-
ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universiteti
Iv. Javakhishvili Tbilisi State University
humanitarul mecnierebaTa fakulteti
Faculty of Humanities
enaTmecnierebis sakiTxebi
Issues of Linguistics
II, 2008
ISSN 1512-0473
-
saredaqcio sabWo:
el. babunaSvili, v. boederi, i. giperti, j. giunaSvili,
d. TvalTvaZe, g. kartozia, b. utie, h. fenrixi, mz. SaniZe,
k. h. Smidti, z. WumburiZe, a. harisi
EDITORIAL COUNCIL: E. Babunashvili, W. Boeder, Z. Chumburidze, H. Fähnrich, I. Gippert, J. Giunashvili, A. Harris, G. Kartozia, B. Outtier, M. Shanidze, K. H. Schmidt, D. Tvaltvadze saredaqcio kolegia:
r. asaTiani, T. bolqvaZe, T. gamyreliZe (mTavari redaqtori),
T. gvancelaZe, r. enuqiZe, iv. leJava (pasuxismgebeli mdivani), d. meliqiSvili, ir. meliqiSvili (mTavari redaqtoris moadgile),
eT. soselia, i. qobalava, n. quTelia, m. qurdiani, m. jiqia EDITORIAL BOARD: R. Asatiani, T. Bolkvadze, R. Enukidze, Th. V. Gamkrelidze (Editor-in-Chief), T. Gvanceladze, M. Jikia, I. Kobalava, M. Kurdiani, N. Kutelia, I. Lezhava (Executive Secretary), D. Melikishvili, I. Melikishvili (Deputy Editor-in-Chief), E. Soselia
Jurnali daarsebulia 1999 wels Tamaz gamyreliZisa da zurab sarjvelaZis mier
© Tbilisis universitetis gamomcemloba, 2008
-
kreebuli edabad
eZRvnebaadebis 7
ba guram75-e wl
m ramiSlisTavs
Svilis s
-
5
enaTmecnierebis sakiTxebi _ II, 2008
ena da kultura/enis Teoria
konstantine bregaZe
novalisis fragmenti ``monologi~ germaneli romantikosi poetisa da filosofosis novalisis (fridrix fon hardenbergi 1772-1801) es originaluri fragmenti
(rogorc formis, ise Sinaarsiis mxriv), romelic daaxloebiT 1798
welsaa Seqmnili, da romelsac italieli humboldtologi
d. di Cezare romantizmis enis filosofiis manifests uwodebs (Di Cesare 1995, 149), faqtobrivad, warmoadgens novalisis enis filosofiis summas, sadac novalisis mier kidev erTxel warmoCenilia enis
energeistuli arsi. am patara fragmentSi `SekumSuli~ saxiT, in nuce gadmocemulia enis filosofiis sakvanZo problematika da am
problematikis novalisiseuli xedva, razec igi manamde sxvadasxva
filosofiur fragmentebSi msjelobs (mag. `fixte-Studiebi~,
`logologiuri fragmentebi~, `zogadi Canawerebi~, `fragmentebi da
Studiebi~, `Sereuli fragmentebi~ da sxv.). kerZod, novalisis
`monologi~ impliciturad moicavs enis filosofiis Semdeg sakvanZo
sakiTxebs: enis ontologiuri arsis gansazRvra, enisa da azrovnebis
urTierTmimarTebis problema, adamianis, rogorc enobrivi arsebis
sakiTxi, triadis _ adamiani-ena-sinamdvile _ problema.
sainteresoa, rom am fragments jer kidev m. haidegerma miaqcia
yuradReba statiaSi `gza enisaken~ _ "Der Weg zur Sprache" (Heidegger 1986, 241-268). Tavisi statiis dasawyisSive, sadac haidegeri enis onto-logiuri arsis, da, aqedan gamomdinare, zogadad yofierebis pirvel-
sawyisisa da pirvelarsis sakiTxs ayenebs da Semdgom maTs gansazRvras
cdilobs, filosofoss swored novalisis `monologidan~ mohyavs
citata da mTeli misi Semdgomi msjeloba enis ontologiur arsze
swored am citataSi mocemul debulebazea agebuli.
`monologSi~ novalisi enis arsis amgvar originalur daxasiaTebas gvTavazobs:
`WeSmariti saubari wmindawylis sityvaTTamaSia. pirdapir gasaocaria
erTi salaRobo cdomileba, roca adamianebs hgoniaT, rom TiTqos isini
sagnebis gamo saubroben. enis swored is Tavisebureba, rom igi Tavis
Tavze TviTon zrunavs, aravin uwyis. amitomac aris ena ase gasaocari da
noyieri saidumlo, _ rameTu is, vinc saubrobs mxolod imitom, rom
-
6
isaubros, swored is warmoTqvams diad da originalur WeSmaritebebs.
magram Tu vinme raRac gansazRvrulze moindomebs saubars, maSin celqi
ena mas sasacilo da abdaubda rames aTqmevinebs~ (Novalis 1981, 672). `monologis~ dasawyisSive novalisi cdilobs gamoyos enis WeSmariti maxasiaTeblebi da Camoacilos mas enisaTvis ganmanaTleblobis
mier dadgenili da reglamentirebuli sakomunikacio, sagnis aRmniSvneli
da azris gamomxatveli meoradi funqciebi1, rasac novalisi
`monologSi~ `sagnebis gamo~ ("um der Dinge willen") saubarsa da `raime gansazRvrulze saubars uwodebs~ ("von etwas Bestimmten sprechen"). zemoT moxmobil enis daxasiaTebaSi mocemulia enis pirveladi, ufro maRali
funqcia, kerZod, cnobierebis agebaSi enis monawileoba, rasac novalisi
metaforulad enis mier `Tavis Tavze zrunvas~ ("um sich selbst bekümmert") uwodebs. aqedan gamomdinare, novalisisaTvis ena aris ara mxolod raime `gansazRvrulze saubari~, rodesac xdeba enis rogorc
niSanTa sistemis gamoyeneba saganTa markirebisa da sakomunikacio aqtis
ganxorcielebisaTvis, aramed ena upirveles yovlisa aris `Tavis Tavze
zrunva~, anu subieqtis nebelobisadmi ar daqvemdebareba, rac qmnis
swored subieqtis cnobierebaSi saganTa warmoqnis winapirobas, anu
humboldtis enaze rom vTqvaT, xdeba enis mier `samyaros gardaqmna gonis
sakuTrebad~ ("Umschaffen der Welt in das Eigentum des Geistes"). swored am `Tavis Tavze zrunvaSi~ ikveTeba enis energeistuli buneba, rac
novalisis Tanaxmad upirvelesyovlisa vlindeba `saubarSi~ ("Gespräch"). ra Tqma unda, am SemTxvevaSi saubari ar gulisxmobs Cveulebriv sakomunikacio aqts, rodesac enas eniWeba informaciis gamtaris funqcia,
aramed novalisisaTvis WeSmariti saubari es igive `sityvaTTamaSia~ ("Wortspiel"), romelSic aisaxeba swored Tavad `saganTa gasaocari urTierTTamaSi~ ("spiegelt sich […] das seltsame Verhältnisspiel der Dinge"). aq novalisis mier metaforulad miniSnebulia swored enis warmomqmnel
funqciaze, anu aq ena moazrebulia rogorc warmoqmna ("Erzeugung"), ("Erzeugtes"). amitomacaa, rom ena rogorc saubari, anu sityvaTTamaSi Tavisi arsiT Tavisufalia ("frei"), riTac `monologSi~ miniSnebulia, rom ena sinamdvilis sagnebis an saazrovno nakadebis mxolod bgeriTi asaxva,
an gamoxatva ki ar aris, da aqedan gamomdinare, enis arseboba sagnebsa an
1 i. kantmac Tavis `anTropologiaSi~ enis cnebis ganmanaTlebluri definicia gaiziara: `saerTod, yvela saxis ena azris aRniSvnaa. azris aRniSvnis saSualeba-
Tagan yvelaze saukeTeso ki azris enis saSualebiT, gagebinebis am brwyinvale
saSualebiT, aRniSvnaa~ (Kant 2000, 93). amgvarad, kantTanac enis mTavari funqciebi dayvanilia aRmniSvnel da sakomunikacio funqciebze.
-
7
azrovnebaze ki ar aris damokidebuli, aramed ena swored Tavisi
`Tavisufali sityvaTTamaSiTa da moZraobebiT~ ("in ihren freien Bewegungen") Tavad aris subieqtis cnobierebaSi sagnebisa da saazrovno erTeulebis warmoqmnis winapiroba. am SemTxvevaSi novalisiseuli saubari unda gaviazroT rogorc eniT gansazRvruli saazrovno procesi,
romelic `mdumare mdgomareobaSic mimdinareobs~ (v. fon humboldti).
amgvarad, novalisis `monologSi~ intencionalizebulia Teza, rom ena
rogorc warmoqmna (energeia energeia), ena rogorc energeistuli fenomeni upirveles yovlisa vlindeba saubarSi, xolo `monologSi~ saubari gulisxmobs swored saazrovno nakadebis danawevrebasa da Semecnebis procesis agebas (novalisis terminologiiT "Zerlegen" da "Bildungtrieb"). am TvalsazrisiT sainteresoa, rom v. fon humboldti Tavis pirvel enis filosofiur TxzulebaSi `azrovneba da metyveleba~ _ "Denken und Sprechen" (Humboldt 2000, 5-7), romelic aseve fragments warmoadgens, da romelic, daaxloebiT, imave periodSi Seiqmna rogorc novalisis
`monologi~, enis energeistuli bunebis gadmosacemad iyenebs sityvas
metyveleba (Sprechen), rac Sinaarsobrivad uaxlovdeba novalisiseul saubars (Gespräch). humboldts, ra Tqma unda, SeeZlo saTaurSive gamoetana sityva ena (Sprache), magram igi Segnebulad iyenebs sityvas metyveleba (Sprechen), riTac mis mier miniSnebulia enis energeistul bunebaze: am SemTxvevaSi humboldtTanac metyveleba gulisxmobs ara marto sakomunikacio aqts, aramed pirvel rigSi saazrovno nakadebis
danawevrebis aqtsac, anu aq ena rogorc metyveleba vlindeba azrovnebis SesaZleblobis winapirobad.
novalisis mier `monologSi~ enis rogorc saubaris, xolo saubaris rogorc sityvaTTamaSis gageba Tavis TavSi moicavs enisa da azrovnebis urTierTmimarTebisa da triadis SigniT (adamiani-ena-
sinamdvile) enis funqciis gansazRvris sakiTxs, rac, Tavis mxriv,
ukavSirdeba adamianis rogorc enobrivi arsebis sakiTxs.
`monologSi~ adamiani warmoCenilia swored rogorc enobrivi
arseba: novalisis Tanaxmad ena adamianis arss srulad moicavs, igi ar
egzistirebs adamianis arsis miRma da piruku. ena da adamiani qmnian
dialeqtikur mTlianobas da urTierTgamomdinareoben1. am TvalsazrisiT
novalisi `monologSi~ svams kiTxvas:
1 msgavs Tvalsazriss aviTarebs m. haidegeri: `Tavad Cven Tqmadobas (Sage) mivekuTvnebiT~ ("wir […] selbst in die Sage gehören") (Heidegger 1986, 265). anu amiT miniSnebulia, rom adamianis yofiereba, misi cnobiereba eniTaa moculi, rom
-
8
`magram, Tuki davuSvebT imas, rom me Cemdauneburad mainc raime unda vTqva da Tqmisadmi Cemi es enobrivi moTxovnileba CemSi enis intu-
itiuri moqmedebis niSania?~ (Novalis 1981, 672). amgvarad, novalisis Tanaxmad, adamianis arsSi Cadebulia enobrivi moTxovnileba ("Sprachtrieb"), anu enobrivi unari ("Sprachvermögen"), sametyvelo unari. Sesabamisad, adamianis enobrivi arsidan gamomdinare, mis mier warmoebuli
saazrovno procesi (refleqsia) enobrivad determinirebuli procesia da
igi mxolod enobrivad Tu iqneba ganpirobebuli. swored am garemoebaze
miuTiTebs novalisi sxva fragmentSi:
`erTmaneTze mimarTuli da erTdroulad warmarTuli metyveleba da azrovneba (qmediTi Wvreta) axdens saswauls _ warmoqmnis substancias
(cecxls), romelic metyvelebasa da azrovnebas harmoniulad warmarTavs
da maT Soris harmonias afuZnebs~ (Novalis 1983, 443). es `substancia~, anu metaforulad `cecxli~, ki aris enobrivad determinirebuli
refleqsiis procesis Sedegad sinamdvilis saganTmimarTebebze subieqtis
cnobierebaSi warmoqmnili warmodgena (Vorstellung). aqedan gamomdinare, novalisis Tanaxmad, ena warmoCndeba im sulier Zalad, romelic
sinamdvilesa da adamians Sorisaa `Casmuli~, romlis safuZvelzec
subieqti axdens sinamdvilisagan distancirebas, moiazrebs Tavis Tavs
rogorc sakuTari Tavis, ise sinamdvilis mimarT da romlis safuZvelze subieqti sinamdvilis saganTmimarTebebs afuZnebs cnobierebaSi.1 literatura Di Cesare 1995 – Di Cesare, Donatella: Anmerkungen zu Novalis’ “Monolog” (S. 149-168), in: Athenäum, Jahrbuch für Romantik 5, Padeborn. Heidegger 1986 – Heidegger, Martin: Unterwegs zur Sprache, 8 Aufl., Neske, Pfulingen. Humboldt 2000 – Humboldt, Wilhelm von: Schriften zur Sprache; hrsg. von Michael Bohler, Reclam, Stuttgart.
adamiani enobrivi arsebaa: `Cven upirveles yovlisa enaSi da enasTan varT~ ("So sind wir denn allem zuvor in der Sprache und bei der Sprache" (Heidegger, 1986, 241). 1 enisa da azrovnebis sinTezze novalisi aseve sxva fragmentSic mianiSnebs: `yo-vel qmedebas (aq novalisi pirvel rigSi gulisxmobs azrovnebas, refleqsiis process - k. b.) Tan axlavs sityvebi, anda mas SeiZleba Tan axldes sityvebi,
iseve rogorc warmodgenas `me~-s Sesaxeb ("Alle Tätigkeiten werden von Worten, oder können von Worten begleitet werden - wie alle Vorstellungen vom Ich") (Novalis 1983, 345).
