Download - Enigma e Gjuhes Shqipe
libri
Arkivi i blogut 2009
Enigma e gjuhës
shqipe
Libri
Arkivi i blogut 2009
3
Ky e-book i përket blogut: Enigma e gjuhës shqipe Enigma e gjuhës shqipe Enigma e gjuhës shqipe Enigma e gjuhës shqipe
(http://www.eltonvarfishqip.blogspot.com).
Përkthimet nga gjuha italiane janë kryer nga Elton Varfi.
Artikujt : Është me origjinë ilire guna antike sardenjase!,
Origjina Ilirike e Oristanos, Buburreci i Sardenjës me
ngjyrime Ballkanike, Kur në Oliena flitej shqip, Një gjarpër
me të vërtet ilirik në qendër të Sardenjës, janë përkthyer
nga Brunilda Ternova.
©-2010-Enigma e gjuhës shqipe
4
Këtu tragjedia e një populli që i ka dhënë elementët më të mirë të tij, ushtarë, filosof, burrat e shtetit , të shenjtët, të gjithë pushtueseve të tij, sllavë e latin, grekë dhe turq, dhe që më në fund thërret bijët e tij, të varfër e të keqtrajtuar për ti edukuar në gjirin e tij ; që mundohet të rindërtoj me vështirësi të mbëdha një koshencë kombëtare. Dhe kjo dëshirë kolektive ka pasur për një kohë të gjatë një sintom të vetëm por të fuqishme: ruajtjen dhe unitetin e gjuhës kombëtare.
Eugenio Vaina De Pava ,"Albania che Nasce", Catania , 1914
Shqiptarëtë flasinë një nga më të vjetërat e më të bukurat gjuhë të dheut. Gjuhëratë që kanë qënë shoqet dhe motërat e shqipes, kanë mijëra vjet që kanë humbur e s'fliten në nonjë vënt të dheut. Shqipja është shoqe e ngushtë me greqishten e vjetër, me Llatinishten, me Sanskrishten, gjuhënë e Indisë së vjetër,me Zendishten, gjuhënë Persisë së vjetër, me Keltishten me Teutonishten. Këto quhenë gjuhëra të vdekura, e shqipja, gjuha jonë, q'është m'ë e vjetërë nga ato, ësht'e gjallë e flitetë edhe sot si në kohën e Pelasgvet.
Sami Frashëri "Shqipëria ç'ka qënë, ç'është e ç'do të bëhet" Bukuresht 1899
5
Besa
Nga Adele Pellitteri
Kur flasim me dikë që nuk e njohim mirë dëgjojmë me
vëmëndje atë që thotë, por fjalët e tij nuk na mjaftojnë. Kështu
që pak nga pak fillojmë të studiojmë lëvizjet e muskujve të
fytyrës duke kërkuar të kuptojmë se sa është e vërtetë ajo që po
na thotë e në qoftë se ja vlen që të kemi besim tek ai njeri. Në
këto raste është interesante si fjala nuk është e mjaftueshme për
të vendosur që të besojmë.
Në qoftë se mundohet të zbërthehet kuptimi i “fjalë” gjenden
shprehje që e bëjnë të vështirë mundësinë e një konkluzioni
përfundimtar.
Për shëmbull shprehja “kërkohen fakte jo fjalë” sugjeron një
fjalë që është në kontrast me të vërtetën, me atë, që mund të
bëhet. Fjala bëhet një barrikadë dhe nuk vërteton absolutisht
6
vërtetësinë e asaj që them. Domethënia e “fjalë” në fjalorin De
Mauro e konfermon këtë aspekt, në veçanti pika 3 në të cilën
lexohet “sidomos në numrin shumës…ajo që thuhet në
kundërshtim me atë që bëhet”.
Por duke reflektuar edhe pak më shumë të vjen në mëndje
shprehja “të jap fjalën” që përdoret për të vërtetësuar që ajo që
them i korrespondon të vërtetës. Kjo shprehje duket komplet
ndryshe nga shprehja e parë sepse kjo është një fjalë që
garanton, confermo dhe tutelon. Por nuk është aspak kështu.
