorden, in opdracht van
paus Innocentius III, stak toch één persoon boven alles uit door zijn moordlust, Simon de
Montfort. Hij sneuvelde in 1218 bij zijn poging om Toulouse opnieuw te veroveren. Zijn zoon
Amaury de Montfort ontbrak het aan de leiderscapaciteiten van zijn vader. Van 1226 tot 1228
was er opnieuw een golf van geweld over Zuid-Frankrijk (Moerland 1992, p.181).
19
2.1.4 Later
Het Zuid-Franse gebied had zwaar te lijden onder de Honderdjarige oorlog, 1337-1453, tussen
Frankrijk en Engeland. Tijdens deze periode werden de kastelen verbeterd of hersteld
(Baudreu et.al. 1986, p.17). Koning Philips IV de Schone was in 1314 gestorven en zijn drie
zonen Lodewijk X, Philips V en Karel IV overleden zonder mannelijke nakomelingen. In
1328 was daardoor het huis Capet in de mannelijke lijn uitgestorven. Als gevolg hiervan
ontstond er een strijd om de kroon tussen Karels neef Philips VI van Valois, aangewezen als
zijn opvolger, en Edward III van Engeland, die als zoon van Karel’s zuster Isabella aanspraak
op de Franse troon maakte. Een groot deel van Frankrijk kwam in handen van Engeland,
waarbij veel slachtoffers vielen en grote schade werd aangericht. Uiteindelijk slaagde
Frankrijk erin het gebied te heroveren. Ook de Godsdienstoorlogen, 1562-1598, zaaiden dood
en verderf. Katholieken en protestanten, ook wel hugenoten genoemd, bestreden elkaar
(Baudreu et.al. 1986, p.13). Door de oorlogen werden er enkele aanpassingen uitgevoerd,
onder andere aan het kasteel van Quéribus dat een veelhoekig massief kreeg dat een kanon
moest dragen (Baudreu et.al. 1986, p.17). Met het Edict van Nantes gaf de koning de
hugenoten vrijheid van godsdienst en kwam er een einde aan de oorlogen (Nolen 2004,
p.100).
2.2 Ruimte
2.2.1 De locatie van het bestudeerde gebied
Het land waar de kastelen in het zuiden gevonden worden, krijgt vaak als naam land der
katharen, ook bekend als Occitanië, en beslaat volgende departementen: Hérault, Aude en
Pyrénées-Orientales van de regio Languedoc-Roussillon en de departementen Tarn, Haute-
Garonne en Ariège van de regio Mid-Pyrénées (Figuur 2). Het noorden vertoont duidelijke
Provençaalse invloeden en het zuiden Spaanse. Dit laatste deel kwam pas in 1659 met het
Verdrag van de Pyreneeën bij Frankrijk. Veel straatnamen en opschriften zijn in dit gebied
nog steeds tweetalig. Pas in de 13e eeuw werd het begrip Languedoc voor het eerst gebruikt.
Ambtenaren van de Franse kroon duidden er de gebieden mee aan tussen de Rhône en de
Garonne die rechtreeks aan de koning toebehoorden (Nolen 2004, p.91). In het noorden wordt
de Languedoc begrensd door Dordogne, in het oosten door de Rhône vallei en in het zuiden
door de Pyreneeën (Mattingly 2005, p.16).
20
Langue d’oc was een verzameling van Romaanse dialecten die gesproken werden in wat nu
Zuid-Frankrijk is. Een synoniem van langue d’oc is Occitan. Het was de hoofdtaal in het
zuiden van Frankrijk in de middeleeuwen. Langue d’oïl, zijn tegenhanger, was ook een
verzameling van Romaanse dialecten, maar werd in het noordelijk deel van Frankrijk
gesproken en vormde de basis van de Franse taal (Mattingly 2005, p.16) (Figuur 3).
Tussen het Centraal Massief en de Pyreneeën ligt de Corbières. Een dor berggeheel met in het
noorden en in het westen het dal van de Aude en in het zuiden het dal van Agly (Gau 2004,
p.7). Tussen de Corbières en de Montagne Noir ligt de Carcassès; is in tweeën gedeeld door
de Via Aquitania, een Romeinse weg van de Atlantische Oceaan naar de Middellandse Zee. In
het midden van de Carcassès ligt Carcassonne. Lauragais is het gebied dat gelegen is tussen
Carcassonne en Toulouse. Dit gebied staat bekend voor zijn heuvelachtig landschap waar
vooral maïs en zonnebloemen geteeld worden (Nolen 2004, p.93). Tussen de valleien van de
Aude en de Ariège liggen de Razès en de Quercorb. De Razès, het stroomgebied van de Aude,
heeft een gevarieerd landschap. Het bestaat niet alleen uit heuvels, bos, wijngaarden en
garrigue, maar ook uit rotsplateaus zoals dat van de Pech de Bugarach. Dit gebied werd al
bewoond in de prehistorie en de Romeinen vonden er de heilzame bronnen van Alet-les-Bains
(Baudreu et.al. 1986, p.7).
De toegang tot de Corbières is de Fenouillèdes, gelegen tussen het zuiden van de Corbières en
de Pyreneeën. Drie eeuwen lang was dit het woongebied van de Visigoten en daarna werd het
in de 9e eeuw onderdeel van de Spaanse Mark. Op de overgang van de Fenouillèdes en de
Corbières zijn de ruïnes van Peyrepertuse, Quéribus en Puilaurens te zien, wat ten tijde van de
kruistocht de grens vormde met Aragón (Baudreu et.al. 1986, p.7).
2.2.2 Historische geografie
In het volgende stuk wordt er even dieper op de historische geografie van Frankrijk ingegaan.
Met het Verdrag van Verdun in 843 werden er drie rijken gecreëerd, die van Karel de Kale in
het westen, Lotharius in het midden en Lodewijk de Duitser in het oosten. Het gebied van
Karel de Kale strekte zich uit vanaf de Noordzee tot de Middellandse Zee, het punt ten westen
van de Rhône, en ook een deel van het Spaanse gebied en van Navarre. Het gebied van
Lotharius I bevatte Italië tot aan Friesland, een gebied tussen Rijn, Rhône, Saône, Maas en
21
Schelde. Hij kreeg ook de keizertitel. Het gebied van Lodewijk de Duitser concentreerde zich
ten oosten van de Rhône (De Planhol & Claval 1988, p.90) (Figuur 1).
Door het gebrek aan accurate kaarten baseerde Karel de Kale zich op de vier rivieren om het
land aan te duiden, namelijk de Schelde, de Maas, de Saône en de Rhône. In de middeleeuwen
en het begin van de moderne tijd was er een gebrek aan enig idee van een natuurlijke grens.
De term ‘grens’ is redelijk laat ontstaan. Voor de 13e eeuw sprak men eerder van ‘marches’,
waarmee dan veeleer een militair gebied bedoeld wordt – de rand van een oorlogszone met
een welbepaalde leider – dan een exacte grens. Het concept moest overleven, ook al was er
een rij van versterkte kastelen langs de grens gebouwd, die tot een concrete grens leidt. Pas in
1315 verscheen de term ‘grens’ voor de bepaling van de grens met Vlaanderen (De Planhol &
Claval 1988, p.109).
De situatie van de Languedoc is complex. Het strekt zich uit van Toulouse tot aan de Rhône.
Het grootste deel van het gebied was bezet door de Franse monarchie. In de 11e eeuw was dit
gebied geconcentreerd op de oostelijke delen van het Bassin van Aquitanië, maar in de loop
van de 11e en 12
e eeuw had het gebied zich geleidelijk uitgespreid en omvatte het Septimania
uit de oude tijden. Dit gebied was begrensd door rivieren, de zee en de Pyreneeën. De
politieke structuur die te voorschijn kwam vormde een reanimatie van het eerste Narbonnaise
van het vorige Imperium. In het westen werd het begrensd door de oorspronkelijke grenzen
van de Romeinse Provincia, met een uitloper van het Bassin van Aquitanië, en ook een deel
van het zuidelijke deel van het Centraal Massief. Door een samengesteld grondgebied was het
niet alleen meer Mediterraans, maar behalve in het oosten is er eveneens een geografische
complementariteit bereikt tussen de kust en de bergen. Er waren moeilijkheden betreffende de
communicatie tussen deze twee componenten van dit enorme gebied, waardoor er in 1542 een
verdeling kwam in twee algemeenheden op het administratieve en financiële niveau, namelijk
Toulouse en Montpellier. Toch bleef de wettelijke organisatie van de provincie de enige
verantwoordelijkheid van het parlement van Toulouse (De Planhol & Claval 1988, p.184).
2.2.2.1 Grens
Wanneer twee koninkrijken elkaar kruisen is het niet voldoende om er een nieuwe politieke
en militaire administratie te vestigen om er controle over te kunnen uitoefenen. Het is
22
belangrijke een grens te hebben die tegelijkertijd symbolisch, fysisch, politiek en militair is
(Nelli 2007, p.1).
Tijdens de middeleeuwen werd in de Corbières een machtcentrum in kastelen uitgebouwd.
Velen waren tijdens de oorlogen vernield en werden daarom op het einde van de 13e eeuw
heropgebouwd omwille van hun strategische positie (Barthes et.al. 1997, p.46).
Door het uiteenvallen van het Karolingische rijk werd Barcelona een onafhankelijk
graafschap. In de 11e eeuw werden alle graafschappen van de voormalige Spaanse Mark
onder heerschappij van de graaf van Barcelona gebracht. De graven van Bésalu, Roussillon en
Cerdagne overleden kinderloos en zo kwamen deze graafschappen ook in zijn bezit. Alfonso
II (1162-1196) werd graaf van Barcelona en koning van Aragón. Zijn zoon Peter II trouwde
met Marie de Montpellier waardoor deze stad ook aan zijn koninkrijk werd toegevoegd.
Tijdens de Albigenzer kruistocht koos Peter II voor de kant van het zuiden tegen de Kerk,
omdat delen van zijn eigendom in het bezit kwamen van de Franse koning (Nolen 2004,
p.29). Om bescherming te kunnen bieden tegen deze opstandige gebieden was het
noodzakelijk om een aantal gebouwen beter te gaan versterken en te herbouwen, waaronder
Carcassonne met de bouw van een tweede buitenmuur, de Vade-toren, die in 1245 afgewerkt
is. Daarnaast speelden de kastelen van Lastours ook een rol, namelijk de heropbouw in 1238
van de burcht van Cabaret. Daarbij komt er een vierde belangrijke punt, eerst Tour Neuve
genoemd, daarna Tour Régine, wat ‘toren van de koningin’ betekent. In elke burcht komt er
een garnizoen (Nelli 2007, p.3). Termes en Minerve gingen ook een gelijkaardige rol spelen
en worden daarbij in 1229 heringericht. In Termes werd de bevolking verplaatst van het
oorspronkelijke castrum dat aan de voet van het kasteel lag, naar de vlakte (Nelli 2007, p.4).
Voor de realisatie van een lineaire grens heeft de burcht van Peyrepertuse een belangrijke rol
gespeeld. In 1240 kwam het kasteel in handen van de Fransen. Het voorgebergte van dit
kasteel maakte grote architecturale uitdagingen noodzakelijk. Met de verovering van het
kasteel van Quéribus in 1255 werd het strategische plan vervolledigd in de richting van de
kust. In hetzelfde jaar beschikte de koning ook over een garnizoen in Puilaurens. Daar gaf hij
de opdracht om het versterkte dorp af te breken en de plek eerst te verdedigen vooraleer de
werken aan een nieuw fort te starten. Door de verovering van de verschillende kastelen heeft
de koning de controle over de doorgang tussen de valleien van de Aude en de Agly. In juni
1255, kort na de inname van Quéribus, wordt er een arbitragecommissie benoemd door beide
vorsten om de aanspraken van beide kanten op de Fénouillèdes te regelen en
23
onderhandelingen te beginnen, die uitmonden in de ondertekening van een vredesverdrag dat
definitief de grens moet vastleggen. Maar er treden al snel nieuwe conflicten op, zoals in
1257, waarbij de koning van Aragón werd uitgedaagd door de burggraaf van Narbonne en
Montpellerianen. Hierdoor begonnen de twee erfgenamen van de koning van Aragón, Pèire en
Jaume een vijandelijke inval in de Languedoc tegen de verraders. Pierre d’Auteuil zag dit als
een invasie en neemt verdedigingsmaatregelen. (Nelli 2007, p.5).
Er moest en zou een grens komen tussen Aragón en Frankrijk. Het beste en ook de oudste
bekende vermeldingen van een natuurlijke barrière zijn de Pyreneeën. Door deze natuurlijke
bescherming was het ook mogelijk om kleine staten te ontwikkelen (Dion 1947, p.56). Het
Verdrag van Corbeil van 1258 zorgde ervoor dat de grensconflicten tussen Frankrijk en
Aragón tot een einde kwamen, door een nieuwe, zuidelijkere grens vast te leggen. Roussillon
werd in twee verdeeld: het grootste deel bleef wel Spaans, de noordelijke Fenouillèdes en
Perapertusès werden Frans (Nolen 2004, p.85). De koning van Frankrijk zag af van de
Spaanse Mark, de koning van Aragón van Carcassonne, Razès, Peyrepertuse, Lauragais,
Gévaudan, Grizes, Minervois en Millau, van de graafschappen Toulouse en Saint-Gilles en,
bij de bekrachtiging op 16 juli, van de Agenais en zelfs van het graafschap van de Venaissin.
In ruil liet hij zijn aanspraken op de Roussillon en Besalu varen (Nelli 2007, p.5). Na het
onderteken van het Verdrag werd langs de Franse kant het hele westen van de Corbières
bewaakt door een reeks burchten, waaronder Peyrepertuse, Puilaurens, Quéribus en Termes,
en door het bergreliëf. Middenin ligt Carcassonne, dat door zijn ontoegankelijkheid vergroot
en versterkt werd. Wel had Frankrijk een zwak punt, namelijk het gedeelde tussen het kasteel
van Quéribus en de zee, omdat de koning daar niet beschikte over een fortificatie, hoewel
precies daar de voornaamste wegen tussen de Languedoc en Catalonië liggen. De koning van
Aragón beschikte over twee burchten, namelijk Salses, deze controleert de kuststreek, en
Opoul, meer in het binnenland gelegen. Olivier de Termes kende deze twee kastelen ook erg
goed. In Frankrijk kan Aguilar met Opoul ‘communiceren’. Daarom besliste Olivier de
Termes om Aguilar in 1262 te verkopen aan de Franse koning (Nelli 2007, p.14). Op het
einde van de 13e eeuw ontstonden er nieuwe spanningen tussen Aragón en Frankrijk,
waardoor er te Aguilar werken werden uitgevoerd om zich aan te passen aan de tijd. Hierdoor
moest het dorp verdwijnen om plaats te maken voor een tweede omwalling, geflankeerd door
ronde torens die langs de binnenzijde open zijn (Nelli 2007, p.15).
24
Ondanks het Verdrag van Corbeil was er een voortdurende strijd tussen noord en zuid. Het
Verdrag van de Pyreneeën werd in 1659 gesloten om een einde te maken aan deze strijd.
Hierbij werd de grens tussen Frankrijk en Spanje nog meer naar het zuiden verschoven.
Uiteindelijk verloren de kastelen definitief hun militaire functie en raakten ze hierdoor in
verval (Baudreu et.al. 1986, p.17).
2.2.3 Fauna en Flora
Dit wordt besproken om te kunnen aantonen dat de omgeving toch ook een bepaalde rol heeft
gespeeld in de plaatsbepaling van de kastelen. Bijvoorbeeld het al dan niet voorkomen van
bomen – houtvoorziening – bepaalde planten die hun ook rijkelijk voorzien van voedsel en
natuurlijk zijn er ook vele dieren, waaronder de beer, klipgeit, amfibieën en reptielen, vogels,
… Wanneer de edele heer belegerd werd, speelde de lokale factoren een belangrijke rol in hun
voedselstrategie. Zo zullen geheime wegen ervoor gezorgd hebben dat de omliggende
dorpsbewoners zich toch nog konden bevoorraden of zich op de lokale fauna en flora richtten.
2.2.3.1 Globaal beeld
Een landschap gaat samen met het heersende klimaat. De streek in het zuiden van Frankrijk
wordt voornamelijk gekenmerkt door een gematigd klimaat met zachte winters en droge
zomers en de tussenliggende seizoenen zijn vochtig (Ferras 1979, p.24). Dit klimaat gaat
gepaard met twee soorten winden, namelijk de cers, komende vanuit het zuidwesten, en de
tramontane, die vanuit het noordwesten de regio van de Languedoc-Roussillon binnenkomt
(s.n. s.d., ¶ 1).
Tijdens de periode van de middeleeuwen kunnen er drie landschappen onderscheiden worden:
1. Een Middellands-Zeelandschap met een droge cultuur, die gekenmerkt wordt door een
trage ontginning omwille van de moeilijk te exploiteren gronden. Een voorbeeld
hiervan zijn de cultuurterrassen in gebergten. Het is een gediversifieerde cultuur
bestaande uit graangewassen met wijnbouw of de teelt van olijfbomen. Braakgronden
dienen als weiland. Veeteelt vormt een belangrijk deel van de landbouwactiviteiten
van bepaalde gebieden zoals de Haut-Provence.
2. Coulisselandschappen (of boccagelandschappen) in het zuidwesten van Frankrijk.
Deze cultuur beslaat maar een beperkt deel van de ruimte. De gronden worden
25
afgebakend met stenen muren die een combinatie van extensieve veeteelt en intensieve
cultuur op beperkte oppervlakte toelaat. Het tweejarige wisselstelsel zonder braak
beheerst de cultuur van zomergewassen (gierst en maïs) en wintergewassen (tarwe,
rogge). De verspreide habitat bestaat uit geïsoleerde boerderijen en enkele gehuchten.
3. Landschappen van irrigatiecultuur. Dit is wel intensief. Het Mediterraanse klimaat
vraagt veel water voor irrigatie van de gediversifieerde culturen, evengoed graan als
groenten. Zowel dorpen als steden en gehuchten zijn semi-verspreid. Deze
landschappen komen voornamelijk voor op de kustvlakten van het Middellandse
Zeebekken, zoals de vlakte van Narbonne en in de Languedoc (Boulanger 2002, p.96).