-
9
Kant 2000 – Kant, Immanuel: Anthropologie in Pragmatischer Hinsicht; hrsg. von Reinhardt Brandt, Felix Meiner Verlag, Hamburg. Novalis 1981 – Novalis: Schriften. Die Werke Friedrich von Hardenbergs; hrsg. von Paul Klukhohn und Richard Samuel, 3. Aufl., Stuttgart, Bd II. Novalis 1983 – Novalis: Schriften, Bd III. Konstantine Bregadze
Novalis’ Fragment "The Monologue"
Summary
This original fragment of the German Romantic poet and philosopher Novalis (Friedrich von Hardenberg, 1772-1801), composed in approximately 1798 and called by the Italian Humboltologist D. di Cesare the manifesto of language philosophy of Romanticism, sums up Novalis’ perception of language philosophy, once again revealing the energeistic nature of language. This small fragment renders in nuce the key points of language philosophy and Novalis’ interpretation of these points, which he had previously offered in various philosophical fragments (e.g. "Fichte-Studien", "Logologische Fragmente", "Das Allgemeine Bruillon", "Fragmente und Studien", "Vermischte Fragmente", etc.). In particular, Novalis’ "Monologue" implicitly covers the following issues of language philosophy: ontology of language, interrelationship between language and intellect, human as a language being, the triad – human-language-reality.
-
10
enaTmecnierebis sakiTxebi _ II, 2008
levan dalaqiSvili
ena _ filosofiuri kvlevis sagani
dasavlur kulturul-istoriul arealSi enis raobiT ukve platoni interesdeba. dialog `kratilosSi~ igi dasvams sityvisa da
misiT aRniSnuli sagnis urTierTmimarTebis sakiTxs, roca ikiTxavs:
gamoxatavs da avlens sityva misi aRsaniSni sagnis arsebas Tu kavSiri
maTs Soris pirobiTia, konvencionaluria; sityvas ar evaleba misiT
aRniSnuli sagnis arsebis gagebisken ubiZgebdes gonebas?
A platoni dialogis dasawyisSi pirveli daSvebis sasargeblo argu-
mentebs eZebs; cdilobs daasabuTos, rom saxeli SeTanxmebis safuZvelze
sagans `mikruli~ bgeraTkompleqsi ki ara, sagnis bunebisadmi
Taviseburad Sesabami ram aris. am azriT laparakobs igi `saxelTa
sisworeze~ da Tvlis, rom es movlena erTnairad axasiaTebs rogorc
berZnul, ise barbarosTa enebsac (platoni 1953, 383)∗. cota ufro
detalurad ganvixiloT, rogor Sesabamisobazea aq laparaki, ras niSnavs
`saxelTa siswore.~
zogadad rom iTqvas, aq igulisxmeba saxelis saganTan raime wesiT
dakavSireba ise, rom saxeli rogorc bgeraTmimdevroba oden xmasaviT ar
miebmodes sagans. ase, magaliTad: mefis saxeli raimenairad unda
gulisxmobdes meufebisTvis niSandobliv rasme. aseTad dialogSi
miCneulia saxeli heqtori, radgan ’êôùñ�`mpyrobels~ niSnavs, pyroba ki mefobis Sesaferia (platoni 1953, 393). radgan heqtorSi mefuri
Tvisebaa Cadebuli (mpyrobloba), mefis heqtorad wodeba gamarTlebulia.
aseTia saxelTa sisworis erTi saxe Tu tipi.
sxva wesiT ukavSirdeba â grafemis saxeli `beta~ bgeras, romelsac grafikuli niSani â gadmoscems: aq saxelSi aRsaniSni bgera xmianobs _ b; da ara aqvs mniSvneloba, Tu saxels raime bgera miemateba an moakldeba;
mTavaria man sagnis buneba gadmosces. Û, ô, á-s mimateba ar uSlis xels saxel `beta~-s b bgeris bunebis gamoxatvaSi, radgan bgera b daculia,
Senaxulia saxelSi. aseTia saxelisa da sagnis kavSiris `mowesrigebis~
tipi amjerad. platonis TqmiT: mTavaria xeluxlebi darCes sagnis arseba
saxelSi gamoxatuli (platoni 1953, 393).
`kratilosSi~ saxelTa sxva tipis sisworesac ganixilavs platoni.
igi Tvlis, rom `è¦ bgera yovelnairi moZraobis gamomxatveli saSualebaa
∗ gverdi, aq da yvelgan qvemoT, miTiTebulia saerTaSoriso paginaciiT.
-
11
(ÒèÙ×äoä) da saxelmdebic mravaljer xmarobs mas am mizniT. magaliTad: sityvebSi `èåßä (dineba) da `èo» (mimdinare) igi axdens siswrafis imitacias am bgeris meSveobiT (platoni 1953, 426). gamodis, rom `è¦ bgera moZraobis gamosaxatad vargisi Taviseburebis gamo sxva bgerebze
metad gamosadegi yofila im zmnaTa bgeriT SemadgenlobaSi, romlebic
intensiur moZraobas aRniSnaven. `kratilosSi~ amgvaradvea daxasiaTe-
buli da klasificirebuli berZnuli anbanis sxva bgerebic. am daxa-
siaTebebs aq ar Sevexebi, vityvi mxolod, rom mtkicebaTa erTi rigis
mixedviT, `kratilosSi~ gatarebulia azri: saxelebi saganTa arsebas
gamoxataven.
magram imave dialogSi platoni sapirispiro Tvalsazrissac sinjavs da arsebobis safuZvels uZebnis mas, roca ase alaparakebs sokrates: Tu
saxelebi saganTa arsebas gvamcnoben, pirvel saxelmdebs TviT es sagnebi
unda scodnoda imisTvis, raTa marTebulad daerqmia maTTvis saxelebi.
magram romeli saxelebis mixedviT Seiswavla da gamoikvlia man es
sagnebi, Tu saxeli jer arafers erqva? amitom saeWvoa siswore im
azrisa, romlis mixedviTac sagnis Seswavla mxolod misi saxelis
SecnobiT aris SesaZlebeli.
platoni daaskvnis: `Tu yovelive es sworia, Cans, sagnebi SeiZleba Seswavlil iqnen saxelTa gareSe~ (platoni 1953, 438). `kratilosis~
Semajamebel nawilSi naTqvamia: saxeli sagans SeTanxmebis safuZvelzec
SeiZleba daukavSirdes da msgavsebis gamoc. es imas niSnavs, rom
dialogSi Tanabaruflebianadaa miCneuli saxeldebis konvenciurobisa da
`mimsgavsebiTi~ anu `saxelTa sisworis~ Teoriebi; oRond es aris:
platoni erTgan aTqmevinebs sokrates: mirCevnia, saxelebi rac SeiZleba
metad hgvandnen sagnebs, magram Zalian rom ar mivendoT msgavsebis
macdur princips, gviwevs am dasanani xerxiTac (anu konvenciuriT –
l. d.) sargeblobao (platoni 1953, 435).
dialog `kratilosis~ analizidan ise Cans, rom platoni masSi or
urTierTsapirispiro Tvalsazriss TanabarmarTebulad Tvlis, rac
azrovnebis Cveuli wesis mixedviT, misi `lingvisturi Teoriis~ naklad
CaiTvleba. amave wesiT, dialogis naklad unda CaiTvalos xumrobani,
romelTac platoni uxvad CaurTavs masSi. erTgan sokrate ase eubneba
Tanamosaubres: `rTul kiTxvebs misvam, hiponikes Zev. am RmerTebis
saxelebi seriozuladac SeiZleba ikvlio da gasarTobadac. Tu serio-
zuli kvleva gainteresebs, sxvebs daekiTxe, xolo saxumaro pasuxs mec
gagcem, radgan xumrobis moyvareni arian Tavad RmerTebic~ (platoni
1953, 406).
-
12
RmerTebisas verafers vityvi, magram platonis rangis moazrovneni
xumrobiT naTqvamSic bevrs gveubnebian iseTs, rac fiqris Zlier
impulsebs iZleva da siaxlis aRmoCenisken gvibiZgebs. sityva Ïã×Þ¡×-s namdvilad araseriozulad misaReb analizSi platoni wers: » ãšä Ùÿè êoý ¤ã× ÞÛ¦ „¢äêoò çoèÛ¡× ìסäÛê×ß » Ïã×Þ¡×... (platoni 1953, 437); rac ase iTargmneba: `es, TiTqos, RmerTis gverdiT moarulis winsvlasa hgavs~.
anu Ïã×Þ¡× aris: "êoý ÿã× ÞÛ¦ ߢäêoò çoèÛ¡×." Ïã×Þ¡×-s amgvarad `wakiTxvis~ fantastikuroba savsebiT cxadia; Ïã×Þ¡× ucodinrobas, gaunaTleblobas niSnavs. platoni aq ironianarev xumrobas gvTavazobs, lamazs, daxvewils, rogorc sCvevia. magram ase
gaxumrebis saSualebas mas "Ïã×Þ¡× "-s bgeriTi qsovili, misi erTgvari daSladoba aZlevs _ `hama Teo...~ _ rac berZnulis Taviseburebaa da sxva
enebSi ar meordeba: uvicoba germanulad da inglisurad, magaliTad _ Unwissenheit da ignorance _ berZnulis msgavsad arc JRers da arc daiSleba. platoni berZnulis SesaZleblobaTa farglebSi moqmedebs,
akeTebs imas, ris gasaqansac es ena aZlevs. TviTon misi individualuri
wvlili am saqmeSi is aris, rom enis SesaZleblobebs ufro Rrmad
xedavs, vidre vinme sxva.
ena goniTi Semoqmedebis gasaqans Semowers. platoni SesaniSnavad
grZnobs amas, Tumca `kratilosSi~ sagangebod amis Sesaxeb arafers
ambobs. rogorc genialuri SemoqmedisaTvis, misTvis berZnulis bgeriTi
faqtura, sintaqsur-semantikuri arsenali pragmatulad umniSvnelovanesi,
Seucvleli monacemia. platoni cxovrobs berZnul enaSi, rogorc am
monacemTa erTobliobaSi. Tavisi dialogebis Sinaarss is berZnulad da
berZnulidan `qsovs.~ misTvis savsebiT cxadia sakuTari SemoqmedebiTi
yofis urRvevi kavSiri berZnulTan. platonis nawerebSi Semxvedria
amgvari metyveli fraza: `helen men esti kai heleniZei~ _ `is xom
berZenia da berZnulad laparakobs~. `heleniZei~ mesame piris formaa
`heleniZein~ infinitividan, rac qarTulad `berZnulad laparakad~
iTargmneba, magram `heleniZeis~ monoleqsemuri lakonizmi ufro
energiulad aCens `berZnul metyvelebas~, rogorc yofnis unikalur
saxeTagans.
erTgvari xedviT _ romelsac lingvistikaSi obieqtis pragmatul
aspeqtSi ganxilva hqvia _ ena Cveni sulieri cxovrebis Taviseburi
masala, gasaqani da iaraRia da platonma SesaniSnavad icis es. dasavlur
kulturul sivrceze antikuri saberZneTis didi xnis `ukve aRar
arsebobis~ Semdeg, enis fenomenis Rrmad anTropologiur bunebas
akvirdeba da naTlad xedavs vilhelm fon humboldti. misi enaTmecnie-
ruli kvlevebis Sedegia daskvna: `ena Sinagani yofis organo da TviT es
-
13
yofaa~ (humboldti 1984, 47). humboldtsve ekuTvnis araCveulebriv mdidar lingvistur codnas damyarebuli aseTi debulebani enis arsebis
Sesaxeb: Tavisi JReradobis keTilxmovnebiT ena harmoniulad,
damamSvideblad da amamaRleblad moqmedebs grZnobasa da azrovnebaze.
enis WeSmarit Rirsebas Seadgens sxvadasxva gziT gansakuTrebuli
mimarTuleba da ganwyoba SesZinos azrovnebas da grZnobebs; es unari
gansazRvravs mis zemoqmedebas goniTs ganviTarebaze (humboldti 1984,
58). `adamiani... ise cxovrobs sagnebTan, rogorc maT ena moitans masTan...…yoveli ena masze molaparake xalxis irgvliv Semowers wres,
romlidanac adamians mxolod imdenad ZaluZs gamosvla, ramdenadac
maSinve sxva enis wreSi Seabijebs~ (humboldti 1984, 80).
