Dynów
Dubiecko
Nozdrzec
Krzywcza
Dydnia
V Konferencja Naukowo – Techniczna „Błękitny San” Jabłonka, 24 – 25 kwietnia 2008
Małgorzata MERSKA Justyna KOŚCIELNIK Janusz MERSKI
ALMAMER WYśSZA SZKOŁA EKONOMICZNA W WARSZAWIE
EDUKACJA EKOLOGICZNA A TURYSTYKA
Abstrakt Turystyka, podobnie jak inne formy aktywności człowieka, rozwijając się w środowisku
przyrodniczym, oddziałuje na nie w najróŜniejszy sposób. Oddziaływania te mają dwa zasadnicze kierunki. Z jednej strony uŜytkowanie i zagospodarowanie turystyczne uruchamia niewątpliwie działania proekologiczne. Drugi kierunek oddziaływań turystyki na środowisko przyrodnicze ma bezsprzecznie negatywny charakter.
Niniejsze opracowanie przybliŜa Czytelnikowi pojęcia i powiązania turystyki z ochroną środowiska. Pokazano pozytywne i negatywne wpływy turystów i turystyki na środowisko naturalne. Omówiono najwaŜniejsze dokumenty regulujące problematykę ochrony środowiska. Zaprezentowano formy edukacji ekologicznej spotykane w Polsce i wpływ wyspecjalizowanych ogniw edukacyjnych, które poprzez swoją działalność popularyzują kierunki działań ekologicznych. DuŜo miejsca poświęcono zrównowaŜonemu rozwojowi.
Turystyka, podobnie jak inne działy gospodarki, zmierza do uformowania
produktu, który spełni oczekiwania konsumenta. Istotna część oczekiwań turysty
wiąŜe się ze środowiskiem przyrodniczym, z jego materialnymi i niematerialnymi
(np. estetycznymi) walorami.
1. Zasoby i walory przyrodnicze w turystyce
MoŜna zauwaŜyć, Ŝe poszczególne składniki środowiska w róŜny sposób i w
róŜnym stopniu, w zaleŜności od potrzeb, podlegają ludzkiej eksploatacji. Organizm
człowieka funkcjonuje dzięki wykorzystaniu tlenu z atmosfery, spoŜywaniu
tłuszczów, węglowodanów i białek z biosfery, piciu wody itd. Cywilizacja „karmi się”
zasobami węgla, ropy naftowej i gazu, drewna, wody, tlenu, eksploatuje glebę,
surowce mineralne itd. W kaŜdym przypadku wykorzystywanie zasobów przyrody ma
wybiórczy charakter, nakierowane jest na określone dobra przyrody: te i takie, a nie
Małgorzata Merska, Justyna Kościelnik, Janusz Merski
128
inne. WyróŜnienie to następuje dzięki przydatności tych dóbr, wskutek ich zalet ze
względu na określony cel uŜytkowania. Właściwości zasobów przyrody, decydujące o
ich przydatności, są walorami środowiska przyrodniczego.
Walory określają względną ocenę dóbr przyrodniczych; wskazuje ona na
uŜyteczność danego dobra ze względu na określony cel zastosowania. Ponadto walory
podlegają stopniowaniu – stanowią miernik uŜyteczności, tj. wskazują na stopień
przydatności do pewnego celu. Inaczej mówiąc, moŜna porównywać walory róŜnych
dóbr. Ten proces „mierzenia” walorów nazywamy waloryzacją. MoŜe ona mieć
jakościowy lub ściślejszy – ilościowy charakter. MoŜemy przypisać walorowi ocenę
słowną, np. w skali mało, średnio, bardzo przydatny, lub teŜ moŜemy
przyporządkować mu ocenę liczbową, umiejscowić go na skali wielkości fizycznej,
albo na umownej skali rangowej czy punktowej.
Pojęcia zasobów, walorów i waloryzacji znajdują zastosowanie takŜe w
odniesieniu do relacji między turystą i środowiskiem przyrodniczym.
Przedmiotem wykorzystania turystycznego są jednak dobra przyrodnicze i
wytwory działalności ludzkiej; uŜytkowanie tych dóbr odbywa się łącznie w taki
sposób, Ŝe na ogół dość trudno rozróŜnić jest składniki naturalne (przyrodnicze) i
antropogeniczne zasobów przestrzeni turystycznej. Uzupełniają się one i nakładają na
siebie tak, Ŝe łączna przydatność zasobów nie jest prostą sumą przydatności
składników przyrodniczych i antropogenicznych – moŜna nawet stwierdzić efekt
synergizmu1 w procesie kształtowania walorów turystycznych z udziałem dóbr
przyrodniczych i wytworów ludzkich.
Zasobami turystycznymi są występujące obiektywnie elementy środowiska
geograficznego2. Do przyrodniczych zasobów turystycznych zaliczyć więc moŜemy
podłoŜe skalne, gleby i rzeźbę terenu, florę i faunę, wody powierzchniowe i
podziemne, pogodę i klimat lokalny.
Walorami przyrodniczymi dla turystyki stają się cechy elementów środowiska
naturalnego, które podlegają ocenie przez turystę, wzbudzają jego zainteresowanie. W
najbardziej utrwalonej definicji walorów pojęciem tym określa się „cechy i elementy
1 Synargos (gr.) – współpracujący. Synergia – współdziałanie, kooperacja czynników, skuteczniejsza niŜ suma ich oddzielnych działań. Efekt synergizmu występuje często w środowisku przyrodniczym. Pojawia się teŜ w przestrzeni turystycznej: współwystępujące walory zwielokrotniają atrakcyjność turystyczną. 2 A. Kowalczyk, Geografia turyzmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 88.
Edukacja ekologiczna a turystyka
129
środowiska naturalnego (...), które stanowią przedmiot zainteresowania turystów”3.
Środowisko przyrodnicze musi więc być atrakcyjne z punktu widzenia turystycznego.
ZauwaŜmy, Ŝe określeniem uŜyteczności środowiska dla turystyki jest jego
atrakcyjność – właściwość przyciągania uwagi, wzbudzania podziwu i poŜądania.
Według M. Przewoźniaka, „atrakcyjność (rekreacyjna) ma bardzo subiektywny
charakter i moŜe być oceniana wyłącznie w kategoriach indywidualnych, osobniczych
odczuć”4. Nieco inaczej interpretuje atrakcyjność rekreacyjną D. Sołowiej:
„atrakcyjność to stopień, w jakim obiektywnie istniejące warunki przyrodnicze
»przyciągają« rekreantów”5. Autorka posługuje się takŜe pojęciem tzw.
standardowego człowieka – oceny atrakcyjności środowiska powinny odnosić się do
typowych, „statystycznych” ludzkich upodobań i wymagań, dotyczących warunków
rekreacji.
Mniej dyskusyjny, wymierny charakter ma natomiast pojęcie przydatności
środowiska, oznaczające zbiór cech środowiska, umoŜliwiających jego uŜytkowanie i
zagospodarowanie rekreacyjne. Według D. Sołowiej, przydatność terenu „zawiera w
sobie wskazówki lokalizacyjne”6, tzn. program zagospodarowania przestrzennego.
Według G. Gołembskiego, atrakcyjność (turystyczna) ma jednak bardziej
obiektywny, wymierny charakter.7 Jest ona wynikiem istnienia walorów turystycznych
(w tym walorów przyrodniczych), które moŜna zdefiniować i ocenić ilościowo. Autor
ten posługuje się takŜe pojęciem atrakcyjności8 w odniesieniu do planowania i
lokalizowania inwestycji turystycznych (tzw. atrakcyjność inwestycyjna). W tym
sensie atrakcyjność znaczy to samo co przydatność w ujęciu D. Sołowiej.
Zdaniem natomiast A. Nowakowskiej, walory turystyczne mogą być utoŜsamiane
z atrakcjami turystycznymi, natomiast walory środowiska przyrodniczego stanowią
dla gospodarki turystycznej potencjalne zasoby.
Atrakcyjność i przydatność składają się na potencjał rekreacyjny.
3 T. Lijewski, B. Mikułowski, J. Wyrzykowski, Geografia turystyki Polski, PWE, Warszawa 1985. 4 M. Przewoźniak, Potencjał rekreacyjny środowiska przyrodniczego: atrakcyjność a przydatność, „Problemy ekologii Krajobrazu” 1999, nr 5, s. 158. 5 D. Sołowiej, Podstawy metodyki oceny środowiska przyrodniczego człowieka, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1992, s. 82. 6 TamŜe. 7 Regionalne aspekty rozwoju turystyki, red. G. Gołembski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Poznań 1999. 8 TamŜe, s. 49 i nast.
Małgorzata Merska, Justyna Kościelnik, Janusz Merski
130
Przyjmując szerokie znaczenie terminu produkt turystyczny, moŜna uznać za
słuszny następujący wywód: walory przyrodnicze stają się produktem turystycznym
wchodząc w relacje z potrzebami i pragnieniami ludzkimi. Przyrodniczymi
składnikami produktu turystycznego są spotkania z przyrodą: oglądanie, odczuwanie,
podziwianie i rozumienie przyrody, korzystanie z energetycznych i materialnych
zasobów środowiska przyrodniczego. Przyroda jest teŜ tłem, otoczeniem
wpływającym na pozaprzyrodnicze składniki produktu turystycznego.
To właśnie spotkanie z przyrodą jest „rdzeniem” przyrodniczej strony produktu
turystycznego. Turysta pragnie być w (otoczeniu środowiska przyrodniczego), czuć
(emocje, piękno, przyjemność obcowania ze środowiskiem) i wiedzieć (poznać i
zrozumieć przyrodę).
Składniki przyrodnicze pojawiają się na poszczególnych „piętrach” realizacji
pragnień turysty, budują więc produkty turystyczne odpowiadające tym pragnieniom,
np. wycieczki czy wczasy nad morzem lub w górach albo wyjazdy weekendowe.
Wszystko to są produkty odpowiadające na zapotrzebowanie turysty.
Warunki środowiska przyrodniczego stają się czynnikiem kreującym działania
związane z potrzebą bezpieczeństwa. Ratownik czuwający na plaŜy lub przewodnik w
górach pełnią usługi, związane z takimi produktami, jak wczasy nad morzem i
wycieczka górska. Łatwo zauwaŜyć, Ŝe podczas spotkań z przyrodą, w kontakcie z jej
„Ŝywiołami”, jak i podczas wędrówki w naturalnym, „dzikim” terenie znacznie
wzrasta poczucie zagroŜenia, zagubienia lub zwykłej nieporadności turystów.