2.2.3.2 Pollenonderzoek
Het zou makkelijker zijn als de vegetatie in iedere streek een soort bezinksel achter laat waar
van iedere plant en boom iets inzit en waardoor de vegetatie doorheen de tijd mee achterhaald
kan worden. Spijtig dat de plant dit niet doet, want telkens als de plant groeit, wist hij alles uit
dat enige informatie van het verleden zou kunnen dragen. Slechts met de hulp van
stuifmeelonderzoek kan de geschiedenis van de vegetatie weergegeven worden zelfs tot de
glaciale perioden (Smith 1979, p.307).
Er is recent stuifmeelonderzoek verricht in het zuiden van Frankrijk. Daaruit blijkt dat de
landbouw klimatologische en ecologische veranderingen teweeg heeft gebracht. Het Sub-
Atlanticum startte rond 700 v. Chr., ten laatste 500 v. Chr., en loopt door tot het heden. Nu
zijn de verschillen er eerder op regionaal vlak. De jaarlijkse regenval steeg en de temperaturen
zijn lager dan tijdens de vroegere perioden. Hierna volgden enkele periodes met onstabiel
weer of lichte klimaatsschommelingen:
- In de 5e en 6
e eeuw: veruit de meest significante verandering tijdens de tweeënhalve
millennia van het Sub-Atlanticum, zonder twijfel ook verbonden aan antropogene
activiteiten, waaronder bosontginning;
- Tijdens de post-middeleeuwse periode, van 1550 – 1850: deze periode wordt
gekenmerkt door erg koele en vochtige voorwaarden met een verhoogde
stormachtigheid. In het noordwesten van Europa wordt deze fase gezien als de ‘Kleine
IJstijd’, maar in Mediterraan Europa was dit net het tegendeel (Smith 1979, p.314).
26
3 Archeologie
De archeologie van de middeleeuwse kastelen richt zich natuurlijk naar de overblijfselen die
ons bereikt hebben, zoals resterende architecturale elementen of structuren die voor ons
verborgen liggen en ontdekt worden door opgravingen (Poisson 1992, p.21). Niet alleen de
mens heeft ervoor gezorgd dat de kastelen in het verval vielen, maar ook erosie, wind, water
en dergelijke meer zorgen doorheen de tijd dat er veel materiaal vernield werd (Smith 1979,
p.276).
3.1 Algemene definitie van een kasteel
Het kasteel kan gezien worden als een kenmerkend monument in de middeleeuwen. Ze
dateren van na de Albigenzen kruistochten met vroegere kenmerken. Het was een gebouw dat
naast militaire aspecten ook een woonfunctie had voor de edele heer. Hij hield zich daarbij
aan de feodale rechten (Mesqui 1997, p.8). De heer wilde er zo goed mogelijk zijn gezag en
onafhankelijkheid mee uitdrukken (Fournier 1978, p.5). Comfort was hierbij ondergeschikt
aan uiterlijk machtsvertoon (Smith 1979, p.117). In de 10e eeuw verschenen, aanvankelijk in
Noord-Frankrijk, de eerste eenvoudige kastelen; namelijk een motte, bestaande uit houten
torens op kunstmatige heuvels, met een gracht en een omheining rondom. Op het einde van de
10e eeuw werden de eerste stenen kastelen gebouwd en deze waren een erg vertrouwd beeld in
de 12e eeuw (Balmand 1996, p.76). De eerste donjons – vestigingstoren – zijn toch redelijk
klein en zonder comfort, bestaande uit twee delen, namelijk de aula – officiële
ontvangstruimte – en de camera als privé-verblijf. De donjons hebben meestal een vierkantig
plan (Baudreu et.al. 1986, p.15). Vanaf de 13e eeuw komen er donjons met een cirkelvormig
plan voor. Zij boden een betere verdediging tegen de projectielen tijdens aanvallen. Rondom
deze donjon was er ook een omheining waarbij de donjon ofwel in het midden van de
omheining stond ofwel op die zijde gezet die een natuurlijke beschutting boden. Wanneer het
terrein het toeliet, werd er een dubbele omwalling gemaakt. De buitenlandse omwalling
verdubbelt de hoofdwal die door lices, aarden wallen, gescheiden is. Dit kenmerk is te zien bij
Termes en Aguilar (Baudreu et.al. 1986, p.16). Als symbolisch centrum en het hart van het
leenstelsel werd het kasteel opgetrokken rond een vierhoekige vestigingstoren omgeven door
binnenplaatsen en vestigingsmuren, waarbinnen het volk een toevlucht kon zoeken in tijden
van nood. In het kasteel manifesteerde zich dus het lokale gezag en speelde zich voornamelijk
27
het leven van de heer af, met zaken als gevechtsoefening, rechtspleging en ontspanning
(Balmand 1996, p.76).
De meeste kastelen werden op plaatsen geïnstalleerd die een natuurlijke bescherming boden
zoals een geïsoleerde hoogte of de bodems van een moerassig dal, eiland of meanders. Zo kon
men de volledige ruimte, bijvoorbeeld het hoogste punt van een rots, benutten waarbij het
natuurlijke element voor bescherming zorgde (Fournier 1978, p.75). Daarnaast was er ook een
verband tussen de kastelen en de wegen die er liepen. De kastelen die geen grens verdedigden,
werden gebruikt om de wegen te controleren (Fournier 1978, p.161). Vaak werd er naast een
kasteel een dorp gevestigd al dan niet binnen de dorpsomwalling. De dorpswal beschermde
zowel het kasteel als het dorp. Bij belegering vluchtten de dorpsbewoners het liefst tot in de
omwalling van het kasteel, maar die was te klein om iedereen een plaats te geven (Fournier
1978, pp.222-223). De bewapening bestond uit verschillende wapens waarbij de eenvoudige
kruisboog in de kastelen veel gebruikt werd, omwille van zijn nauwkeurigheid (Mesqui 1997,
p.30).
Hun bolwerken worden beschouwd als de mooiste voorbeelden van middeleeuwse
vestigingen op Europese schaal, al weet men zo goed als niets over de architecten, ingenieurs
of timmerlieden, pioniers van de ruimtelijke en territoriale ordening. Bepaalde koninklijke
bouwmeesters cumuleerden hun openbare functies met die van privé-ondernemers die onder
contract aangeworven werden voor één bouwplaats. Bijvoorbeeld bij meester Pierre Pauc, een
Occitaan, die de werken aan Peyrepertuse leidde tussen 1250-1251 (Nelli 2007, p.10). Pierre
Pauc leidde een ploeg van dertig- tot zestigtal werknemers afhankelijk van de bouwperiode.
De gekwalificeerde werknemers waren afkomstig uit heel Frankrijk, Engeland, Spanje of
Italië. De andere werknemers werden ter plaatsen aangenomen. De bouwers van het kasteel
hadden ook elders gewerkt in andere koninklijke vestigingen en zelfs privé-kastelen. Dit is te
verklaren door de gemeenschappelijke karakteristieken die er in deze sites wordt
teruggevonden (Nelli 2007, p.11). Er is een zegel gevonden van een dakwerker, Jean le Picart,
van de burcht van Termes. Hij heeft geholpen met de bouw van de kapel op het einde van de
13e of het begin van de 14
e eeuw. Bij de bouw verloor hij zijn zegel, die werd teruggevonden
bij de opgravingen van 1993 in het puinafval van het gewelf en bedekt was met mortel (Nelli
2007, p.12).
28
Pas in de jaren tachtig van de twintigste eeuw werd waar mogelijk gewerkt om het verdere
verval van ruïnes tegen te gaan. Toen pas kreeg het zijn toeristische waarde mee (Nolen 2004,
p.101).
3.2 Kastelen in bestudeerde regio
In de literatuur worden ze vaak aangehaald als de katharenkastelen terwijl de restanten
dateren van na de Albigenzen kruistocht met kenmerken van vroeger. Rond het jaar 1000
werden de oorspronkelijke kastelen opgetrokken op hoge bergtoppen door Occitaanse edelen,
die voortdurend verwikkeld zaten in onderlinge feodale conflicten. De kastelen boden vaak
bescherming en onderdak aan de katharen. Wanneer ze in handen kwamen van de Fransen,
lag dit doorgaans niet aan de gebruikte belegering, maar eerder aan het gebrek aan voedsel en
water of door ziekte (Termes) of verraad (Quéribus). Ze werden vernield en toen ze in het
bezit van de Franse kroon kwamen, werden ze herbouwd en versterkt ter verdediging van het
Franse territorium tegen het koninkrijk van Aragón. Kastelen die geen strategische betekenis
meer hadden werden ontmanteld of verwaarloosd en vervielen tot ruïnes, die door de
bewoners van omliggende dorpen gebruikt werden als steengroeven. Vanaf 1659 kwamen ze
allemaal in het verval (Nolen 2004, p.100).
Er is eigenlijk weinig geweten over hoe de woonplaats er dan zou hebben uitgezien. Toch kan
de sfeer vandaag de dag nog steeds geproefd worden dankzij het uitzicht dat nog steeds
indrukwekkend is (Mattingly 2005, p.16).
In de volgende delen worden de kastelen besproken op alfabetische volgorde. De keuze van
deze kastelen was willekeurig. Op de kaart worden de verschillende kastelen afgebeeld
(Figuur 4). Aan bod komen hun naam, functie en de aanwezige gebouwen.
3.2.1 Aguilar
3.2.1.1 Geografische ligging
Het kasteel Aguilar is moeilijk bereikbaar. Via het zuiden is het ontoegankelijk en in het
westen is het afgesloten door rivieren, namelijk door de Donneuve die er stroomt en in het
noorden de Nouvelle rivier. De Verdouble, die ten oosten van Tuchan stroomt, en de
29
Donneuve die ten westen van Aguilar loopt, komen in het zuiden samen en vormen de
Tarrassac (IGN 2001). Ook al lag Aguilar afgeschermd van de Corbières, toch had het een
dubbele taak: namelijk de grens in het oog houden en Carcassonne beschermen (Barthes et.al.
1997, p.49). Aan de voet van Aguilar loopt de oude Romeinse weg, die in de 12e eeuw
Mercadier genoemd werd en later gebruikt werd door de steenkoolhandelaren (Pous 1982,
p.7).
De ruïnes staan op een hoogte van 296 m en bevinden zich 3 km ten oosten van Tuchan
(Barthes et.al. 1997, p.49). In de streek rondom Aguilar zijn er bossen en wijngaarden, in het
westen zijn er de Tauch bergen met een hoogte van 878,5 meter. Door deze hoogte is het
moeilijk om een uitzicht te hebben naar het westen (IGN 2001) (Figuur 5).
3.2.1.2 Geschiedenis
Ten tijde van de Romeinen stond er op de ‘Puig Aguilar’ al een wachttoren en waren er tussen
de Domneuve rivier en de ‘Puig Aguilar’ vele begraafplaatsen. De eerste vermeldingen van
het kasteel dateren van 1020 in het testament van Bernard Taillefer, de graaf van Bésalu,
waarbij zijn oudste zoon Guillaume het kasteel kreeg. In 1084 kwam het in handen van de
Trencavels, de machtigste burggraven van Carcassonne, en zij gaven het op hun beurt in leen
aan de heren van Termes (Pous 1982, p.9). Raymond de Termes werd gevangen genomen in
1210 bij de verovering van Termes, maar zijn zoon, Olivier, wist te ontkomen en vluchtte
naar het koninkrijk van Jacques van Aragón (Pous 1982, p.10). In 1215 kwam het kasteel in
handen van de luitenant van Simon de Montfort, Alain de Roucy. In 1240 was er nog een
opstand, waarbij Olivier er in slaagde om zijn bezittingen terug in handen te krijgen, maar in
1241 kwam het al terug in handen van de Fransen. Daarom besloot Olivier de Termes zich op
7 april 1247 definitief te onderwerpen aan Lodewijk IX de Heilige. Onder leiding van Hugo
de Trimouillis werd er in Aguilar een garnizoen gevestigd (Nolen 2004, p.102).
Omwille van zijn trouw aan de koning, besloot Lodewijk IX om in juli 1250 Aguilar aan
Olivier terug over te dragen. Nog voor de dood van Olivier had de koning het kasteel al terug
in handen, maar daarvoor had hij wel een groot bedrag betaald (Pous 1982, p.10). Met het
Verdrag van Corbeil op 11 mei 1258, werd deze vestiging door Lodewijk IX hernomen om
een bastion te vormen tegenover het koninkrijk van Aragón (Pous 1982, p.11). In 1953 werd
het kasteel van Aguilar geklasseerd als Historisch Monument (Pous 1982, p.14).
30
3.2.1.3 Bespreking van het kasteel
Buiten de ommuring, naar het westen, staat er een romaanse kapel die gebouwd werd voor de
Heilige Anne (Barthes et.al. 1997, p.51).
De ruïnes van het kasteel dateren uit twee perioden (Figuur 6):
- 12e eeuw: de binnenste, vijfhoekige ommuring van het oorspronkelijke kasteel, de tijd
van de heren van Termes. Er is een uitstekend punt, waarbij de muur op die plaats 2.80
m dik is en de meest kwetsbare oostkant verdedigde. In het zuiden is er de ingang.
Binnen of aan de ommuring bevindt zich:
o een vierkante donjon van twee verdiepingen boven een ondergrondse
waterreservoir, ook wel ‘Tour de l’Hommage’ genoemd;
o een binnenplaats met woongebouwen;
o een kelder.
Het verblijf van de kasteelheer telde twee verdiepingen, waarbij het onderste dienst
deed als verdediging en daarom vijf schietgaten had (Pous 1982, p.24).
- 13e eeuw: Lodewijk IX liet een tweede, zeshoekige, muur bouwen door de
veranderingen in het gebruik van wapens. Iedere hoek heeft een halfronde toren die
telkens langs de binnenzijde open is en twee verdiepingen telt waar veel schietgaten
aanwezig zijn voor de boogschutters. Aan de oostkant heeft men meerdere torens
geplaatst om ze beter te kunnen verdedigen (Pous 1982, p.22). De steunmuren die nog
aanwezig zijn, zijn afkomstig van de belangrijkste toegangspoort en die beschermd
wordt door een halfronde barbacane1. In de lices
2 zijn er nog restanten te zien van
woongebouwen en magazijnen. In het noordoostelijke deel van de muur was er een
poterne3 die diende als dagelijkse toegang (Pous 1982, p.19) (Figuur 7).
3.2.2 Lastours
3.2.2.1 Geografische ligging
Lastours bestaat uit vier kastelen die tussen de dalen van de Orbiel en de Grésilhou op een
rotsachtige bergrug gelegen zijn. Dit micro-gebied bestaat geologisch gezien uit oude bodems,
Cambrium van ongeveer 540 miljoen jaar oud, van kalkstenen of zeer harde schistes. Het
1 versterkte buitenpost, toren of doorgangspoort die diende als verdedigingswerk. 2 De ruimte tussen de twee muren 3 bomvrije verbindingsweg in een militair verdedigingswerk
31
heeft een sombere kleur die zijn karakter aan het dal geeft. Deze contactzone tussen de
kalkstenen en schistes is zeer rijk aan metaalhoudende ertsen zoals ijzer, koper en lood
(Gardel 2005/2006, p.7). In het noorden liggen de hoogten van Montagne Noir en in het
zuiden de laaglanden van Carcassonne op 18 km. De reliëfverschillen halen net geen 300 m
waardoor het mogelijk is om tot in Carcassonne te kijken (IGN 2003). Volgens de noord-
zuidas is er de Orbeil vallei, waarin Lastours en les Ilhes gelokaliseerd zijn. In het oosten is er
de Orbeil en in het westen de diepe vallei van Grésilhou (Figuur 8). De streek heeft een
Mediterraanse vegetatie, met olijven en wijngaarden. Er zijn ook nog restanten van
samenlevingen vanuit de prehistorie en dolmen. Verder zijn er ook nog kerken, kapellen,
kastelen, boerderijen en mijnen (Mattingly 2005, p.64).
De heuvel waarop de kastelen staan is een rots bestaande uit kalksteen, met een lengte van
600 m op 250 m breedte en een gemiddelde hoogte die de 300 m niet overschrijdt. De rots
wordt in het noorden omgeven door de Mont Cante-Merle, op 341 m, in het oosten door het
Fournes plateau op 383 m, in het westen de Mont Clergue op 394 m en in het zuiden de
Montfermier op 319 m. Het huidige dorp van Lastours bevindt zich in het zuidoosten, langs
de Orbiel op 200 m hoogte (Gardel 2005/2006, p.7). De rivieren zijn meestal gelegen in dalen
tussen enorme gebergteketens. Daarom hebben de steden zich langs deze rivieren gevestigd
(IGN 2003). Het dorp zorgde zowel voor industriële als landbouw activiteiten en voor grote
textielbedrijvigheid (Mattingly 2005, p.65).
3.2.2.2 Geschiedenis
Het gebied rond Lastours was al vanaf 1500 v. Chr. bewoond. Ten tijde van de Galliërs en de
Romeinen werden de zilver-, koper-, lood-, en ijzermijnen geëxploiteerd. Toen de Visigoten,
in de 6e eeuw, in Frankrijk gevestigd waren, werd het gebied ook Caput Ariétis genoemd, wat
ramskop betekent. Het lag toen in het noorden van het Visigotische rijk Septimanië. In 871
was de Cabardès in leen gegeven aan Oliba I, graaf van Carcassonne, door de Frankische
koning Karel de Kale. De eerste vermeldingen van de heer van Cabaret, vroeger Cabarez, zijn
te vinden in een akte van 1083 (Gardel 2005/2006, p.9-10). Vandaag de dag zijn er vier
kastelen te zien, maar aan het begin van de 13e eeuw, waren dit er slechts drie (Alders 1999,
p.72) (Figuur 9).