humboldtis mier lingvisturad safuZvelgamagrebul enis amgvar
xedvas meoce saukunis germanuli filosofia erTgulobs, romlis
uTvalsaCinoesi warmomadgenlebi arian hans georg gadameri da martin
haidegeri. is, Tu rogor afasebs gadameri enis mniSvnelobas filoso-
fiuri azris ganviTarebaSi, misi Semdegi gamonaTqvamebidan irkveva:
`berZenTa Tanadrouloba Cveni saukunisadmi, upirveles yovlisa, imiTaa
gamowveuli, rom sityva da cneba maTTan jerac urTierTSi gadaedineba~...
berZnebTan gvaqvs: `azrovnebis siaxlove samyaros enobrivi cdis
mTlianobasTan~. gadameris azriT, ena da cneba imdenad mWidrodaa gada-
naskvuli erTmaneTs, rom daSveba, TiTqos cnebebi SesaZlebelia
`movixmaroT,~ an gancxadeba: `me am sagans ase da amgvarad varqmev
saxels~ filosofosobis TviT qsovilis rRvevis tolfasia (gadameri 1991, 25). yovelive zemoTqmulis safuZvelze gadameri aseT sagulisxmo mosazrebas gamoTqvams: `ena sul ufro metad inacvlebs Tanamedrove
filosofiis centrSi~ (gadameri 1991, 26).
aranakleb radikaluria filosofiis enasTan Sewnulobis mtkicebisas
martin haidegeri, rasac misi Semdegi gamonaTqvami mowmobs: "...gleichwohl ist es am Ende das Geschäft der Philosophie, die Kraft der elementarsten Worte, in denen sich das Dasein ausspricht, davor zu bewahren, daß sie durch den gemeinen Verstand zur Unverständlichkeit nivelliert werden, die ihrerseits als Quelle für Scheinprobleme fungiert" (haidegeri 1927, 220). haidegeri aq Semdegs ambobs: `... Tumca sabolood filosofiis saqmea, Zala uelementarulesi sityvebisa, romlebSic
munyofiereba Tavs gamoTqvams, daicvas Cveulebrivi gansjis mier
gaugebarze dayvaniT nivelirebisagan, rac Tavis mxriv, moCvenebiT
problemaTa warmoSobis saTavea~.
mniSvnelovania enis problema sicocxlis filosofiisa da fenome-nologiisTvisac. fridrix nicSe wers: `yvela indur, berZnul, germanul
filosofiaTa saocari ojaxuri urTierTmsgavseba sakmaod advilad
-
14
asaxsnelia. sadac enaTa naTesaoba gvaqvs, iq ver gaveqceviT imas, rom
gramatikis filosofiis saerToobis gamo _ imis gamo rom, rogorc me
gamegeba, aracnobier vemorCilebiT erTnair gramatikul funqciebs _
filosofiuri sistemebi imTaviTve ar iyon ganwirulni erTgvarovani
ganviTarebisaTvis; ar gadiodnen msgavs rigebs: TiTqos gza sxva SesaZlo
msoflxedvaTaken moWrili iyos. uralur-alTauri lingvisturi jgufis
filosofosebi (romelTac `subieqtis~ cneba sustad aqvT ganviTarebuli)
sxvagvarad aRiqvamen `samyaros~ da sxva bilikebze Semogvxvdebian, vidre
indoevropelni an muslimni~... (nicSe 1903, 31-32).
Eedmund huserlis nawerebSic moiZebneba problemebi da maTi imgvari
xedva, Zalian rom hgavs humboldtis naazrevs. huserli aRniSnavs:
`uaRresad rTuli problemebi iwyeba fenomenebidan, romlebic
`aRniSvnisa~ da `mniSvnelobis~ rubrikebs ganekuTvneba. ramdenadac
nebismieri mecniereba Tavis Teoriul Sinaarseul aRvsebaSi, yvelafer
imaSi, rac masSi `moZRvrebas~ (Teorema, dasabuTeba, Teoria) Seadgens,
specialur `logikur~ mediumSi obieqtivirdeba _ gamosaxvis mediumSi,
filosofosisa da fsiqologisTvis, romlebic zogadlogikuri momen-
tebiT interesdebian, gamoxatvisa da mniSvnelobis problemebi uaxloesia
da iginivea pirveli, romlebic saerTod, rogorc ki seriozulad vcdi-
lobT TviT maTs arsebamde mivideT, fenomenologiur-arsebiTi kvleva-
Ziebisken gvibiZgeben~ (huserli 1999, 270). cota qvemoT, `ideebis~ imave, 124-e paragrafSi vkiTxulobT: `amasTan dakavSirebuli struqturebis
sruli naTelyofa seriozul sirTuleebs gviCens. ukve imis aRiareba,
rom gaxmianebul sityvaTa grZnobadi fenisgan abstrahirebis Semdeg,
saxeze marTlac rCeba kidev erTi amgvari fena... da maS, nebismier
SemTxvevaSi _ TviT ragind gaugebari, carieli, wmindad verbaluri
azrovnebis drosac _ gamomsaxveli moniSvnisa da gamosaxulis qveda fena,
_ ukve es aris arc Tu iolad sawvdomi da miT ufro Znelia yvela am
fenis arsebiTi urTierTkavSirebis gaazreba. xatovan gamoTqmas fenisa
sruli ndobiT ar unda movekidoT; gamoxatavs araa zemodan wacxebuli
laqi da araa gadacmuli kaba; esaa _ goniTi formireba, romelic qveda
intenciur fenaSi axal intenciur funqciebs asrulebs da Tavisze
gamoscdis mis korelatur intenciur funqciebs~ (huserli 1999, 271). sakiTxis aq warmodgenili erTob arasruli da saxeldaxelo
ganxilva gvaZlevs imis Tqmis uflebas, rom dasavlur kulturul-
istoriul sivrceSi enis arsis filosofiuri kvleva mudmivi procesia.
evropuli filosofiisa da enaTmecnierebis yvelaze gavleniani
warmomadgenelni arsebiTad Tanaxmani arian erT sakiTxSi: ena adamianis
sulieri cxovrebis is organonia, romelic mimarTulebas, xasiaTsa da
-
15
Sinaarss sZens TviT am cxovrebas. Tu amgvar xedvas gaviziarebT, enaTa
kvlevisa da swavlebis saqme axlebur filosofiur, aseve kulturul-
anTropologiur datvirTvas SeiZens; rac, Tavis mxriv, ufro
sainteresos gaxdis garjas humanitarul mecnierebaTa sxvadasxva dargSi.
literatura
gadameri 1991 _ Гадамер Г. Г., Философские основания XX века, Актуальность прекрасного, «Искусство», Москва. nicSe 1903 _ Фридрих Ницше, По ту сторону добра и зла, Москва. platoni 1953 _ Plato, Cratylus, Plato with an English translation VI, by H. N. Fowler of western reserve University, Cambridge, Massachusetts Harvard University press London William Heinemann Ltd MCMLIII. humboldti 1984 _ Вильгельм фон Гумбольдт, О различии строения человеческих языков и его влиянии на духовное развитие человечества, Избранные труды по языкознанию, Прогресс, Москва. huserli 1999 _ Эдмунд Гуссерль, Идеи к чистой феноменологии и феноменологической философии, книга I, Общее введение в чистую феноменологию, Дом интеллектуальной книги, Москва. haidegeri 1927 _ Martin Heidegger, Sein und Zeit. Levan Dalakishvili
Language - an Object of Philosophic Research
Summary
The article deals with the problem of the understanding of the essence of language in Western culture beginning from Cratylos by Plato to E. Husserl and M. Heidegger. The conclusion is drawn that language appears as a phenomenon giving the direction and meaning to man’s inner life.
-
16
enaTmecnierebis sakiTxebi _ II, 2008
vladimer lekiaSvili
subieqtis varaudis aRmweri frazebis formaluri
analizis fsevdoproblemebi
`aseT SemTxvevebSi subieqtisTvis varaudis (rwmenis) miwerisa da
interpretaciis Cveuli meTodebi udides sirTuleebs ukavSirdeba,
SesaZloa aseTi mcdeloba saerTodac warumatebeli iyos~ (Kripke 1979). kripkes es dramatuli gancxadeba exeba ybadaRebul `paderevskis~ msgavs
magaliTebs (`piteri Tvlis, rom paderevskis aqvs musikaluri talanti~,
`piteri ar Tvlis, rom paderevskis aqvs musikaluri talanti~, e. i.
aris raRac, rac piters erTdroulad sjera da ar sjera da es maSin,
roca, pirobis Tanaxmad, piteri Seracxadi da racionaluria. am
yvelafris mizezi ki isaa, rom piters pirvel da meore wanamZRvrebSi
naxsenebi `paderevskebi~ sxvadasxva adamianebi hgonia). situacia arc ise
dramatulia, rogorc erTi SexedviT Cans (mavans marTlac SeiZleba
SemaSfoTeblad moeCvenos is garemoeba, rom kripke Tavisi `semantikiT~
da virtualur samyaroTa uzadod koordinirebuli legioniT aseTi
magaliTebis interpretaciisTvis sasowarkveTili eZebs axal meTodebs),
mis ukidures garTulebas ki swored e. w. enis filosofosTa dauRalav
mecadineobas unda vumadlodeT.
yvelaferi ki imiT daiwyo, rom fregem Tavis statiaSi "Über Sinn und Bedeutung" (Frege 1892) erTmaneTisgan gamijna enobriv obieqtTa mniSvneloba da `azri~ da subieqtis varaudis an rwmenis aRmwer rTul
winadadebebSi daqvemdebarebuli winadadebis Canacvleba sxva winadadebiT
mxolod im SemTxvevaSi miiCnia dasaSvebad (mTeli winadadebis
WeSmarituli mniSvnelobis SenarCunebis pirobiT), Tuki am or urTierT-
monacvle winadadebas saerTo eqneboda ara mxolod referenciuli
mniSvneloba, aramed `azric~ (Tanamedrove gamokvlevebSi xSirad iyeneben
amerikuli komiqsis siuJets: `luisi Tvlis, rom supermens SeuZlia
frena~, `luisi Tvlis, rom kent klarks SeuZlia frena~: orivegan
daqvemdebarebuli winadadebebi SeiZleba CaiTvalos WeSmaritad, mTliani
frazebidan ki pirveli WeSmaritia, meore _ mcdari. anu gamodis, rom
mniSvnelobiT identuri damokidebuli winadadebebis urTierTCanacvleba
subieqtis varaudis aRmwer frazebSi yovelTvis araa dasaSvebi, ramac
enis filosofosebs didi Tavsatexi gauCina).
fregeseuli interpretacia bevrisTvis misaRebi aRmoCnda,
bevrisTvis ki _ sruliad miuRebeli da misi naSromis gamosvlis Semdeg
-
17
sxvadasxva mimarTulebis filosofosebi (fregeistebi, neoraselistebi,
antineoraselistebi, neofregeistebi da a. S.) saukuneze metia SesaSuri
gulmodginebiT da warmatebiTac eZeben kontrmagaliTebs TavianTi
kolegebis koncefciebisa Tu interpretaciebisTvis. Cven ar SevudgebiT am
Teoriebis detalur ganxilvas, radgan wminda lingvisturi Tval-
sazrisiT es mxolod imdenadaa saintereso, ramdenadac saxaliso. prob-
lema marTlac arsebobs da is ukavSirdeba ara erTi romelime skolis an
mimarTulebis mier enobrivi faqtebis aradamakmayofilebel axsnas, aramed
im midgomas, romelic saerToa enis filosofosTa yvela am mimarTulebis
warmomadgenlebisTvis. vgulisxmobT enobrivi obieqtebis, rogorc maTgan
damoukidebel referentebTan dakavSirebuli niSnebis interpretacias.
am koncefciis farglebSi nebismieri enobrivi niSnisTvis konteqsti
axdens ukve arsebuli mniSvnelobebidan romelimes aqtualizacias da
sruliad ugulebelyofilia is garemoeba, rom es mniSvnelobebic, Tavis
mxriv, sxva konteqstebis mier formirdeba da saboloo jamSi, xdeba
mniSvnelobis ara aqtualizacia, aramed Seqmna. es Tviseba axasiaTebs
mxolod bunebriv enebs da sruliad ucxoa formaluri enebisTvis. amis
gaucnobierebloba ki safuZvels aZlevs enis filosofoss alalad
imsjelos bunebriv enaTa `arasrulyofilebaze~ da `srulyofilebasTan
miaxloebul~ formalur enebze. ucnauria koreferenciulobis cnebis
gamoyeneba garkveul konteqstebSi erTeulTa urTierTCanacvlebis
SeuZleblobis saCveneblad da Semdgom imaze Tavis mtvreva, Tu ratom
xdeba ase. koreferenciulobis miCneva urTierTCanacvlebadobis sakmaris
safuZvlad `Cveulebriv~ konteqstebSi dauSvelebelia misi
intuiciurobis gamo. saboloo jamSi, frazebi `uiverlis avtori~ da
`skoti~ mxolod imitom iTvleba koreferentulad, rom WeSmaritia
`skoti aris uiverlis avtoris~ msgavsi gamonaTqvamebi. miTiuri
referentebis gansazRvris mcdeloba nebismieri enis filosofoss aqcevs
sakuTari intuiciis mZevlad, da Tu raoden fantasturi formebi
SeiZleba miiRos am intuiciam, amas mogvianebiTac SevexebiT.