Obcowanie z przyrodą, postrzeganie jej estetycznych walorów i pokonywanie
trudności wędrówki w terenie, zwłaszcza uprawianie turystyki kwalifikowanej kreuje
specyficzne zachowania społeczne – kształtują się na ogół korzystne, przyjazne relacje
międzyludzkie. Łatwiejsze, bliŜsze i bardziej koleŜeńskie stają się stosunki między
uczestnikami spotkania z przyrodą, a szczególnie – przygody z przyrodą. MoŜna
załoŜyć, Ŝe okoliczności te sprzyjają realizacji pragnień społecznych: zbliŜenia z
ludźmi i uznania wśród ludzi.
Samorealizacja – spełnienie pragnienia doskonalenia się znajduje wiele
sprzyjających warunków w środowisku przyrodniczym. Pobyt w środowisku stanowić
moŜe alternatywę dla niepowodzeń, stresów i depresji powstających często w
środowisku domowym, rodzinnym lub zawodowym.
Walory przyrodnicze ujawniają się szczególnie wyraźnie w realizacji
wymienionych wyŜej potrzeb uzupełniających: przyroda dostarcza wraŜeń
Edukacja ekologiczna a turystyka
131
estetycznych i umoŜliwia zaspokajanie ciekawości – moŜna ją ciągle i na nowo
poznawać.
Atrakcyjne, ze względu na warunki przyrodnicze, miejscowości stają się coraz
częściej produktami turystycznymi – sam pobyt w danym miejscu przyciąga turystów,
którzy gotowi są (zwykle do tego przymuszani...) uiszczać podatek od pobytu – tzw.
opłatę klimatyczną (por. pragnienie „być”). Czynnik przyrodniczy pojawia się czasem
w tak elementarnej usłudze turystycznej, jak pobyt w hotelu czy pensjonacie i
znajduje swój wymiar finansowy: pokoje z widokiem na atrakcyjny pejzaŜ są zwykle
wynajmowane za wyŜszą cenę niŜ pokoje „od podwórza”.
2. Wpływ turystyki na środowisko przyrodnicze
Turystyka, podobnie jak inne formy aktywności człowieka, rozwijając się w
środowisku przyrodniczym, oddziałuje na nie w najróŜniejszy sposób. Oddziaływania
te mają dwa zasadnicze kierunki: z jednej strony uŜytkowanie i zagospodarowanie
turystyczne uruchamia niewątpliwie działania proekologiczne. Wychodząc naprzeciw
oczekiwaniom i wymaganiom turystów, dba się o jakość wód i powietrza, rezygnuje z
dewastacji krajobrazu, inwestycji szpecących krajobraz, a gospodarka czerpiąca zyski
z turystyki rozwija się w kierunku mniej uciąŜliwym dla ludzi i bardziej przyjaznym
dla środowiska. W świadomości władz terenowych, inwestorów i organizatorów
turystyki występuje – z róŜnym nasileniem – przekonanie, Ŝe obok hoteli,
pensjonatów i restauracji takŜe naturalny, a co najmniej harmonijny krajobraz jest
cenną atrakcją i warunkiem rozwoju turystyki. Atrakcyjność przestrzeni turystycznej
wzrasta wskutek powstania rezerwatów czy parków narodowych. Hotele i pensjonaty
mogą liczyć na obecność gości, zainteresowanych przyrodą i jej nie zmienionym przez
człowieka wizerunkiem.
Drugi kierunek oddziaływań turystyki na środowisko przyrodnicze ma
bezsprzecznie negatywny charakter. „Twarda turystyka” ma na koncie wiele szkód,
jakie wyrządziła przyrodzie. W zasadzie wszystkie formy ruchu turystycznego, a
zwłaszcza rozwój infrastruktury turystycznej i turystyka masowa powodują zakłócenia
w środowisku. Zakłócenia te przybierają róŜną skalę, która zaleŜy przede wszystkim
od natęŜenia i trwałości czasowej ruchu turystycznego oraz od charakteru
zagospodarowania i funkcji turystycznej danego typu przestrzeni turystycznej.
Małgorzata Merska, Justyna Kościelnik, Janusz Merski
132
ZaleŜności te obrazuje poniŜsza tabela.
Tabela 1. Charakterystyka typów przestrzeni turystycznej (wg S. Liszewskiego)
Typ przestrzeni
NatęŜenie ruchu
turystycznego
Zagospodarowanie turystyczne
Główna funkcja turystyczna
Wpływ na środowisko naturalne
Eksploracji Minimalne Brak Poznawcza Nieszkodliwy Penetracji ZróŜnicowane
od małego do masowego
Niewielkie Poznawczo-wypoczynkowa
ZrównowaŜony
Asymilacji Średnie Ograniczone Wypoczynkowo-poznawcza
Obojętny
Kolonizacji DuŜe DuŜe Wypoczynkowa Przekształcający - szkodliwy
Urbanizacji Średnie DuŜe Mieszkaniowa Degradujący Źródło: K. KoŜuchowski, Walory przyrodnicze w turystyce i rekreacji. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Kurpisz S.A., Poznań 2005, s. 152.
Przestrzeń turystyczna stanowi część przestrzeni geograficznej, objętej
uŜytkowaniem turystycznym, tj. wydzielonej ze względu na funkcje turystyczne, jakie
spełnia. Przestrzeń turystyczną budują elementy przyrodnicze powłoki ziemskiej,
trwałe efekty działalności gospodarczej człowieka w tym środowisku, a takŜe
terytorialne zbiorowości ludzkie, tworzące środowisko społeczne. W zaleŜności od
form aktywności turystycznej wyróŜnia się pięć typów przestrzeni turystycznej:
1) przestrzeń eksploracji turystycznej obejmuje po raz pierwszy lub na nowo
odkrywane i poznawane przez turystów tereny, na których odbywa się „inicjacja”
turystyki. Jej cechami charakterystycznymi są: mała skala ruchu turystycznego,
ograniczająca się do niewielkich grup poszukiwaczy przygód, badaczy,
obserwatorów przyrody itp., niewielka uciąŜliwość ekologiczna oraz brak
trwałych urządzeń i innych elementów zagospodarowania turystycznego;
2) przestrzeń penetracji turystycznej kształtuje się pod wpływem epizodycznych
pobytów turystycznych, realizowanych zarówno przez turystów indywidualnych,
jak i przez grupy zorganizowane. Jest to turystyka poznawcza, w mniejszej skali
wypoczynkowa, ma charakter wycieczek i krótkich pobytów. Zagospodarowanie
przestrzeni penetracji turystycznej ma ograniczone rozmiary; słuŜy poznaniu
terenu i krótkotrwałym pobytom. Tego rodzaju aktywność turystyczna moŜe być
dla środowiska uciąŜliwa i przejściowo szkodliwa, jeśli penetracja przybiera
charakter masowy, przekraczając chłonność środowiska (np. wydeptywanie
roślinności, zaśmiecanie terenu, hałas itp.);
Edukacja ekologiczna a turystyka
133
3) przestrzeń asymilacji turystycznej kształtuje się przede wszystkim w środowisku
społecznym na terenach wiejskich; turystyka ma w tym przypadku charakter
wypoczynkowy, a jej najbardziej typową formą są letniska, wczasy w zagrodach
wiejskich, leśniczówkach, czy kolonie letnie w gmachach szkolnych. Jest to więc
adaptacja miejscowego środowiska do celów turystycznych, obywająca się bez
znaczących inwestycji i nie powodująca widocznych szkód w środowisku
naturalnym;
4) przestrzeń kolonizacji turystycznej stanowi część przestrzeni geograficznej, na
której występuje trwałe zagospodarowanie turystyczne i związana z nim zmiana
uŜytkowania ziemi. W tej przestrzeni lokują się obiekty usług turystycznych
(hotele, pensjonaty, domy wczasowe), a tereny trwale są przeznaczone do
uŜytkowania rekreacyjnego. WyróŜniają się dwa podtypy tej przestrzeni:
pierwszy spotyka się na atrakcyjnych przyrodniczo terenach zagospodarowanych
w celu zaspokojenia potrzeb masowo przybywających turystów.
Charakterystyczną postacią jest w tym przypadku „turystyka twarda” oznaczająca
intensywne wykorzystanie rozbudowanej infrastruktury. W drugiej kategorii
znajdują się tereny rozparcelowane i zabudowane rodzinnymi domami
letniskowymi (drugie domy). W ten sposób powstały zarówno tzw. miasta –
ogrody (por. Konstancin), jak i rozległe strefy podmiejskie, zajęte przez
wspomniane drugie domy mieszkańców wielkich miast. Kolonizacja zmienia
oczywiście zasadniczo naturalny krajobraz, ma agresywny, niszczący wpływ na
środowisko. Cechuje ją zwykle wielka dynamika i niepohamowana ekspansja. Na
przykład, ciągi nadmorskich hoteli zagęszczają się aŜ do postaci, w której
zabudowa dorównuje pod względem zwartości i gęstości zaludnienia ośrodkom
wielkomiejskim. Domki letniskowe rozbudowują się, powstają coraz to nowe i
większe, drzewa z leśnych działek ustępują trawnikom, rabatom kwiatowym,
drogom dojazdowym, garaŜom itp.;
5) przestrzeń urbanizacji turystycznej stanowi zaawansowaną w rozwoju formę
przestrzeni kolonizacji: powstaje wówczas, gdy obiekty czasowego pobytu
turystów stają się miejscami stałego zamieszkania, tj. kiedy wieś (letniskowa) czy
wczasowisko staje się miastem. W związku z urbanizacją następuje trwała i
całkowita zmiana środowiska, zanikają ostatnie resztki krajobrazu naturalnego.
Antropopresja działa degradująco na środowisko naturalne w róŜny sposób; poza
bezpośrednim oddziaływaniem człowieka na przyrodę, takim jak wyrąb lasów,
Małgorzata Merska, Justyna Kościelnik, Janusz Merski
134
przekształcanie pokrycia terenu poprzez zabudowę, zanieczyszczanie wód i powietrza
oraz składowanie odpadów, zasiedlanie i zagospodarowywanie środowiska wyzwala
w ekosystemach szereg naturalnych procesów, nie kontrolowanych przez człowieka,
ale z reguły prowadzących do zuboŜenia bioróŜnorodności i obniŜenia
produktywności ekosystemów. Naturalna roślinność zostaje np. wypierana przez
gatunki synantropijne i ruderalne, środowisko wód eutroficznych zajmują glony, brak
drapieŜników powoduje niepohamowany rozwój i degenerację populacji drobnych
ssaków, niektórych ptaków itd.
UŜytkowanie i zagospodarowanie turystyczne odznacza się wyraźną specyfiką
oddziaływań na środowisko naturalne. Z jednej strony widać bowiem pewną bierność
zachowań turysty wobec przyrody; turyści – poza wyjątkami, do których naleŜą
wędkarze, myśliwi czy zbieracze grzybów – nie eksploatują zasobów przyrody.