32
Vroeger gold het principe van het erfrecht aan alle kinderen, waardoor er een grote groep van
eigenaars was die het gezag moest delen. Dit is ook te zien aan de hoeveelheid kastelen die er
te vinden zijn (Nolen 2004, p.180). De heren van Cabaret waren erg rijk dankzij de exploitatie
van de naburige goudmijnen van Salsigne (Van Rossum & Mieras 2003, p.46). Pierre-Roger
de Cabaret heeft een belangrijke rol gespeeld in de verdediging van Carcassonne. Simon de
Montfort had reeds twee maal een tevergeefse poging ondernomen om de kastelen in te
palmen. In februari 1211 was er opnieuw een belegering. Al snel werd duidelijk dat de
kastelen moeilijk in te nemen waren, maar er was een oplossing: aangezien het leger er niet
bij kon, besloten de aanvallers de kastelen van de buitenwereld af te sluiten waardoor de
inwoners van de kastelen al snel te kampen hadden met een gebrek aan voedsel en water
(Nolen 2004, p.180). Deze techniek werd ook gebruikt bij Minerve en Termes (Alders 1999,
p.76). Daarom moest Pierre-Roger de kastelen overgeven. Bouchard de Marly, die de kastelen
normaal in zijn bezit kreeg na de overgave, kwam in een hinderlaag terecht waarbij hij
gevangen genomen werd. De katharen die er verbleven konden alsnog ontsnappen. In 1229
kwamen de kastelen uiteindelijk in handen van Lodewijk IX (Nolen 2004, p.181).
In 1243 kwam Olivier de Cabaret in opstand en koos de kant van Raymond II Trencavel, die
met een leger vanuit Aragón zijn kastelen probeerde te heroveren, maar de Fransen hadden de
kastelen versterkt, onder andere door de bouw van Tour Régine. De mensen van de
omliggende dorpen Rivière de Tours, Fournes, Salsigne, Villanière, Les Ilhes en Sallèles
moesten de kastelen onderhouden en bewaken, waardoor ze vrijgesteld waren van
belastingen. In de 19e en 20
ste eeuw werden de kastelen gebruikt als steengroeve om in het
dorp huizen en fabrieken te bouwen (Nolen 2004, p.182). In de 14e eeuw werd Cabardès
gekenmerkt door een ontvolking ten gevolge van epidemieën. In het jaar 1348 kwamen er
verschillende heren aan het hoofd van Quertinheux en Surdespine. De Grote Pest vormde de
oorzaak van deze veranderingen. De kastelen worden in 1905 geklasseerd als historische
monumenten en pas in 1943 ingeschreven. In 1911 vonden de eerste restauraties plaats
(Gardel 2005/2006, p.11).
3.2.2.3 Archeologische opgravingen
Archeologische opgravingen in de buurt van de tunnel ‘Trou de la Cité’ brachten een
begraafplaats uit de Bronstijd van voor 1500 v Chr. aan het licht. Dit zijn de eerste
33
aanwijzingen van een bewoning. Door opgravingen in de jaren ’80 kunnen er twee wijken
onderscheiden worden uit de 11e-13
e eeuw:
- in het noorden: een primitief kasteel, een geheel van huizen, smederijen, regenbakken
en een straat (Figuur 10);
- in het zuiden, de ruïnes van een romaanse kapel Saint-Pierre van Cabaret, ook
omgeven door verschillende huizen, regenbakken en misschien zelfs smederijen
(Gardel 2005/2006, p.12-13).
De opgravingen leverde talrijke voorwerpen van het dagelijkse leven op: grijs aardewerk,
sleutels, gespen en toebehoren van kleding, dobbelstenen en werktuigen (Gardel 2007, p.12-
13) (Figuur 11). In tegenstelling tot de teksten brachten opgravingen ook aan het licht dat dit
dorp rond 1240 vernield werd. Daarom werd het dorp in de buurt de Orbiel rivier gevestigd
(Gardel 2005/2006, p.10).
Het versterkte dorp bestaat uit een strakke structuur, waarin de huizen zich in functie van het
natuurlijke terrein organiseren. Tot nog toe zijn er zestien huizen gevonden met een
rechthoekige en trapezoïdale vorm. Deze laatste komt minder vaak voor. De huizen waren
eerder afkomstig van de ambachtslui. De oppervlakten van de huizen zijn redelijk groot, over
het algemeen tussen de 32 en 50 m² binnen en tussen de 60 en 84 m² langs buiten. De huizen
zijn al zeker voorzien van minstens één verdieping en zijn zo georiënteerd dat ze loodrecht op
de rots staan. Binnen de huizen werden ook haarden gevonden die dienden als oven,
verwarming of keuken. Het aardewerk neemt 50% in beslag van de gevonden objecten. Hierin
kunnen twee soorten onderscheiden worden, namelijk het aardewerk voor het koken en het
aardewerk voor het opslaan van voeding en drank, dus het aanleggen van een reserve (Gardel
2005/2006, p.16).
3.2.2.4 Bespreking van het kasteel
In het volgende stuk worden de vier kastelen afzonderlijk besproken (Figuur 12):
3.2.2.4.1 Cabaret
Cabaret is het oudste kasteel van de vier en dateert uit 1050. Net zoals bij de andere kastelen
volgt Cabaret de contouren van de rots van 233 m² (Nolen 2004, p.183) (Figuur 13). De
toegangspoort bestaat uit een barbacane. Dit is een vestigingswerk ter verdediging van de
toegangspoort. Op het binnenplein waren er gebouwen die dienden als smederij, magazijnen
34
of als stal. In het noorden bevindt zich de oudste toren en op het hoogste punt het
woonverblijf en een veelhoekige donjon. Deze biedt een enorm uitzicht op het landschap en
de andere kastelen van Lastours. Het gebruikte materiaal is dolomietkalksteen en in mindere
mate komen ook schiste en zachte witte kalksteen voor. De stenen werden met een witachtige
mortel, bestaande uit kalk en zand, vastgezet (Gardel 2005/2006, p.21). De eerste verdieping
van de donjon is bedekt met roze dakpannen. In het noordoosten is er een wenteltrap. In het
woongedeelte zijn er in de muren drie schietgaten aanwezig (Gardel 2005/2006, p.22).
Er kunnen drie soorten schietgaten onderscheiden worden:
- heel fijne schietgaten die in de donjon aanwezig zijn, drie zitten er in het noordelijk
deel van het woonverblijf;
- meer oppervlakkige en minder verzorgde. Zes zijn er in de ommuring en eentje in het
woonverblijf;
- in het noorden van de donjon en in de ommuringen in het zuiden en in het oosten zijn
er schietgaten voor kanonnen. Deze zijn in een laatste fase ontwikkeld (Gardel
2005/2006, p.22).
3.2.2.4.2 Surdespine (Fleur d’Espine)
Dit kasteel is het hoogst gelegen en het minst goede bewaard waaronder de trapeziumvormige
ommuring en de vierkante toren. Het woonverblijf bestaat uit drie delen, namelijk twee grote
zalen en een waterreservoir met een inhoud van 26 m³ (Gardel 2005/2006, p.26). De oudste
delen van dit kasteel dateren uit de 10e eeuw. In een van de muren zit er een romaans venster
uit de 12e eeuw dat uitzicht geeft op de Orbeil (Nolen 2004, p.184). De oppervlakte van dit
deel bedraagt 512 m² (Gardel 2005/2006, p.20). (Figuur 14)
3.2.2.4.3 Quertinheux
De donjon heeft een circulaire omvang, bestaat uit drie verdiepingen en was gebouwd op
fundamenten uit de 11e eeuw. Aan de donjon was er een wenteltrap gebouwd die de
verschillende verdiepingen met elkaar verbond. Naast de donjon zijn er nog restanten te zien
van een veelhoekige muur en twee waterreservoirs. In het zuiden staan er restanten van een
romaans ‘vielha gleisa’, wat oude kerk betekent, van de 6e/7e eeuw. Rondom deze plaats lag
er ook een kerkhof (Gardel 2005/2006, p.26) (Figuur 15).
35
3.2.2.4.4 Tour Régine
Dit deel werd door de Fransen en dus niet voor of door de katharen gebouwd. Tour Régine
betekent Koninklijke Toren. De eerste vermeldingen dateren reeds van 1243 onder de naam
‘Turris Novae’. Bovenin de muur van de toren is er een dubbele rij van gaten te zien, waarin
de steunbalken zaten. De toren was op drie m boven de grond toegankelijk en viel te bereiken
via een houten trap (Gardel 2005/2006, p.24-25). De vorm van de toren is rond, wat opkomt
in de 13e eeuw, met een veelhoekige ommuring (Gardel 2005/2006, p.24) (Figuur 16).
Midden in de toren is er een waterreservoir met een inhoud van 25 m³. Buiten de toren, in het
zuiden, zijn er latrines (Gardel 2005/2006, p.25).
Door de grote spelonk in de rots waarop Quertinheux is gebouwd loopt een weg, het ‘Trou de
la Cité’. Deze zal gediend hebben als begin van de onderaardse gang die in Carcassonne
uitkwam en vermoedelijk gebruikt werd toen de mensen Carcassonne moesten verlaten in
1209. Op de berghelling onder Cabaret zijn er overblijfselen gevonden van een castrum, een
versterkte nederzetting, uit de 7e eeuw. Cabaret, Tour Régine en Surdespine zijn met elkaar
verbonden door middel van overdekte gangen (Gardel 2005/2006, p.13).
3.2.3 Montségur
3.2.3.1 Geografische ligging
Montségur is met zijn ligging op 1200 m een van de hoogste kastelen die boven het landschap
uitsteken (Barthes 1997, p.15). Hierdoor was de plaats erg aantrekkelijk en trok daardoor
verschillende volkeren aan vanaf de prehistorie tot in de 17e eeuw (Sarret 1975, p5). In de
buurt is er het meer Moulzoune en dit bevindt zich op 1500 m hoogte (Mattingly 2005,
p.120). De Tabe stroomt langs de berg van Montségur, ook wel pog genoemd. Er zijn slechts
twee toegangswegen: vanuit Belesta in het noordoosten op 8,6 km of vanuit Lavelanet in het
noorden op 6,7 km. Naast Lavelanet is er in het noorden ook nog de stad Villeneuve d’Olmes
op 3,6 km, in het oosten Fougax en Barrineuf op 4,8 km en in het zuidoosten Espezel op 16,8
km. De berg op zich is langs vier wegen toegankelijk, namelijk de twee wegen van ‘Roc de la
Tour’, één van de ‘Pas del Roc’, en dan ook nog de meest makkelijke en ook de meest
gebruikte is deze langs de zuidwestelijke helling. Er zijn ook enkele belangrijke punten: in het
westen is er de ‘Roc de la Gourgou’ die een hoogte haalt van 1618 m en op 36 km is er het
kasteel van Roquefixade, de bergen van Olmes bevinden zich in het zuiden met onder andere
36
één van de hoogste pieken van de omgeving van de kastelen, namelijk Pic de Soularac op
2368 m hoogte gevolgd door de piek van St-Barthélémy op 2348 m, in het zuidoosten zijn er
de bergen van Frau met een hoogte van 1925 m met aan hun voet het huidige dorp van
Montségur, waar de Lasset stroomt, in het oosten is er ook nog de ‘Roc de la Mousse’ met een
hoogte van 1126 m en ook het Massief van Bartefeuille, in het noordoosten is er op 24 km het
kasteel van Puivert (Sarret 1975, p.7) (Figuur 17).
Qua landschap bevindt Montségur zich in een hoog milieu, waarmee bedoeld wordt dat de
streek omsloten wordt door hoge bergpieken. Doordat Montségur op een hoogte van 1200 m
gelegen is, kan over de rest van het landschap nog steeds gezien worden door de mensen die
op de pog leefden, omdat het omliggende landschap op bepaalde plaatsen lager gelegen is. De
hellingen gaan naar het oosten zachtjes naar beneden tot 900 m en zo weer tot 1000 m.
Hierdoor kan er een goed beeld van het zuiden gevormd worden (IGN 2000).
De vegetatie bestaat uit bomen en struikgewas, wat de mogelijkheid biedt om voldoende
houtvoorzieningen aan te leggen. Dit was niet alleen noodzakelijk voor het bouwen van
huizen, maar ook voor het maken van wapens zoals pijl en boog (IGN 2000).
3.2.3.2 Geschiedenis
Voor 1204 was er te Montségur een ruïne van een oude vestiging te vinden. In dat jaar
kwamen twee katharen langs, Raimon, diaken van Mirepoix en zijn socius Raimon Blasco,
die van de heer Raymond de Péreille de goedkeuring kregen om Montségur terug op te
bouwen (Moerland 1992, p.195), wat resulteerde in de tweede stichting van Montségur. Vanaf
1209 kende de site een eerste bewoning (Roquebert 2002, p.317). Montségur kon goed stand
houden, omdat de omliggende dorpen voor materiële en morele steun zorgden (Mattingly
2005, p.120).
Op de nacht van 26 – 27 mei 1242 doodden de ridders en soldaten van Montségur, met hulp
van andere ridders, elf inquisiteurs van Avignonet en verbrandden de inquisitieverslagen,
waarin de verdachte katharen vermeld stonden. Doordat de opdracht vanuit Montségur kwam,
was de Kerk ervan overtuigd dat dit de hoofdzetel was van de katharen en daarom zeker
vernield moest worden (Van Schaik 2007, p.147). Vanaf 1243 begon de aanval op Montségur.
Tijdens deze moeilijke tijden kwam er toch iemand die de strijd gelijkwaardig kon maken,
37
namelijk de ingenieur die samen met de inwoners een katapult maakte uit materiaal dat voor
de belegerden ter beschikking was (Roquebert 2002, p.376). Uiteindelijk konden de Fransen
de oostelijke zijde van de pog beklimmen en de toren veroveren. Al waren ze dichter, toch
waren ze nog 800 m verwijderd van de donjon en die lag dan ook nog eens 350 m hoger. De
toren staat reeds op een hoogte van 850 m en de donjon op 1207 m. Het is duidelijk dat men
niet kon aanvallen langs de gewone toegangsweg, die zich op de zuidelijke helling bevindt,
dus moest men een andere oplossing zoeken. De toren bood immers een ideale basis om
bevelen door te geven aan de rest van het leger. Uitzonderlijk had het toen nog niet
gesneeuwd in december, wat voor een extra voordeel zorgde (Roquebert 2002, p.383-384).
Toch werden ze veroverd in 1244 en op 16 maart 1244 werden aan de voet van Montségur
meer dan tweehonderd katharen levend verbrand (Moerland 1992, p.12).
De burcht was te zwaar beschadigd doordat ze wekenlang met grote katapulten en andere
slingerwerktuigen was beschoten. Ze werd dan na de overgave ontmanteld en afgebroken
(Alders 1999, p.161). De Fransen bouwden er in de 13e eeuw een nieuwe versterking op, met
een zuiver militair doel (Mattingly 2005, p.120).
3.2.3.3 Bespreking van het kasteel
De dikte van de ommuring verdubbelt naar het oosten, waar zich aan de voet een uitgraving
bevindt van breccie, een gesteente dat is opgebouwd uit onregelmatige brokstukken van ouder
gesteente, aan de kam van de berg (Duvernoy 1998, p.24). De muur was makkelijk te
beklimmen dankzij de trap. In de noordelijke muur was er een poterne voorzien die het
mogelijk maakt het kasteel te verlaten om zo naar de donjon te kunnen gaan (Barthes 1997,
p.145). In de zuidelijke muur is er een trap uitgekapt. In het meest oostelijke punt is er ook
nog een toren (Sarret 1975, p.16) (Figuur 18).
De donjon was rechthoekig van vorm en was 20 op 9 m groot. Waarschijnlijk was er ook nog
een terras boven dat het mogelijk maakte om te communiceren met het westelijk deel van het
hof dat bereikbaar was via een deur op de eerste verdieping. De donjon had geen opening op
het grondniveau (Barthes 1997, p.145). De onderste verdieping diende als opslagplaats en
verdediging. Op de eerste verdieping van de donjon leefde de heer met zijn familie. Deze
ruimte werd verlicht door vier vensters. Daarnaast bevatte dit stuk ook nog een schoorsteen en
een waterreservoir met een inhoud van 50 m³ (Barthes 1997, p.145). Dit water was afkomstig
38
van de daken en via een kanalisering van steen en gebakken aarde werd de put bijgevuld
(Sarret 1975, p.15). Van de derde verdieping is er niets overgebleven.
Montségur is een goed kasteel vanuit de 12e eeuw door zijn verdediging, waarbij de donjon
slechts toegankelijk is via een gang met een afneembare loopbrug. Een latere aanpassing zou
een ronde omwalling bevat hebben, zoals te zien is bij Puilaurens, Peyrepertuse, Lastours,
Puivert, …(Duvernoy 1998, p.24). Daarnaast zijn er nog enkele aanpassingen: de draagbalk
van de ramen wordt gedragen door een fries en zijn van een eeuw later afkomstig. Het
buitenste deel van de omwalling, tot bijna de helft van de hoogte, werd hersteld (Duvernoy
1998, p.23).
Op weg naar het kasteel bevindt er zich een gedenksteen met volgend opschrift: “aan de
katharen en martelaren van de zuivere christelijke liefde 16 maart 1244” (Alders 1999, p.160):
“Als Catars
als martirs
del pu amor
crestian,
16 mars 1244”
René Nelli heeft in zijn boek ‘la vie quotidienne des cathars’, een reconstructie gemaakt van
hoe het leven georganiseerd was binnen de muren. De sergeanten, ridders en boogschutters
zouden binnen de muren gehuisvest zijn. De vrouwen kookten in openlucht op het
binnenplein. Buiten de muren leefden de gemeenschap in stenen huisjes die deels in de rots
gebouwd waren (Alders 1999, p.164). Ze onderhielden zichzelf en verzorgden ook de zieken.
Er zijn nog wat fundamenten overgebleven van het ravelijn, een beschermde buitenmuur
omheen de huizen van de gemeenschap (Alders 1999, p.165).
Archeologisch onderzoek bevestigt dit. Er zijn namelijk bewijzen gevonden dat er op de
noordelijke helling nederzettingen hebben gestaan die teruggaan tot in de prehistorie
(Mattingly 2005, p.132). Voor de 12e eeuw werden er een twintigtal huizen gevonden. In die
periode was er een zekere overbevolking (Duvernoy 1998, p.24). Het hof was te klein om
iedereen onderdak te geven en daarom werden er ook huizen gebouwd buiten de omwalling
op de helling. Bij de belegering trokken ze zich dan terug in de burcht (Van Schaik 2007,
p.143). De bouw van de huizen is erg eenvoudig: de basis van de muur bestaat uit gedroogde
39
stenen, de rest bestaat uit hout en stroleem. Ook werd de rots zorgvuldig uitgehakt om als
muur te dienen. Soms was er zelfs een verdieping: de balken van de vloer werden in rotsgaten
gestopt, die uitgehakt werden met een graveernaald. De daken bestonden uit rosse dakpannen
(Barthes 1997, p.140). Nadat het kasteel vernield werd in 1244, verplaatste de nederzetting
zich meer naar beneden en werden de huizen gebouwd met de resten van het kasteel (Nolen
2004, p.216). Verder is er ook een museum waar er verschillende zaken bewonderd kunnen
worden, waaronder verschillende wapens zoals bladen van zwaarden, pijlpunten en grote
stenen die in een katapult gelegd werden om zich zo een weg te banen door de omwalling van
het kasteel. Daarnaast liggen er ook nog munten en gereedschap (Mattingly 2005, p.132).