bunebrivenobrivi `paradoqsuli frazis~ interpretaciis mcdeloba
sxva araferia, Tu ara formalur enaze Camoyalibebuli paradoqsis
wakiTxva bunebriv enaze da Semdgom am, bunebrivi enisTvis mainc ucxo
problemis gadaWra formaluri gziT. enobrivi frazebisa da maT
SemadgenelTa polisemiuroba da implicituri presupozicia problema-
turs xdis paradoqsuli frazebis TviT `paradoqsulobas~. magaliTad,
kretelis mier naTqvami frazis `yvela kreteli matyuaraa~ bunebrivi
interpretaciisas `yvela~-dan bunebrivadve gamoiricxeba frazis mTqmeli.
bunebrivi ena gaurbis paradoqsebs da frazebis avtoreferencias. amis
-
18
saSualebas mas enobriv erTeulTaA aramyari da mudmivi Camoyalibebis
procesSi myofi `referentebi~ aZlevs. `yvela~ SeiZleba niSnavdes
`uklebliv yvelas~ da metaforul an hiperbolur `yvelas~. enobriv
erTeulTa e. w. koreferenciulobaze dafuZnebuli Tavsatexebic srulia-
dac ar unda iyos Tavsatexi, Tuki gavacnobierebT koreferentulobis
pirobiTobas: `luisi Tvlis, rom supermens SeuZlia frena~; `luisi
Tvlis, rom klark kents ar SeuZlia frena~; *`luisi Tvlis, rom
supermens ar SeuZlia frena~. (`supermeni~ da `klark kenti~ koreferen-
ciuli erTeulebia, da Sesabamisad, unda SeiZlebodes maTi urTierT-
Canacvleba). am ori sityvis koreferenciuloba ar aris absoluturi
WeSmariteba. msjelobis avtorisTvis es asea, luisisTvis _ ara.
fsiqiatri ki albaT ityoda, rom klark kents pirovnebis gaoreba sWirs,
gaorebuli ki ors ufro udris, vidre erTs. msgavs SemTxvevebSi
yovelTvis aRiniSneba, rom subieqti (aq _ luisi) racionaluri da
Seracxadia, man ubralod ar icis igiveobis faqtis Sesaxeb, magram isic
xom aSkaraa, rom logikur gamomdinareobebSi faqtis ucodinrobiT
miRebuli daskvna, am faqtis mcodnis TvalsazrisiT, swored araracio-
nalurobaze daiyvaneba (miT umetes, Tu faqtis mcodnisTvis es faqti
absoluturi WeSmaritebaa).
subieqtis (anu imis, visac miewereba esa Tu is varaudi) Tvalsaz-
risis xazgasasmelad keneT teilors (Taylor 2002) filosofosebisTvis Cveuli gamomgoneblobiT Semoaqvs termini "in-the-head-co-referential". Tu Tanmimdevrulebi viqnebiT, msgavsi magaliTebis ganxilvisas koreferenciis
yovel xsenebas unda davurToT aseTi atributi (in-the-head) am `head~-is patronis aucilebeli miTiTebiT: sxvisi varaudis aRmweri, subieqti,
romelsac es varaudi miewereba, filosofosi, romelic am Tavsatexis
amoxsnas cdilobs da a. S. oRond problema amiT ar gadawydeba: Tuki
bunebrivenobrivi frazebisgan formaluri logikis wesebiT daskvnis
miRebas movindomebT, es daskvna erTze metic iqneba da winaaRmde-
gobrivic, koreferenciuli erTeulebis urTierTCanacvleba ki xSirad
ara mxolod subieqtis varaudis farglebSi moqceul damokidebul
winadadebebSia dauSvebeli, aramed uamrav sxva konteqstSic aseTi
Canacvleba imTaviTve Seicavs winaaRmdegobrivi Sedegis miRebis safrTxes.
Tuki mavani Seecdeba iseTi Teoriis Seqmnas, romelic axsnida am tipis
frazebSi koreferenciuli sityvebis Canacvlebis SesaZleblobas
sxvadasxva situaciur konteqstebSi, man isic unda gaiTvaliswinos, rom
aseT situaciaTa raodenoba usasruloa, oponentTa fantazia da
kontrmagaliTebis Ziebis azarti ki _ dauSreteli (aqve imasac vityviT,
rom yoveli aseTi Teoria imdenad aSkarad atarebs axal-axali
-
19
SemTxvevebis kvaldakval Tanmimdevruli _ droiTi da ara logikuri
TvalsazrisiT _ garTulebis Sedegad miRebuli koncefciebis daRs, rom
maT mecnierulobaze laparaki uxerxulic kia). sailustraciod gamodgeba
Tundac riCardis (Ricard 1990) mier SeTxzuli situacia, romelic warmatebiT ixsneba misive Teoriis farglebSi da saideris (Sider 1995) kontrmagaliTi _ TiTqmis deteqtiuri siuJetiT da mosulelo perso-
naJebiT.
msgavs enobriv TavsatexebTan dakavSirebiT meore problemac
arsebobs, kerZod, enis filosofiis tradicia sakmaod ucnaurad aRiqvams
erTi SexedviT sruliad naTel bunebrivenobriv frazebs. vgulisxmobT
subieqtis varaudis an rwmenis aRmweri winadadebebis de re da de dicto interpretaciebs. pirvel SemTxvevaSi dasaSvebad miiCneva koreferentuli
obieqtebis urTierTCanacvleba, meoreSi _ ara. saqme iqamde mivida, rom am
tipis nebismieri fraza orazrovnad aRiqmeba: "Ralph believes that someone is spy". – 1) Ralph believes that there are spies; 2) Someone is such that Ralph believes that he is a spy (McKay, Nelson 2006) (igulisxmeba ralfis eWvi erT konkretul adamianTan dakavSirebiT). an: "George IV believed that the person who wrote Waverly was famous.” "1) George IV believed that some person wrote Waverly, at most one person wrote Waverly, and every person who wrote Waverly is famous; 2) Some person wrote Waverly, at most one person wrote Waverly, and every person who wrote Waverly is such that George IV believed that he was famous (McKay, Nelson 2006-a). (am margalitebis avtors imis Tqma surs, rom pirveli interpretaciiT
jorj IV-m SeiZleba arc icodes, rom uiverlis avtori skotia da is
TiTqosda ambobs: `vinc ar unda iyos uiverlis avtori, cnobili vinme
iqnebao~, meore interpretaciiT ki mefe kargadaa informirebuli).
ralfis magaliTis `orazrovneba~ aSkarad yuriT moTreulia, meore
magaliTis pirvel da meore `interpretaciebze~ ki mxolod erTis Tqma
SeiZleba: msgavsi konstruqciebis danergvas erTs da mxolod erT
adamians unda vumadlodeT da visac ar unda gaekeTebina es, ser valter
skotze aranakleb cnobili adamiani iqneboda _ mokled, bertran raseli.
erTi eg aris, raseli, bevri Tavisi sulieri memkvidrisa Tu oponen-
tisgan gansxvavebiT (enis filosofiis sferoSi), Tavadac SesaniSnavad
acnobierebda Tavisi aRniSvnis Teoriis metismet spekulatiurobas da
cnobil statias "On Denoting" (Russell 1973) Semdegi fraziT amTavrebs: `mkiTxvels mxolod imas vTxovdi, nu ganewyoba am Tvalsazrisis
winaaRmdeg _ rac ar unda didi iyos aseTi cduneba misi ukiduresi
sirTulidan gamomdinare _ iqamde mainc, vidre Tavad ar Seecdeba
denotaciis sakuTari Teoriis Seqmnas. aseTi mcdeloba, vfiqrob,
-
20
daarwmunebs, rom, rogoric ar unda iyos swori Teoria, is ar iqneba
iseTi martivi, rogorc winaswar SeiZleba gvevarauda.~
situacia aSkarad kuriozulia: erTi mxriv, enis folosofia Zalze
xSirad bunebriv enaze (anu Tavisi kvlevis obieqtze) adekvaturad ver
ayalibebs saTqmels, meore mxriv ki, misi msjelobebis jaWvSi erTi
rgoli mainc missave bunebrivenobriv intuicias (!) da enobrivi niSnebis
referenciasTan dakavSirebul banalur miTebs efuZneba. mTavari problema
ki, anu subieqtis varaudis (da msgavsi mimarTebebis) aRmweri frazebis
interpretaciis irgvliv gamarTuli saukunovani debatebi CvenTvis
Zneladasaxsneli garemoebidan gamomdinareobs: ramdenadac advilad axer-
xebs enis filosofia msjelobis subieqtTa Tvalsazrisis relativacias,
imdenadve ucxoa misTvis msjelobis avtorTa Tvalsazrisis pirobiTobis
gacnobiereba da misgan distancireba.
literatura Frege 1892 _ Frege G. ,"Über Sinn und Bedeutung", in Zeitschrift für Philosophie und philosophische Kritik, 1892, 100: 25-50. Kripke 1979 _ Kripke S., "A puzzle about belief" in A. Margalit (ed.). Meaning and Use (Dordrecht: Reidel, 1979), 268. McKay, Nelson 2006 _ McKay Th. and Nelson M., The De Re/De Dicto Distinction, Supplement to "Propositional Attitude Reports", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2006 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = . McKay, Nelson 2006-a _ McKay Th. and Nelson M., Definite Descriptions, Supplement to "Propositional Attitude Reports", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2006 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = . Ricard 1990 _ Richard M., Propositional Attitudes. New York: Cambridge University Press. Russell 1973 _ Russell B., "On Denoting," in Essays in Analysis, London: Allen and Unwin, 1973, 103-119. Sider 1995 _ Sider Th., "Three Problems for Richard’s Theory of Belief Ascription", Canadian Journal of Philosophy 25 (1995): 487-514. Taylor 2002 _ Taylor K. A., "De re and de dicto: against the converntional wisdom", Philosophycal Perspectives, 16, Language and Mind, 2002
-
21
Vladimir Lekiashvili Pseudo Problems of Formal Analysis of the Propositional Attitude Reports
Summary
Methodological grounds conducing to the variety of the puzzles concerning
propositional attitude reports is the main topic of the paper. We suppose that unconcern for the complete relativization of the notion of co-reference might be one of the reasons that have made many language philosophers puzzle over the topics that otherwise would produce no perplexity for formal analysis of the phrases of this type.
-
22
enaTmecnierebis sakiTxebi _ II, 2008
irine meliqiSvili
`Tavisuflebis~ cnebis etimologiuri diapazoni. socialuridan individualuramde1
diaqroniuli semantikuri tipologiis erT-erTi amocanaa sityvaTa
mniSvnelobebis cvalebadobis tendenciebis gamovlena, _ gansazRvra imisa,
Tu ra Sinagan siRrmiseul semantikas atarebs esa Tu is sityva
sxvadasxva epoqaSi da sxvadasxva kulturul wreSi _ da miRebuli
Sedegebis Sedarebis safuZvelze ganviTarebis zogadi tendenciebis
dadgena.Aamgvari kvleva SeiZleba ganxorcieldes erTi mniSvnelobis mqone
sityvebis etimologiur agebulebaTa Sedarebis safuZvelze.
erTi da imave ZiriTadi semantikis matarebeli sityvebis warmoeba
xSirad sxvadasxva principebs efuZneba. rTuli sityvaTwarmoebiTi
modelebis mqone sityvaTa etimologiuri analizi avlens sityvaT-
warmoebis semantikur motivacias, anu saxeldebis momentSi Sesabamisi
cnebis gaazrebis xasiaTs sxvadasxva enaSi, sxvadasxva epoqaSi da sxva-
dasxva kulturul wreSi. es etimologiuri sxvaobebi asaxavs ama Tu im
cnebis konceptualur sxvaobas adamianis cnobierebis ganviTarebis sxva-
dasxva etapze. erTi mniSvnelobisa da gansxvavebuli warmoebis sityvaTa
erTmaneTTan Sedareba warmodgenas gviqmnis kacobriobis cnobierebis
evoluciis Sesaxeb. `Tavisuflebis“ cnebis aRmniSvnel sityvaTa etimo-
logiebis Sedareba am cnebis ganviTarebis saintereso xazs avlens.
indoevropul enebSi `Tavisufali adamianis~ aRmniSvneli sityvebis
etimologiuri jgufebi ganxiluli aqvs e. benvenists (benvenisti 1970).
am monacemebis da etimologiur leqsikonebSi warmodgenili faqtebis
safuZvelze Cven berZnul-romaul, germanikul, slavur, qarTvelur
cnebebs vertikalur RerZze ganvixilavT, rogorc urTierTmomdevno
kulturuli epoqebis kuTvnilebebs.
1 wakiTxulia moxsenebad guram ramiSvilisadmi miZRvnil saiubileo sesiaze 2008 wlis 9 ivniss.