Przyglądają się przyrodzie, zwiedzają, fotografują, co najwyŜej leŜą na słońcu,
gromadząc w skórze jego promieniowanie ultrafioletowe... Trudno takie zachowania
porównać z aktywnością drwali, górników, rolników czy pasterzy. Z drugiej jednak
strony, turystyka wyróŜnia się nadzwyczajną ruchliwością jej uczestników, którzy w
przemieszczaniu się i ustawicznej penetracji przestrzeni znajdują cel i sens swoich
zachowań. Ruch turystyczny wykazuje niepohamowaną skłonność do rozwoju i
prędko przybiera masowy charakter, nasila się i rozpędza, często w dosłownym
znaczeniu, bowiem piesze wędrówki przeistaczają się w podróŜe kolejkami linowymi,
samochodami i autokarami, rowerami i motocyklami, skuterami śnieŜnymi, kajakami,
jachtami i łodziami motorowymi.
Turysta jest więc dla środowiska przede wszystkim uciąŜliwy; poprzez swą
obecność i ruchliwość, a takŜe sezonową zmienność frekwencji w środowisku
przyrodniczym, stanowi obcy i nieprzyswajalny element w ekosystemie. Dopiero
zagospodarowanie turystyczne – upragniona infrastruktura turystyczna – staje się
czynnikiem dla środowiska szkodliwym, bezpośrednio i aktywnie wpływającym na
przekształcenie i degradację ekosystemów.
Ruchliwość turystyczna powoduje, iŜ oddziaływania na krajobraz tej formy
aktywności ludzkiej układają się liniowo: trasy, szlaki, drogi i ścieŜki tworzą coraz
bardziej gęstą sieć w terenie, który w końcu zostaje opanowany przez turystykę i
zaczyna funkcjonować „jako droga”. Przejawy tej tendencji w przestrzennym rozwoju
uŜytkowania krajobrazu widoczne są szczególnie wyraźnie na stokach narciarskich:
linie wyciągów mnoŜą się nieustannie wraz z powiększaniem tras zjazdowych,
Edukacja ekologiczna a turystyka
135
rosnąca „przepustowość” wyciągów powoduje powstawanie nowych tras itd. Cały ten
proces odbywa się najczęściej kosztem powierzchni lasów górskich.
Ruch narciarski i turystyka piesza uruchomiła erozję gleby, pozbawioną pokrywy
roślinnej. Na eksperymentalnym fragmencie stoku Pilska o powierzchni 31 ha,
uŜytkowanej przez turystów pieszych i narciarzy, ponad 1,4 ha stanowi odkryta gleba.
Wydeptane ścieŜki zajmują prawie 1 ha, pozostałą część powierzchni „rozjeździli”
narciarze.
Ruch turystyczny degraduje roślinność na szlakach i wokół nich. Na Pilsku
stwierdzono większą rolę turystyki pieszej w niszczeniu roślinności, chociaŜ
działalność narciarzy, a zwłaszcza przygotowujących trasy zjazdowe ratraków, jest
bardziej brutalna, wędrówki piesze prowadzą do odkrycia podłoŜa skalnego z
kurczącymi się płatami darni. Na nartostradach roślinność nieleśna podlega równieŜ
degradacji. Nasilenie zniszczeń dotyczy 10-15% tras narciarskich. Zmniejsza się teŜ
tzw. Ŝywotność świerka i kosodrzewiny w sąsiedztwie tras, pogarsza zdrowotność
roślin.
Trwała obecność ludzi w górach powoduje zmiany w składzie gatunkowym
fauny, ale przede wszystkim w roślinności. W Tatrach w otoczeniu obiektów
turystycznych stwierdzono 334 gatunki roślin synantropijnych, z czego 35% gatunków
stanowi element obcy dla tego obszaru.
3. Formy edukacji ekologicznej
3.1. Turystyczne formy edukacji ekologicznej
Relacje między turystyką i środowiskiem przyrodniczym zawierają z jednej
strony oddziaływania ruchu turystycznego na przyrodę, z drugiej zaś działania
środowiska, objawiające się w kondycji fizycznej i w świadomości ludzkiej. Człowiek
oswaja się z przyrodą, poznaje ją i docenia walory środowiska przyrodniczego.
Kształtują się postawy, które mieścić się mogą w szerokim spektrum,
uwarunkowanym przez procesy percepcji: od postaw charakterystycznych dla władcy,
uŜytkownika i dysponenta zasobami przyrody po stanowiska i poglądy, w których
dominuje swoisty kult Natury, związany z koncepcją głębokiej ekologii i róŜnymi
filozoficznymi prądami, poszukującymi nowego miejsca człowieka w globalnym
środowisku i w ogóle we Wszechświecie.
Wyłączając te skrajne przypadki, moŜna mówić o kształtowaniu się postaw
proekologicznych – racjonalnych, ale wykraczających poza wąsko rozumiane
Małgorzata Merska, Justyna Kościelnik, Janusz Merski
136
materialne i bieŜące potrzeby egzystencji. Postawy proekologiczne oznaczają w
najogólniejszym ujęciu uznanie zasad zrównowaŜonego rozwoju, jako dyspozycji
kształtowania społecznych i indywidualnych relacji człowieka i środowiska
przyrodniczego. Postawy proekologiczne mają swój wymiar etyczny, który z kolei ma
źródła bądź to w uznaniu podmiotowości tworów przyrody Ŝywej, bądź w rozumieniu
społecznego znaczenia środowiska naturalnego dla ludzkości i jej przyszłych pokoleń.
Nie niszczyć przyrody i oszczędnie korzystać z jej zasobów, Ŝyć w bliskim kontakcie
z przyrodą i czerpać z tego poŜytki pozamaterialnej natury, przybliŜające cele
samorealizacji – to podstawowe imperatywy tego rodzaju filozofii i etyki.
Stosunek człowieka do przyrody ujawnia się w turystycznych spotkaniach z
przyrodą, formuje się pod wpływem tych spotkań i wpływa na charakter oddziaływań
turystyki na środowisko przyrodnicze. Formowanie postaw proekologicznych podczas
zdarzeń turystycznych stanowić moŜe znaczący czynnik edukacji ekologicznej.
Postępy tej edukacji prowadzą niewątpliwie do powstrzymania przynajmniej
niektórych negatywnych oddziaływań turystyki na środowisko przyrodnicze.
Edukacja ekologiczna poprzez turystykę przybierać moŜe rozmaite formy.
WyróŜnić moŜna formy biernej, indywidualnej edukacji i formy aktywnej, najczęściej
grupowej, edukacji ekologicznej. Z drugiej strony – ze względu na motywacje i
przyjęte załoŜenia – edukacja moŜe reprezentować nurt płytkiej lub głębokiej ekologii.
R. Kulik9 czynną edukację, uwzględniającą paradygmaty głębokiej ekologii, nazywa
treningiem ekologicznym.
Edukację bierną tworzą doświadczenia, wiedza i wraŜenia emocjonalne,
zdobywane podczas turystycznych spotkań z przyrodą. W procesie percepcji powstają
sądy i opinie, kierujące zachowaniem turysty. Kształtują się poglądy na temat
środowiska przyrodniczego, przede wszystkim powstają sądy oceniające wartość
walorów przyrodniczych, najpierw w odniesieniu do turystyki, następnie – wskutek
głębszej refleksji – takŜe w odniesieniu do całego kompleksu relacji człowiek –
środowisko. Bierna edukacja odbywa się bez udziału „nauczyciela” – zachodzi w
świadomości turysty, ma więc z natury rzeczy indywidualny charakter. Ogromne
znaczenie mają w niej sygnały zewnętrzne, płynące zarówno z naturalnego otoczenia,
zwłaszcza dostarczające wraŜeń estetycznych (pozytywnych i negatywnych), jak i
informacje odnoszące się wprost do kwestii przyrodniczych – przewodniki, tablice,
9 R. Kulik, Jak kształtować postawy proekologiczne. Trening grupowy w edukacji ekologicznej, Wyd. Śląsk, Katowice 2001.
Edukacja ekologiczna a turystyka
137
regulaminy pobytu w parkach narodowych, muzea przyrodnicze, których eksponaty
„sankcjonują” wartość określonych tworów przyrody itd.
Edukacja czynna obejmuje zorganizowane formy kształcenia przyrodniczego,
stanowiące część produktu turystycznego (np. „zwiedzanie” przyrody pod kierunkiem
przewodnika czy pilota wycieczki) bądź tworzące odrębny, celowy produkt, mający
charakter wycieczki przyrodniczej, szkolenia, ćwiczenia, „warsztatów” czy
specyficznego treningu ekologicznego.
Tradycyjną treścią zwiedzania, jak i kształcenia na wycieczkach przyrodniczych
są informacje z róŜnych dziedzin „wiedzy przyrodniczej”, zawierające przede
wszystkim materiał faktograficzny, dotyczący krajoznawstwa, systematyki roślin,
zwierząt, rzadziej mineralogii i petrografii. Treści te mają raczej neutralny
ekologicznie charakter; tworzą bazę do kształtowania postaw proekologicznych.
Istotną wartością takiej edukacji, z punktu widzenia edukacji ekologicznej, jest
wzbudzenie zainteresowania tworami przyrody. Turyści poznają osobliwości
przyrody, atrakcje przyrodnicze, podziwiają krajobraz, zdobywają wiedzę o
róŜnorodności przyrody, uczą się identyfikować gatunki roślin i zwierząt itd.
Popularną formą edukacji ekologicznej są wycieczki organizowane na tzw. ścieŜkach
przyrodniczych. ŚcieŜkami nazywa się wyznaczone w atrakcyjnym terenie,
oznakowane i opisane trasy turystyczne, pozwalające w załoŜony sposób poznać
miejscowe środowisko oraz niektóre problemy jego ochrony. ŚcieŜki przyrodnicze
ukazują atrakcje i osobliwości przyrody, rozbudzają więc zainteresowanie turysty
przyrodą i skłaniają go do uznania wartości tworów przyrody. Są specyficzną formą
muzeum przyrodniczego w terenie; wyznaczają kolejność zwiedzania, prezentują
eksponaty przyrodnicze w ich naturalnym otoczeniu, zawierają objaśnienia i
informacje o tworach przyrody. ŚcieŜki przyrodnicze urządzane są przede wszystkim
na obszarach parków narodowych i parków krajobrazowych. Składają się z odcinków
szlaku turystycznego i „stacji” – miejsc podziwiania oraz poznawania obiektów
przyrodniczych, charakterystycznych fragmentów krajobrazu itp., odpowiednio
oznakowanych i opisanych.
Małgorzata Merska, Justyna Kościelnik, Janusz Merski
138
Rys. 1. Czynniki kształtujące zachowania środowiskowe.
Źródło: R. Kulik, Jak kształtować postawy proekologiczne. Trening grupowy w edukacji ekologicznej, Wyd. Śląsk, Katowice 2001, s. 67.