Olielampen werden gebruikt voor de verlichting van de huizen en van de donjon (Sarret 1975,
p.19).
Velen zeggen eigenlijk dat Montségur (Figuur 19) het enige kasteel is dat een kathaarse
burcht kan genoemd worden. Dit klopt niet helemaal. Tijdens de Kathaarse periode was
Montségur niet eens een burcht, maar een castrum, een versterkte nederzetting, dat
gegroepeerd was rond de donjon van de familie Raymond de Péreille. Wat er nu nog te zien
is, is eigenlijk een garnizoenburcht gebouwd voor de familie Lévis, maar een die gedateerd
kan worden een halve eeuw na de val van Montségur (Bogaerts 2005, p.46).
Sinds 1991 is de hele berg beschermd en wordt er onderzoek gedaan door de GRAME
(Groupe de Recherches Archéologique de Montségur et Environs). Door dit onderzoek komen
heel wat zaken naar boven waarvan er niets is geweten, zoals de verbindingsweg naar de Roc
de la Tour, een kathaarse begraafplaats, die nog steeds niet gevonden werd (Bogaerts 2005,
p.48).
3.2.4 Peyrepertuse
3.2.4.1 Geografische ligging
Naast Carcassonne, is Peyrepertuse, door de omvang en de kwaliteit van de bouw, het
belangrijkste geheel en het opmerkelijkste voorbeeld van militaire architectuur van de
Middeleeuwen in de Aude (Bayrou et.al. 2005/2006, p.5). Ten zuiden van Peyrepertuse ligt
het kasteel van Quéribus op de weg van Perpignan. Daarnaast is er ook de vlakte van
Roussillon. In het oosten liggen de kastelen van Aguilar en Padern. Westwaarts zijn er de
40
ravijnen van de Galamus, gegraven door Agly en beginnend op Saint-Paul-de-Fenouillet.
Noordelijk, laat de weg van Carcassonne zich door het hart van het dal van Aude dringen
(Bayrou et.al. 2005/2006, p.7) (Figuur 20). Het kasteel bevindt zich op 797 m hoogte, beslaat
9000 m² oppervlakte en is gebouwd op een kalkstenen rots. Het spreekt voor zich dat het
natuurlijk element van de berg in de naam vermeld wordt, namelijk steen (Bayrou et.al.
2005/2006, p.9). Het heeft zijn naam te danken aan het uitgraven van de klif: perte pertusa of
pierre percée wat ‘doorboord gesteente’ betekent (Barthes et.al. 1997, p.72). Vanaf het
hoogste punt, de Sant-Jordi donjon, is de Middellandse Zee zichtbaar (Alders 1999, p.188).
De vegetatie bestaat voornamelijk uit coniferen en eik met in het oosten het bos van Anayrac.
Ten zuidoosten van het kasteel loopt de Verdouble rivier (Mattingly 2005, p.173). Deze heeft
ook een aantal zijrivieren, waaronder de Sagnes en de Gres in het noorden en de Fontaine in
het zuiden. Er is een goed zicht naar alle kanten van het kasteel, omdat de hoogten niet
oplopen tot meer dan 700 m. De steden die het kasteel omringen zijn Rouffiac-des-Corbières
in het noorden op 1,1 km, Duilhac-sous-Perepertuse in het zuidoosten op 1,2 km en Soulatgé
op 4,3 km in het noordwesten (IGN 2001).
3.2.4.2 Geschiedenis
Vanaf het Neolithicum waren er al sporen van bewoning op de kam van Peyrepertuse. Op
basis van vondsten van amforenscherven en een molensteen uit basalt, werd het duidelijk dat
de site enkele eeuwen voor Christus bezet was door de Gallo-Romeinen. Op de oostelijke
zijde zijn er dan ook nog resten gevonden van steunmuren uit zachte gesteenten ten tijde van
de Romeinen (Bayrou et.al. 2005/2006, p.18). In 1020 worden de eerste vermeldingen gedaan
van het kasteel onder de regering van de graaf van Barcelona, Bernard Taillefer (Barthes
1997, p.72). Zijn zoon Guillaume erfde bij zijn dood de kastelen Peyrepertuse, Quéribus en
Puilaurens, die qua geschiedenis samen besproken kunnen worden. In 1096 trouwde Bernard
II met de dochter van Ramón Berenguer III, graaf van Barcelona. Hij stierf in 1111 zonder
erfgenaam, waardoor het graafschap Bésalu aan zijn schoonvader toekwam die het op zijn
beurt overdroeg aan zijn halfbroer Aimery II, burggraaf van Narbonne. Op deze manier werd
hij leenheer van de heren van Peyrepertuse (Bayrou et.al. 2005/2006, pp.10-11). Ook al was
het graafschap in handen van de burggraaf van Narbonne, toch werden de heren van
Peyrepertuse nauw bij beslissingen betrokken (Barthes 1997, p.72). De graaf van Barcelona
werd in 1162 koning van Aragón. Lodewijk IX had het kasteel reeds in 1239 van Aragón
41
gekocht, maar het kwam pas op 16 november 1240 in zijn handen, omdat Guillaume zich na
een belegering van drie dagen moest overgeven door voedselgebrek. Voor het kasteel in
handen kwam van de koning, was het nog een vrij kleine versterking, tot er in 1242 beslist
werd door de ingenieurs van de koning om een trap uit te houwen in de rots om toegang te
hebben tot het hoogste gedeelte. Tussen 1250-1251 kwamen de basisstructuren van de donjon
Sant-Jordi. Verder was er ook nog de herinrichting van de vroegere burcht, de bouw van de
lage ommuring en de omwalling van de esplanade tussen de twee burchten. In 1255 zorgt de
burchtheer samen met twintig sergeanten voor de bewoning van het geheel. In 1260 zijn er
nog negen mensen aanwezig (Bayrou et.al. 2005/2006, pp.12-13).
3.2.4.3 Bespreking van het kasteel
Peyrepertuse is een enorm complex bestaande uit vestigingsmuren, torens, twee donjons en
een aantal bijgebouwen (Figuur 21).
3.2.4.3.1 Buitenste ommuring
In het noordwesten van dit gedeelte bevinden zich de toegangsdeur. De eerste ruimte binnen
de buitenste ommuring is driehoekig, waarvan de noordelijke zijde beschermd wordt door 120
m lange muren (Figuur 22). In deze zijde bevinden zich ook twee halfronde torens die langs
de binnenzijde open zijn. De weg is nog steeds intact en bestaat uit brede tegels. Deze
ommuring eindigt in het oosten met sporen afkomstig van een slingerarm. In het zuidoosten is
er een oude donjon die al voor de kruistocht gebouwd was, namelijk in het jaar 1115. Deze
bestaat uit twee gebouwen die volgens een oost-west as gebouwd zijn en heeft een courtine4
met een poterne5. Het eerste deel van het gebouw bestaat uit de Sainte-Marie kerk uit de
12e/13
e eeuw en werd in de 14
e eeuw gewijzigd. De apsis heeft een halve koepel met in de
muur vier ramen. Er hebben recente opgravingen plaatsgevonden waardoor het altaar, het
koor en de begraafplaats vrijgemaakt werden. Het tweede gebouw is eigenlijk een woning die
uit twee overwelfde delen bestaat en eindigt in een halfronde toren waarin schietgaten
aanwezig zijn. In het zuidwesten is er een ronde toren waarin een waterreservoir afgeschermd
wordt (Barthes 1997, p.75).
4 een muur die twee torens of gebouwen met elkaar verbindt 5 een verbindingsweg met de buitenwereld
42
3.2.4.3.2 Middelste ommuring
Via de reeds besproken ruimte kan men in het volgende deel komen via een deur. Een
uitkijktoren bevindt zich aan de rand van de steile helling in het zuidoosten, terwijl in het
midden van deze ruimte een veelhoekig gebouw staat (Barthes 1997, p.75). De muren zijn
voorzien van schietgaten alsook van latrines (Bayrou et.al. 2005/2006, p.24). Er werden
verticale buizen gevonden die uitliepen op een klif, waarbij het hier wel degelijk gaat om
latrines (Mesqui 1993, p.171).
3.2.4.3.3 De donjon
In het westen is er de Sant-Jordi-donjon, enkel te bereiken via een zestig treden tellende trap,
die ook was uitgehouwen in de rots en de ‘trap van de Heilige Louis’ genoemd wordt (Alders
1999, p.188). Boven zijn er resten te vinden van verschillende zalen, waaronder een
waterreservoir en een kapel (Bayrou et.al. 2005/2006, p.25). Deze kapel is gebouwd voor de
Heilige Sant-Jordi en bevat twee niveaus (Mesqui 1993, p.113).
In 1250 zijn er werkzaamheden om de oude donjon en de kerk opnieuw in te richten. Er
waren in de 14e en 15
e eeuw ook nog andere herstellingen (Barthes 1997, p.73). In 1908 was
het bestemd als historisch monument en vanaf 1977 zijn er belangrijke archeologische
investeringen geweest (Mattingly 2005, p.165).
3.2.5 Puilaurens
3.2.5.1 Geografische ligging
Puilaurens bevindt zich in het departement van Aude, op een kilometer ten zuiden van de weg
van Perpignan naar Foix, dichtbij de grens van het departement van Pyrénées-Orientales
(Bayrou 1981, p.7) (Figuur 23). Het kasteel is gelegen op een kalkstenen rots waarvan de
hellingen bedekt zijn met bossen, die voornamelijk gebruikt werden voor de houtproductie
(Mattingly 2005, p.143). De hoogte van de rots, die boven het dal van Bolzane gelegen is,
bedraagt 697 m (Bayrou 1981, p.19). De positie van het kasteel alsook het plateau van
Sournia, hebben een belangrijke rol gespeeld in het grensgebied van Frankrijk en Spanje. 600
m naar het noorden toe ligt het dorp van Puilaurens (Bayrou 1981, p.7). Op de topografische
kaart is ook nog te zien dat er twee rivieren lopen die het bos van ‘Malo-bac Estable’ voorzien
43
van water. Ten oosten van Puilaurens loopt de Moulin en ten westen de Fabournet. Deze
rivieren zijn allemaal zijrivieren van de Bolzane. In het noorden lopen er nog twee rivieren,
namelijk de Magnat en Sarrat Bezolo. In het noordoosten liggen volgende steden: Lavagnac
en Lapradelle. In het westen is er de stad Axat en in het zuiden Salvezines (IGN 2006).
3.2.5.2 Geschiedenis
Waar het bij Puilaurens allemaal begon was oorspronkelijk nogal vaag, maar recent
onderzoek bracht hier verandering in. Op de zuidelijke zijde van het kasteel alsook langs de
oevers van de Bolzane was er tijdens de prehistorie bewoning. Er werd silex gevonden uit de
tijd van het Magdaleniaan, scherven van aardewerk uit de IJzertijd. Enkele schrijvers van de
vorige eeuw, Roquelaure en Vidal-Veis, beweren dat er ten tijde van de Romeinen een
castrum op deze plaats gelegen was en dat daarna de Visigoten zich er hebben gevestigd
(Bayrou 1981, p.8).
De berg waarop het kasteel gelegen is, krijgt in de oude literatuur vaak ‘Mont Ardu’ als naam.
In 958 werd deze berg het eerst vermeld. In 958 was er niet echt sprake van een kasteel, maar
van een toren. Deze berg kwam in verschillende handen terecht: in 965 schonk de graaf van
Barcelona, Seniofred, het graafschap Bésalu aan zijn zoon Guillaume. In 1111 bleef Bernard
III kinderloos achter waardoor de domeinen in het bezit kwamen van zijn schoonvader Ramón
Berenguer III van Barcelona. Hij droeg het op zijn beurt over aan de burggraaf van Narbonne,
Aimery II, die Puilaurens in leen gaf aan de heren van De Fenouillet (Bayrou 1981, pp.8-9).
In 1250 werd Puilaurens veroverd, waardoor het kasteel in handen kwam van de Franse
koning die in 1255 werkzaamheden liet uitvoeren ter versterking van het kasteel (Barthes
1997, p.174). Het kasteel werd hoofdzakelijk hersteld omdat het aan de grens gelegen was en
een ideaal beeld had voor de maatregelen die getroffen moesten worden tegenover de
conflicten met het Zuiden. Daarna waren er ook nog werken in 1262 in opdracht van Philips
III de Stoute. Het was het sterkste bastion dat op Spanje uitkeek tot de grens verschoof in
1659 en het kasteel in verval kwam (Mattingly 2005, p.143) (Figuur 24).
3.2.5.3 Bespreking van het kasteel
De verdediging van het kasteel bestaat voornamelijk uit twee tegen elkaar gezette muren
(Figuur 25). De eerste ommuring organiseert zich rond een hof, de tweede is eerder versterkt
44
en rond het oudste bouwwerk gebouwd (Bayrou 1981, p.19). De vorm is redelijk
onregelmatig, wat te wijten valt aan de natuurlijke vorm van de rots. Via het westen is er een
toegang via een weg met negen zigzaggende muurtjes, chicanes genoemd. Door de muurtjes
kan er niet direct op de ingang van het kasteel gezien worden, wat toch voordelen geeft voor
de inwoners. Ze konden zich tactisch opstellen tegenover de aanvallers (Barthes 1997, p.174).
De eerste ruimte is 65 m lang en ongeveer 25 m breed en wordt gesloten door een muur die
uitzonderlijke hoogten haalt van 8 tot 10 m. De muren omsluiten een groot hof. In deze muren
zit er ook een uitkijktoren die het midden van het zuidelijke front verdedigt. Een eerste
poterne in het zuidoosten bevindt zich aan de voet van een halfronde uitkijktoren, die ook een
enorm uitzicht bidet over Puilaurens en het dal van de Bolzane. Een tweede poterne zorgt
voor het centrale deel van het noordelijke front met ernaast een waterreservoir (Barthes 1997,
p.174).
Het westelijk deel is te bereiken links van de hoofdingang. Zo komt men in de tweede
ommuring via een deur. Binnen deze ommuring is alles georganiseerd rond de vierkantige
donjon, van 5,10 m op 5,20 m, die geflankeerd wordt door twee torens. Een spreekbuis werd
gegraven in de zuidelijke wand om de communicatie tussen de verschillende verdiepingen
mogelijk te maken (Barthes 1997, p.176). De toren die in het westen staat krijgt ‘Tour de la
Dame Blanche’ als naam (Bayrou 1981, p.22).
Op basis van de overblijfselen, kan Puilaurens, net zoals de andere kastelen, gedateerd
worden in de tweede helft van de 13e eeuw en het begin van de 14
e eeuw met natuurlijk ook
nog latere toevoegingen, zoals muren met schietgaten voor de vuurwapens, die gedateerd
worden in de 16e en 17
e eeuw (Barthes 1997, p.176). Dus hebben ze niets met de katharen te
maken.
Rechthoekige vensters werden in de 13e eeuw frequent gebruikt in constructies in de
Languedoc waaronder in het kasteel van Puilaurens, in de toren van Aigues-Mortes, Allègre
en Fressac (Mesqui 1993, p.197).
45
3.2.6 Quéribus
3.2.6.1 Geografische ligging
Het meest zuidelijk gelegen kasteel in de Corbières van de Azur is het kasteel van Quéribus
(Gau 2004, p.5), gelegen op een kalkstenen rand. Bij helder weer kan het kasteel vanuit
Perpignan gezien worden, 25 km naar het zuidoosten (Mattingly 2005, p.151). Het kasteel ligt
op 728 m hoogte boven de Grau de Maury, een belangrijke bergpas. Dit is een strategische
positie langs de vroegere grens tussen Frankrijk en Aragón. Het kasteel beheerste heel de
vlakte van Roussillon (Figuur 20). Op het dak van de donjon is er een schitterend uitzicht op
Peyrepertuse, Pic du Canigou, de Corbières, de Fenouillèdes en de Middellandse Zee. Het ligt
ten westen van Tautavel en ten zuidoosten van Cucugnan (Gau 2004, p.7). Net als de andere
kastelen had Quéribus de controle van de Corbières als taak. Quéribus controleerde samen
met Peyrepertuse de soevereiniteit van de koningen van Aragón tot de 13e eeuw (Barthes et.al.
1997, p.64). Vanaf het Verdrag van Parijs in 1229 was Quéribus al sinds enkele jaren in bezit
van Chabert de Barbaira, een vroegere militaire ingenieur van het koninkrijk van Aragón
(Barthes et.al. 1997, p.65).
Door het verraad van Olivier de Termes in 1255, kwam Quéribus met het Verdrag van
Corbeil in 1258 in handen van Lodewijk IX en deze bezette Quéribus met een garnizoen
(Barthes et.al. 1997, p.65). Omwille van de vele territoriale conflicten kwam onder andere
Quéribus in handen van het koninkrijk van Aragón en daarna weer bij de Fransen. Deze
conflicten bleven duren tot en met het Verdrag van de Pyreneeën in 1659 (Barthes et.al. 1997,
p.67). Vanuit Quéribus is het mogelijk om de oostelijke zijde van de Pyreneeën te zien. Dit
deel van de Pyreneeën is gekend als de Albères en vormt de huidige grens tussen Frankrijk en
Spanje. Door de verschuiving van de grens verviel het kasteel tot een ruïne (Mattingly 2005,
p.157).
3.2.6.2 Geschiedenis
Het gebied rond Cucugnan, de Perapertusès, werd al in het stenen tijdperk bewoond.