-
23
1. `Tavisuflebis~ aRmniSvneli sityvebi berZnul-laTinur enobriv
wreSi
indoevropul enebSi `Tavisuflebis~ cnebis aRmniSvnel sityvaTa
ramdenime etimologiuri wre dasturdeba. erT etimologiur jgufs
qmnian iseTi sityvebi, rogorebicaa laTinuri liber da berZnuli ̉ελεύθερος. es sityvebi momdinareoben saerTo-indoevropuli Ziridan *leudh‐ `amozrda, aRmoceneba~. ukve saerTo-indoevropulisTvis aris aRdgenili
am Ziridan nawarmoebi formebi: *leudho-, leudhi- `mozardi Taoba, xalxi~ da *leudhero‐ `tomis wevri, Tavisufali~ (pokorni 1959, 684). `zrdis~ mniSvnelobiT es Ziri dadasturebulia indur-iranul enebSi: Zv. ind.
rōdhati, av. raodati `izrdeba~; goTurSi: liudan `zrda~. `xalxis, modgmis~ mniSvnelobiT am Ziridan nawarmoebi sityvebi dadasturebulia baltur-
slavur da germanikul enebSi: Zv. slav. ljudje `xalxi~, rus. Люди; latv. làudis, litv. liádis `xalxi, tomi~, Zv. zemo germ. Liut‐, ang. saqs. lēod‐ `xalxi~, saS. zemo germ. liute `xalxi~, germ. Leute; rogor unda gaviazroT semantikuri ganviTareba zmnuri Ziridan `zrda~ > `Tavisuflebis~
aRmniSvnel sityvebamde? `zrdis~ mniSvnelobidan viTardeba erTis mxriv
`gazrdilis, mozardis, bavSvis“ mniSvnelobebi: ix. laT. līberi-/līberōrum aseve `iersaxis, aRnagobis (Gestalt)~ mniSvneloba: goT. laudi `iersaxe, Gestalt~, av. roadh‐ `aRnagoba, iersaxe~, xolo Semdeg `xalxis, modgmis mniSvneloba~ _ erTi Ziridan aRmocenebuli adamianebis erToblioba
iZleva krebiT cnebas, rogoricaa `modgma, naTesaoba, xalxi~; germanuli
Leute da rusuli люди `erTi Ziridan amozrdili adamianebi~ arian. amgvarad warmoiqmneba socialuri Sinaarsis cneba *leudho- `xalxi~; xolo arsebiTi saxelisagan *leudho- `xalxi~ warmoiqmneba zedsarTavi*(e)leudhero-, romelic jer niSnavs `erTi eTnikuri Ziris kuT-vnilebas~ xolo Semdeg _ Tavisufali adamianis mdgomareobas; aseTebia:
laT. liber berZn. ̉ελεύθερος, rus. людин `Tavisufali adamiani~, burgund. Leudis `Tavisufali kaci~ (fasmeri II, 545).Aamrigad, Tavisufalni arian isini, vinc erT modgmas, erT xalxs ekuTvnis, ramdenadac isini erTi
Ziridan arian amozrdilni. Aamis sapirispirod, erTgvarovan eTnikur
sociumSi araTavisufalia ucxo eTnikuri warmomavlobis piri (tyve >
mona). socialuri erTobis safuZvelia saerTo biologiuri
warmomavloba, xolo Tavisufalia is, vinc am biologiuri erTobis
wevria. msgavs semantikur ganviTarebad SesaZlebelia miviCnioT germanuli
Stamm da inglisuri stock `1. Rero; 2. gvari, modgma~; maT mcenareuli da eTnikuri mniSvneloba aqvT; amasTan, cxadia, rom `Reros~ mcenareuli mniSvneloba eTnikuri mniSvnelobisaTvis amosavalia: erTi gvarisani arian
isini, vinc erTi Reros ganStoebebs warmoadgenen.
-
24
arsebiTad msgavsi sazrisi udevs safuZvlad `Tavisuflebis~
aRmniSvnel Zvel sparsul sityvas: āzāta (ax. sp. āzād) `memkvidreobiT na-kadSi naSobi~. keTili Sobis Sinaarss moicavs Zveli iranuli ā-znā-ya-c `did saxlSi dabadebuli~ e. i. `keTilSobili~ (beili 1960; mogvyavs
m. andronikaSvilis naSromis mixedviT: andronikaSvili 1960, 221;
benvenisti 1974, 359). sparsulidan nasesxebi sityvebi aznaM da aznauri `warCinebulis, keTilSobilis, Tavisufalis~ mniSvnelobiT warmod-
genilia Zvel qarTulSi (andronikaSvili 1966, 214-221).
2. `Tavisuflebis~ aRmniSvneli sityvebi germanikul enobriv wreSi `Tavisuflebis~ aRmniSvnel sityvaTa meore etimologiuri wre
warmodgenilia germanikul enebSi. aqac `Tavisuflebis~ cnebas socialuri
safuZveli aqvs, oRond Tu pirvel SemTxvevaSi sociumi biologiuri
erTobis safuZvelze ganisazRvreboda, aq socialuri erTobis mSvinvieri,
fsiqikuri aspeqti gamodis win.
germanuli frei, inglisuri free momdinareoben indoevropuli Ziridan *prāi- `keTilganwyoba, mSvidobiani da xalisiani damokidebuleba, dacva~. Aam Ziridan nawarmoebi indoevropuli fuZeebia: *pri-to `sayvareli~, *prija `meuRle~, *prijo-tā `siyvaruli~ (pokorni 1959, 844). misi memkvidre formebi warmodgenilia berZnul, indur-iranul, slavur, germanikul,
keltur enebSi. `Tavisufalis~ mniSvneloba am Ziridan nawarmoeb sityvebs
germanikul enobriv wreSi ganuviTardaT: goT. freis, Zv. zemo germ. frī, angl. saqs. freō, frī, Zv. isl. frijāls `Tavisufali~.Ees mniSvneloba ganviTarda mniSvnelobidan: `sayvareli, saTno, moyvasi~: sanskr. priya-.Aav. frya-, `sayvareli, saTno~, aqedan: `meuRle~; amave rigis ganviTarebaa Zv. slav.
prêyo `keTilganwyobili, mzrunveli~; rus. приятель; goT. frijōns `naTesavi~, Zv. z. germ. friudal `sayvareli, sasiZo, meuRle~, Zv. isl. friδill `sayvareli~, germ. Freund `amxanagi, megobari~, Sved. Frände `naTesavi~. sayvarelis, saTnos mniSvnelobidan germanikulma enebma ganaviTares
naTesavisa da megobris, moyvasis Sinaarsi. mniSvnelobaTa diapazonisaTvis
ix. goT. frijōn `siyvaruli (zmna)~, Zv. isl. friyā, ang. saqs. frōgan `siyvaruli, ganTavisufleba~, goT. freidjan `dacva, zrunva~, ang. saqs. friđjan `dacva~, Zv. z. germ. fridu, germ. Friede `mSvidoba~, Zv. isl. friđa `mSvidobis damyareba, Serigeba~. am Ziridan ganviTarda socialuri samarTlebrivi cneba `Tavisufali~: `adamianebi, romlebic gviyvars da
amitom vicavT, arian sakuTari modgmisani, moyvasni, amxanagebi~ _
"Freunde", amdenad _ sociumis sruluflebiani wevrebi, ucxo araTavi-suflebis (tyveebis, damorCilebulebis) sapirispirod. erTi Ziridan
momdinareoben sityvebi: frei `Tavisufali~, Freund `megobari~, Friede
-
25
`mSvidoba~, Freude `sixaruli~ (Herkunftswőrterbuch, 1988, 203). `Tavisuflebis~ cnebis ganviTarebis semantikuri gza ase gamoiyureba:
sayvareli, saTno > moyvasi, naTesavi, megobari > Tavisufali. am
konteqstSi sainteresoa qarTuli sityva moyvasi. `Tavisuflebis~ cnebis gamomxatvel am sityvaTa emociuri, afeqturi safuZveli TvalsaCinoa. A
amrigad, am enobriv wreSic `Tavisufleba~ socialuri cnebaa
(Tavisufalni arian sakuTari modgmisani, eseni arian saTnoni da
dasacavebi), oRond amjerad sityvis etimologiuri safuZveli emociuri,
fsiqikuri xasiaTisaa.
3. `Tavisuflebis~ aRmniSvneli sityvebi slavur enobriv wreSi saintereso ganviTarebas gviCveneben slavuri enebi: Zv. slav. sveboda da am sityvis memkvidre formebi rusulSi, bulgarulSi, CexurSi, polo-
nurSi…... isini momdinareoben saerTo-indoevropuli nacvalsaxeluri
Ziridan: *seûe/sûe `свой, sakuTari, TviT~; indoevropul donezeve rekonstruirdeba nawarmoebi forma * sûe-bho `Tavisi msgavsi, Tavisiani~ (pokorni 1949, 883; fasmeri 1971, 582-3).
am formidan eTnikuri Sinaarsis sityvebi sxva indoevropul enebSic
ganviTarda. ix. mag. goT. sibja, Zv. z. germ. sipp(e), germ. Suēbi, Zv. z. germ. Swāba, germ. Schwaben `Svabebi~. amrigad, slavuri свобода-c socialuri Sinaarsis cnebaa da gamoxatavs `Tavisians, sakuTari gvaris wevrs~. mas
refleqsur-kuTvnilebiTi xasiaTi aqvs da emyareba nacvalsaxelur Zirs.
Tavisufalia is, vinc Tavisiania. amave tipis warmoebad SeiZleba
CaiTvalos TurqeTSi gadasaxlebul qarTvelTa TviTdasaxeleba
`Cveneburebi~ (futkaraZe 1993, 9). es aris refleqsur-kuTvnilebiT
nacvalsaxelze damyarebuli eTnikuri TviTdasaxelebis nimuSi. amrigad,
`Tavisuflebis~ aRmniSvneli slavuri sityva nacvalsaxeluri socialuri
terminidan momdinareobs. pirovneba Tavs sociumSi moiazrebs da sakuTar
Tavze orientirebulad (свои `Tavisianebi~) gansazRvravs Tavis eTnoso-cialur erTobas, xolo Semdeg, `Tavisuflad~ kvalificirdeba am
`TavisianTa~ erTobis wevri.
`Tavisuflebis~ aRmniSvneli ganxiluli terminebi eTnikur-
socialuri xasiaTisaa. Tavisufalia is, vinc mocemul modgmas, gvars,
xalxs ekuTvnis. cxadia, dRes yvela es sityva, etimologiis miuxedavad,
ZiriTadad pirovnuli Tavisuflebis Sinaarsis matarebelia.
Tumca yvela ganxilul enobriv wreSi `Tavisufleba~ socialuri
terminia, sociumis ganmsazRvreli principi gansxvavebulia:
a) berZnul-laTinur enobriv wreSi es aris biologiuri principi: ’ελθεύρος, liber; etimologiuri safuZvelia `zrdis~ semantika.
-
26
b) germanikulSi es aris emociur-fsiqologiuri motivi: frei, free; etimologiuri safuZvelia `saTno, sayvareli~.
g) slavurSi - pirovnuleul-refleqsuri: свобода; etimologiuri safuZvelia `Tavisiani~.
4. `Tavisuflebis~ cneba qarTvelur enebSi
qarTuli sityva Tavisufali ar Seicavs miTiTebas socialur mimarTebebze. es sityva ukve mTlianad pirovnuli Tavisuflebis
Sinaarsis gamomxatvelia. Tavisufali aris sakuTari Tavis ufali, sakuTari Tavis mflobeli; sityva TviTorientirebulia. igi arc erTi
zemoT ganxiluli azriT ar miemarTeba adamianTa naTesaur Tu sxvagvar
socialur erTobas. Tavisufali flobs Tavis Tavs; mxolod negatiuri azriT gamomdinareobs misi etimologiuri Sinaarsidan mimarTeba sxvebTan. radgan igi sakuTari Tavis ufalia, amdenad igi sxvebisagan
damoukidebelia, sxva ar batonobs masze. am azriT damoukidebloba
`Tavisuflebis~ Sedegia. qarTuli sityvis pirveladi Sinaarsi pirovnuli
xasiaTisaa, pozitiuri azriT es sityva mxolod sakuTari Tavis flobaze
metyvelebs, igi ar gadis pirovnebis farglebidan.
sayuradReboa, rom es sityva mravalmxriv gaazrebas eqvemdebareba.
Tavisufali SesaZlebelia flobdes Tavs rogorc fizikur arsebas, magram aseve axorcielebdes emociur, moralur, goniT TviTkontrols,
TviTflobas. sityva Tavisufali Zaldautaneblad moicavs adamianuri Tavisuflebis goeTeseul moazrebasac: Wer nicht sich selbst befielt, bleibt immer ein Knecht (Zahme Xenien) `vinc sakuTar Tavs TviT ar ubrZanebs, ymad darCeba mudam~.
sityva Tavisufali dadasturebulia saxarebis uZveles qarTul TargmanebSi:
in. 8.32 gulisxma-hyoT WeSmariteba da WeSmaritebaman gangaTavisuflnes
Tqven.
8.33 naTesavni abraamisni varT da arasada vis vhmoneT; viTar Sen ityÂ, viTarmed: Tavisufal iqmneT?