Fjala nuk është e vërtetë ose false në vetvete, por është
neutrale. Gjithshka varet se si e përdor. Asgjë nuk garanton
vërtetësinë e asaj që them përveç faktit që jam unë që e them.
Edhe sepse me anë të fjalëve ne japim kuptimin e shumë
gjërave, në gjuhën italiane nuk ka një term që të vërtetojë që
një fjalë është padyshim e vërtetë. Në gjuhën shqipe egziston
7
një fjalë që vërteton pa kurrë farë dyshimi që ajo që po themi
është absolutisht e vërtetë: besa.
Besa është parimi themelor i Kanunit. Ky i fundit është një
bashkësi ligjesh i trasmetuar gojarisht në Shqipërinë e veriut.
Në Kanun besa është “autoriteti” më i rëndësishëm, dhe është i
lidhur ngushtë me konceptin e nderit. Besa në veçanti, dhe
Kanuni, më në përgjithësi, janë produkt i historisë së
Shqipërisë. Në të gjejmë parimet themeluese të fituara përmes
kontaktit me realitetin specifiko- kulturor dhe historik.
Megjithatë në këto parime shikohet një përpjekje për të
përcaktuar identitetin e shqiptarëve. Kështu, ndërsa disa nga
parimet bazë të Kishës Katolike është e lehtë që ti gjesh në mes
të ideve të Kanunit, nga ana tjetër nëpërmjet këtij kodi
Shqipëria kërkon krijimin e identitetit të sajë për të përballuar
sulmet që po përgatiteshin ndaj saj. Kjo çështje është trajtuar
me mjeshtëri në librin e shkëlqyer të shkrimtarit të madh
8
shqiptar Ismail Kadare Kush e solli Doruntinën. Doruntina
mbas martesës së sajë është e detyruar të trasferohet në një
qytet të Europës qëndrore, larg nga nëna dhe vëllezërit. Nëna e
Doruntinës nuk është dakord me martesën aq larg të bijës së
sajë, pranon vetën mbas besës që i biri Kostantini i jep duke i
thënë që do ta sjelli në shtëpi Doruntinën sa here që ajo ta
dëshirojë. Për fat të keq Kostantini vdes nga një epidemic.
Megjithatë mbas tre vjetësh Doruntina arrin të kthehet në
shtëpi e shoqëruar nga një kalorës misterioz. Kapiteni Stres
është përgjegjës për hetimin e çështjes. Konkluzionet finale të
tija mbi këtë çështje janë shumë të papërshtatëshme për
shumicën, por sugjestive dhe tërheqëse per të tjerë.
“… unë them dhe e përsëris që Doruntinën
nuk e sollën njërëz të tjerë por vëllai i saj
Kostantini në virtyt të fjalës së dhënë,
besës. Ai udhëtim nuk është shpjeguar,
9
dhe as nuk mund të shpjegohet ndryshe.
Nuk është aspak e rëndësishmë nëse
Kostantini doli apo jo nga varri për të
kryer misionin e tij, nuk ka rëndësi që të
dime se kush ishte kalorësi që u nis atë
natë të errët, dhe cilin kalë shaloi, cilat
duar mbajtën frerët, cilat këmbë u
mbështetën mbi yzengjitë, të kujt ishin
flokët e mbuluar nga pluhuri i rrugës.
Secili nga ne ka pjesën e tijë në këtë
udhëtim, sepse besa e Kostantinit, ai i
cili solli Doruntinën, ka lulëzuar këtu
mes nesh. Dhe për të qënë akoma më
preçiz mund të thuhet që jemi të gjithë ne,
ju, unë, të vdekurit tanë që prehen në
varrezat pranë kishës që sollëm
Doruntinën (…) Zotërinj të nderuar ende
nuk kam mbaruar së foluri. Doja që t’ju
thoshja sidomos të ftuarve nga vëndet e
10
largëta – se ç’far është kjo force sublime
në gradë që të sfidoj ligjet e vdekjes (…)
Çdo popull, përpara rreziqeve mpreh
shpatën për tu mbrojtur. Vetëm po të jemi
dritë shkurtër nuk mund të kuptojmë që
Shqipëria ndodhet përpara një drame të
madhe. Pra bëhet pyetja: në këto kushte të
reja të përkeqësimit te përgjithshëm të
botës mbarë, në këtë epokë sfidash, dhe
krimesh të urryeshme, kush do të jetë
fytyra e Shqipërisë?