Daarnaast zijn er sporen gevonden van de Romeinen en de Visigoten. Op het 5e eeuwse
Visigotische kasteel zal Quéribus gebouwd zijn. Het wordt voor het eerst vermeld als ‘Popia
Cherbuccio’. Er brak in 980 een conflict uit tussen Roger, graaf van Carcassonne, en de graaf
van Bésalu, Oliba Cabreta, zijn machtige buurman, met als inzet de Perapertusès. Het noorden
46
bleef wel in het bezit van Carcassonne, het zuiden daarentegen kwam onder controle van
Cabreta. In het testament van Bernard Taillefer (989 – 1020), worden Quéribus en
Peyrepertuse voor het eerst vermeld. De burggraaf van Narbonne, Bérenger, bracht in 1066
leenhulde aan Guillaume de Bésalu voor het kasteel van Quéribus. Uiteindelijk kwam het
kasteel in handen van Ramón Berenguer III van Barcelona. Béranger van Peyrepertuse bracht
hem in 1140 leenhulde voor het ‘forteda de Cucuniano’. In 1162 werd de graaf van Barcelona
ook koning van Aragón. Hierdoor werd het kasteel ingezet om de noordgrens van zijn rijk te
verdedigen. Een tak van de familie Peyrepertuse, de familie Cucugnan, had Quéribus vanaf
1193 in leen. Pierre Cucugnan bood onderdak aan katharen en bevoorraadde de kathaarse
gemeenschap op Puilaurens (Gau 2004, pp.10-11).
Eerst voegde hij zich in 1240 bij Raymond II Trencavel en Olivier de Termes toen ze
Carcassonne belegerden, maar na de mislukkingen van de Occitaanse opstand onderwierpen
zij zich in 1241 aan Lodewijk IX, die in 1239 Quéribus van Aragón had gekocht (Gau 2004,
p.12).
Na de val van Montségur bood Chabert de Barbaira nog 11 jaar onderdak aan de katharen.
Quéribus was het laatste kasteel dat stand heeft gehouden. Nadat hij in 1255 terugkwam uit
het Heilige Land gaf Lodewijk Pierre d’Ateuil, seneschalk van Carcassonne, de opdracht het
kasteel in zijn bezit te nemen. Hoe de overdracht is gebeurd is niet gekend. Was er sprake van
een compromis tussen hem en Olivier de Termes of werd hij in maart 1256 door Olivier
verraden en uitgeleverd? De Barbaira werd hoe dan ook gevangen genomen en voor zijn
vrijlating moest hij in ruil al zijn bezittingen afstaan. De Barbaira ging in ballingschap naar
Aragón. De laatste keer dat zijn naam in de akte vermeld werd, was in 1274 (Gau 2004, p.12-
14).
Het huidige Quéribus is helemaal niet te vergelijken met dat uit de tijd van de katharen. De
drie omwallingen dateren uit de 16e eeuw en bleven tot in de 18
e eeuw in gebruik als een
militaire vestiging (Bogaerts 2005, p.51).
3.2.6.3 Bespreking van het kasteel
De versterking van het kasteel bestaat uit drie opeenvolgende muren (Figuur 26).
47
3.2.6.3.1 De eerste ommuring
Een trap geeft toegang tot de omwalling die in drie delen kan opgedeeld worden: het eerste
deel heeft een muur met een dikte van 1,50 m met een noord-zuid as en werd beschermd door
een valhek (Nolen 2004, p.241). In deze muur is er een dubbele opening voor het gebruik van
kanonnen. Het tweede deel heeft een oost-west as met in het oosten drie schietgaten. Het
derde en laatste deel heeft een zuidwest-noordoost as en heeft twee schietgaten en sluit de
buitenste omwalling af. De kanonnen, knuppelgaten en schietgaten beschermen de ingang van
de deur die toegang geeft tot een weergang die op een trap uitkomt (Gau 2004, p.17).
3.2.6.3.2 De tweede ommuring
Deze trap gaat over in een S-vormige trap waarvan de westelijke muur bestaat uit blokken
steen die op elkaar gestapeld zijn, zodat ze voor verdediging zorgen. In het noorden zijn er de
overblijfselen van een rechthoekige, overwelfde zaal; gedeeltelijk van een kazerne waar de
soldaten verbleven (Gau 2004, p.18). Daarnaast zijn er ook nog resten van een waterreservoir
(Barthes et.al. 1997, p.67).
3.2.6.3.3 De derde ommuring
Na de derde ommuring is er een steile trap die naar de volgende toegangspoort leidt.
Hierachter is er een binnenplaats alsook nog drie andere poorten. Achter de linkse poort is er
een gewelfde zaal die uitloopt op de wachttoren en achter de rechtse poort een woonverblijf
met drie verdiepingen. De middelste poort geeft toegang tot de binnenplaats met een
veelhoekige donjon (Gau 2004, p.19).
Zoals bij de andere donjons lag de toegang tot deze donjon niet op het gelijkvloers, maar op
de tweede verdieping. Deze was toegankelijk via een houten trap die verwijderd werd indien
er oorlog was. Op de eerste verdieping is er een hoge, gotische zaal, ook wel ‘Salle de Pilier’
genoemd, met een ronde pilaar die als een palmboom uitloopt in vier kruisbooggewelven
(Figuur 27). Dit is dan ook het mooiste architecturale element van het kasteel. Deze zaal is
voorzien van vensterkruisen en het is mogelijk om de afzuigkap van de schoorsteen te zien
(Gau 2004, p.19-21). De donjon is, naast de verwijderbare trap, ook te bereiken via een
aangrenzende rechthoekige toren met wenteltrap die de verdiepingen met elkaar verbindt
(Barthes 1997, p.67). Na de toren te hebben binnengetreden was er op de linkse zijde een
48
stenen trap die toegang geeft tot een donkere ruimte die uitloopt tot een ondergrondse
kazemat, meer bepaald een bunker (Gau 2004, p.23).
Binnen de derde ommuring zijn er nog ruïnes van de woningen. Het is onmogelijk om
Quéribus te dateren, omdat er zoveel veranderingen hebben plaatsgevonden; zo hebben er
verschillende werkzaamheden plaatsgegrepen in de 12e eeuw en in het midden van de 13
e
eeuw. In de 15e eeuw komen de eerste draagbare vuurwapens. In de 16
e en 17
e eeuw werden
een aantal zaken veranderd aan de buitenzijde van de donjon (Barthes et.al. 1997, p.68), zoals
de buitenmuur die een dikte haalde van vijf tot zes meter en stamt uit de 16e eeuw. De ‘Salle
de Pilier’ is wel ouder. Dit kan de kapel van Lodewijk IX zijn geweest (Van Rossum &
Mieras 2003, p.118).
Er werd een groot venster teruggevonden met een rooster dat in het begin van de 14e eeuw
gedateerd kan worden (Mesqui 1993, p.208). Daarnaast was er ook een venster met
bovendorpel en versiering. Nochtans werd de meerderheid van openingen vanaf dit tijdperk
aangepast: men bracht steeds eenvoudigere structuren zoals rechthoekige vensters met vlakke
dwarsbalk aan, al dan niet onder een boog. De varianten, zoals de vensterkruisen, hadden een
zuiver decoratieve functie (Mesqui 1993, p.210).
3.2.6.4 Quéribus vandaag
Vanaf 1907 werd het kasteel van Quéribus geklasseerd als een Historisch Monument (Figuur
28). In 1951 vonden met het herstel van de donjon en de versteviging van de rots die het
kasteel draagt de eerste herstellingen plaats door de Diensten van Historische Monumenten.
Daarnaast waren er nog andere restauraties gedurende de periode tussen 1970 en 1980. De site
werd vanaf 1972 publiek gemaakt. Van 1984 tot 1989 waren er archeologische
opgravingscampagnes om de historische kijk op de site te verbeteren (Gau 2004, p.16).
3.2.7 Termes
3.2.7.1 Geografische ligging
Het kasteel van Termes is 500 m boven de Sou, een zijrivier van Orbieu gelegen (Bayrou
1988, p.7) (Figuur 29). In het westen stroomt de Caulière. Villerouge-Termenès ligt in het
49
oosten op 5,8 km, in het zuidoosten liggen Félines-Termenès op 5,1 km en Davejean op 6 km.
Ten westen ligt Vignevieille op 2,5 km (IGN 2001). Termes bevindt zich op een veertigtal km
ten zuidoosten van Carcassonne in vogelvlucht en op 37 km ten zuidwesten van Lézignan-
Corbières (Bayrou 1988, p.7). Het is langs drie zijden omgeven door diepe ravijnen, waardoor
de toegang in het zuiden ligt (Bayrou 1988, p.23). Daarnaast zijn er drie bossen die bij Termes
horen, waardoor er voldoende houtvoorziening was (IGN 2001). Het kasteel behoort ook tot
de bescherming van Historische Monumenten (Bayrou 1988, p.21) (Figuur 30).
3.2.7.2 Geschiedenis
De eerste vermeldingen van het kasteel waren onder volgende namen: ‘Castrum Termarum’,
‘Castrum Finarum’ en ‘Castrum de Terminis’. In 1061 was er in een schriftelijke bron een
vermelding van een van de machtigste heren van Termes, namelijk Olivier-Bernard. Termes
was een van de grootste en oudste leengoederen van de Corbières en was tot in 1228 in
handen van de vazallen van de burggraven van Trencavel van Carcassonne. Er waren
regelmatig conflicten met de abdij van Lagrasse door de zeggenschap over bezettingen in de
Corbières. Omdat hij op het gebied van de abdij een vestiging wou bouwen, raakte Raymond I
van Termes in 1062 uitgestoten. Op 22 juli 1210 vond de val van Minerve plaats waarbij
Simon de Montfort besloot om het kasteel van Termes aan te vallen. Dit kasteel lag namelijk
in het hart van de Corbières en was heel moeilijk aan te vallen, omdat het maar langs een kant
te bereiken was. De belegering begon met een aanval op de voorpost Termenet, die werd
ingenomen om vandaar de donjon van het kasteel te bestoken (Bayrou 1988, p.9-10).
Toen ze gedurende vier maanden langs beide zijden beschoten werden met katapulten en ze
door hun watervoorraad zaten, besloot Raymond de Termes om met de vijand te gaan
onderhandelen. Normaal gezien zou het kasteel de volgende dag overgedragen worden, maar
‘s nacht was er een enorm onweer en hadden de waterputten zich gevuld met water, waardoor
Raymond de Termes zich niet zomaar gewonnen wou geven. Hij wist echter niet dat er zich
ten tijde van de droogte kadavers van ratten hadden opgestapeld op de bodem van de
waterputten waardoor het verse regenwater al snel vervuild geraakte, met veel zieken als
gevolg. Diegene die nog niet ziek waren probeerden te ontsnappen, wat sommigen lukte, maar
velen werden gedood of gevangen genomen (Alders 1999, p.201).
50
3.2.7.3 Bespreking van het kasteel
Het kasteel is enkel via de zuidzijde te bereiken via de ingang langs de zuidoostelijke kant.
Het kasteel is omgeven door twee ommuringen die van elkaar gescheiden zijn door lices, dit
zijn ruimten tussen twee ommuringen. Het plan van deze ommuringen is onregelmatig, maar
hiervan is niet zoveel bewaard gebleven. In de noordoostelijke hoek is er een toren en in de
noordwestelijke hoek een poterne. De muren in het westen en in het zuiden zijn extra
versterkt (Sarret 1975, p.45) (Figuur 31).
De binnenste ommuring is heel wat vernield en bevat sporen van een waterreservoir (Sarret
1975, p.45). De 12e eeuwse donjon en een kapel met een kruisvormig raam verkeren in zeer
bouwvallige staat. Op de zuidelijke helling, aan de voet van de buitenste muur, lag het
middeleeuwse dorp. Later verplaatste het dorp zich naar de vallei (Bayrou 1988, p.20). Er
werden verticale buizen gevonden, afkomstig van latrines, die uitliepen op een klif (Mesqui
1993, p.171).
3.2.8 Villerouge-Termenès
3.2.8.1 Geografische ligging
Langs de voet van het kasteel stroomt de Lou, een zijrivier van de Orbieu, dat de
middeleeuwse tuinen bevloeide (Alders 1999, p.202). Villerouge-Termenès bevindt zich op
een kleine heuvel waar vooral kalksteen te vinden is. In het oosten bevindt zich de dorre en
droge Corbières met wijngaarden tussen de groene eiken en andere houtsoorten, terwijl de
Corbières in het westen eerder landelijker is, waar bossen van den en zilverspar de streek
bedekken. Het dorp ligt op 40 km in vogelvlucht ten zuidwesten van Narbonne. 5 km verder
ligt het kasteel ven Termes (Bayrou 1988, p.7) (Figuur 29).
3.2.8.2 Geschiedenis
Een officieel document van paus Pascalis II, ook bul genoemd, uit 1107 bevestigt dat het
kasteel en het dorp eigendom waren van de aartsbisschoppen van Narbonne. Zij gaven het
kasteel in leen aan Pierre de Peyrepertuse. Zijn dochter kreeg het dan ook mee als bruidschat
voor haar huwelijk met Pierre-Olivier de Termes. Tot Simon de Montfort in 1210 het kasteel
innam en overdroeg aan zijn luitenant Alain de Roucy, was Sicard de Villerouge kasteelheer.
51
Na de dood van de Montfort in 1218 slaagde, Raymond de Villerouge, zoon van Sicard, erin
het kasteel weer in zijn bezit te krijgen. Villerouge kwam in Franse handen toen Raymond VII
van Toulouse zich met het Verdrag van Parijs onderwierp aan Lodewijk IX (Bayrou 1988,
p.9-10).
De meesten zijn er van overtuigd dat het einde van de katharen met de val van Montségur
samengaat. Dit is fout, in werkelijkheid vond het einde van de katharen plaats in Villerouge-
Termenès. In 1321 werd op de binnenplaats de laatste kathaar verbrand. Guilhem Bélibaste
was de laatste bekende kathaar. Na zijn dood kwam er ook een einde aan de katharen (Alders
1999, p.202).
Daarna werd Villerouge-Termenès gebruikt als zomerresidentie van de aartsbisschoppen en
bleef het tot de Franse Revolutie hun eigendom. Daarom verkeert het kasteel nog in goede
staat (Nolen 2004, p.267) (Figuur 32). In 1976 wordt het kasteel geklasseerd als Historisch
Monument en werden vanaf 1985 restauraties uitgevoerd, waaronder de daken en de
weergang. In 1987 werd het dan ook voor het publiek toegankelijk (Bayrou 1988, p.17).
3.2.8.3 Bespreking van het kasteel
Het vierkantig kasteel ligt midden in het dorp en de stadswallen zijn nog goed zichtbaar met
aan iedere hoek een ronde toren (Mattingly 2005, p.184) (Figuur 33). De ommuring is 24 op
30 m en heeft vier ronde torens op de hoeken die door een weergang met elkaar zijn
verbonden. De donjon heeft een hoogte van 23 m en een diameter van 9,50 m en heeft ook
een wenteltrap die de verschillende verdiepingen met elkaar verbindt. De muren van de
toegangspoort zijn 2,50 m dik. Hierop staat het wapenschild van aartsbisschop Bernard de
Farges. Er is een vleugel geheel gerestaureerd. Vanaf de weergang is er een mooi uitzicht op
het dorp en de omgeving. Porte Saint-Jean, een toegangspoort, is onderdeel van de muur die
het dorp in de 12e eeuw omgaf (Bayrou 1988, p.19). De zuidwestelijke toren heeft een
doorsnede van ongeveer 7,50 m en bevat drie overkoepelde zalen. De noordwestelijke toren is
langs de binnenzijde open. Het zuidelijke deel is voorzien van een poterne. Binnen de
ommuring bevinden zich meerdere gebouwen die rug aan rug tegen de muur staan die in de
17e eeuw gebouwd zijn (Bayrou 1988, p.20). Het geheel kan in de 13
e eeuw gedateerd
worden. In het oosten is er een gebouw dat in de vorige eeuw gewijzigd werd en waarvan de
52
voorgevel zeker in de 17e eeuw kan gedateerd worden. De noordelijke, zuidelijke en ook de
oostelijke zijde kunnen in de 18 en 19e eeuw gedateerd worden (Bayrou 1988, p.22).
3.3 Architecturale elementen
3.3.1 Bossage
Bossage werd voornamelijk in de oudheid gebruikt, zoals bij de Romeinen, de Grieken en nu
in de versterkte middeleeuwse kastelen. Bossage is eerder iets decoratiefs en symbolisch. Het
veroorzaakt een spel van schaduw en licht waardoor het metselwerk van de weergang en de
muur schijnbaar versterkt wordt. Twee omstandigheden spelen hierbij een rol: de
geografische situatie en het aantal uren zonlicht. Bossage toont ook iets van de macht, de
stationaire rol die hieraan toegekend wordt (Mesqui 1997, p.66).
3.3.2 Schietgaten
De Filippijnse schietgaten waren in de eerste helft van de 13e eeuw erg in trek en kwamen
voornamelijk voor in de Koninklijke vestigingswerken, die door Lodewijk IX en onder Filip
III en Filip IV werden gehandhaafd, waaronder Aguilar, Peyrepertuse, Puilaurens, Termes,
Lastours en Beaucaire (Mesqui 1993, p.274).
De schietgaten hadden in de tweede helft van de 12e eeuw een driehoekige vorm, zoals te zien
is te Termes en Lastours. De koninklijke architecten hadden zich nog maar net meester
gemaakt van de driehoekige vorm, of ze schakelde over op schietgaten met een vierkantige
vorm of vierkantige afrondingen in het hogere deel, wat nog comfortabeler was voor de
schutter. Het merendeel van de vestigingswerken van de Aude, die in de jaren 1270-1300
werden gebouwd zijn ervan voorzien, net als bij Montségur (Mesqui 1993, p.286) (Figuur 34),
Aguilar, Peyrepertuse en Puilaurens (Mesqui 1993, p.297).
3.3.3 Weergang
De term weergang verschijnt tijdens de tweede helft van de 12e eeuw (Mesqui 1993, p.327).
De oudste voorbeelden bevinden zich in Coulommiers-la-Tour en te Châtillon-sur-Indre in het
laatste deel van de 12e eeuw. Dit wil niet zeggen dat ze er voordien nog niet waren: het
53
voorbeeld van Châtillon-Coligny, dat gedateerd wordt in 1180, bewijst zonder minste twijfelt
dat slechts in bepaalde gevallen de weergangen op externe structuren zoals de steunberen
gebaseerd konden zijn die hun fundament vandaag onmogelijk maken (Mesqui 1993, p.327).