8.36 ukueTu Zeman gangaTavisuflnes, WeSmaritad Tavisufal iyvneT.
es sityva sakmaod xSirad gvxvdeba Zveli aRTqmis Targmanis
teqstebSic. mag. mcxeTur xelnawerSi: gamoslv. 21. 5, 26, 27; I ezr. 1. 4,
50, 53; II ezr. 11. 19, 36; fs. 87. 6; ier. 34. 41; iob. 39. 5; tob. 1. 14;
gvxvdeba igi oSkis bibliaSic, parizis leqcionarSic, eqvTime
-
27
mTawmindliseul ioane oqropiris TxzulebaTa TargmanebSi da Zveli
qarTuli enis bevr sxva ZeglSi. es aris Zveli qarTuli enis leqsikis
myari, gavrcelebuli erTeuli, Cveulebrivi, yofiTi enis kuTvnileba.
rogorc wesi, berZnulidan naTargmn teqstebSi igi berZnuli originalis
’ελεύθερος, ’ελεύθερια-s fardad aris warmodgenili. iSviaTad enacvleba mas nasesxebi sityva aznauri. igi gvxvdeba saxarebis uZveles TargmanebSi (TargmanebSi, romlebic warmodgenilia rogorc adiSis, ise jruWisa da
parxlis xelnawerebSi), da amdenad, qarTuli dokumentirebuli leqsikis
uZveles fenas ekuTvnis. Sesabamisad, sityvis warmoqmnis zeda droiTi
zRvari pirveli qristianuli saukuneebia. qveda zRvris dokumenturi
dadgena SeuZlebelia, radgan ufro adreuli werilobiTi Zeglebi ar
arsebobs, xolo SesatyvisobaTa uqonlobis gamo mas qarTul-zanuri
erTobis donemdec ver aviyvanT. megrulsa da svanurSi am cnebis
aRsaniSnad qarTulidan nasesxebi sityva ixmareba.
daismis kiTxva: qarTuli kompozituri warmoeba sakuTriv qarTul
sityvaTSemoqmedebas warmoadgens Tu ucxo warmonaqmnis kalkirebis
Sedegia? Cven vfiqrobT, rom qarTuli Tavisufali sakuTar warmoebas warmoadgens, radgan qarTulTan SexebaSi myof sxva enobriv wreebSi
uzualur leqsikaSi amgvarad nawarmoeb sityvebs ver vxedavT. saxarebis
berZnul teqtSi qarTuli Tavisufalis fardad sruliad sxvagvari etimologiis mqone ’ελεύθερος aris warmodgenili. sayuradReboa, rom rodesac Teologiuri literatura iTargmneboda qarTulad, romelSic
adamianis Tavisuflebis, misi Tavisufali nebis Sesaxeb qristologiuri
gansja iyo warmodgenili, mTargmnelebi ar iyenebdnen sityvas
Tavisufali, romelic qarTuli enis bunebrivi, yoveldRiuri enis leqsikur erTeuls warmoadgenda, aramed qmnidnen Teologiur terminebs,
rogoricaa TÂTmflobeli, TÂTmflobeloba, TÂTÃelmwife, TÂTÃelmwifeba. ase magaliTad:
TÂTmflobelad daubadebies RmerTsa BbunebaM Cveni (ioane oqropiri Ath. 29. 92). aramed raodenni umizezeben RmerTsa amisTÂs, romel kaci ara Seqmna borotTa armimTualvelad, aramed TÂTÃelmwifed (nemesios emeseli 159, 20; mogvyavs T. cqitiSvilis naSromis mixedviT: `nebis Tavisuflebis
problema rusTavelis vefxistyaosanSi~, 2001, 85, 87).
aSkaraa, rom etimologiur safuZvels qarTuli sityvisaTvis
Tavisufali warmoadgens adamianis pirovnuli Tavisufleba da igi socialurad orientirebuli ar aris. amasTan, igi dadasturebulia
pirvel qristianul saukuneebSi. arsebobda Tu ara es warmoeba Cvens
welTaRricxvamde, amis Sesaxeb pasuxs ver gagvcemen verc werilobiTi
-
28
Zeglebi da verc SedarebiTi kvleva. magram aseTi daTariRebac kiTxvebis
winaSe gvayenebs, radgan qarTuli Tavisufali warmoadgens uzualuri enis kuTvnilebad iseTi cnebis qcevas, romelic pirvel saukuneebSi
mxolod filosofiuri gansjis sagani SeiZleboda yofiliyo. cnobilia, rom kacobriobis ganviTarebis procesSi pirovnuli Tavisuflebis cneba
socialuri Tavisuflebis cnebidan viTardeba TandaTanobiT.
Zvel berZnul enaSi iyo sityva ’αυτοκρατής `TviTmflobi, TviTmpyrobeli, damoukidebeli~. magram es iyo kulturul-filosofiuri
leqsikis kuTvnileba da Cveulebrivi, yofiTi azriT, `Tavisuflebis~
aRsaniSnavad igi ar gamoiyeneboda. is iyo iseTi sityvebis atributi,
rogorebicaa νους `goneba~ (platonTan), λόγος `sityva~ (plutarqesTan) da iZleoda mniSvnelobebs `Tavisufali goneba~, `Tavisufali sityva~, an
gamoxatavda `TviTmpyrobels~ (βασιλεια dvorecki 1958, 267). sayuradReboa, rom es sityva ar gvxvdeba septuagintaSi _ Zveli aRTqmis
uZveles berZnul TargmanSi. aq gvxvdeba mxolod arsebiTi saxeli
’αυτοκράτωρ `TviTmpyrobeli, sruli baton-patroni~ (Lust, Eunikel, Hauspie 1992, 71). amrigad, am sityvis mniSvneloba didad gansxvavdeba `Tavisuflebis~ cnebisagan. saerTod ar gvxvdeba es sityva axali aRTqmis
berZnul teqstSi (es Cans axali aRTqmis berZnuli teqstis
leqsikonidan: baueri 1971). amdenad berZnuli enis verc teqstur da
verc zepir gavlenas qarTul enaze am sityvis warmoqmnisas ver
vivaraudebT.
svanursa da megrulSi am cnebis aRsaniSnavad qarTulidan nasesxebi
sityvebi ixmareba. Tumca svanurSi es semantikuri sfero sakmaod
diferencirebuli Cans _ ramdenime sityva asaxavs Tavisuflebis cnebis
sxvadasxva aspeqts. oTar onianis cnobiT, Tavisufal aris `Tavisufali, gaxsnili, pirdapiri, gulwrfeli, laRi~; miCaSura `miseburi, Taviseburi > Seuvali, damoukidebeli, Tavisi sityvis patroni, pirovneba, romelic
sxvis gavlenas ar eqvemdebareba da romlis gadarwmuneba Zalze Znelia~;
Txume maxuSi _ `sakuTari Tavis ufrosi > Zlieri pirovneba, Zlieri meobis mqone, TviTmakontrolebeli, principuli, Sinagani simtkicis mqone,
gavlenisaTvis Seuvali~. svanurSi `Tavisuflebis~ iseTsave gaazrebas da
warmoebas vxedavT, rogoric qarTul sityvaSi aris warmodgenili. esec
imas unda mowmobdes, rom qarTuli Tavisufali, iseve rogorc svanuri Txume mxuSi sakuTriv qarTveluri sityvaTSemoqmedebis Sedegs warmoadgens da ar aris kalkirebis Sedegi.
Zvel qarTulSi aris iseTi kompozitebi, romlebic pirvel
komponentad Seicaven elements Tavis-: TavismoTneM /Tavis moTnebaM, `Tavmomwone, Tavmomwoneba~; TavismoyuareM/ TavismoyvarebaM `Tavmoyvare,
-
29
Tavmoyvareoba~; Tavismyofeli `pativismcemeli~; Tavis-yofa `pativiscema, damorCileba~, Tumca gasaxazia, rom TÂT- nacvalsaxeluri elementiT nawarmoebi kompozitebi gacilebiT ufro bevria. berZnuli ’αυτο-s Semcveli kompozitebis gadmoqarTulebisas swored es TÂT- gamoiyeneba: TÂTmoqmedi `TviTongamkeTebeli~, TÂTmpyrobeli, TÂTmflobeli, TÂTÃelmwifeÁ; TÂTmcenareÁ `TavisTavad gaCenili~ TÂTmxilveli; TÂTnebaÁ `Tavneba, urCi~; TÂTrCulebaÁ; TÂTufali `kadnieri~; TÂTZrvadi `TviTmavali~; Tavis- da TÂT- komponentebs kompozitebSi sxvadasxva semantika SeaqvT. Tavis- aris obieqtis semantikis matarebeli "себя, sich, himself" mniSvnelobis fardi; xolo TÂT- _ `TviTon, сам, selbst" sakuTari ZaliT moqmedis, refleqsuri agensis, aRmniSvneli. sityva Tavisufalis gverdiT ori axalwarmoebis arseboba: TÂTmflobeli, TÂTmflobeloba da TÂTÃelmwife, TÂTÃelmwifeba, gviCvenebs, rom Tavisufali sayoveldReo leqsikis kuTvnilebaa, misi etimologia xelSesaxebi, cnobieri aRaraa da
rodesac konceptualurad gaazrebuli sakuTari Tavis mflobelobis
gamoxatva xdeba saWiro, es axali warmoebebis meSveobiT xorcieldeba.
sainteresoa, rom osurSi Tavisuflebis cnebis aRmniSvneli sityva
iseve Cans nawarmoebi, rogorc qarTulSi. Aam cnebas aRniSnavs kompoziti
særībar iranuli warmomavlobis azat-Tan erTad: særibar adæm/ azat adæm `Tavisufali xalxi~ (qarTul-osuri leqsikoni 1955;). v. abaevis
etimologiur leqsikonSi am cnebis aRmniSvneli ramdenime forma aris
warmodgenili: særībaræ, særībar/særebar `Tavisufali, Tavisufleba~. kompozitis Semadgeneli nawilebia sær `Tavi~ da bar `ufleba, neba, Zalaufleba~; ī/e SemaerTebeli xmovnebia. v. abaevi paralels avlebs qarTul warmoebasTan Tavisufali da yabardoul sityvasTan sħäxuit `Tavisufali~, sadac sħä aRniSvnavs `Tavs~, xolo xuit aris `uflebis mqone~.Aabaevi wers: `am kompozitebSi `Tavi~ gamodis ukuqceviT-
kuTvnilebiTi nacvalsaxelis rolSi: `Tavisi, sakuTari~; sakuTari nebis
mqone~. qarTulSi es gansakuTrebiT TvalsaCinoa: Tavi Tavisi (abaevi 1979, 84).Aamrigad, kavkasiaSi qarTulis msgavsi warmoeba gavrcelebuli
Cans. CvenTvis kvlevis am etapze Znelia gadawyvetiT imis Tqma, qarTulis
gavleniT aris Camoyalibebuli osuri da yabardouli kompozitebi, Tu
damoukidebel warmoebebTan gvaqvs saqme, Tumca is, rom `Tavi~ am enebSi
ar aris ukuqceviTi nacvalsaxeli saerTod da sxva kavkasiur enebSi am
funqciiT yovelTvis ar vxvdebiT kompozits, aramed xSirad `uflebis,
nebis~ aRmniSvnel sityvas, mainc pirveli SesaZleblobisaken gvibiZgebs.
Sdr. CeCnuri bak ̉o `ufleba, Tavisufleba~. sakiTxi kavkasiur enebSi Semdgom kvlevas saWiroebs.
-
30
SemdgomSi ganzraxuli gvaqvs `Tavisuflebis~ cnebis etimologiuri
gaazrebis Seswavla sxva enobriv wreebSic. sayuradReboa Tavisufali
adamianis aRmniSvneli anatoliuri sityvebi: xeTuri arawanni, `Tavisufali (adamiani)~, likiuri arawa `Tavisufali (gadasaxadebisagan)~ romelTac, rogorc Cans, sameurneo gaazreba udevs safuZvlad. T.
gamyreliZe da v. ivanovi am sityvas akavSireben indoevropul *aru-sTan: laT. aruum, `mindori~, berZn. άρουρα `saxnavi miwa~ da Tavisufali adamianis aRmniSvneli leqsema `Tavisufali miwaTmoqmedis~ mniSvnelo-
bidan gamohyavT (gamyreliZe, ivanovi 1984, 477). Eekonomikuri warmomav-
lobis terminad miiCnevs xeTur sityvas gr. giorgaZec. Tavisufals
xeTebi uwodebdnen adamians, romelic Tavisufali iyo iZulebiTi
Sromisagan _ Cveulebriv igulisxmeboda saxelmwifo an sataZro begara
(giorgaZe 1974, 299-308; 1999, 93-95; 96-105).
5. `Tavisuflebis~ cneba socialuridan individualuramde amrigad, cneba `Tavisufalis~ aRmniSvneli warmoebebi sxvadasxva
droiT sibrtyeTa kuTvnilebad warmogvidgeba; isini vertikalur RerZze
SeiZleba ganvalagoT. ganxilulTagan pirveli samis etimologia `Tavis-
uflebis~ socialur gaazrebaze migviTiTebs. socialuri motivireba jer
aris biologiuri _ emyareba `zrdis~ koncepts: berZnul-romauli epoqa;
Semdeg mSvinvier-fsiqikuri _ emyareba `keTilganwyobis~ cnebas:
germanikuli enobrivi wre; Semdeg refleqsur-kuTvnileiTi _ emyareba
`sakuTaris, Tavisianis~ Sinaarss _ slavuri enobrivi wre; Zvel
qarTulSi warmodgenilia am cnebis individualuri, sruliad
arasocialuri motivireba.
`Tavisuflebis~ cnebis individualuri gaazreba dokumenturad
dasturdeba ukve pirvel qristianul saukuneebSi. es ki Tavisuflebis
individualuri cnebis CamoyalibebisaTvis Zalian adreuli periodia.
kacobriobis ganviTarebaSi individualuri Tavisuflebis koncepti
yvelaze adre X saukuneSi Cndeba.
Tanamedrove gaazrebis Tanaxmad, `Tavisuflebis~ idea sami
nawilisagan Sedgeba:
1. erovnuli Tavisufleba _ erovnuli TviTgansazRvra, Tavisufleba ucxo erovnebis kontrolisagan.
2. politikuri Tavisufleba _ Tavisufali arCevnis ufleba; vfiqrobT, arsebiTad individualuri Tavisuflebis ideidan
gamomdinareobs.
3. individualuri Tavisufleba _ pirovnuli Tavisuflebis kompleqsuri cneba, sxvaobs epoqebSi.