Do të pajtohet me të keqen apo do ta
kundërshtojë?me pak fjalë do të ndryshoj
fytyrën për tu përshtatur maskave të
epokës, për të siguruar mbijetesën e saj,
apo do të mbajë fytyrën e sajë pa e
ndryshuar aspak duke tërhequr zemërimin
e kohes mbi të? Për Shqipërinë po afrohet
ora e së vëtetës. Dhe nëse populli shqiptar
11
ka filluar të zhvilloj brënda tijë një
organizën kaq sublim siç është besa, kjo
do të thotë që Shqipëria është gati për të
bërë zgjedhjen e sajë. Dhe pikërisht për të
sjellë këtë mesazh Shqipërisë dhe botës
mbarë që Kostantini doli nga varri .”
Kapiteni në fjalimin e fundit të tijë, i bën thirrje të gjithë
shqiptarëve që të njihen si aktorë kryesor në ngjarjet që kanë
përfshirë familjen fisnike të Vranajve. Bëhet fjalë për një
impegnim që “do të kërkojë sakrifica të rënda brezave të
ardhshëm” por ky është angazhimi i një kombi që njihet në një
koncept prëçiz, në të cilin besa bëhet elementi kryesor.
Besa nuk është një premtim, është shumë më tepër është
garanci se ajo që unë them është e vërtetë. Kjo mështë një
përpjekjë e jashtëzakonshme për të shpëtuar paqartësinë e
gjuhës. Nëpërmjet gjuhës mund të komunikojmë gjithshka, nuk
12
ka rëndësi nëse është e vërtetë apo jo. Nëpërmjet besës them
vetëm të vërtetën, diçka që duhet që ta çoj në fund me çdo
kusht, gjallë apo vdekur.
13
Ururi dhe Arbëreshët: rëndësia e dialogut multikulturor
Nga Adele Pellitteri
Studimi mbi historinë e popullit në të cilin bën pjesë, mbi
traditat dhe gjuhën që flet, është shumë stimulues por shumë
pak i praktikuar. Deri sa një individ ndodhet brënda comunitetit
dhe kulturës së tijë, nuk arrin të perceptoj kuptimin e thellë të
identitetit etnik të tij.
Çdo pikëpamje ndryshon mbas një fenomeni migrazioni.
Zbulimi i një shoqërie të ndryshme, ku e ndryshme është
historia, traditat dhe kultura, bëhet katalizator i zbulimit të
rrënjëve dhe orgjinës së dikujt; është pikërisht në këtë moment
që ndjenja e indentitetit forcohet dhe zbulohet një energji e re
që na shtyn në një dëshirë të shfrenuar për tu zbuluar pjestar të
14
një komuniteti që ka si qëllim kryesor identitetin hisoriko-
kulturor.
Brënda këtij kuadri kaq sugjestiv zbulimi dhe eksplorimi, bëjnë
pjesë nismat e institutit teknik “Gravino” të Ururit në
provincën e Kampobasos, këto nisma janë të lidhura me
dëshirën e mirë për të vlerësuar dhe zhvilluar gjuhën dhe
kulturën e komunitetit arbëreshë.
Ururi është një fshat me origjinë shqiptare, dhe komuniteti i
këtij vëndi ka kërkuar gjithmonë që të ruajë të pa prekur
indentitetin etnik të tijë; por është i vetëdijshëm për rreziqet që
ky pasazh në brezat e rinjë bëhet gojarisht. Emigrimi drejt
Italisë i shumë shqiptarëve, ka bërë që të rritet nevoja për
projekte kë kanë si qëllim ndërgjegjësimin e identitetit të tyre.