De weergang was bijna systematisch verworven in het Filippijnse vestingwerk aan het einde
van 12e eeuw en aan het begin van 13
e eeuw. Het procédé bleef bijna universeel tijdens deze
eeuw, en zelfs tot in de eerste helft van de 13e eeuw. Zijn aanwezigheid is systematisch terug
te vinden in de versterkingen van het Franse koninkrijk van de Languedoc. Tegen 1240 was
het aanwezig in het kasteel van Carcassonne, Lastours en Peyrepertuse (Mesqui 1993, p.327).
3.3.4 Werpgat
De eerste sporen van een werpgat verschijnen niet voor de 14e eeuw te zijn. Het voldoet
immers om de ruimten en kastelen en revue te passeren die tijdens de 13e en het begin van de
14e werden gebouwd, om te beseffen dat dit hulpmiddel dat vandaag duidelijk lijkt, zich
slechts in de eerste helft van 14e eeuw ontwikkelde (Mesqui 1993, p.336).
3.4 Overzicht van al de besproken kastelen
In Tabel 2 worden de kastelen kort weergegeven met hun geschiedenis en architecturale
elementen.
4 Geografie
4.1 De inbreng van de mens in het landschap
4.1.1 De invloed van de Romeinse beschaving
De Kelten hadden nog bosgrond overgelaten ter bescherming van hun gebied, maar bij de
Romeinen nam de bosontginning toe. Dit proces bleef duren tot de 1e eeuw v. Chr. Vanaf de
2e eeuw v. Chr. werden de invloeden op het landschap groter en dan voornamelijk in de
Provence en de Languedoc. Ze leefden in villa’s, het centrum van het sociaal-economische
leven op het platteland. Het zijn telkens grote oppervlakken, die op een meetkundige wijze
54
werden gedeeld en streng werden afgebakend. De invloed van de Romeinen gaat vanaf de 2e
helft van de 2e eeuw na Chr. achteruit (Boulanger 2002, p.94).
4.1.2 De middeleeuwen
Er volgde een periode van politieke instabiliteit met invasies van Centraal-Europese volkeren
over heel Gallië. Dit had ook gevolgen voor de landbouwgronden, die meer en meer verdeeld
werden om iedereen een stuk grond aan te kunnen bieden. De villa’s werden geleidelijk
opgegeven of gingen achteruit zoals in Armorique en in de Auvergne in de 5e eeuw. Vanaf de
6e eeuw had elk plattelandslandschap een ander karakter. De invloed van de mens was niet
meer zo goed zichtbaar. Bossen keerden terug op gronden die eerst ontgonnen waren door de
mens. Daardoor staan de volgende eeuwen meer bekend als open veld landschap en
coulisselandschap (Boulanger 2002, p.95).
4.1.3 Na de middeleeuwen
Na afloop van de middeleeuwen hadden de plattelandslandschappen zich in functie van de
agrarische systemen, de natuurlijke milieus en de culturele identiteiten gediversifieerd. Twee
soorten heersten in het bijzonder en bestaan nog steeds: het open veld en het
coulisselandschap. Ze openbaren twee vormen van verandering die van het landschap door de
mens worden tegenovergesteld en veranderen nauwelijks in de volgende eeuwen. Er doet
zich, integendeel, niet alleen een diversifiëring te wijten aan de invoer van nieuwe planten,
maar ook een langzame specialisatie van de plattelandslandschappen (Boulanger 2002, p.96).
Er vond ook een verschuiving plaats van open naar een gesloten landschap op het einde van
de middeleeuwen. Dit had veel te maken met de verdere bevolkingsgroei waardoor er een
verdergaande versnippering plaatsvond (Boulanger 2002, p.114).
4.2 Transport
Het zijn de Romeinen die het eerste grote wegennet gerealiseerd hebben voor militaire
veroveringen, maar ook voor handels-, administratieve en militaire relaties. Maar het zijn
eigenlijk de Chinezen die de eerste echte wegen hebben aangelegd. (Merlin 1992, p.5).
55
4.2.1 De politieke ordening van de Romanisering
De veroveringen van Julius Caesar in 58 en 51 v.Chr. hebben aanleiding gegeven tot de
aanmaak van de eerste wegennetwerken, die voornamelijk om politieke en militaire redenen
ontstonden. Ze boden de mogelijkheid aan de legioenen om door de landen te kunnen
passeren en ze zorgden voor een betere verbinding van de steden met Rome (Boulanger 2002,
p.209). In Gallië hebben de Romeinen een netwerk van 100 000 km publieke wegen
aangelegd (Barthes et.al. 1997, p.32) (Figuur 35). De eerste route kwam er in 118 v.C., ‘Via
Domitia’ genaamd, tussen Spanje en Italië, en werd gebouwd op het initiatief van Cneius
Domitius Ahenobarbus, stichter van Narbonne. Deze weg werd gekenmerkt door militaire
grensstenen en strekt zich uit van Roussillon tot aan de centrale Alpen, over de Rhône tussen
Avignon en Arles per brug of boot over te steken en door het dal van Durance, vervolgens
Sisteron, Gap, Embrun en Briançon. Na 12 v. Chr., werd de weg verdubbeld langs de weg
‘Via Aurélienne’, eveneens ‘via Julia Augusta’genoemd, op de beslissing van de keizer
Augustus (Boulanger 2002, p.210). Van de ‘Via Domitia’ zijn er nog resten te zien nabij
Nîmes, in de gemeente Villetelle houdt nog één van de vermoedelijk elf brugbogen stand (s.n.
2007/2008, pp.6-7). Dit alles heeft geleid tot de oprichting van Romeinse provincies, onder
andere Aquitaine (Boulanger 2002, p.210).
In het westen waren er verscheidene belangrijke routes die tot de Atlantische Oceaan,
Bordeaux, Saintes en Poitiers leidden. Een ervan ging door Orléans en langs de vallei van de
Loire tot het Armoricaanse schiereiland. Andere belangrijke wegen gingen van Chalon,
Langres, door Lutetia, tot het estuarium van de Seine, en door Reims tot de haven van
Boulogne (Gesoriacum, Portus Itius) waar de schepen richting Groot-Brittannië vertrokken.
De Romeinse wegen waren strategisch gepland, ze vermeden plaatsen die te dicht begroeid
waren omdat die moeilijker te bewaken waren (De Planhol & Claval 1988, p.37).
4.2.2 Middeleeuwen: achteruitgang tot de 10e eeuw
Tijdens de middeleeuwen was het Europese wegennet wel achteruitgegaan. Er was terug een
toename bij de opkomst van de grote staten. Vanaf de 10e eeuw werd het netwerk van de
wegen terug hernomen, in ieder geval de verbindingen van de Romeinse wegen (Merlin 1992,
p.6). De wegen werden voornamelijk gebruikt voor twee doeleinden: de landbouw met de
landbouwwegen, die tot op de dag van vandaag nog gebruikt worden, en de noodzaak op een
56
politieke controle. De moderne wegen verschijnen met de industriële revolutie (Merlin 1992,
p.6).
Het reliëf bepaalde mee waar er welk transport kwam. De dalen vormden een natuurlijke lijn
voor vervoer, waarbij de eerste waterwegen ontstonden zoals kunstmatige rivieren of kanalen.
In en langs deze dalen vormden zich ook vele steden en wegen. De dalen vormden de
belangrijkste verbindingen. Zo bepaalt het reliëf ook waar de havens kwamen. De eerste
havens konden verlaagd zijn, zoals Marseille, of werden heel groot, waaronder Brest en
Toulon (Merlin 1992, p.21).
De weg liet, tot de uitvinding van het wiel en de wagen, het vervoer van zware lasten niet toe.
De rivier liet dit wel toe, al hadden ook de loop van de rivier, debiet en rivierregime een
invloed. Daarom bouwden de mensen eerst vlotten en vervolgens boten (Merlin 1992, p.6).
De zee werd gebruikt voor het vervoer van massagoederen en vaak gebruikt voor lange
afstanden, wat nu nog steeds het geval is. Op zee zijn er natuurlijk een aantal niet bevaarbare
zones, zoals de poolkappen of de gevaarlijke zones, zoals de zee-engten en de havens die niet
mochten gebruikt worden. De zee levert, in tegenstelling tot de rivier, niet haar eigen kracht.
De mens gebruikt hiervoor roeispanen, vervolgens de natuurlijke windenergie door middel
van een zeil om ten slotte steenkool en later stookolie te gebruiken (Merlin 1992, p.7).
4.2.3 De wederopbouw van transportnetwerken
Er kwamen vanaf de 10e eeuw meer wegen zoals kloosterwegen voor mensen die op
bedevaart zijn, zoals die naar Compostella. Daarnaast kwamen er ook nog commerciële
hoofdlijnen die door een verdere toename van de bevolkingsgroei ontstonden. Er verschenen
ook, in opdracht van de koning, wegen en bruggen (Boulanger 2002, p.211). Tolgelden
vermenigvuldigden zich dus om belangrijke wegen te onderhouden, bijvoorbeeld te
Montlhéry, de weg van de tarwe, ten zuiden van Parijs (Boulanger 2002, p.212).
Op het einde van de middeleeuwen begint het begrip ‘openbare dienst’ en ‘Moderne Staat’
zich te ontwikkelen. Hierdoor werden er nieuwe netwerken van wegen aangelegd. Er kwam
ook een aflossing van posten wat een snelle overdracht van berichten toelaat. De hoofdlijnen
57
van wegen bevonden zich in de 16e eeuw tussen Parijs en Lyon, vervolgens tussen Lyon en
Marseille, Narbonne en Toulouse (Boulanger 2002, p.212).
4.3 Bespreking kaarten: viewshed
Bij de studie van deze kastelen, kwamen er enkele zaken naar boven die nog niet helemaal
duidelijk waren. Wel wordt in vele boeken teruggevonden op welke hoogte de kastelen zich
situeren en hoever ze van de steden gelegen zijn, maar verder gaat men niet in hun studie.
Daarom wordt er een geografische studie gedaan, namelijk een viewshed. Deze analyse maakt
het mogelijk om de zichtbaarheid van een punt te kennen alsook hoe ver ze kunnen zien.
Om van start te kunnen, moeten eerst de kaartbladen van de streek die besproken worden en
gekend zijn, door middel van een wereldatlas opgezocht worden. In de wereldatlas is al snel
duidelijk om zeker zes kaartbladen op te slaan waar zowel de kastelen als hun omgeving op te
zien zijn.
Om een digitaal hoogtemodel te kunnen maken, is het eerst nodig om de nodige kaartbladen
te verkrijgen, dit kan door middel van het Internet. Via een zoekprogramma wordt de SRTM
file gedownload. In deze studie worden volgende data opgeslagen: N42E001.hgt.zip,
N42E002.hgt.zip, N42E003.hgt.zip, N43E001.hgt.zip, N43E002.hgt.zip, N43E003.hgt.zip.
Aangezien er in zulke data wel eens gegevens ontbreken, is het noodzakelijk om er een
programma door te laten lopen dat deze ‘gaten’ kan opvullen, door middel van de SRTMfill.
Iedere SRTM file bestaat uit 1201 rijen en kolommen. In het programma IDRISI moeten de
gegevens nog een keer verwerkt worden van little endian, een methode van gegevensopslag of
verzending waarbij de minst significante bit eerst verwerkt wordt, naar big endian, waarbij de
meest significante bit eerst verwerkt wordt. Hierna worden de verschillende, losse files aan
elkaar gekoppeld door middel van mosaïceren. In Figuur 36 wordt het bekomen digitaal
hoogtemodel voorgesteld. De kleuren die gekozen zijn, passen het best in deze context
waarbij de waterlopen en Middellandse Zee worden voorgesteld door een blauwe kleur, hoe
dieper, hoe donkerder. De groene kleur stelt de gewone hoogtes voor en gaat over in de gele,
heuvels, tot in de roze/rode kleur die de bergpieken voorstelt. Deze rode kleur komt
voornamelijk in het zuiden van de kaart voor, omdat daar de Pyreneeën gelegen zijn en te
noorden hiervan liggen de kastelen.
58
Vervolgens kan er voor ieder bepaald punt, dus in dit geval, voor ieder kasteel een viewshed
gemaakt worden. Het is wel moeilijk om de juiste positie van de kastelen te vinden, waardoor
het is aangewezen om de coördinaten in te geven. Op basis van een punt mislukt de viewshed.
Daarom wordt er een verzameling van punten gebruikt, want het is onmogelijk om te zien of
nu juist de top van de berg gevonden is waarop het kasteel gelegen is. Dus als nu juist een
bepaald punt zich op de noordelijke helling bevindt, dan kloppen de resultaten niet, daarom
werd er ook het advies gegeven een iets groter gebied te nemen, zoals drie kolommen in
plaats van één en zeven rijen. Hierdoor zijn de resultaten al meer representatief. Deze
verschillende punten in de rijen en kolommen worden voorgesteld in de Tabel 3.
Eens dit alles in IDRISI gemaakt is, kunnen de kaarten in ArcMap geopend worden met eerst
een aantal tussenstappen in ArcCatalog, waaronder het aanmaken van een shapefile met
WGS1984 als coördinatensysteem. Na dit alles kunnen de lagen worden toegevoegd. Om de
kastelen beter tot zijn recht te laten komen, worden ze ingezoomd. Dit is ook beter om de
spreiding nauwkeuriger te kunnen zien. De juiste coördinaten worden in Tabel 4 getoond.
Op het Figuur 37 is de situatie op het einde van de 12e eeuw te zien. In de volgende delen
worden elke viewshed van elke burcht afzonderlijk besproken. Het kasteel wordt altijd
voorgesteld door middel van een paarse ster. Het zichtbare gedeelte door een groene zone en
het niet zichtbare is wit. De strategische ligging van het kasteel is op deze viewsheds duidelijk
te zien.
4.3.1 Aguilar
In vergelijking met de andere kastelen is dit van Aguilar op een niet zo hoog berg gelegen,
296 m. Dit is ook duidelijk te zien in de viewshed. Het is omringd door hoge bergtoppen.
Enkel de omliggende omgeving is goed te zien. Dit was in tijde van oorlog een belangrijk
punt, zodat men zich kon voorbereiden op aanvallen en hun strategieën konden aanpassen aan
het leger. Verder konden de verschillende kastelen, die toch op een niet zo grote afstand van
elkaar stonden, elkaar verwittigen, misschien door middel van vuur of een persoon, voor een
belegering. Daarnaast is er ook een deel in het zuidwesten zichtbaar. Deze bergtoppen zullen
enkele uitschieters zijn van de Pyreneeën die daardoor terug zichtbaar worden (Figuur 38).
Toen de grens meer naar het noorden gelegen was, behoorde Aguilar eerst tot het koninkrijk
59
van Aragón om in 1084 in handen van de burggraaf van Carcassonne te komen. Steeds was de
omliggende omgeving zichtbaar.
4.3.2 Lastours
De vier kastelen van Lastours beheersen toch een groot stuk van de bergen, waardoor het
beter was hiervoor een groot stuk te benoemen, omdat het toch vier kastelen zijn, voor de
viewshed (Figuur 39). Zoals reeds vroeger vermeld, ligt er in het noorden van Lastours de
Montagne Noir, waardoor de persoon die op het hoogste punt van de berg van Cabaret staat,
geen goed beeld heeft in de richting van het noorden, omdat deze berg het zicht belemmerd.
Dit geldt ook voor het oosten, waar het plateau van Fournes gelegen is op een hoogte van 383
m en voor het westen met de Clergue bergen van 394 m. In het zuiden daarentegen ligt het
laagland van Carcassonne, en de kastelen van Lastours bevinden zich op 300 m hoogte,
waardoor er een goede zichtbaarheid is naar het zuiden en dit is ook goed te zien op de
viewshed. Nog meer naar het zuiden zullen pieken van enkele belangrijke bergen er ook
uitsteken die zichzelf bij goed weer laten zien. Lastours heeft zich voor de kruistocht eerst
moeten verdedigen naar het zuiden, tegen Aragón. Daarom is de keuze voor de verdediging
van het Franse rijk goed gekozen, aangezien alles naar het zuiden een heel goede
zichtbaarheid heeft. Wel is het raar dat Lastours tot aan de Middellandse Zee kan gezien
worden ook al is het langs de oostkant afgeschermd door het plateau van Fournes. Naar het
zuiden daarentegen kan het wel zijn dat de zee bij helder weer zichtbaar is, zij het in beperkte
mate.
4.3.3 Montségur
Het complex van Montségur is gelegen op een 1200 m hoge berg waardoor er een goed zicht
mogelijk is vanaf het kasteel. In het westen is er geen beeld, wat niet verwonderlijk is, omdat
het bergencomplex van Gourgou daar ligt en een hoogte kan halen van 1618 m. In het zuiden
en in het oosten zijn er ook nog een aantal hoge gebergten (Sarret 1975, p.7). De viewshed
geeft voornamelijk naar het noorden en ook wel gedeeltelijk naar het oosten een goed beeld
(Figuur 40). Pieken van gebergten en laaglanden zijn voor de toeschouwer op Montségur
goed zichtbaar. Hier valt het ook te betwijfelen of de Middellandse Zee zichtbaar is, daar het
kasteel toch redelijk ver naar het westen gelegen is, ten opzicht van Peyrepertuse die de
Middellandse Zee wel ziet. Dit is dan weer te verklaren door de hoogten die Montségur haalt.
60
Toen de grens meer naar het noorden gelegen was, zal Montségur bij Aragón hebben behoord
en had dan een heel goed uitzicht naar zijn vijanden in het noorden, de Fransen.
4.3.4 Peyrepertuse
Het kasteel van Peyrepertuse bevindt zich op een 797 m hoge bergkam en benut deze
helemaal wat zo’n 9000 m² is. Vanaf de eerste vermeldingen van het kasteel, 1020, behoorde
het toe aan de graaf van Barcelona. Toen er geen nakomelingen waren in 1111 kwam het toe
aan de burggraaf van Narbonne en kwam in Franse handen. Enkele kilometers naar het
zuidoosten, is het kasteel van Quéribus gelegen. Deze twee kastelen kunnen elkaar heel goed
zien, wat communicatie zeker mogelijk maakt. Vanaf het hoogste punt, namelijk de donjon, is
de Middellandse Zee zichtbaar. Langs alle zijden is er wel iets dat zichtbaar wordt, dus dit is
een uitzonderlijke ligging met een vergezicht. Dit was de voornaamste factor bij de keuze van
het kasteel voor de graaf van Barcelona. Toen het uiteindelijk in handen van de Fransen viel,
konden zij het zuiden ook perfect zien, zonder belemmeringen naar het zuiden (Figuur 41).