NiezaleŜnie od form, załoŜeń i filozoficznych podstaw edukacji ekologicznej, jej
związki z turystyką reprezentuje przede wszystkim zasada kształcenia poprzez
doświadczenie i obserwację. Zasada ta znajduje wyraz w opinii Jana Amosa
Komenskiego (1592–1670), klasyka współczesnej pedagogiki i dydaktyki: „Trzeba
ludzi uczyć, aby poznanie swoje czerpali nie z ksiąŜek, ale z nieba i Ziemi, z dębów i
buków, to jest, aby poznawali i badali rzeczy same, nie tylko cudze spostrzeŜenia i
sądy o rzeczach”.
Turystyka stwarza najlepszą okazję do poznawania „rzeczy samych”. Z drugiej
strony, poznawanie wzbogaca turystykę, kształtuje jej funkcję poznawczą i spełnia
oczekiwania turystów, którzy poszukują w niej nie tylko rozrywki i emocji, ale teŜ
edukacji.
Ukształtowanie świadomości ekologicznej w skali społecznej w ostatnich
dekadach XX w. spowodowało powstanie róŜnych form uprawiania turystyki,
związanej z nowymi jej motywacjami. Po pierwsze, powstały motywy do rozwijania
turystyki „przyjaznej środowisku”, nie powodującej dalszej degradacji środowiska, a
nawet turystyki słuŜącej i wspomagającej działania na rzecz ochrony środowiska
przyrodniczego. Po drugie, pojawiły się powszechne pragnienia turystów, aby pobyt
turystyczny odbywał się w czystym, nie zdegradowanym środowisku, dawał
satysfakcję z obcowania z dziką przyrodą lub – przy braku moŜliwości takiego
Edukacja ekologiczna a turystyka
139
kontaktu – pozwalał znaleźć się w środowisku w tradycyjny sposób uŜytkowanym
przez człowieka i przeŜyć wraŜenia dostępne z pozycji mieszkańca dzikich, a w
kaŜdym razie nie uprzemysłowionych i nie zurbanizowanych regionów. Chodzi więc
o „zanurzenie się” w naturalnym środowisku i doświadczenie epizodu Ŝycia
odmiennego od codzienności, oferowanej przez przytłaczające i stresujące warunki
urban way of life. Motywy te zakładają więc prawdziwą ucieczkę z miasta, której
celem nie jest pobyt w innym „turystycznym mieście”, ale odnalezienie warunków
przypominających utracone wskutek urbanizacji środowisko Ŝycia człowieka.
Termin ekoturystyka ma dwa znaczenia. Jest to dziedzina ekologii stosowanej
zajmująca się kompleksowym oddziaływaniem wszystkich form turystyki oraz
infrastruktury turystycznej na środowisko. Ale bardziej popularne znaczenie słowa
ekoturystyka odnosi się do form turystyki w jak najmniejszym stopniu szkodzących
środowisku. Jest to turystyczna podróŜ w małych grupach do miejsc przyrodniczego i
kulturowego zainteresowania, preferująca troskę o to, Ŝeby nie zostawiać po sobie
śmieci lub Ŝadnych innych pamiątek. Wycieczki powinny być planowane w taki
sposób, aby mieszkańcy byli świadomi ekonomicznych korzyści płynących z ochrony
naturalnych zasobów i zdawali sobie sprawę, Ŝe jest to cel długoterminowy.
Dyskusyjna, ale przydatna dla zrozumienia genezy ekoturystyki jest teza, iŜ
powstała ona w związku z buntem pokoleniowym, który zaistniał w środowisku
młodzieŜy i częściowo objęła intelektualistów bogatych społeczeństw Zachodu w
latach 60. Był to nieoczekiwany i w końcu przejściowy sprzeciw wobec paradoksów,
rygorów i celów panujących w rozwijającej się cywilizacji miejsko-przemysłowej,
krytyka jej społecznych kosztów, tandetnej kultury i takŜe ekologicznych
konsekwencji. Krytyka miała totalny charakter, objęła więc teŜ turystykę w jej
formach, odpowiadających gustom burŜuazji i wzorującej się na niej klasie średniej.
Wymyślono dlatego turystykę alternatywną – podróŜowanie indywidualne lub w
niewielkich grupach poza uczęszczanymi szlakami i z dala od popularnych ośrodków
turystycznych, nawiązywanie kontaktów z ludnością ubogich osad i zwiedzanie
odludnych stron. Amerykańscy hippies byli prekursorami tej alternatywy, szybko
jednak okazało się, Ŝe wbrew intencjom pomysłodawców, turystyka alternatywna jest
formą turystyki elitarnej, dostępnej dla wąskiej grupy społecznej, mającej czas,
wykazującej odporność i legitymującej się... dostatecznie wysokimi dochodami, by
odbywać tułaczkę po nieprzygotowanych na przyjęcie gości zakątkach kraju.
Małgorzata Merska, Justyna Kościelnik, Janusz Merski
140
Turystyka alternatywna przekształca się niekiedy w trwałą migrację do
odludnych zakątków; ludzie osiedlają się w zapadłych wioskach i w lasach, by Ŝyć
zgodnie z własnymi upodobaniami, z dala od zgiełku miast – „na łonie natury”.
Zwykle jednak takie osadnictwo wiąŜe się z olbrzymimi kosztami i jest dostępne dla
niewielu indywidualistów, którzy wbrew deklaracjom potrzebują do Ŝycia bieŜącej
wody, elektryczności, wygodnego schronienia i nie umieją utrzymać się z uprawy
jałowej ziemi lub ze zbioru jagód i grzybów.
Rynek usług turystycznych zareagował z właściwą mu elastycznością na
proekologiczne motywacje potencjalnych turystów. Przygotowano produkty
turystyczne odpowiadające w najwyŜszym stopniu rosnącym zainteresowaniom dziką
przyrodą, naturalnym krajobrazem i ginącymi lub rzadkimi gatunkami zwierząt. Są to
wycieczki do odległych krajów i odludnych miejsc, gdzie zachowały się naturalne
ekosystemy, wystarczająco atrakcyjne do prezentacji turystycznej. Ten typ turystyki
ma charakter safari – wycieczek wzorowanych na wyprawach myśliwskich, choć ze
zrozumiałych względów (na szczęście dla przyrody) pozbawionych elementów
łowieckich. Turyści, uczestnicy tych wypraw, doznają wraŜeń związanych z
podróŜowaniem i obozowaniem w naturalnym, atrakcyjnym środowisku, mogą
obserwować i fotografować dzikie zwierzęta, poznawać folklor i warunki Ŝycia
przypominające odległą przeszłość, gdy człowiek był tylko myśliwym, zbieraczem lub
pasterzem. Oczywiście i w tym przypadku mamy do czynienia z turystyką elitarną;
dzień pobytu na safari kosztuje zwykle więcej niŜ kilkutygodniowe wczasy w
„normalnym” ośrodku turystycznym.
Mimo tych ograniczeń, safari przybiera masowy charakter ze względu na
ograniczoną przestrzeń tego rodzaju formy turystyki. Są to bowiem przede wszystkim
egzotyczne parki narodowe (przede wszystkim – dla klasycznego safari – jest to
Afryka Wschodnia). Ekoturystyka typu safari staje się jednak coraz bardziej uciąŜliwa
dla środowiska, zaburza chwiejną równowagę naturalnych ekosystemów w ich
ostatnich, ocalałych jeszcze enklawach.
Okazuje się, Ŝe niektóre formy masowej turystyki i rozbudowa infrastruktury,
słuŜącej turystyce i rozrywce w masowej skali, moŜe odgrywać rekompensującą i
równowaŜącą rolę w stosunku do turystyki rozwijającej się na obszarach
wartościowych przyrodniczo. Organizowanie ośrodków masowej turystyki
„rozrywkowej”, akwaparków i wesołych miasteczek, tworzenie atrakcji i budowa
urządzeń w rodzaju Disneylandu przyciąga turystów, którym odpowiada ta forma
Edukacja ekologiczna a turystyka
141
spędzania wolnego czasu. W ten sposób maleje obciąŜenie miejscowości i szlaków
połoŜonych na terenie parków narodowych i innych wartościowych krajobrazów.
Infrastruktura turystyczna tego rodzaju stanowi więc składnik ogólnego systemu
turystyki zrównowaŜonej, przyjaznej środowisku i zgodnej z koncepcjami
zrównowaŜonego rozwoju.
Kolejną formą turystyki zrównowaŜonej jest tzw. agroturystyka. W tej formie
realizuje się wspomniana wyŜej idea turystyki alternatywnej, polegająca na zbliŜeniu,
poznaniu i doświadczeniu innego trybu Ŝycia. Dla mieszkańców miast najprostszą
alternatywą jest doświadczenie Ŝycia w środowisku wiejskim, uczestniczenie w
zajęciach rolnika (częściej – przyglądanie się tym zajęciom lub korzystanie z takich
atrakcyjnych i przyjemnych czynności, jak jazda konna czy wylegiwanie się na
sianie). Agroturystyka tym róŜni się od „klasycznej” turystyki alternatywnej, Ŝe
wymaga jednak organizacji i adaptacji zagród wiejskich do przyjęcia turystów.
Przypomina więc bardziej tradycyjne letniska, choć wyjazdy do gospodarstw
agroturystycznych nie wymagają juŜ transportu pościeli, poduszek i kołder, misek do
mycia, garnków i wiader, niezbędnych do wyposaŜenia kwater pobytowych na wsi.
TakŜe uczestnictwo w wiejskim Ŝyciu, stanowiące z załoŜenia element pobytów
agroturystycznych, pochodzi z tradycji letnisk, sięgającej XIX w. Grabienie siana,
pomoc przy Ŝniwach, a nawet wypas krów i koni, zwłaszcza zaś gęsi (warto
przypomnieć, Ŝe dawniej pasało się teŜ gęsi!) były modnymi i atrakcyjnymi
czynnościami letników, próbujących w ten sposób swych sił i wyraŜających potrzebę
„zbliŜenia do ludu”.
Ekoturystyką sensu stricte nazwiemy te podróŜe, wycieczki i pobyty w
naturalnym lub mało przez człowieka zmienionym krajobrazie, których uczestnicy
świadomie respektują wartość środowiska przyrodniczego, pośrednio lub
bezpośrednio przyczyniają się do jego ochrony, wykazują wraŜliwość na piękno
przyrody i autentyczne, głębokie zainteresowanie zjawiskami oraz tworami
przyrodniczymi, jak i kulturą związaną z przyrodą.