Pra është bërë e nevojshme një reflektim mbi temën e
indentitetit arbëreshë. Në veçanti një nga aktivitetet e projektit
15
është ndarë në dy faza; e para është e projektuar mbi historinë
dhe më saktësisht mbi kulturën historike, ndërsa faza e dytë
është e përqëndruar mbi gjuhën.
Vlen të kujtohet që arbëreshët janë shqiptarë të detyruar të
shpërngulen nga atdheu i tyre sepse vendosën që të mos i
nënshtroheshin pushtimit turk. Pjesa më e madhe ishin të pasur
që nuk donin të ndërronin fenë e tyre kristiane. Emri i tyre
rrjedh nga fakti që përpara se ata të largoheshin, vëndi i tyre
quhej Arbëria, dhe vetëm mbas pushtimit turk vëndi mori
emrin Shqipëri.
Projekti i shkollës së Ururit është i rëndësishëm jo vetëm për
faktin që respekton një komunitet me identitet kompleks, por
sepse realizohet nëpërmjet kontaktit me traditën. Disa nga
nxënësve që marrin pjesë në projekt, i është kërkuar të bëjnë
intervista me njërëz të moshuar, të dëgjojnë historitë e tyre,dhe
16
të fotografojnë objekte tipike të së shkuarës. Në këtë mënyrë
kjo shkollë i inkurajon nxënësit e sajë që të hetojnë mbi të
kaluarën e tyre dhe të shokëve të tyre duke bërë kështu dy hapa
pozivitve: në rradhë të parë i lejon fëmijës arbëreshë që të
krijojë një identitet etnik të dyfishtë dhe të punojë mbi
përkatësinë e të dyja kulturave (italiane dhe arbëreshe) ; dhe në
rradhë të dytë i lejon fëmijës italian të vlerësojë privilegjin e
dialogut multikulturor si gjenerues njërëzish të gatshëm të
kuptojnë vlerën e diversitetit.
17
Dy emra bimësh që na lidhin me Shqiptarët1
Nga Alberto Areddu
Në fushën e agrikulturës dhe sidomos nga terminologia e
emrave të bimëve mund të hasim në surpriza për sa i përket
orgjinës ilire të qytetërimit në Sardenjë. Megjithatë është një
1 Ky artikull është shkruar nga profesor Alberto Areddu posaçërisht për blogun enigma e gjuhës shqipe
18
gjë e natyrshme, sepse megjithëse ka një mori emrash që
shpjegohen me anë të latinishtes, shumë emra të tjerë nuk kanë
të bëjnë aspak me latinishten dhe kjo e fundit nuk arrin që ti
shpjegojë. Studimi i regjistrave leksikor dhe studimi i emrave
të bimëve, na japin emrat e dy luleve për të cilat që në kohën e
Wagner është dyshuar për substraktin e tyre. Duke shkruar këtu
për këto dy lule më jepet rasti për të rishikuar etimologjinë e
tyre e cila është trajtuar më parë nga unë në librin tim dhe nga
të tjerë studiues. Bimët janë rethi/retti/rettiu dredhë (clematis
vitalba) dhe carcuri/craccuri/curcuri/curcuriu kallam
(ampelodesma mauritanica) (që të dyja këto bimë përdoren më
së shumti për të bërë lidhëse dhe litarë)
Sipas studiuesit Paulis, që në fillimin e viteve ’90 ka përgatitur
një fjalor etimologjik për shumllojshmërinë e emrave të bimëve
të Sardenjës, në një rast ka të bëjë me një formë të shkurtuar të
latinishtes RETIOLUm “rrjetë e vogël” dhe në një rast të dytë
19
me foljen latine CALCARE “shtyp” që ka ndërhyrë nuk dihet
mirë se si dhe në çfarë mënyre mbi ndonjë formë prelatine. Siç
e thamë më pare të dyja këto bimë (kërcelli dhe gjethet)
shërbejnë për të lidhur, mbledhur dhe rrethuar objekte të
përdorimit të përditshëm; bazamente karrigesh, këpucë,
kapana, dhe siç e kemi thënë edhe në një tjetër studim, në atë
për gjarprin e ujit, gjuha shqipe ka prapashtesat - çi – thi e cila
ndan prapashtesën zvogëluese mashkullore.