4.3.5 Puilaurens
De berg waarop het kasteel van Puilaurens gelegen is, haalt een hoogte van 679 m. De bergen
die zich rond het kasteel bevinden zijn redelijk laag, waardoor de hellingen van de bergen
zichtbaar zijn, de dalen achter de bergen daarentegen kunnen niet gezien worden (Figuur 42).
Ook vanuit deze plaats is de Middellandse Zee te zien. Meer naar het noorden is er plots een
stuk terug zichtbaar, omdat er ineens een hoogtevorming is, dus een berg die er een stuk
boven uit steekt, wat de Montagne Noir is. Net als Peyrepertuse, was Puilaurens eerst in
handen van de koning van Aragón. Na verovering van het kasteel was het zicht op het zuiden
in het voordeel van de Fransen.
4.3.6 Quéribus
Het kasteel van Quéribus is het meest zuidelijk gelegen en haalt een hoogte van 728 m.
Quéribus heeft net zoals Puilaurens de hoogtevorming dat zich in het noorden bevindt, dit is
om dezelfde reden te verklaren, namelijk doordat er een berg ineens een stuk hoger uitsteekt
wordt deze zichtbaar. Dit is ook weer de Montagne Noir (Figuur 43). Ook vanaf het hoogste
punt is het kasteel van Peyrepertuse zichtbaar en kan men de Middellandse Zee zien. Dit
61
bracht in de middeleeuwen alsnog wat voordelen met zich mee: ze konden toen zien wanneer
er schepen naar hun toe kwamen, en of ze al dan niet vijandig waren. De rivierstromen zijn
ook zichtbaar. Het kasteel kwam achtereenvolgens in handen van de Fransen en in 1162 in
handen van koning van Aragón. Hierdoor werd het kasteel ingezet om de noordgrens van zijn
rijk te verdedigen. In 1239 had Lodewijk IX het kasteel van Quéribus van Aragón gekocht.
Zowel het noorden als het zuiden hebben een goede zichtbaarheid vanuit het kasteel.
4.3.7 Termes
Het kasteel van Termes ligt op een hoogte van 500 m. Het heeft toebehoord aan de machtigste
heren van Termes totdat ze door het leger veroverd werden in 1210. Op de viewshed is
duidelijk ook het gebergte in het noorden te zien, de Montagne Noir. Er is verder een goede
zichtbaarheid naar het noordoosten en in de omgeving. In het zuidwesten zijn ook de
uitschieters zichtbaar van de Pyreneeën (Figuur 44). Het kasteel van Villerouge-Termenès ligt
maar vijf kilometer naar het oosten en toch is het niet zichtbaar, omdat het kasteel van
Villerouge-Termenès in een dal gelegen is en omgeven wordt door bergen die de
zichtbaarheid in zekere mate beperken.
4.3.8 Villerouge-Termenès
Van het kasteel van Villerouge-Termenès is er ook een viewshed gemaakt, maar de
zichtbaarheid was helemaal niets omdat het kasteel helemaal omgeven is door hoge bergen.
Het is om deze reden dat de viewshed niet in dit werk zit.
62
Besluit
Het werk over de bewuste katharenburchten was een hele uitdaging. De streek in het zuiden
van Frankrijk heeft altijd al een enorme aantrekkingskracht op de mens gehad. Dit blijkt uit de
vele vondsten die een breed tijdsinterval overspannen, van de prehistorie over de Romeinen,
Visigoten en Karolingen tot bij de middeleeuwers. Iedere bevolkingsgroep heeft bijgedragen
tot wat vandaag nog overblijft. Zo hebben de Karolingen mee de grondslag gelegd voor het
ontstaan van de landsgrens. Deze grens, die voordurend voor conflicten zorgde, werd in 1659,
met het Verdrag van de Pyreneeën, definitief vastgelegd. Hierbij hebben twee factoren een
belangrijke rol gespeeld: de natuur en de mens, wat in het zuiden van Frankrijk goed zichtbaar
is. Tijdens de middeleeuwen hebben de kastelen, gelegen op redelijk hoge bergen, een grote
invloed gehad. De kastelen dateren van na de Albigenzen kruistocht met vroegere kenmerken
en werden dus niet voor of door de katharen gebouwd, maar door Occitaanse edelen die
voortdurend verwikkeld zaten in onderlinge feodale conflicten en om diverse redenen hoge
bergtoppen verkozen. Het kasteel, waar ook de feodale heer in woonde, had dus vooral een
militair karakter. Dankzij de hoogte had de heer een fenomenaal uitzicht over het landschap
en zo zijn omliggende gronden en wegen kon controleren en omdat hij van daaruit handel kon
drijven en zijn goederen beschermen. De kastelen zijn in de eerste plaats imposant, comfort
was ondergeschikt aan uiterlijk machtsvertoon. Het kasteel wordt ook omringd door een
enkele of dubbele ommuring waarbuiten aanvankelijk het dorp gelegen was.
Voorbeelden van enkele van deze kastelen die zich in het zuiden van Frankrijk bevinden en
die ook in dit werk dieper werden behandeld, zijn Aguilar, Lastours, Montségur,
Peyrepertuse, Puilaurens, Quéribus, Termes en Villerouge-Termenès. Er is zo goed als niets
over de architecten, ingenieurs of timmerlieden, pioniers van de ruimtelijke en territoriale
ordening gekend. Slechts van twee kastelen is de bouwheer gekend: Pierre Pauc nam de
leiding van de werken in Peyrepertuse op zich tussen 1250-1251 en in Termes heeft Jean le
Picart geholpen bij de bouw van het dak van de kapel op het einde van de 13e of het begin van
de 14e eeuw. Ze worden opgesomd in volgorde van de datum van de eerste vermeldingen:
- Puilaurens wordt het eerst vermeld rond 958. Toen stond er slechts een toren, dus nog
geen kasteel. Later kwam er een donjon met twee torens. De hoogte van de rots
waarop het kasteel wordt aangetroffen, bedraagt 697 m. In 1250 werd het kasteel
63
veroverd door toedoen van een zwakke verdediging. Vanuit deze plaats is de
Middellandse Zee zichtbaar.
- Aguilar wordt het eerst vermeld in 1020. Het kasteel bestond uit een toren en een
vijfhoekige binnenste ommuring met een vierkante donjon met waterreservoir en
woongebouwen. De ruïnes zijn zichtbaar op een hoogte van 296 m. Het kasteel is van
de graaf van Bésalu naar de burggraaf van Carcassonne gegaan om zo bij Olivier de
Termes te belanden. Uiteindelijk werd het kasteel in 1215 veroverd ten gevolge van
een zwakke verdediging.
- Peyrepertuse wordt het eerst vermeld rond 1020. De oude donjon te Peyrepertuse
dateert van 1115. De restanten bevinden zich op een 797 m hoge berg. Aan de
oostelijke zijde van de kam zijn er resten gevonden van steunmuren die afkomstig zijn
van de Romeinen. In 1115 was de oude donjon ook helemaal opgebouwd. Daarnaast is
er ook nog de Saint-Marie kerk die dateert van in de 12e/13
e eeuw. Er is ook een ronde
toren die toegang geeft tot een waterreservoir. Verder zijn er ook latrines gebouwd.
Het kasteel werd in 1240 veroverd door voedselgebrek. De Middellandse Zee alsook
het kasteel van Quéribus is zichtbaar.
- Het kasteel van Quéribus wordt het eerst vermeld rond 1020 en is ook het meest
zuidelijk gelegen kasteel op een 728 m hoge berg. De donjon en toren werden
gebouwd op de resten van het 5e eeuwse Visigotische kasteel. De Middellandse Zee en
het kasteel van Peyrepertuse zijn zichtbaar.
- Lastours wordt het eerst vermeld rond 1083. Toen bestond het uit drie kastelen,
waaronder het oudste kasteel, Cabaret, dat ook vroeger apart wordt vermeld, namelijk
rond 1050. Een ander kasteel, Surdespine, dateert uit de 10e eeuw en heeft een
trapeziumvormige ommuring en een vierkante toren met gebouwen en een
waterreservoir. In een van deze muren zit er een Romaans venster dat in de 12e eeuw
gedateerd kan worden. De fundamenten van het Quertinheux kasteel dateren van de
11e eeuw. De donjon heeft een circulaire omvang en bevat ook twee waterreservoirs.
Er is ook een oude kerk vanuit de 6e/7e eeuw. De heuvel waarop deze restanten te
vinden zijn, is niet hoger dan 300 m. Om het kasteel te kunnen veroveren was het
noodzakelijk het van de buitenwereld af te sluiten, aangezien het moeilijk aan te vallen
was door zijn goede ligging. Ze hebben zich echter gewonnen moeten geven door
water- en voedseltekort tussen 1240. De Middellandse Zee is enkel bij helder weer
zichtbaar.
64
- Het kasteel van Termes wordt het eerst vermeld rond 1061 waarbij het kasteel op een
hoogte van 500 m gelegen is. De binnenste ommuring bevat de voornaamste
gebouwen, waaronder een 12e eeuwse donjon met waterreservoir. Verder zijn er ook
nog latrines. In 1210 werd het kasteel veroverd nadat het vier maanden lang beschoten
was geweest en zo door de watervoorraad heen zat. Dit was echter niet de reden van
overgave, want iets tevoren had een hevig onweer de waterputten terug gevuld. Het
waren evenwel de kadavers van ratten op de bodem die ziekte en dood met zich
meebrachten.
- Het kasteel van Villerouge-Termenès wordt het eerst vermeld in 1107 en was in het
bezit van de aartsbisschop van Narbonne. Dit is het enige kasteel dat niet op een
enorme bergtop gelegen is, maar in een dalletje omgeven door enorme heuvels. Het
bestaat uit verschillende gebouwen. Het kasteel kwam rond 1229 definitief in Franse
handen.
- De eerste meldingen van het kasteel van Montségur moet zich voor 1204 hebben
voorgedaan, maar wanneer juist is niet gekend. Voor 1204 moet er een oude vesting
hebben gestaan met huizen er rond. De restanten bevinden zich op een 1200 m hoge
bergtop. De Middellandse Zee is zichtbaar door zijn enorme hoogte.
Het gebied waar de kastelen in het zuiden van Frankrijk voorkomen, staat ook bekend als
Occitanië. Door de tijd is Frankrijk verschillende keren opgesplitst en onderverdeeld,
waardoor conflicten niet uit te sluiten waren. Het begon met het Verdelingsverdrag van
Verdun in 843, waarbij natuurlijke elementen vooral gebruikt werden om een gebied aan te
duiden, zoals de rivieren: de Rhône, Saône, Maas, Rijn en Schelde, en daarnaast ook nog
gebergteketens zoals de Pyreneeën en de Alpen. Het Karolingische rijk viel verder uiteen,
waardoor Barcelona een onafhankelijk graafschap werd. Later werd de graaf van Barcelona
koning van Aragón. De gebieden van Bésalu, Roussillon, Cerdagne en Montpellier kwamen
onder heerschappij van deze koning. Tijdens de Albigenzer kruistocht koos hij de kant tegen
de Kerk, omdat anders gebieden van hem in het bezit kwamen van de Franse koning. Daarom
was het verstandig een aantal gebouwen te gaan versterken en te verbouwen, waaronder
Carcassonne en Lastours, dat zijn oudste burcht Cabaret in 1238 terug heropbouwde en in
1243 een vierde toren bijbouwde, namelijk Tour Régine. Deze toren is rond met middenin een
waterreservoir. Langs de toren zijn er ook latrines. Vanaf 1204 werd er gewerkt aan de tweede
stichting van Montségur door twee katharen, mensen die een andere visie hadden op de Kerk
als instituut. Er werd een rechthoekige donjon gebouwd waarin een waterreservoir zit en
65
waarvan de schoorsteen nog te zien is. Buiten de ommuring lag een woonwijk. Dit is eigenlijk
het enige kasteel dat voor en door de katharen gebouwd is. Uiteraard moest dit kasteel dan
ook vernield worden in 1244 met de inname van de toren, waardoor de katharen al snel
machteloos stonden. Door de kruistocht kwamen er in de meeste muren van Termes en
Lastours schietgaten met een driehoekige vorm die in de tweede helft van de 12e eeuw
gedateerd kunnen worden. Tussen 1270 en 1300 kwamen er te Montségur, Aguilar,
Peyrepertuse en Puilaurens vierkantige schietgaten, wat mogelijk te maken had met een
verandering in wapengebruik en verdediging. In 1240 kan de weergang van Peyrepertuse en
Lastours gedateerd worden.
Om aan de spanningen tussen Frankrijk en Aragón een einde te laten komen, was het
noodzakelijk om in 1258 het Verdrag van Corbeil op te stellen. Hierdoor werden
verschillende gebieden uitgewisseld. De koning van Aragón moest het noordelijk deel van de
Pyreneeën, waaronder Carcassonne, Razès, Peyrepertuse, Lauragais, Gévaudan, Grizes,
Minervois en Millau, aan Frankrijk geven en kreeg de Spaanse Mark in ruil. De noordelijke
Fénouillèdesen Perapertusès werden ook Frans. Hierdoor werd Frankrijk verdedigd door een
reeks kastelen langs de grens, waaronder Peyrepertuse, Quéribus, Termes en Puilaurens. Wel
had Lodewijk IX geen verdediging naar het oosten. Het is om deze reden dat Olivier de
Termes het kasteel van Aguilar in 1262 aan Frankrijk verkocht. Op het einde van de 13e eeuw
ontstonden er weer spanningen tussen deze twee koninkrijken. Om zich te behoeden tegen
invallen werd aan Aguilar een tweede omwalling toegevoegd, geflankeerd door halfronde
torens. In de 13e eeuw vond te Montségur de derde stichting van het kasteel plaats met een
zuiver militair doel. Dit is dan ook wat wij vandaag nog te zien krijgen en dit heeft niets meer
met de katharen te maken. Dat kasteel was helemaal vernield met de verovering in 1244. Nu
zien we een garnizoenburcht die gebouwd werd voor de familie Lévis. In 1242 beslisten de
ingenieurs van de koning om een trap uit te houwen in de rots die toegang geeft tot het
hoogste gedeelte van Peyrepertuse. Tussen 1250-1251 kwamen dan ook de basisstructuren
van de Sant-Jordi donjon erbij. Daarnaast werden ook nog werken uitgevoerd aan de oude
donjon, de kerk en de omwalling in de 14e en 15
e eeuw. De meeste aanpassingen van de
gebouwen te Puilaurens zijn wel afkomstig van na de kruistocht: een muur waarin schietgaten
aanwezig zijn en een rechthoekig venster uit de 13e eeuw. In 1255 werden er werken
uitgevoerd om het kasteel van Puilaurens te versterken tegen nieuwe invallen vanuit het
zuiden. Puilaurens was ook het sterkste bastion tot de grens opnieuw verschoof. In de 16e
eeuw zijn er rond het kasteel van Quéribus, dat tot de 18e eeuw een zuiver militair doel had,
66
drie omwallingen gekomen. De buitenmuur haalde zelfs een dikte van vijf tot zes meter. Het
grote venster waarvoor een rooster zit, dateert uit de 14e eeuw. De ‘Salle de pilier’ is op het
einde van de 16e eeuw gebouwd. De donjon te Termes werd in 1229 heringericht door de
Fransen en ze bouwden dan ook een tweede ommuring in de 13e eeuw. De rest van
Villerouge-Termenès kan in de 13e eeuw gedateerd worden, met de gebouwen uit de 17
e
eeuw.
Van zodra de werkzaamheden ten einde waren na de verovering, kwamen er te Lastours,
Aguilar, Peyrepertuse, Puilaurens, Quéribus en Termes garnizoensburchten, terwijl te
Villerouge-Termenès de aartsbisschoppen van Narbonne kwamen wonen.
Ook al was er het Verdrag van Corbeil, een voortdurende strijd bleef woeden, waar het
Verdrag van de Pyreneeën in 1659 een einde moest aan maken. Hierdoor verschoof de grens
nog meer naar het zuiden waardoor de kastelen hun strategische positie verloren en geleidelijk
aan in het verval raakten.
De viewsheds bevestigen telkens dat de kastelen in de middeleeuwen zo gekozen waren, dat
ze een perfect beeld weergeven van het gebied dat gecontroleerd en verdedigd moest worden.
Opgravingen brachten niet alleen vondsten naar boven, maar ook de structuren van de huizen
die rondom de kastelen werden gebouwd en die voornamelijk uit de rotsen werden gehouwen.
In deze laatste huizen woonden ambachtslui. Natuurlijk zijn er nog tal van opgravingen
noodzakelijk om alles duidelijk te begrijpen.
Wegen hebben ook een belangrijke rol gespeeld in het landschap. Door de inbreng van de
mens is er al heel wat van de natuur verloren door een verdere toename van bosontginning,
ook te zien aan het pollenonderzoek.
De aanleiding voor de vernieling van al deze kastelen is vooral het feit dat de Kerk niet
duldde dat er een groep andersdenkende mensen leefde, waarvan hun leer afweek van deze
van de Kerk. De katharen zochten veiligere oorden op, zoals de kastelen en kregen daar
onderdak. De ondergang van de kastelen was dus enigszins te wijten aan het feit dat de
katharen daar verbleven. De Kerk wou dit niet en organiseerde kruistochten waarbij alles
vernield werd wat enigszins met het katharisme te maken had. De kastelen zijn derhalve niet
67
gebouwd voor of door de katharen, ze mochten er enkel verblijven. De verovering van de
kastelen door de Fransen en de verschuiving van de grens leidde tot het verdere verval van de
kastelen.
68
Bibliografie
Boeken
Alders H. 1999, In het spoor van de Katharen, Den Haag
Balmand P. 1996, Geschiedenis van Frankrijk, Utrecht
Barthes M., Baudreu D., Gouzy N., Salavy L. 1997, Le sentier cathare, de la mer à
Montségur et Foix, Randonnées Pyrénéennes
Baudreu D., Bayrou L., Dauzat M., Sarret J.-P. 1986, Châteaux médiévaux de l’Aude,
C.A.M.L.
Bayrou L. 1981, Le château de Puilaurens, C.AM.L.