-
31
moazrovneebi, romlebmac specialuri Sromebi miuZRvnes
Tavisuflebis ideas, miuTiTeben, rom individualuri Tavisuflebis idea
gvian Cndeba kacobriobaSi. sainteresoa, rom egviptur enaSi
`Tavisuflebis~ aRmniSvneli sityvac ki ar arsebobda. Cinur filoso-
fiaSi, magaliTad, konfucisTan, gvaqvs `wesrigis~ idea, magram ara gvaqvs
`Tavisuflebis~ idea. Tanamedrove mkvlevrebi weren, rom Sua azias
dRemde ara aqvs individualuri da politikuri Tavisuflebis cneba.
aseve moaruli azria, rom ruseTs XIX saukunemde, da SeiZleba iTqvas,
dRemde ar ganuviTarebia politikuri da individualuri Tavisuflebis
mkafio ideebi. individualuri Tavisuflebis idea sakmaod adre yalibdeba
inglisSi. sayuradReboa inglisuri gamonaTqvami: `qari da wvima SeiZleba
Sevides Raribi ingliselis ojaxSi, magram mefe mTeli Tavisi
didebulebiT _ ara~. individualuri Tavisuflebis idea evropul kaco-
briobaSi X, XI saukuneebidan Cndeba. manamde yoveli adamianis
Rirebuleba socialurad iyo determinirebuli, iqneboda es erovnuli Tu
wodebriv-profesionaluri sociumi.
amdenad, saqarTveloSi sakmaod Tavisebur viTarebasTan gvaqvs saqme:
Tavisuflebis aRmniSvneli sityva etimologiurad mTlianad
individualurad aris orientirebuli; amasTan, pirveli saukuneebi
uaRresad adreuli epoqaa individualuri Tavisuflebis ideis aRmocene-
bisaTvis. TviT Tavisuflebis aRmniSvneli sityvis etomologiuri struq-
tura farTo gaazrebis saSualebas iZleva: Tavisufali sakuTari Tavis flobas SesaZlebelia gulisxmobdes fizikuri sxeulis doneze
(pirovneba ar aris yma an mona), an axorcielebdes fsiqikur TviTflobas,
TviTkontrols rogorc azrovnebis, ise grZnobisa da nebis doneebze. mas
SeuZlia daitios `Tavisuflebis~ rogorc arqauli gaazrebebi, ise
Tanamedrove da, albaT, aseve momavalSi warmoqmnili gagebebic. indivi-
dualuri Tavisuflebis ideis aseTi naadrevi wamomoSoba qarTul enobriv
sinamdvileSi, vfiqrobT, Cvens winaSe ayenebs kiTxvebs eTnofsiqologiuri
da sazogadoebrivi struqturis sferoebidan, romelTa gaazrebac
erovnuli da sazogadoebrivi kvlevis TvalsazrisiT sainteresoa;
radganac, rogorc humboldtma Tqva: `ena aris eris sulis produqti da
eris sulis Semecneba SesaZlebelia enaTa agebulebis safuZvelze~.
literatura
abaevi 1979 _ Абаев В. А., Этимологический словарь осетинского языка, III, Ленинград.
-
32
andronikaSvili 1966 _ m. andronikaSvili, narkvevebi iranul-qarTuli enobrivi urTierTobidan, Tbilisi. baueri 1971 _ Bauer W., Griechisch-Deutsches Wőrterbuch zu den Schriften des Neuen Testaments, Berlin. benvenisti 1974 _ Бенвенист Э., Словарь индоевропейских социальных терминов, Общая лингвистика, Москва. gamyreliZe, ivanovi 1984 _ Гамкрелидзе Т. В., Иванов В. В., Индо-европейский язык и индоевропейцы, II, Тбилиси. germanuli enis etimologiuri leqsikoni, 1959 _ Das Herkunftswőrtebuch, Etymologie der Deutschen Sprache, Mannheim. giorgaZe 1974 _ Die Begriffe “Freie” und “Unfreie” bei den Hethitern, Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae, XXII, F. 1-4 Budapest. giorgaZe 1999 – gr. giorgaZe, xeTologiuri da qarTvelologiuri Ziebani, Tbilisi.
dvorecki 1958 _ Дворецкий, Древнегреческо-русский словарь И. Х., I, Москва. lusti, eunikeli, hauspi 1992 _ Lust J., Eunikel E., Hauspie K., A Greek-English Lexicon of the Septuagint, Stuttgart 1992. fasmeri 1967 _ Фасмер М., Этимологический словарь русского языка, II, Москва. fasmeri 1971 _ Фасмер М., Этимологический словарь русского языка, III, Москва. futkaraZe 1993 _ S. futkaraZe, Cveneburebis qarTuli, baTumi. friski 1960 _ Frisk H., Griechisches Etymologisches Wőrterbuch, Heidelberg. Staineri 1894 _ Steiner R., Philosiphie der Freiheit, Berlin. cqitiSvili 2001 _ T. cqitiSvili, nebis Tavisuflebis problema SoTa rusTavelis `vefxistyaosanSi~, Zveli qarTuli enis kaTedris Sromebi,
30, Tbilisi.
Irine Melikischwili
Über den etymologischen Umfang des Begriffes der "Freiheit" Vom Sozialen zum Individuellen
Zusammenfassung
Worte, die den Begriff der "Freiheit" bezeichnen, besitzen verschiedene Etymologien in verschiedenen Sprachen. Durch die Betrachtung dieser Bezeichnungen ergibt sich ein Bild interessanter inhaltlicher Entwicklung. Es ist zu verfolgen, wie der Begriff, der früher einen sozialen Charakter trug, allmählich
-
33
eine persönliche, individuelle Qualität annimmt. Es werden vier verschiedene semantische Wege der Bildung der Worte für die Bezeichnung des Begriffes der "freiheit" betrachtet. 1. Das Lateinische liber und das Griechische eleutheros (frei) stammen von der indogemanischen Wurzel xleudh- "emporwachsen, hochkommen".Von der Bedeutung des Wachstums entwickelt sich die Bedeutung des Emporgewachsenen, der Gestalt (got. laudi "Gestalt"), dann die Bedeutung "die Leute, das Volk" - "Emporgewachsene aus einer Wurzel" und dann die Bedeutung des „freien Menschen“, das ist der, der zu dem Volke gehört, da er aus der selben Stamm emporgewachsen ist. Also von der Verbalwurzel xleudh´- „wachsen“ entwickelt sich das Attribut x(e)leudhero-, der den Status des freien Menschen bezeichnet. 2. Eine andere etymologische Reihe bilden die Bezeichnungen der "Freiheit" im germanischen Sprachkreis: im Deutschen frei, im Englischen free. Diesen Wörtern liegt auch sozialer, kollektiver Sinn zugrunde, obwohl von mehr seelischer Qualität. Sie stammen vom indogermanischen xprāi- "gernhaben, schonen; friedlich-frohe Gesinnung"; mit Ableitungen: xpri-to, "geliebt", xprijo, prija "Gattin", xprijotā "Liebe". Die Nachkommen dieser Wurzel sind belegt im Griechischen, in indoiranischen, slavischen, germanischen und keltischen Sprachen. Die Bedeutung „frei“ ist im germanischen Sprachraum entwickelt: got. frijōn, ahd. frï , ags. frēo, frī, aisl. frijāls "frei", ursprünglich "zu den Lieben gehörig": die Personen, die man liebt, und daher schützt, sind die eigenen Sippen- und Stammesgenossen, die "Freunde", sie allein stehen frei, d.h. vollberechtigt in der Gemeinschaft im Gegensatz zu den fremdbürtigen Unfreien (Unterworfenen, Kriegsgefangenen). Frei und Freund haben gemeinsame Herkunft aus got. frijon "lieben", Freund – alte Bedeutung "Blutsverwandter, Stammesgenosse", dann "persönlich Vertrauter, Kamerad". Auch im Indischen und Slavischen sind solche Bedeutungen entwickelt, wie priyā "Geliebte, Gattin" und aksl. prijatel "Freund, Geliebter". Die gefühllsmäßige, affektive Herkunft dieser Reihe von Wörtern ist leicht erkennbar. Also, auch in diesem Sprachkreis hat die Bezeichnung der Freiheit den sozialen Sinn, aber mehr vom seelischen Charakter. 3. Eine andere Entwicklung zeigen die slavische Sprachen: Aksl. svoboda "Freiheit" stammt von idg. xseųe/sųe "eigen, selbst", die abgeleitete Form xseųe/sue „zum eigenen Volk gehörig“. In einigen indogermanischen Sprachen sind von dieser Form die Worte für Sippenzugehörigkeit entwickelt: z.B. got. sibja , ahd. sipp(e) "Sippe, Gesamtheit der eigenen Leute"; germ Suēbu, ahd. Swāba "Schwaben". Das slavische Wort für "frei" hat auch den sozialen Sinn der Sippenangehörigkeit; dieses Mal gründet sich die Bildung auf dem Possessivpronomen und die persönliche Beziehung rückt etwas mehr in den Vordergrund. 4. In georgischer Sprache ist der Begriff der "Freiheit" durch das Wort tavisupali bezeichnet. Es ist zusammengesetzt aus den Wörtern tavi "Selbst" und
-
34
upali "Herr". Es entsteht die Bedeutung "Herr von sich selbst, der Selbstbeherrscher". Das Wort enthält keinen Hinweis auf die soziale Zugehörigkeit. Tavisupali ist der Herr von sich selbst und folglich kein Untertan. Er ist unabhängig, hat keinen anderen Herren (upali) als sich selbst (tavi). Dieses Wort ist belegt in den ältesten georgischen Übersetzungen des neuen Testaments, aus den ersten christlichen Jahrhunderten (IV-V Jh). Da entsprechen dem eleutheros, eleutheria des griechischen Originals immer diese Worte tavisupali "frei", tavisupleba "Freiheit". Dies ist belegt auch in den altgeorgischen Übersetzungen des Alten Testaments, z.B. im Deuteronomium 15, 12 u.a. Volglich, die Etymologien von den Worten eleutheros, frei, svoboda, tavisupali stellen die Stufen der Entwicklung des Begriffes der "Freiheit" dar: I. Frei sind die Menschen, die aus einer Wurzel emporgewachsen, in einem
Erbstrom geboren sind (liber, eleutheros, āzāt). Der Begriff ist begründet auf den Ideen des "Wachstums, des im Erbstromgeborenseins".
II. Frei sind die Menschen, die in einer Sippe in seelischer Zuneigung vereint sind (frei, free)
III. Frei sind die Menschen, die zu unserer Sippe, Gemeinschaft gehören, die Unsrigen (svoboda).
IV. Frei ist ein Mensch, der sich selbst beherrscht, der Herr von seinem Selbst ist. Erste drei Bildungen sind sozial-, die vierte aber individuell orientiert.
-
35
enaTmecnierebis sakiTxebi _ II, 2008
Teo CxeiZe
`avesta~ _ sufizmis erT-erTi wyaro sufizmis erT-erT ZiriTad wyaros warmoadgens Zveli iranuli religia _ mazdeanoba, romlis kavSiri sufi poetebis SemoqmedebasTan
SesaniSnavad daasabuTa cnobilma iranelma mkvlevarma mohamed mo’inma.1
misi azriT, sufi poetebTan arsebuli `ideogramebi~ da `Sifrebi~ aris
maTTvis mazdeizmis reminiscencia, nostalgia Zveli iranuli Tavisufali
religiisa, romelsac axSobda oficialuri religiis kanoni. mo’inis,
bouzanis,2 diuSen-gilmenis3 da sxvaTa naSromebidan irkveva, rom sufi
poetebisTvis damaxasiaTebel simboloTagan gansakuTrebiT mniSvnelovania
_ mogvebis Rvino, kaTxa, samikitno, venaxi.
simboloebs mniSvnelovani adgili uWiravs `avestaSi~ (Zveli
iranelebis saRvTo wignSi). goeTem, pirvelma evropelTagan, aRniSna, rom
iranelebi ar arian cecxlTayvaniscemlebi, rom isini adideben uzenaes
RmerTs, xolo cecxli, sinaTle maTTvis aris `RmerTis taxti~,
RmerTTan uSualo kavSirSi myofi ram da amitom misi simbolo4
zoroastris religiaSi. zoroastrul dualistur religiaSi keTili
sulis mier Seqmnil samyaros aqvs ori saxeoba _ materialuri da
sulieri, abstraqtuli. maT Soris arsebobs Tanafardoba da kavSiri.
zoroastrTan miwier samyaroSi eqvsi elementia: cecxli, wyali, miwa,
haeri, mcenare, cxoveli. keTil sulier samyaroSi maT Seefardeba
WeSmariteba, keTili fiqrebi, mmarTveloba (xelmwifoba), morCileba,
janmrTeloba, sicocxlis maradiuloba. SeiZleba vifiqroT, rom eseni
abstraqtuli cnebebia, magram am uZveles sulier samyaroSi es cnebebi ar
aris abstraqtuli, isini Seesabameba moqmed Zalas da personifi-
cirebulia. isini arian RmerTis mier Seqmnili da mas emsaxurebian da exmarebian miwieri problemebis mogvarebaSi. eqvsive warmoadgens
kacobriobis moralur Tvisebas. es ormxrivi aspeqti CvenTvis
(evropelebisTvis) sakmaod Zneli gasagebia. Cven aRviqvamT WeSmaritebas,
siwmindes (e. i. sulier Tvisebas) rogorc kacis Sinagans, romelic
gareT vlindeba. xolo zaraTuStras moZRvrebaSi igi aris garegani Zala,
1 M. Moïn, Mazdayasnā va ta’thir-i ān der adabiygāt-i Pārsi.Tehran, 1948. 2 A. Bausani, Persia religiosa, 1959. 3 I. Duchesne-Guillemin, La religion de L’Iran ancien, 1962. 4 citirebulia naSromidan H. Lommel, Symbolik der Elemente in der zoroastrischen Religion, 1959.