Këto prapashtesa janë karakteristikë e komuniteteve italo–
shqiptare, që janë më së shumti me origjinë toske dhe që kanë
ruajtur një trjajtë arakaike të shqipes mesjetare. Kështu unë
gjej në fjalorin e Giordano format rripthi e rrypi dredhë dhe
rrjedhin nga emri rip, dhe ky nga folja rrjep.
Kjo folje vjen (citoj për të gjithë Oriel) nga një proto shqipe
*repa, që lidhet me rrënjën ie *rep- “rrjep”, nga e cila
rrjedhin në greqisht ereptomai “gris”, në latinisht rapere
20
“rrëmbim” dhe lit. ap-repti “fassen, ergreifen, begreifen”.
Është evidente që forma që kemi në gjuhën sarde rrjedh nga
ilirishtja *rep-thi “lidhëse e vogël” (dredhë) në të cilin lidhja -
pt- në kalimin nga latinishtja e gjuhën Sardenjës është
asimiluar në -tt- (sette < SEPTEm; rettulia < REPTILEm) me
ruajtjen e gërmës -th- në zonat qëndrore (si është barabaçino
thiu “xhaxha” në gjoksin e logudorezit tiu, nga greco-latino
THIUm), dhe asimilimin e -tt- në zonën logudoreze.
Kjo hiptezë e prejardhjes ilire të *repthi dredhë është më e
përshtatëshme nga hipoteza që unë kam shkruar në librin tim
mbi ndikimin e emrit rethi mbi rip-thi.
21
Dhe tani le të vimë në një tjetër emër bime: cacuri për të cilin
unë jam shprehur që ka lidhje me fjalën shqipe kërcuri , por në
realitet ka disa probleme si nga ana fonetike si nga ana
kuptimore. Tani mendoj që me fjalën qark mund të gjehet një
zgjidhje e pranueshme.
Këtë emër studiues të ndryshëm e lidhin me latinishten
CIRCUm si huazim, edhe pse në fakt Orel pranon që fonetika
22
nuk është e qartë (nga CIRCUm mund të arrijmë në *kirke, ose
*kjërke). Në fakt mund të jetë një emër i zonës që ka lidhje me
gjuhën greke arkus “hark, rreth” me shumllojshmëri
interpretimesh (Pokorny e vendos mbi dy baza të ndryshme
*ar- e *arqu), duke i shtuar parashtesën -kë- “ky” të gjuhës
shqipe, shumë produktive në formimin e elementëve leksikal
dhe mbiemrave (i referohem Camaj edhe për qiellzoren K -
fillestare për shëmbull kem, qem në një *ke anem; por mund të
ipotizohet një metatezë të–i- në rrokje të parë nga *karki-os,
dhe më qiellzor të mëvonshëm; ose akoma: duke parë emrin e
popullit Ilir të Japidëve na paraqitet me formën alternative
Apudi/Apuli, mund të mendojmë që kishte një tendencë që në
kohët antike, që si në gjuhët sllave të qiellzoet zanorja
fillestare, nga kjo mund të dyshojmë një formë *kë jarkos
origjinale). E gjithë kjo mund të ketë ndikuar në origjinë që të
thoshin “ky rreth, ky hark”. Mund të themi në këtë rast se
23
forma sarde carcuri , me -a- të sajë fillestare justifikon
praninë e fjalës shqipe qark , ndërsa mbaresa sarde -uri- që
nuk është aspak latine gjen shpjegim në gjuhën shqipe ku
mundësisht ka vlejtur si mbiemër për të cilin “ai i rrethit, ai që
rrethon, ai që rrotullohet” është bërë në gjuhën e fshatarëve
saracchio (që është një bimë tipike e tokave të thata).