Bayrou L. 1988, Le château de Termes, C.A.M.L.
Bayrou L. 1988, Le château de Villerouge-Termenès, C.A.M.L.
Bayrou L., Burjade M., Burjade F. 2005/2006, Le château de Peyrepertuse, CA.M.L.
Bogaerts M. 2005, “Kathaarse” burchten?, Als Catars 1, pp. 46-51
Boulanger Ph. 2002, La France : espace et temps. Synthèses, dissertations, commentaires de
documents, Nantes
Brooke C. 1987, Europe in the Central Middle Ages 962-1154, Longman Group UK
Clout H. D. 1977, Themes in the Historical Geography of France, Academic Press, London
De Planhol X. & Claval P. 1988, An historical Geography of France, Cambridge
Dion R. 1947, Les Frontières de la France, Paris
Duvernoy J. 1998, Le dossier de Montségur d’inquisition 1242-1247, Toulouse
Ferras R., Picheral H., Vielzeuf B. 1979, Portrait de la France moderne. Atlas et
géographie du Languedoc et du Roussillon, Flammarion, Paris
Fournier G. 1978, Le château dans la France médiévale, Paris
Gardel M.-E. 2005/2006, Les châteaux de Lastours, C.A.M.L.
Gau M. & Gau J.-B. 2004, Le château de Quéribus, C.A.M.L.
Mattingly A. 2005, Walks in the Cathar Region, Cathar Castles of south-west France,
Cicerone
Mendieta S. 1999, Châteaux cathares, Pyrénées Spécial Cathares, pp. 54-87
Merlin P. 1992, Géographie des transports, Paris
Mesqui J. 1993, Châteaux et enceintes de la France médiévale, de la défense à la résidence,
Paris
Mesqui J. 1997, Châteaux forts et fortifications, Paris
69
Moerland B. 1992, Katharen en de val van Montségur, Den Haag
Mundy J.H. 1991, Europe in the High Middle Ages 1150-1309, Longman Group UK
Nelli R. 2007, Histoire du Catharisme, Carcassonne
Nolen A. 2004, Het land der katharen: een historische reisgids, Amersfoort
Poisson J-M. 1992, Le château médiéval, forteresse habitée (XIe – XVIe siècle). Archéologie
et histoire: perspectives de la recherche en Rhône-Alpes, Paris
Pous G.E. 1982, Le château d’Aguilar, C.A.M.L.
Roquebert M. 2002, Histoire des Cathares : hérésie, croisade, inquisition du XIe au XIVe
siècle, Tempus 17, Paris
S.n. 2007/2008, Via Domitia, tweehonderd kilometer geschiedenis, Aude Katharenland 4, pp.
6-7
Sarret J.P. 1975, Le château de Montségur, G.R.A.M.E.
Smith C. D. 1979, Western Mediterranean Europe. An Historical Geography of Italy, Spain
and Southern France since the Neolithic, London
Van Rossum P. & Mieras K. 2003, De Katharen-Basken fietsroute, Utrecht
Van Schaik J. 2007, De Katharen: feit en fictie, Leuven
Elektronische bronnen
s.n. s.d., The Climate of, and Weather in, the Languedoc: Wind: Le Vent Cers, Retrieved May
21, 2008 from http://www.midi-france.info/110502_cers.htm
Topografische kaarten
IGN 2000, Lavelanet 2247 OT
IGN 2001, Tuchan 2447 OT
IGN 2003, Carcassonne 2345 E
70
Illustratie referenties
Figuren
Fig. 1 In: Nolen 2004, p. 27
Fig. 2 In: Nolen 2004, p. 91
Fig. 3 In: Nolen 2004, p. 27
Fig. 4 In: Baudreu et.al. 1986, pp. 24-25
Fig. 5 In: Pous 1982, p. 6
Fig. 6 In: Pous 1982, p. 19
Fig. 7 In: Pous 1982, voorblad
Fig. 8 In: Gardel 2005/2006, p. 6
Fig. 9 In: Gardel 2005/2006, p. 7
Fig. 10 In: Gardel 2005/2006, p. 17
Fig. 11 In: Gardel 2005/2006, p. 18
Fig. 12 In: Gardel 2005/2006, p. 15
Fig. 13 In: Gardel 2005/2006, p. 21
Fig. 14 In: Gardel 2005/2006, p. 25
Fig. 15 In: Gardel 2005/2006, p.26
Fig. 16 In: Gardel 2005/2006, p. 24
Fig. 17 In: Sarret 1975, p. 6
Fig. 18 In: Sarret 1975, p. 14
Fig. 19 In: Mendieta 1999, p. 57
Fig. 20 In: Gau 2004, p. 6
Fig. 21 In: Bayrou et.al. 2005/2006, voorblad
Fig. 22 In: Bayrou et.al. 2005/2006, pp. 22-23
Fig. 23 In: Bayrou 1981, p. 6
Fig. 24 In: Bayrou 1981, p. 25
Fig. 25 In: Bayrou 1981, p. 21
Fig. 26 In: Gau 2004, p. 20
Fig. 27 In: Gau 2004, p. 4
Fig. 28 In: Mendieta 1999, p. 61
Fig. 29 In: Bayrou 1988, p. 6
Fig. 30 In: Nolen 2004, p. 256
71
Fig. 31 In: Bayrou L. 1988, p. 22
Fig. 32 In: Bayrou L. 1988, voorblad le château de Villerouge-Termenès
Fig. 33 In: Bayrou 1988, p. 18
Fig. 34 In: Mesqui 1993, p. 286, fig. 353
Fig. 35 In: De Planhol & Claval 1988, p. 36, fig. 9
Fig. 36 In: Aerts 2008, zelf gemaakt
Fig. 37 In: Nelli 2007, p. 13
Fig. 38 In: Aerts 2008, zelf gemaakt
Fig. 39 In: Aerts 2008, zelf gemaakt
Fig. 40 In: Aerts 2008, zelf gemaakt
Fig. 41 In: Aerts 2008, zelf gemaakt
Fig. 42 In: Aerts 2008, zelf gemaakt
Fig. 43 In: Aerts 2008, zelf gemaakt
Fig. 44 In: Aerts 2008, zelf gemaakt
Tabellen
Tabel 1 In: Van Schaik 2007, p. 208
Tabel 2 In: vergelijkingstabel
Tabel 3 In: Aerts 2008, zelf gemaakt
Tabel 4 In: Aerts 2008, zelf gemaakt
72
Illustraties
73
Figuren
Figuur 1: het Verdrag van Verdun: West-Francië was van Karel de Kale, Oost-Francië van Lodewijk de
Duitser en het Midden-rijk van Lotharius (Nolen 2004, p. 27)
Figuur 2: de gebieden waarin de kastelen gelegen zijn (Nolen 2004, p. 91)
74
Figuur 3: Langue d'oc komt overeen met het zuiden van Frankrijk en Langue d'oïl met het noordelijk
deel van Frankrijk (Nolen 2004, p. 27)
Figuur 4: de kaart waarop de verschillende kastelen op worden afgebeeld waaronder Aguilar, Lastours,
Montségur, Peyrepertuse, Puilaurens, Quéribus, Termes en Villerouge-Termenès (Baudreu et.al. 1986,
pp.24-25)
75
Figuur 5: situering van Aguilar (Pous 1982, p. 6)
Figuur 6: het plan van het kasteel van Aguilar: 1. poterne, 2. lices, 3. donjon, 4. waterreservoir, 5. toren, 6.
ingang, 7. oude Romeinse weg, 8. Heilige Anne kapel (Pous 1982, p. 19)
Figuur 7: het kasteel van Aguilar (Pous 1982, voorblad)
76
Figuur 8: de ligging van Lastours (Gardel 2005/2006, p. 6)
Figuur 9: De vier kastelen van Lastours (Gardel 2005/2006, p.7)
77
Figuur 10: enkele huizen in het noordelijke gedeelte van Lastours (Gardel 2005/2006, p. 17)
Figuur 11: vondsten te Lastours waaronder speelstukken, wapens, sleutels en aardewerk (Gardel
2005/2006, p. 18)
78
Figuur 12: algemeen plan van de kastelen en omgeving van Lastours: 1. Cabaret, 2. Tour Régine, 3.
Surdespine, 4. Quertinheux, 5. Trou de la Cité, 6. oude kerk, 7. huidig dorp (Gardel 2005/2006, p. 15)
Figuur 13: Cabaret, het oudste kasteel: 1. ingang, 2. donjon, 3. woonverblijf, 4. trap tot de weergang, 5.
weergang, 6. castrum, 7. waterreservoir (Gardel 2005/2006, p. 21)
79
Figuur 14: Surdespine: 1. toren, 2. waterreservoir, 3. zaal (Gardel 2005/2006, p. 25)
Figuur 15: Quertinheux: 1. ingang, 2. waterreservoirs, 3. donjon (Gardel 2005/2006, p.26)
Figuur 16: Tour Régine: 1. toren, 2. waterreservoir, 3. latrines (Gardel 2005/2006, p. 24)
80
Figuur 17: situering van Montségur (Sarret 1975, p. 6)
Figuur 18: plan van het kasteel van Montségur: 1. ingang, 2. donjon, 3. waterreservoir, 4. binnenplaats
(Sarret 1975, p. 14)
81
Figuur 19: de ligging van het kasteel van Montségur in het landschap (Mendieta 1999, p. 57)
Figuur 20: de ligging van Peyrepertuse en Quéribus (Gau 2004, p. 6)
82
Figuur 21: foto van Peyrepertuse (Bayrou et.al. 2005/2006, voorblad)
Figuur 22: plan van het kasteel van Peyrepertuse. 1. ingang, 2. woonverblijf, 3. oude donjon, 4. kerk, 5.
wachttorens, 6. Sant-Jordi donjon met: 7. kapel, 8. waterreservoir, 9. toren met waterreservoir, 10. grote
zaal, 11. trap (Bayrou et.al. 2005/2006, pp.22-23)
83
Figuur 23: de situering van Puilaurens (Bayrou 1981, p. 6)
Figuur 24: het kasteel van Puilaurens in zijn omgeving (Bayrou 1981, p. 25)
84
Figuur 25: plan van het kasteel van Puilaurens. 1. ingang, 2. poterne, 3. binnenplaats, 4. Tour ‘Dame
Blanche’, 5. donjon, 6. waterreservoir, 7. chicane (Bayrou 1981, p.21)
Figuur 26: het plan van Quéribus: 1. ingang, 2. zaal, 3. waterreservoir, 4. zaal, 5. woningen, 6. donjon, 7,
kazemat (Gau 2004, p. 20)
85
Figuur 27: 'Salle de Pilier' met een ronde pilaar die als een palmboom uitloopt in vier kruisbooggewelven
(Gau 2004, p.4)
Figuur 28: het kasteel van Quéribus (Mendieta 1999, p. 61)
86
Figuur 29: de situering van Termes en Villerouge-Termenès (Bayrou 1988, p. 6)
Figuur 30: het kasteel van Termes (Nolen 2004, p. 256)
87
Figuur 31: het plan van het kasteel van Termes: 1. ingang, 2. donjon, 3. kapel, 4. waterreservoir, 5.
poterne, 6. lices (Bayrou 1988, p. 22)
Figuur 32: het kasteel van Villerouge-Termenès (Bayrou 1988, voorblad)
88
Figuur 33: het plan van het kasteel van Villerouge-Termenès: 1. ingang, 2. binnenplaats, 3. poterne, 4.
donjon (Bayrou 1988, p.18)
Figuur 34: een vierkantig schietgat, zoals bij Montségur, Aguilar, Peyrepertuse en Puilaurens te zien is
(Mesqui 1993, p. 286, fig. 353)
89
Figuur 35: het Romeinse netwerk in Gallië (De Planhol & Claval 1988, p. 36, fig. 9)
Figuur 36: Digitaal hoogtemodel voor het zuiden van Frankrijk
90
Figuur 37: de grens tussen Aragón en Frankrijk in de 12e eeuw. Later kreeg Frankrijk het deel te
Perpignan er ook nog bij (Nelli 2007, p. 13).
91
Figuur 38: de viewshed van het kasteel van Aguilar
92
Figuur 39: de viewshed van de kastelen van Lastours
93
Figuur 40: de viewshed van het kasteel van Montségur
94
Figuur 41: de viewshed van het kasteel van Peyrepertuse
95
Figuur 42: de viewshed van het kasteel van Puilaurens
96
Figuur 43: de viewshed van het kasteel van Quéribus
97
Figuur 44: de viewshed van het kasteel van Termes
98
Tabellen
Christendom Waarheid en werkelijkheid
Gnostieke Boven / hemel
Kerkelijke Beneden / aarde
Tabel 1: verschil tussen de gnostiek en het Kerkelijke (Van Schaik 2007, p. 208)
Hoogte
van de
berg
Waterreservoir
Hoe veroverd
in 13e eeuw?
Wanneer
verovering?
Speciale
elementen
Woningen
Donjon, te
bereiken
via een trap
Vorm
schietgat
Aguilar
29
6 m
a
an
we
zig
z
wa
kk
e
ve
rde
dig
ing
1
21
5
ka
pe
l, p
ote
rne
a
an
we
zig
vie
rka
nti
g
me
t tw
ee
v
erd
iep
ing
en
v
ierk
an
tig
Lastours
30
0 m
a
an
we
zig
v
oe
ds
el
- e
n
wa
tert
ek
ort
1
24
0
on
de
rgro
nd
se
tu
nn
el:
'T
rou
d
e l
a C
ité
'
2 w
ijke
n
va
n
wo
nin
ge
n
aa
nw
ez
ig:
3 v
ers
ch
ille
nd
e
vo
rme
n
Cabaret
30
0 m
a
an
we
zig
v
oe
ds
el
- e
n
wa
tert
ek
ort
1
24
0-1
24
2
sm
ed
eri
j,
sta
llen
of
ma
ga
zijn
en
ve
elh
oe
kig
3
ve
rsc
hill
en
de
v
orm
en
Surdespine
30
0 m
a
an
we
zig
v
oe
ds
el
- e
n
wa
tert
ek
ort
1
24
0-1
24
3
2 z
ale
n,
ee
n
rom
aa
ns
v
en
ste
r
vie
rka
nti
g
dri
eh
oe
kig
Quertinheux
30
0 m
a
an
we
zig
v
oe
ds
el
- e
n
wa
tert
ek
ort
1
24
0-1
24
4
ee
n o
ud
e k
erk
ron
d m
et
dri
e
ve
rdie
pin
ge
n
dri
eh
oe
kig
Tour Régine
30
0 m
a
an
we
zig
: 2
5 m
³ v
oe
ds
el
- e
n
wa
tert
ek
ort
1
24
0-1
24
5
latr
ine
s
ro
nd
v
ierk
an
tig
Montségur
12
00
m
aa
nw
ez
ig:
50
m³
na
de
in
na
me
v
an
de
to
ren
v
iel
Mo
nts
ég
ur
sn
el
12
44
p
ote
rne
, s
ch
oo
rste
en
twin
tig
tal
hu
ize
n o
p
de
n
oo
rde
lijk
e
he
llin
g
rec
hth
oe
kig
: 2
0 o
p 9
m,
3
ve
rdie
pin
ge
n
vie
rka
nti
g
Peyrepertuse
79
7 m
a
an
we
zig
v
oe
ds
elg
eb
rek
1
24
0
po
tern
e,
ke
rk,
latr
ine
s,
ka
pe
l a
an
we
zig
v
an
uit
11
15
v
ierk
an
tig
Puilaurens
69
7 m
a
an
we
zig
z
wa
kk
e
ve
rde
dig
ing
1
25
0
9 z
igz
ag
ge
nd
e
mu
urt
jes
, p
ote
rne
, s
pre
ek
bu
is
aa
nw
ez
ig
vie
rka
nti
g
va
n 5
,10
m
op
5,2
0 m
v
ierk
an
tig
100
Hoogte
van de
berg
Waterreservoir
Hoe veroverd
in 13e eeuw?
Wanneer
verovering?
Speciale
elementen
Woningen
Donjon, te
bereiken
via een trap
Vorm
schietgat
Quéribus
72
8 m
a
an
we
zig
de
ve
rov
eri
ng
is
n
iet
go
ed
g
ek
en
d
12
55
ve
ns
terk
ruis
en
, a
fzu
igk
ap
s
ch
oo
rste
en
, k
az
arn
e,
'Sa
lle
de
Pili
er'
, o
nd
erg
ron
ds
e
ka
ze
ma
t a
an
we
zig
v
ee
lho
ek
ig
/
Term
es
50
0 m
a
an
we
zig
wa
tert
ek
ort
, g
ev
olg
d d
oo
r z
iek
te
12
10
p
ote
rne
, k
ap
el,
la
trin
es
op
de
z
uid
elij
ke
h
elli
ng
1
2e e
eu
ws
d
rie
ho
ek
ig
Villerouge-
Term
enès
10
0 m
a
an
we
zig
z
wa
kk
e
ve
rde
dig
ing
1
22
9
dri
e z
ale
n m
et
ee
n k
oe
pe
l,
po
tern
e
aa
nw
ez
ig
ron
d m
et
ee
n h
oo
gte
v
an
23
m e
n
ee
n
dia
me
ter
va
n 9
,50
m
/
Tabel 2: overzicht van al de besproken kastelen
Min kolom Max kolom Min rij Max rij
Aguilar 2066 2073 1329 1335
Lastours 1636 1644 721 731
Montségur 993 1006 1347 1350
Peyrepertuse 1862 1864 1385 1390
Puilaurens 1579 1586 1435 1437
Quéribus 1951 1955 1393 1398
Termes 1874 1881 1099 1106
Villerouge-
Termenès
1929 1935 721 724
Tabel 3: de gebieden die gebruikt zijn om de viewshed te bepalen
X – coördinaten Y – coördinaten
Aguilar 2°43’22,466” O 42°53’28,146” N
Lastours 2°21’48,249” O 43°23’39,556” N
Montségur 1°49’58,605” O 42°52’38,835” N
Peyrepertuse 2°33’3,88” O 42°50’39,622” N
Puilaurens 2°19’2,316” O 42°48’19,076” N
Quéribus 2°37’34,706” O 42°50’17,53” N
Termes 2°33’43,816” O 43°05’48,202” N
Villerouge-Termenès 2°36’29,562” O 43°23’54,167” N
Tabel 4: de coördinaten van de kastelen