PowyŜsze określenie stanowi wersję definicji ekoturystyki, zbliŜoną do
cytowanej przez D. Zarębę definicji R. Denmana: „ekoturystyka to podróŜowanie w
celu studiowania, podziwiania i czerpania zadowolenia z piękna krajobrazów,
obserwacji dzikich zwierząt i roślin, jak równieŜ podziwiania miejscowych obyczajów
Małgorzata Merska, Justyna Kościelnik, Janusz Merski
142
i kultury”10. Jeszcze jedna definicja, przygotowana przez amerykańskie Ecotourism
Society, bliŜsza jest uŜytemu wyŜej pojęciu systemu turystyki zrównowaŜonej:
„ekoturystyka to świadoma podróŜ do naturalnych miejsc przyrodniczych, która z
jednej strony pomaga chronić środowisko naturalne, a z drugiej podtrzymuje dobrobyt
lokalnych mieszkańców”11. Ostatnie określenie, z charakterystyczną amerykańską
praktycznością, wskazuje na turystykę jako sposób aktywnej ochrony środowiska i
zakłada, Ŝe dobrobyt sprzyja poszanowaniu środowiska. MoŜna oczywiście wskazać
na niebezpieczeństwa takiego podejścia: nawet ekoturystyczne wyprawy na ciepłe
morza, połączone z nurkowaniem, powodują w końcu zniszczenie środowiska raf
koralowych, wyprawy himalaistów (których moŜna by teŜ uznać za ekoturystów)
przyczyniły się do zaśmiecenia masywu Mount Everestu, nawet przyrodnicy,
uzurpujący sobie prawo do swobodnego dostępu do rezerwatów przyrody „w celach
naukowych” powodują w nich zakłócenia, związane z obecnością ludzi, nachalną
obserwacją, pomiarami, zbieraniem okazów przyrodniczych i innymi czynnościami.
Badacze wykazują teŜ wielką ochotę lokalizowania stacji naukowych w parkach
narodowych i rezerwatach. Placówki te z załoŜenia mają słuŜyć poznawaniu i
chronieniu środowiska, ale często spełniają teŜ rolę ośrodków wypoczynkowych.
MoŜna wątpić, czy istnieje „czysta”, idealna ekoturystyka.
3.2. Szkolne formy edukacji ekologicznej
Edukacja szkolna, nazywana formalną, obejmuje dzieci i młodzieŜ od wieku
przedszkolnego do studentów uczelni wyŜszych. Realizowana jest w przedszkolach,
szkołach podstawowych, gimnazjach, zasadniczych szkołach zawodowych, liceach
ogólnokształcących, technikach, liceach profilowanych, szkołach policealnych i
uczelniach wyŜszych. Resortami odpowiedzialnymi w Polsce za prawidłową
realizację formalnej edukacji są: Ministerstwo Edukacji Narodowej oraz Ministerstwo
Nauki i Szkolnictwa WyŜszego. Najczęściej jest to edukacja w lasach.
Leśna edukacja formalna dotyczy zagadnień związanych z lasami i leśnictwem.
MoŜe mieć charakter ogólny (realizowany w ramach zajęć z biologii, geografii,
ekologii i innych przedmiotów) lub profesjonalny.
10 D. Zaręba, Ekoturystyka. Wyzwania i nadzieje, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 47. 11 TamŜe.
Edukacja ekologiczna a turystyka
143
Leśna edukacja profesjonalna odbywa się na poziomie średniego i wyŜszego
szkolnictwa leśnego oraz w szkołach o kierunkach pokrewnych (ochrona środowiska,
inŜynieria środowiska, biologia środowiskowa, ochrona przyrody i krajobrazu).
Większość z wymienionych powyŜej celów realizuje się podczas „zielonej
szkoły”, co reguluje Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia
8 listopada 2001 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne
przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki (Dz. U. Nr 135, poz. 1516).
PoniŜej zacytowano odpowiednie fragmenty:
„§ 4. Organizowanie krajoznawstwa i turystyki odbywa się w następujących
formach:
1) wycieczki przedmiotowe – inicjowane i realizowane przez nauczycieli w celu
uzupełnienia obowiązującego programu nauczania w ramach danego przedmiotu
lub przedmiotów pokrewnych,
2) wycieczki krajoznawczo-turystyczne, w których udział nie wymaga od
uczestników przygotowania kondycyjnego i umiejętności specjalistycznych –
zwane dalej „wycieczkami”,
3) imprezy krajoznawczo-turystyczne, takie jak: biwaki, konkursy, turnieje,
4) imprezy turystyki kwalifikowanej i obozy wędrowne, w których udział wymaga
od uczestników przygotowania kondycyjnego i umiejętności specjalistycznych, w
tym posługiwania się specjalistycznym sprzętem,
5) imprezy wyjazdowe – związane z realizacją programu nauczania, takie jak:
„zielone szkoły”, szkoły zimowe, szkoły ekologiczne – zwane dalej „imprezami”.
Leśna edukacja pozaszkolna
Leśna edukacja pozaszkolna obejmuje całe społeczeństwo. Uczestniczą w niej
osoby róŜniące się wiekiem, wykształceniem, przekonaniami politycznymi i
religijnymi. Aby sprostać ich potrzebom i oczekiwaniom, naleŜy sięgnąć do
odpowiednich metod, form i treści kształcenia przyrodniczo-leśnego.
Leśna edukacja pozaszkolna prowadzona jest przez róŜne instytucje, grupy
inicjatywne oraz środki masowego przekazu. NaleŜą do nich: kościoły i związki
wyznaniowe, pozarządowe organizacje i struktury ekologiczne, krajowe i zagraniczne
fundacje ekologiczne, radio i telewizja, prasa, wydawnictwa ekologiczne, lokalne i
regionalne ośrodki edukacji ekologicznej, ogrody botaniczne i arboreta, muzea i izby
przyrodnicze, parki narodowe i krajobrazowe, instytucje i urzędy powiatowe,
Małgorzata Merska, Justyna Kościelnik, Janusz Merski
144
wojewódzkie i centralne, Lasy Państwowe oraz inne instytucje i organizacje. WaŜną
rolę w kształtowaniu stosunku dzieci i młodzieŜy do przyrody odgrywa oczywiście
dom rodzinny.
Edukacja przyrodniczo-leśna jest jedną z istotnych form działalności Lasów
Państwowych. Głównym celem działań edukacyjnych podejmowanych przez leśników
jest promowanie proekologicznej, wielofunkcyjnej i trwale zrównowaŜonej
gospodarki leśnej, kształtowanie świadomości ekologicznej społeczeństwa i
właściwego stosunku do lasu oraz do czynności gospodarczych wykonywanych w
lesie. Edukacja leśna powinna dostarczać rzetelnej wiedzy o ekosystemach leśnych,
leśnictwie i ludziach pracujących na rzecz lasu. Nikt nie zna tych zagadnień lepiej niŜ
leśnicy i dlatego to oni powinni decydować o treści kształcenia w edukacji leśnej
dzieci, młodzieŜy i dorosłych. Oczywiście do prowadzenia edukacji leśnej leśnicy
potrzebują wielu sprzymierzeńców i pomocników.
Społeczeństwo winno być przekonane, Ŝe las jest zarządzany fachowo, według
najnowszych osiągnięć nauki, przy zachowaniu w stosunku do przyrody zasad etyki.
NaleŜy wszystkim uświadomić, Ŝe leśnicy nie traktują lasów, dobra
ogólnonarodowego, jak swoją własność, lecz jedynie nimi zarządzają w imieniu
całego społeczeństwa.
Edukacja leśna społeczeństwa prowadzona jest między innymi w ośrodkach oraz
izbach przyrodniczo-leśnych. Z reguły obok takich obiektów znajdują się ścieŜki
dydaktyczne oraz punkty edukacji (informacji) ekologicznej.
W Lasach Państwowych do celów edukacyjnych przygotowano między innymi:
24 ośrodki edukacji przyrodniczej i leśnej, 83 izby i klasy leśne, 28 obiektów
przystosowanych do przyjmowania „zielonych szkół”, 474 ścieŜki dydaktyczne, 251
punktów edukacyjno-informacyjnych oraz 46 parków i ogrodów dendrologicznych12.
Podstawą do współpracy leśników z nauczycielami w dziedzinie edukacji leśnej
społeczeństwa jest Zarządzenie Nr 57 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z
dnia 9 maja 2003 r. w sprawie wytycznych prowadzenia edukacji leśnej społeczeństwa
w Lasach Państwowych. Dokument ten w całości poświęcony jest organizowaniu
przez Lasy Państwowe przedsięwzięć mających na celu podniesienie świadomości
ekologicznej społeczeństwa. Jednym z zadań, jakie stawia się przed leśnikami w
12 Lasy Państwowe w liczbach 2004.
Edukacja ekologiczna a turystyka
145
ramach tych działań, jest – jak mówi dokument – „współpraca leśników z
wychowawcami dzieci i młodzieŜy”.
W leśnej edukacji zintegrowanej kompetencje leśników i nauczycieli uzupełniają
się. Oferta edukacyjna przygotowana przez leśników otwiera nowe moŜliwości w
przekazywaniu wiedzy przyrodniczej i ekologicznej. W Lasach Państwowych i
instytucjach edukacyjnych panuje klimat sprzyjający rozwojowi współpracy.
W tak rozumianej leśnej edukacji zintegrowanej przebieg zajęć jest uzgadniany
przez nauczyciela i leśnika. Program winien być dostosowany do moŜliwości
prowadzących i miejsca, w którym odbywają się zajęcia. W miarę zdobywania
doświadczenia we współpracy obu stron, „zielone lekcje” stają się coraz bardziej
atrakcyjne.
Leśna edukacja zintegrowana realizowana jest wspólnie przez leśników i
nauczycieli. Ten typ organizacji edukacji leśnej jest najbardziej efektywny i ma
największe perspektywy rozwoju.
Do początku lat 90. XX w. zajęcia edukacyjne w lesie, np. podczas wycieczek
szkolnych, odbywały się najczęściej według koncepcji i programów opracowanych
przez nauczycieli i wychowawców. Leśnicy, gospodarze terenu, na którym odbywały
się zajęcia, jeśli w ogóle byli zapraszani do udziału, to zwykle w roli przewodników,
rzadziej prelegentów. Najczęściej jednak nie mieli wpływu ani na program
merytoryczny, ani na metody jego realizacji. Rezultat był taki, Ŝe wiedza i
świadomość społeczna na temat funkcji lasów i prowadzonej w nich gospodarki
pozostawiał wiele do Ŝyczenia. Obecnie leśnicy przestali być jedynie gospodarzami
lasu i biernymi obserwatorami. Stali się współtwórcami programów edukacyjnych
oraz autorami własnych programów edukacji leśnej społeczeństwa.
Leśna edukacja zintegrowana opiera się na współpracy leśników i nauczycieli.
Ich dobre współdziałanie wymaga wychodzenia poza zakres własnych zawodowych
zainteresowań i orientowania się w działalności partnera.
Leśnicy i nauczyciele mają sobie wiele do zaoferowania. Nauczyciele dysponują
wiedzą pedagogiczną i metodyczną. Atutem leśników jest wiedza szczegółowa z
róŜnych dziedzin nauk leśnych oraz bardzo dobra znajomość lasu.