-
36
romelic mas marTavs da amoqmedebs. CvenTvis is aris subieqturi,
maTTvis obieqturi da viTarca sulieri _ adamianze zemoT myofi. is
aris moqmedi da amitom unda gavigoT rogorc cocxali, pirovnuli.
gamoTqulia mosazreba, rom uzenaesi suli aris RmerTis gapirovnebuli
atributi.1 amitom adamianisTvis is ar aris abstraqtuli, aramed esaa RmerTis mier boZebuli Zala, romelic emsaxureba adamians. amrigad, eqvsi
miwieri elementis zemoT dganan sulieri elementebi, romlebic arian
cocxalni da moqmedni.
WeSmariteba gansazRvravs adamianis beds. keTili fiqrebi moicavs
marTal azrebsa da grZnobebs. rac Seexeba Zalauflebas anu mmarTve-
lobas, igi gulisxmobs samarTlianobis ganxorcielebas materialur
samyaroSi. esaa Tanafardoba Zalauflebasa da mis ganxorcielebas Soris,
rac erTgvarad asaxulia mis aRmniSvnel terminSi xšatra-vairya-, xšatra-s aqvs ori mniSvneloba: Zalaufleba da saxelmwifo. yovlismomcveli
RmerTis Zalaufleba vrceldeba saxelmwifozec. es ori cneba vrceldeba
mTel sazogadoebaze, mefidan dawyebuli, calkeuli ojaxiT
damTavrebuli. amgvari mmarTveloba aris morCileba RmerTis winaSe. TviT
mefec aris morCili RmerTisa da misi neba-survilis winaSe.
Cveulebriv mmarTvelobasTan erTad ixsenieba `janmrTeloba~ da
`ukvdaveba~. `janmrTeloba~ gagebulia rogorc RvTis wyaloba.
`ukvdavebaSi~ igulisxmeba, rom adamianis sicocxle dausrulebelia,
masac zeciur siZlieres aniWebs RmerTi da materialur samyaroSi
sicocxlis dasrulebis Semdeg, igi grZeldeba zeciur samyaroSi.
metad Taviseburia simboloebis cneba Zvel iranul filosofiaSi;
mag., CvenTvis lomi aris vaJkacobis, gmirobis simbolo; arwivi _
aRmafrenis, siswrafis, zoroastrTan Sebrunebuli viTarebaa:
abstraqtuli cneba gamoxatavs materialurs.
erTgvar xidad da metad mniSvnelovan movlenad Zvel iranul
filosofiasa da sufizms Soris gvevlineba sohravardi, romelic
gardaicvala 1191 w. man Seiswavla iranisa da saberZneTis memkvidreoba.
misi moZRvreba dafuZvnebulia `aRmosavlur doqtrinaze~, e. i. iranul
sibrZneze. metad originalurad aqvs mas axsnili sinaTlisa da sibnelis
dapirispireba. erTia simbolo aucileblobis, meore _ SesaZleblobis.
mravali zoroastruli termini gadmotanil iqna Semdgom xanaSi, mag.
cnobili falauri formula pat nām i yazdān i rāyōmand i xv varrōmand kalkirebulia cnobil muslimur formulaSi bismi’llāh. 1 Lommel-is das. naSr. krebulSi Zarathustra, Darmstadt, 1970.
-
37
mecnierTa Soris kamaTis sagnad iqca anwār qāhira- `gamarjvebis varskvlavi~, zogierTis azriT, esaa mr. ricxvSi gadatanili atāši Bahrām mazdeanTaTvis metad principuli cecxli.
sohravardi aseve Rrmad icnobda berZnul filosofias da Tavis
SromaSi iyenebda mis debulebebs. amitom gamoTqmulia mosazreba, rom man
moaxdina am ori filosofiis sinTezi da mis SromaSi inkorporirebulia
berZnuli da iranuli elementebi. sohravardis moZRvrebam mniSvnelovani
roli iTamaSa iranuli sufizmis ganviTarebaSi.
Teo Chkheidze
"Avesta" – one of the sources of Sufism
Summary
After the take-over of Iran by the Arabs and the consequent spread of
Islam, the new official religion expelled the Old Iranian Zoroastrian religion. The connection with Old Iranian world and the Zoroaster’s teachings, however, still existed. The Ideograms and ciphers found in the Sufi poets’ works could be explained as nostalgia for the past and reminiscence of Mazdaism. The most important symbols used by Sufi poets associated with older epoch are the priests’ wine, bowl, inn, and vine.
The "Avesta" – a collection of Zoroastrian sacred texts – is full of symbols. In this Dualistic religion, the world created by the good deity has two sides – material and spiritual, abstract, and there’s a connection and balance between these. It needs to be said that abstract part is also effective and represents a power, a tool for the deity to rule earthly matters.
The nature of symbols in Old Iranian world is peculiar as well. For example, for us a lion is a symbol of heroism and courage. An Eagle is a symbol of enchantment and speed. In Zoroastrianism, the situation is inverted – an abstract notion convenes a material one.
Sohravadi (died 1191) played a great role in explaining the connection between the old Zoroastrian religion and Sufism.
Many Zoroastrian notions were transferred into Islamic epoch, such as pat nānı i yazdān i rāyōmand i xvarōmand is copied as bism’illah.
-
38
enaTmecnierebis sakiTxebi _ II, 2008
komunikaciuri lingvistika
rusudan asaTiani, nuca wereTeli
winadadebis sainformacio struqtura:
implikaciuri topiki qarTulSi
I. Sesavali 1.1. sakiTxis dasma
winadadebaSi informaciis struqturirebis sxvadasxvagvari saSualebebi
cvlis winadadebis pragmatikul Sinaarss da implikaciurad ufro farTo
konteqstur Sinaarsebs moicavs. am fenomenis sakvlevad Tanamedrove
enaTmecnierebaSi SemuSavda garkveuli meTodologia da GganisazRvra
ZiriTadi cnebebi, romelTa saSualebiT, met-naklebi warmatebiT,
SesaZlebelia winadadebis sainformacio struqturis kvleva. fokusi da
topiki winadadebis sainformacio struqturis ganmsazRvreli swored
aseTi ZiriTadi cnebebia.
1.2. fokusi
winadadebaSi fokusis garda warmodgenil informacias ewodeba foni
(Common Ground). orive maTgani gamoxatavs sxvadasxva datvirTvis mqone informacias. fokusi ZiriTadad gamoxatavs axal informacias, romliTac
sainformacio nakadSi, ZiriTadad kiTxva-pasuxis diskursSi, ivseba
informaciuli xarvezi, xolo foni _ Zvel informacias, romelic
mosaubreTa saerTo safuZvels qmnis. mag.: kiTxvaze – vin daxata suraTi? – pasuxSi: biWma daxata suraTi – fokusirebuli iqneba biWi, xolo fons (Common Groud) qmnis komunikaciis aqtSi monawileTa saerTo ‘codna’ imis Sesaxeb, rom viRacam daxata suraTi. sakomunikacio aqtis dros, informaciis struqturirebisas, foni uwyvetad icvleba da ivseba
mopovebuli informaciisda Sesabamisad.
u. Ceifi aris erT-erTi pirveli mecnieri, romelmac enaTmec-
nierebaSi daamkvidra termini fokusi. igi saubrobda fokusze, rogorc
informaciis SefuTvis meqanizmze, romelic uSualod pasuxobs mosa-
ubreTa sakomunikacio moTxovnilebebs. u. Ceifi fokuss uwodebs axal
informacias, romelic gamokveTili intonaciis wyalobiT warmoaCens
informaciis centralur nawils; xolo foni gamoxatavs Zvel infor-
macias, romelic safuZvels qmnis axali informaciis mosapoveblad.
manfred krifkas azriT, yvelaze zusti gansazRvreba fokusisa unda
asaxavdes SesaZlebel pasuxTa alternativebis rigs. mag.: zemoT
moxmobil kiTxvaze – vin xatavs suraTs? – pasuxi SeiZleba iyos: biWi, gogo, kaci, qali, mxatvari da a. S. am SesaZlebel pasuxTa alterna-
-
39
tivebidan, situaciisda Sesabamisad, irCeva erT-erTi, romelic swored am
SerCevis wyalobiT aris fokusirebuli. aqedan gamomdinare, m. krifka
iZleva fokusis ufro zust definicias:
fokusi miuTiTebs im alternativebis arsebobaze, romlebic rele-
vanturia lingvistur gamoxatulebaTa interpretirebisTvis. amdenad, fokusi, zogadad, gviCvenebs, rom arsebobs interpretaciis
sxvadasxva alternativebi. fokusis sxvadasxva qvetipi swored am zogadi
ideis sxvadasxvagvari variaciaa. fokusirebuli SeiZleba iyos
winadadebis sxvadasxva zomis Semadgeneli: mTeli winadadeba, saxeluri
Tu zmnuri frazebi an maTi nawilebi (zedsarTavebi, CvenebiTi an
kuTvnilebiTi nacvalsaxelebi, garemoebebi da sxv.). zogjer gamoyofen
farTo da viwro fokuss. qvemoT moxmobil magaliTSi fokusi TandaTan viwrovdeba B1-dan B4-mde (C. Gessenhoven): A1: What else can you tell us about Helen? B1: She [used to drive a Renault CLIO]Foc A2: Has she driven any other cars besides Fords and Chevrolets? B2: She used to drive [a Renault CLIO]Foc A3: What kind of Renault did she drive? B3: She used to drive a Renault [CLIO]Foc A4: Does she drive a Renault CLIO? B4: She [USED TO]Foc drive a Renault Clio B1 farTo fokuss warmogvidgens, xolo B2, B3, B4 sxvadasxva saxis viwro fokusebs. yvela pasuxi erTi da imave winadadebiT aris
warmodgenili, informaciul sxvaobas qmnis mxolod intonaciuri kon-
turi, rac sxvadasxva fokusis maCvenebelia. am intonaciebis areva pasuxs
araadekvaturad aqcevs. magaliTad, A1-ze B2, B3, an B4 pasuxTa Sesabamisi intonaciuri konturi araadekvaturi iqneba da sakomunikacio situaciis
rRvevas gamoiwvevs.
arsebobs sxvadasxva tipis fokusebi, magaliTad:
1.Verum fokusi, romelic winadadebis WeSmarituli Rirebulebis fokusia. is ZiriTadad gamoixateba damxmare zmnis aqcentirebiT: She DOES like broccoli 2. kompleqsuri (Complex) fokusi, romelic or an met Semadgenels aerTianebs da ver daiyvaneba erTamde: John only introduced BILL to SUE. 3. mravalricxovani (Multiple) fokusi, romelic erTsa da imave winadadebaSi warmogvidgens or (an met) damoukideblad fokusirebul
Semadgenels: John only introduced BILL only to SUE. 4. kontrastuli (Contrastive) fokusi gvaqvs iseT SemTxvevebSi, rodesac kiTxvaSive SemosazRvrulia alternativebis rigi.
is gamoiyeneba mxolod namdvilad kontrastuli azris
gamosaxatavad:
-
40
A: What do you want to drink tea or coffee? B: I want TEA. 5. amomwuravi (Exhaustive) fokusi gviCvenebs imas, rom is aris erTaderTi swori alternativa: It’s JOHN and BILL that stole a cookie. (anu: swored JOHN-ma da BILL-ma moipares namcxvari da sxvam aravin.) 6. Skaluri (Scalar) fokusis SemTxvevaSi (romelsac aseve emfatikur (Emphatic) fokuss uwodeben) alternativebi dalagebulia Skaluri principiT da fokusi aris am alternativebis yvelaze dabali
an yvelaze maRali (anu polaruli) elementi: WILD HORses wouldn’t drag me there. 1.3. topiki
fokusisagan gansxvavebiT, topiki ZiriTadad Zvel informacias
warmogvidgens da informaciis pragmatulad aqtualizebul nawils
gamoxatavs: zogierT SemTxvevaSi situaciis asaxvisas saWiro xdeba
informaciis dazusteba, misi pragmatuli Rirebulebebis gaxazva,
movlenebs Soris arsebul (an ararsebul) kavSirebze miniSneba,
informaciis mosalodneloba-moulodnelobis asaxva, informaciaSi
implikaciuri an presupoziciuli mimarTebebis dafiqsireba da sxva
amgvari. topiki swored amgvar damatebiT informacias gadmogvcems da
ZiriTadad aris winadadebis is wevri, romlis Sesaxebac movipovebT
informacias. topikis dasadgenad yvelaze moxerxebulia frazebi: ras
ityviT X-is Sesaxeb? Semdgomi informacia swored am X-is Sesaxebaa da, rogorc wesi, gulisxmobs gamonaTqvams: rac Seexeba X-s, is... Tu fokusiT xdeba ucnobi informaciis Sevseba, topiki, piriqiT, cnobilia
da mis Sesaxeb vagrovebT damatebiT informacias.
fon der gabelenci iyo pirveli mecnieri, romelmac topiki gamo-
iyena mosaubris mier