Zajęcia w lesie stanowią przeciwieństwo lekcji szkolnych – uczniowie mają
bezpośredni dostęp do „rzeczywistości wychowawczej”. Zadaniem nauczyciela/
leśnika jest takie poprowadzenie zajęć, aby ich uczestnicy doświadczyli tej
rzeczywistości. Na poziomie ucznia najmłodszego jest to doświadczenie pierwotne:
Małgorzata Merska, Justyna Kościelnik, Janusz Merski
146
kontakt z lasem, jego strukturą i aurą. W trakcie takich zajęć dzieci nawiązują
zmysłową więź z róŜnymi elementami przyrody i po raz pierwszy uświadamiają sobie
znaczenie poszczególnych słów opisujących przyrodę. Dzięki doświadczeniom,
poprzez refleksję i systematyzację wiedzy uczą się rozumieć świat.
Uczniowie starsi i studenci przychodzą do lasu (podobnie jak do szkoły)
wyposaŜeni w pewien zasób wiedzy i przekonań, i dlatego niejednokrotnie trzeba
zadbać o nadanie przyswojonym juŜ przez nich pojęciom nowych znaczeń. Zadanie to
jednak jest bardziej skomplikowane i wymaga większego nakładu pracy niŜ w
procesie edukacji małych dzieci. PrzybliŜając młodzieŜy las i jego problemy naleŜy
skupiać się zwłaszcza na złoŜonych problemach środowiska. TakŜe w tym przypadku
pomocne jest nawiązanie zmysłowego kontaktu z przyrodą. W trakcie wykonywania
róŜnego rodzaju badań terenowych uczniowie samodzielnie poszukają odpowiedzi na
pytania dotyczące funkcjonowania przyrody i społeczeństwa i ich wzajemnego
oddziaływania.
Leśnicy mają ograniczony wpływ na ucznia. Najczęściej prowadzą zajęcia
jednodniowe lub krótkie spotkania, a czas i organizacja zajęć nie stwarzają
moŜliwości do pogłębionej interpretacji doświadczeń, które były udziałem uczniów.
Leśnicy nie zastąpią szkoły w wychowaniu młodzieŜy. Tylko nauczyciel moŜe
bowiem wykorzystać „zielone lekcje” do celów wychowawczych, czyli do uzyskania
poŜądanych zmian w świadomości wychowanków.
4. Relacje między ekologią a ochroną środowiska
Ekologia, poszukując prawidłowości funkcjonowania układów
ponadorganizmalnych, bada ich strukturę, historię i trwanie w czasie, wzajemne
zaleŜności oraz dynamikę przemian. Koncentruje się na badaniach przepływu energii i
krąŜenia materii, czyli określa produkcyjność ekologiczną poszczególnych układów,
ich wydajność, a takŜe ich rolę w cyklach krąŜenia poszczególnych pierwiastków.
Warto zwrócić uwagę na fakt, Ŝe impulsów badawczych rozwijających koncepcje
ekologiczne dostarczały nierzadko dziedziny praktyczne lub nauki stosowane takie,
jak: rolnictwo, leśnictwo, myślistwo, rybactwo, ochrona płodów rolnych, walka ze
szkodnikami, ochrona przyrody czy ochrona środowiska. Oczywiście, na zasadzie
sprzęŜenia zwrotnego ekologia miała i ma swój wpływ na te dziedziny.
Ekologia, badając wzajemne zaleŜności przyrody oŜywionej i nieoŜywionej,
określa warunki środowiskowe dla wegetacji i rozwoju roślin, zwierząt oraz
Edukacja ekologiczna a turystyka
147
człowieka. Bada wpływ wszelkiego rodzaju zakłóceń środowiska naturalnego na
organizmy. Udowodnione na podstawie badań ekologicznych niekorzystne dla
funkcjonowania biosfery zjawiska i procesy są podstawą do zastosowania określonych
działań mających na celu zachowanie ekosystemów i biocenoz w postaci najbardziej
zbliŜonej do naturalnej. Cel powyŜszy jest realizowany w ramach ochrony
środowiska.
W okresie ostatnich dziesięcioleci rozpowszechniło się uŜywanie pojęcia ekologii
na określenie ochrony środowiska naturalnego oraz licznych zrzeszeń, organizacji i
ruchów społecznych, których cel działania moŜe być dość róŜnorodny. Trzeba
wyraźnie zdawać sobie sprawę z róŜnicy między ekologiem – badaczem a ekologiem
– społecznikiem.
Istnieje szereg nieporozumień podczas posługiwania się terminologią
ekologiczną, szczególnie w mediach. Trudno byłoby znaleźć drugie słowo, które w
ostatnich latach zrobiło tak oszałamiającą karierę jak ekologia. Termin ten stał się
niesłychanie pojemny, popularny i powszechnie uŜywany, a wielokrotnie
naduŜywany. Istnieją ekologiczne lub proekologiczne ruchy społeczne, mówi się o
ekologicznej produkcji, ekologicznym budownictwie, inŜynierii ekologicznej,
ekologicznej Ŝywności, ekologicznych opakowaniach. MoŜna kupić ekologiczny
papier toaletowy, a nawet ukazują się ogłoszenia matrymonialne, w którym kandydat
na męŜa poszukuje „ekologicznej” Ŝony. Wydaje się, Ŝe zastosowanie w tym
przypadku określenia „przyjazne środowisku” byłoby bardziej odpowiednie.
Termin „ekologia” stał się synonimem ochrony przyrody, ochrony środowiska,
ochrony zdrowia, w niektórych przypadkach oszczędnego budownictwa, planowania
przestrzennego, bezodpadowej lub niskoodpadowej produkcji przemysłowej, jak
równieŜ określonego sposobu myślenia.
Przedstawione w powyŜszym rozdziale wiadomości i definicje wyraźnie
określają cele, zadania oraz przedmiot badań ochrony środowiska i ekologii.
4.1. Geoekologia turystyki
Początkowo termin geoekologia był uŜywany jako synonim ekologii krajobrazu.
W ostatnim dziesięcioleciu zaczął przewaŜać pogląd, Ŝe geoekologia jest odrębną
dziedziną wiedzy geograficznej, której przedmiotem zainteresowania jest ogólnie
człowiek w jego środowisku geograficznym, a ściślej relacje człowiek – przyroda –
gospodarka traktowane jako dynamiczny system powiązań funkcjonalnych i
Małgorzata Merska, Justyna Kościelnik, Janusz Merski
148
przestrzennych, określający modele zachowań: ludzi, układów przyrodniczych i
sposobów gospodarowania w przyrodzie. Jest to dziedzina wiedzy usytuowana na
pograniczu geografii i ekologii. Zakreślony szeroko przedmiot badań geoekologii
powoduje, Ŝe musi ona korzystać z osiągnięć wielu nauk przyrodniczych i
humanistycznych, jest teŜ wewnętrznie podzielona na liczne działy tematyczne.
Jednym z nich jest geoekologia turystyki i wypoczynku. Cechą znamienną
geoekologii jest wyraźne ukierunkowanie ku typologicznemu, a nie regionalnemu
sposobowi wnioskowania. Dlatego nie moŜe być ona utoŜsamiana np. z geografią
regionalną. W centrum zainteresowania geoekologii turystyki znajduje się człowiek,
jego potrzeby związane z turystyką i rekreacją w aspekcie stosunku do przyrody.
Rys. 2. Miejsce geoekologii turystyki w systemie nauk
Źródło: A. Krzymowska-Kostrowicka, Geoekologia turystyki i wypoczynku, 1999.
4.2. Geneza zrównowaŜonego rozwoju
We wczesnym etapie rozwoju cywilizacyjnego człowiek funkcjonował
wkomponowany w ekosystem i nie obciąŜał zbytnio swoją aktywnością środowiska
naturalnego. Ekstensywna produkcja rolnicza nie powodowała zanieczyszczeń
przestrzennych. Z kolei całkowite oddziaływanie lokalnych zagroŜeń ze strony
Edukacja ekologiczna a turystyka
149
człowieka było na tyle małe, iŜ przyroda mogła sobie z nimi doskonale poradzić.
Produkcja materiałowa, która miała miejsce w większych skupiskach osadniczych, ze
względu na niską energochłonność równieŜ nie powodowała znaczącej dewastacji
naturalnego otoczenia człowieka. Skuteczne procesy samooczyszczania się i duŜa
pojemność środowiska sprawiały, iŜ zagroŜenia płynące z siedlisk ludzkich nie były w
stanie zachwiać stabilnymi ekosystemami. Z biegiem czasu, w miarę wzrostu
demograficznego i postępu technicznego, intensywność i skala negatywnych
oddziaływań człowieka na środowisko naturalne wyraźnie się zwiększała. Rolnictwo
wymagało coraz większych areałów ziemi uprawnej, aby wyŜywić coraz ludniejsze
miasta, które stawały się w coraz większym stopniu ekosystemami otwartymi.
Równocześnie w ośrodkach miejskich rosła produkcja dóbr materialnych oraz
powstawało coraz więcej zagroŜeń natury komunalno-bytowej. Prawdziwe problemy
zaczęły pojawiać się jednak wraz z wynalezieniem maszyny parowej i wszystkimi
konsekwencjami, jakie to wydarzenie niosło za sobą. Złoty „wiek pary” i rewolucja
przemysłowa są okresem, od którego degradacja środowiska przyjęła formy
zorganizowanego, systematycznego i kompleksowego procesu zachodzącego
wieloetapowo i wielokierunkowo, zarówno w czasie i przestrzeni.
Chęć podporządkowania sobie przyrody i całkowite ujarzmienie jej sił były
wpisane w filozofię XIX i XX w. Na początku lat pięćdziesiątych XX w., ludzkość
przyjęła do wiadomości, Ŝe jej cywilizacja niszczy ekosystemy, ale tylko w stopniu
lokalnym i z załoŜeniem, Ŝe natura doskonale radzi sobie z tymi zagroŜeniami.
Industrializacja i inne formy antropopresji ciągle zwiększały się, a co za tym idzie rósł
ładunek zanieczyszczeń, zwiększał się w litosferze, hydrosferze i atmosferze. Dane
dotyczące stanu środowiska dostępne były nielicznym, a opinia publiczna w ogóle nie
była poinformowana o skutkach degradacji zachodzących w poszczególnych
regionach biosfery.
Katastrofy ekologiczne, takie jak: zjawiska smogu węglowego i fotochemicznego
w aglomeracjach i konurbacjach półkuli północnej, skaŜenie w 1953 r. rtęcią z
zakładów Chisso wód morskich w zatoce Minamata w Japonii powodujące „chorobę
tańczących kotów” czy teŜ zatonięcie w 1967 r. u wybrzeŜy Wielkiej Brytanii
tankowca „Torrey Canyon” przewoŜącego 120 tysięcy ton ropy, co spowodowało
zanieczyszczenie ok. 240 mil kwadratowych brzegów Kornwalii i Bretanii, były
drastycznymi przykładami bezmyślnej, krótkowzrocznej gospodarki, nie dbającej o
stan środowiska naturalnego.
Małgorzata Merska, Justyna Kościelnik, Janusz Merski
150
Pojawiły się równieŜ niepokojące procesy globalne w postaci zaniku ochronnej
warstwy ozonowej, efektu cieplarnianego, tendencji do zmiany cyrkulacji prądów
morskich (zjawisko El Ninio) czy teŜ zmiany rozkładu prądów ogólnej cyrkulacji
atmosfery. Powodują one nieodwracalne zmiany klimatyczne i są przyczyną
ekstremalnych zjawisk pogodowych.
Opisywane wydarzenia i procesy doprowadziły do szeregu inicjatyw,
zmieniających sposób pojmowania Ziemi i środowiska, jak równieŜ w znacznym
stopniu ukształtowały światopogląd, którego fundamentem są zasady ekorozwoju.
W 1968 r. włoski ekonomista Aurelio Peccei wysunął pomysł utworzenia Klubu
Rzymskiego – nieformalnego zrzeszenia 100 naukowców i przedstawicieli gospodarki
z ponad 50 krajów. Nowo powstała instytucja zaczęła badania nad problematyką
globalną prezentując ich wyniki w formie raportów. Pierwszy z nich zatytułowany
„Granice wzrostu” definiował nowy ład gospodarczy i dotyczył problemów
energetycznych, zasobów naturalnych, celów ludzkości, wzrostu demograficznego
oraz krajów rozwijających. Wskazano na zagroŜenie wynikające z nadmiernej
industrializacji. Przyjęto tezę, iŜ skończone są zarówno zasoby naturalne planety, jak i
jej pojemność ekologiczna w sensie miary moŜliwości bezpiecznego pochłaniania
zanieczyszczeń.
W 1969 r. został opublikowany raport sekretarza generalnego ONZ U Thanta pt.
„Człowiek i jego środowisko”. Opracowanie zawierało globalną syntezę stanu
środowiska i stanowiło kompleksową ocenę oddziaływań człowieka na biocenozę.
Raport przedstawiał dramatyczny obraz świata pogrąŜonego w kryzysie ekologicznym
związany z brakiem zrównowaŜonej i odpowiedzialnej relacji między techniką a
ochroną środowiska, wyniszczeniem ziem uprawnych, bezplanowym rozwojem miast
i siedlisk ludzkich, zmniejszaniem się wolnych powierzchni i terenów otwartych,
zanikaniem form Ŝycia zwierzęcego i roślinnego oraz z ogólnie pojmowanym
zatruwaniem i zanieczyszczaniem środowiska. U Thant alarmując społeczność
międzynarodową jednocześnie wskazał na potrzebę podjęcia planowej globalnej akcji
ratowania świata, poprzedzonej gruntowym przygotowaniem badawczym i
strategicznym.
Raport sekretarza generalnego ONZ bezpośrednio przyczynił się do zwołania w
1972 r. Światowej Konferencji ONZ w Sprawie Środowiska Człowieka. Konferencja
Sztokholmska zgromadziła 1200 delegatów ze 114 krajów i odbyła się pod hasłem
„Tylko jedna Ziemia!”. Po raz pierwszy, w trakcie obrad pojawiało się pojęcie
Edukacja ekologiczna a turystyka
151
sustainable development, choć nie zostało ono jeszcze formalnie zdefiniowane.
Niezwykle istotna dla światowej ochrony środowiska stała się natomiast, uchwalona
przez uczestników konferencji, tzw. Deklaracja Sztokholmska. Uchwała Konferencji
Sztokholmskiej z 14.6.1972 r. dotycząca naturalnego środowiska człowieka zawiera
26 zasad, które powinny być respektowane przez strony. Jest to obecnie dokument
uznawany za swoistą konstytucję międzynarodowego prawa ochrony środowiska.
Zasady, które wytyczyły potrzebę ponownego zdefiniowania stosunku człowieka do
środowiska, opartego na podejściu zrównowaŜonym brzmią m.in. w następujący
sposób (przykłady wybranych Zasad):
„Zasada 1. Człowiek ma podstawowe prawo do wolności, równości i
odpowiednich warunków Ŝycia w środowisku takim, które pozwalałoby na przyzwoite
Ŝycie w dobrobycie. Człowiek ponosi powaŜną odpowiedzialność za ochronę i
poprawę środowiska naturalnego dla obecnych i przyszłych pokoleń (...).
Zasada 2. Naturalne zasoby Ziemi, (...) muszą być chronione dla dobra obecnych
i przyszłych pokoleń poprzez staranne planowanie lub odpowiednie zarządzanie.
Zasada 3. Zdolność Ziemi do produkowania istotnych dla Ŝycia i wciąŜ
odnawianych zasobów musi być utrzymana, a w niektórych wypadkach przywrócona
lub poprawiona. (...)
Zasada 5. Nie dające się odnowić zasoby Ziemi muszą być wykorzystane w taki
sposób, Ŝeby strzec je przed niebezpieczeństwem wyczerpania w przyszłości i
zapewnić równomierny podział dla całej ludzkości. (...)
Zasada 8. Rozwój gospodarczy i społeczny ma istotne znaczenie dla zapewnienia
odpowiedniego środowiska Ŝycia i pracy człowiekowi oraz dla stworzenia warunków
na Ziemi, które są niezbędne dla poprawy jakości Ŝycia. (...)
Zasada 13. Aby doprowadzić do racjonalnego zarządzania zasobami i w ten
sposób poprawić środowisko, państwa powinny zająć zintegrowane i skoordynowane
stanowisko wobec swego planowania rozwojowego, w celu zapewnienia, Ŝe rozwój
będzie zgodny z potrzebą ochrony i poprawy naturalnego środowiska dla dobra
ludzkości”.13
„Rozwój zrównowaŜony to taki rozwój, który zaspokaja potrzeby obecnego
pokolenia bez pozbawiania moŜliwości przyszłych pokoleń do zaspokojenia ich
potrzeb.”
13 S. Szewrański, Rozwój zrównowaŜony, Instytut Kształtowania i Ochrony Środowiska AR Wrocław, 2002.
Małgorzata Merska, Justyna Kościelnik, Janusz Merski
152
W raporcie sformułowano wniosek, iŜ ludzkość musi budować bardziej
bezpieczną, sprawiedliwą i lepszą przyszłość poprzez realizację „nowej ery wzrostu”,
wykorzystując i integrując doświadczenia zdobyte na polu badawczym,
informacyjnym, ekonomicznym i ekologicznym. Wizja świata jako globalnej wioski,
wspólnoty narodów wolnej od ubóstwa, głodu, bezrobocia, podsumowana jest pełnym
nadziei stwierdzeniem, iŜ „przestrzeń Ziemi będzie zdrowa, pełna pokoju dla dobra
wszystkich”.
Opracowane zasady zrównowaŜonego rozwoju starano się skonkretyzować w
celu ich zrealizowania podczas kolejnych „Szczytów Ziemi”.
Dwadzieścia lat po Konferencji Sztokholmskiej ONZ przygotowało rocznicowe
spotkanie. Konferencja „Środowisko i Rozwój”, której gospodarzem została stolica
Brazylii – Rio de Janeiro, określona jako „Szczyt Ziemi”, przyjęła szereg
dokumentów, w tym Deklarację z Rio, czyli inaczej Kartę Ziemi, oraz AGENDĘ 21,
czyli Globalny Program Działań. Konferencję moŜna podsumować wypracowaną na
niej tezą, iŜ „nowa era zrównowaŜonego rozwoju oznacza, Ŝe światowa gospodarka
musi zaspokajać ludzkie potrzeby i wymagania, ale jej wzrost powinien mieścić się w
granicach ekologicznej pojemności planety”.
Współczesna turystyka musi funkcjonować zgodnie z zasadą zrównowaŜonego
rozwoju. Nie moŜe dopuścić do dewastacji środowiska naturalnego, bo między innymi
dzięki niemu moŜe funkcjonować.
5. Szkody w środowisku przyrodniczym powodowane przez turystyk ę
W celu lepszego zrozumienia idei rozwoju turystyki zrównowaŜonej i
ekoturystyki naleŜy określić, jakie zagroŜenia dla środowiska przyrodniczego niesie
Ŝywiołowy i niekontrolowany rozwój turystyki i rekreacji. Turystyka masowa
wywołuje nadmierną koncentrację ruchu turystycznego. W Polsce do terenów
objętych tym zagroŜeniem naleŜą: obszary nadmorskie (plaŜe, wydmy, wyspy,
półwyspy, wody przybrzeŜne), duŜe kompleksy leśne, ekosystemy słodkowodne oraz
rejony górskie i wysokogórskie. W tych rejonach często przekraczana jest chłonność
naturalna, która oznacza maksymalną liczbę turystów przebywających na jednostce
powierzchni danego rejonu bez wystąpienia szkód ekologicznych.
NiezrównowaŜony, Ŝywiołowy rozwój turystyki masowej, przyczynia się do
znacznego zanieczyszczenia atmosfery i hydrosfery, degradacji gleb, niszczenia flory i
Edukacja ekologiczna a turystyka
153
fauny, powoduje spadek bioróŜnorodności, uboŜenie krajobrazu naturalnego oraz
zanik wartości kulturowych ludności miejscowej.
Szkody powodowane przez turystykę moŜna klasyfikować – w zaleŜności od ich
uciąŜliwości dla środowiska naturalnego – na szkody łatwe do usunięcia oraz szkody
trwałe.
Pierwszy rodzaj szkód to krótkotrwałe zanieczyszczenie środowiska, które
zostaje samoczynnie usunięte przez procesy dyspersji w atmosferze lub hydrosferze
albo, którego skutki są dość łatwe do wyeliminowania. Natomiast likwidacja przyczyn
bywa czasem dość skomplikowana i kosztowna. Szkody te moŜna wyeliminować
przykładowo poprzez:
� sprzątnięcie śmieci ze szlaku turystycznego lub górskiego jeziora,
� ograniczenie lub całkowity zakaz ruchu pojazdów mechanicznych w najbliŜszym
sąsiedztwie rezerwatu przyrody.
Natomiast wdroŜenie przestrzegania zasad ekologicznego postępowania w czasie
aktywnego wypoczynku i rekreacji oraz w codziennym Ŝyciu to długotrwały proces
wychowawczy, który wymaga wytęŜonych zabiegów wychowawczych w czasie kilku
pokoleń. Tak jak reakcja masowego turysty na wprowadzenie zakazu parkowania czy
teŜ ruchu pojazdów, moŜe spowodować konflikty prawne poprzez łamanie zakazów i
w konsekwencji spadek popularności danego ośrodka turystycznego. Oczywiście
najlepszym rozwiązaniem byłaby przebudowa układu komunikacyjnego w danym
rejonie, wiąŜe się to jednak: po pierwsze z duŜymi nakładami finansowymi; po drugie
powoduje w konsekwencji – tym razem juŜ trwałą – dewastację środowiska
przyrodniczego. Powstaje konieczność wyboru optymalnego rozwiązania np. poprzez
rozwój pasaŜerskiej komunikacji masowej, zgodnej z zasadą ekorozwoju.
Większość szkód powodowanych przez przekroczenie pojemności turystycznej14
ma charakter długotrwały. NaleŜy do nich zaliczyć następujące zjawiska:
� degradacja litosfery spowodowana głównie szkodami budowlanymi związanymi
z rozwojem infrastruktury turystycznej. Ocenia się, Ŝe na kreację jednego miejsca
noclegowego trzeba wydzielić nową powierzchnię od kilkudziesięciu m2 dla
miejsca hotelowego do kilkuset m2 w domku letniskowym, przy uwzględnieniu
zróŜnicowanego stopnia degradacji. Budowa kilkupiętrowego hotelu wraz z 14 Jest to maksymalna liczba turystów, jaka jednocześnie moŜe korzystać z infrastruktury turystycznej. WyróŜnia się ekologiczną, kulturową i psychologiczną pojemność turystyczną. Zob. D. Zaręba, Ekoturystyka – wyzwania i nadzieje, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
Małgorzata Merska, Justyna Kościelnik, Janusz Merski
154
lokalną siecią komunikacyjną i zapleczem gospodarczym, powoduje trwałą
degradację terenu łącznie ze zmianą jej urzeźbienia. Natomiast w przypadku pola
namiotowego zmiany te w ekosystemie nie są tak drastyczne.
� wzmoŜony pieszy ruch turystyczny oraz narciarstwo zjazdowe, oprócz zmiany
właściwości fizycznych gleby, powodują powstanie jej charakterystycznej
mikrorzeźby w postaci: rynien i bruzd ściekowych, wałów trzyścieŜkowych,
tarasów i niecek powstałych wskutek wydeptywania oraz nisz i stoŜków
osuwiskowych. Tempo oraz zasięg tych zniszczeń zaleŜą od struktury gleby,
nachylenia stoku i liczby turystów. Zmiany powyŜsze są na tyle niebezpieczne, Ŝe
mogą zapoczątkować przekształcenie typu całego ekosystemu.
� zanieczyszczenie powietrza powodowane najczęściej przez motoryzację i
konwencjonalne sposoby ogrzewania. Są one głównymi przyczynami
zanieczyszczenia atmosfery w regionach turystycznych. W większości regionów
turystycznych w Polsce stosowane jest nadal ogrzewanie na bazie węgla.
Ogrzewanie gazowe, olejowe czy teŜ elektryczne z powodów ekonomicznych ma
mniejsze zastosowanie. Ze względu na dość znaczne rozproszenie terytorialne
infrastruktury turystycznej niecelowe jest równieŜ funkcjonowanie zbiorczych
ciepłowni, szczególnie w małych i średnich ośrodkach turystycznych. Ze względu
na niezbyt korzystne warunki insolacyjne w naszym kraju, najbardziej
ekologiczny sposób ogrzewania przy pomocy ogniw słonecznych będzie mieć
jedynie znaczenie uzupełniające w bilansie energetycznym ośrodków
turystycznych. Skutkiem ogrzewania węglowego, nasilenia komunikacji
samochodowej, rozwoju infrastruktury narciarskiej w postaci armatek
śniegowych, wyciągów czy ratraków, szczególnie w zimie, przy stabilnej masie
powietrza w wyŜu atmosferycznym, są zjawiska smogowe nasilające się w
kotlinnych formach terenu, gdzie dochodzi do znacznej koncentracji dwutlenku
siarki, dwutlenku i tlenku węgla, tlenków azotu, węglowodorów i metali cięŜkich.
Nie wolno pominąć wpływu czynników ekonomicznych. Np. zbyt wysokie ceny
oleju opałowego oraz gazu spowodowały w Rabce na początku lat 90. XX w.
powrót do ogrzewania węglowego,
� zanieczyszczenia wód gruntowych i powierzchniowych. Infrastruktura
turystyczna zuŜywa znaczne ilości wody niezbędnej do funkcjonowania
poszczególnych ośrodków i spełniania indywidualnych potrzeb turystów, jak i do
właściwego eksploatowania urządzeń towarzyszących. Ogółem zuŜycie wody w
Edukacja ekologiczna a turystyka
155
przeliczeniu na jednego mieszkańca w ośrodkach turystycznych jest kilka razy
większe niŜ w miastach, a porównywalne z zuŜyciem wody w przemyśle.
Powoduje to zakłócenia w stosunkach wodnych regionu i doprowadza do strat
ponoszonych przez środowisko przyrodnicze, a więc do spadku atrakcyjności
turystycznej. Efektem działalności obiektów gastronomicznych i hotelarskich jest
wydalanie ścieków, często w ogóle nie oczyszczonych, zawierających związki
azotu, fosforu, chlorków, substancje organiczne, które zatruwają wody
powierzchniowe i gruntowe, przyspieszają eutrofizację zbiorników wodnych.
NajwyŜsza pora, aby kaŜdy ośrodek turystyczny, niezaleŜnie od wielkości i
usytuowania, posiadał własną kontenerową oczyszczalnię ścieków lub
odprowadzenie do systemu kanalizacji.
� innym problemem jest sposób składowania odpadów związanych z działalnością
przemysłu i ruchu turystycznego. Często są one składowane na dzikich,
niezabezpieczonych wysypiskach, z których dostają się do wód
powierzchniowych i gruntowych lub co gorsza wrzucane do zbiorników
wodnych.
� zakłócenia klimatu akustycznego. Klimat akustyczny regionów turystycznych
kształtowany jest przez hałas: komunikacyjny (drogowy, kolejowy, lotniczy),
przemysłowy i komunalny. W celu dokonania oceny stanu akustycznego
środowiska przyrodniczego (zgodnie z prawem ochrony środowiska) naleŜy
sporządzić mapę akustyczną, która będzie istotnym narzędziem wspomagającym
prowadzenie polityki ekologicznej w zakresie akustyki środowiska, jak równieŜ
umoŜliwi prawidłowe zarządzanie infrastrukturą turystyczną regionu.
Najbardziej uciąŜliwy dla środowiska bywa hałas komunikacyjny, szczególnie
drogowy. ZagroŜenie hałasem przemysłowym ma charakter bardziej lokalny.
Natomiast rozwój sektora usług sprawia, iŜ coraz więcej skarg dotyczy hałasu
komunalnego związanego m.in. z imprezami rozrywkowymi, działalnością lokali
rozrywkowych i gastronomicznych. Turystyka masowa, a takŜe grupy
pseudoturystów, powodują zakłócenia klimatu akustycznego rezerwatów przyrody
poprzez: głośne rozmowy, gromkie nawoływania się, donośne śmiechy i gwizdy oraz
(na co na szczęście juŜ mija moda) uŜywanie przenośnych radioodbiorników i
magnetofonów nastawionych na pełną głośność. Hałas negatywnie wpływa na
warunki bytowania zwierząt i awifauny, przyczynia się do obniŜenia walorów
turystycznych poszczególnych miejscowości.
Małgorzata Merska, Justyna Kościelnik, Janusz Merski
156
* * *
Niekwestionowanym bogactwem Polski jest posiadanie obszarów z dominującym
krajobrazem naturalnym, niekiedy nawet zbliŜonym do pierwotnego, o wysokim
stopniu bioróŜnorodności, nie występujących juŜ w Europie Zachodniej. Są to
doskonałe tereny do uprawiania ekoturystyki aktywnej. Wybór drogi rozwoju
turystycznego Polski polega na alternatywie ekoturystyki albo intensywnej rozbudowy
infrastruktury turystyki masowej. Reforma administracyjna oddała samorządom
lokalnym prawo do decydowania o kierunku rozwoju „małych ojczyzn”. Coraz
częściej w lokalnych strategiach ekorozwojowych preferowany jest rozwój
agroturystyki i ekoturystyki. Jednak działania te muszą być bardziej spójne na
poziomie lokalnym, regionalnym i państwowym. Potrzebna jest długofalowa strategia
rozwoju branŜy turystycznej, w której opracowaniu powinny współpracować Polska
Organizacja Turystyczna, Ministerstwo Środowiska, Ministerstwo Rolnictwa i
Rozwoju Wsi, Ministerstwo Infrastruktury oraz Ministerstwo Kultury.
Jednak wszystkie te działania nie będą nigdy skuteczne dopóki nie zostanie
wypracowany system kształcenia postaw turystycznych, i to od najmłodszych lat.
Wiele juŜ w tej materii zrobiono, o czym świadczą – tak popularne obecnie – juŜ nie
tylko zielone szkoły, ale i zielone przedszkola.
Bibliografia
1. Butowski L. Organizacja turystyki w Polsce, Wydawnictwo Akademickie
WyŜszej Szkoły Społeczno-Przyrodniczej w Lublinie, Warszawa – Lublin 2004.
2. Gołembski G./red./: Kompendium wiedzy o turystyce. Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2002.
3. Gołembski G. /red./, Regionalne aspekty rozwoju turystyki, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa – Poznań 1999.
4. Kowalczyk A., Geografia turyzmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2002.
5. KoŜuchowski K., Walory przyrodnicze w turystyce i rekreacji, Wydawnictwo
KURPISZ S.A., Poznań 2005.
6. Krzymowska-Kostrowicka A., Geoekologia turystyki i wypoczynku,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.
Edukacja ekologiczna a turystyka
157
7. Kulik R., Jak kształtować postawy proekologiczne. Trening grupowy w edukacji
ekologicznej, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2001.
8. Lijewski T., B. Mikułowski, J. Wyrzykowski J., Geografia turystyki Polski,
PWE, Warszawa 1985.
9. Przewoźniak M., Potencjał rekreacyjny środowiska przyrodniczego: atrakcyjność
a przydatność, „Problemy Ekologii Krajobrazu” 1999, nr 5.
10. Sirko M., Bek J., Rola turystyki w rozwoju gospodarczym obszarów wiejskich
i leśnych, WyŜsza Szkoła Ekonomiczna w Stalowej Woli, Stalowa Wola 2006.
11. Sołowiej D., Podstawy metodyki oceny środowiska przyrodniczego człowieka,
Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1992.
12. Szewrański S., Rozwój zrównowaŜony, Instytut Kształtowania i Ochrony Środowiska
AR Wrocław, 2002.
13. Wilczek Z., Ekologia w turystyce, Wydawnictwo Akademickie WyŜszej Szkoły
Społeczno-Przyrodniczej w Lublinie, Warszawa – Lublin 2004.
14. Zaręba D., Ekoturystyka. Wyzwania i nadzieje, wyd. drugie zmienione,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
15. Zaręba D., Ekoturystyka. Wyzwania i nadzieje, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2000.