Në përfundim mund të shtojmë një tjetër vëzhgim: disa bimë të
tjera të Sardenjës që përfundojnë në -i- paraqesin edhe formën
me -u- të shtuar: kështu kemi eni/eniu; retti/rettiu;
carcuri/curcuriu. Sipas meje është i njëjti fenomen që në shqip
dallon njeri dhe njeri-u , dhe për këtë fenomen kam shkruar në
librin tim.
Biblografia e përdorur
Areddu A.G., Le origini albanesi della civiltà in Sardegna,
Napoli 2007
Camaj M., Albanische Wortbildung, Wiesbaden 1964
24
Giordano E., Fjalor e arbëreshvet t'Italise, Bari 1965
Landi A., Gli elementi latini nella lingua albanese, Napoli 1989
Orel V., Albanian etymological dictionary, Leiden-Boston-
Köln, 1998
Paulis G., I nomi popolari delle piante in Sardegna, Sassari
1992
Pokorny J., Indogermanisches etymologisches Wörterbuch,
Heidelberg 1959
Wagner M.L., Dizionario etimologico sardo, iii volumi 1960-
62
25
Origjina Ilirike e Oristanos
Nga Alberto Areddu
Poleonimi 1 i Oristanit paraqitej në antikitet (Aristianis limne,
sipas gjeografit bizantin Giorgio Ciprio), në të njëjtën formë që
ka edhe sot në dialektin e zakonshëm: Aristanis; deformimi në
formën Oristano ka ndodhur më pas (duke nisur me gjeografët
e toskanës të shek. të XII)
Interpretimi që i eshtë bërë si një toponim afrikanizues nga –
an (TERRACINI), ashtu si ai që tenton ta nxjerr si një emër jo të
demostrueshëm të një pronesie që zë fill nga Aristius (DE
26
FELICE; PITTAU) janë pa baza; prapashtesa –anis rishfaqet në
substrat (krahaso psh. Lesanis).
Shpirti i vendit (Spiritus loci 2 ) duhet të na dëftojë ose të na
japë një rrënjë të përshtatëshme me karakteristikat, mjaft të
veçanta, të territorit.
Oristani ndodhet pak km. nga bregdeti në brendësi të të njëjtit
gji që maban të njëjtin emër, në afërsi të kënetës S. Giusta, por
emërtimi “portu” (port) në mesjetë të lë të mendosh se ishte
me pamje nga bregdeti.
Interpretimi ynë i parë mund të na shtyjë të shohim në format e
risjella nga gjeografët toskanë Arestagno, Aristanno një
gjurmë të një vazhdimësi të qëndrueshme nga latinishtja
stagnum (krahaso SPANO mbi përcaktimin e ‘stagno’). Por
nëse interpretimi ështe i përligjur topografikisht, nuk është i
përligjur në aspektin gjuhësor: nga latinishtja stagnum do të
kemi në gjuhën sarde *stannu, dhe duke mos parë ndonjë
27
arsye për humbjen e dyzimit akoma më pak kuptohet një Ari-
fillestar letrar.
Ndërsa çelësi ilirik i zbërthimit na ofron më shumë përgjigje;
edhe këtu ashtu si në gjuhën Kelte egziston një parashtesë ar-
“pranë” (Kelte are-, ari- “pranë”; krahaso në gjuhën Umbre
ar- për ad-) e cila për më tepër gjendet në toponime të tjera
sarde; pra, “pranë” kujt? Përgjigja më e përshtatëshme është
një “hyrje/grykë”: krahaso gjuhën antike indiane ustha-
“buzë, gojë”, po kështu kemi në gjuhën avestane (perse antike)
aošta-, aoštra- (<*əus), latinisht ōstium “hyrje, grykë e lumit”
(= sllavisht *ustьje); sllavishte antike usta “hyrjet/gojët”;
sllavisht *ustьje “hyrje/gryk”; sllavishte antike ustьna,
sllovenisht ûstna “buzë” (nga e njëjta bazë mund të krahasoni
qytetet thrake të Ostaphos, Ostudizos).
28
I njëjti diskutim solidal besoj duhet kryer edhe për zonën
turistike Olbieze të Porto Ìstana (i quajtur kështu në shek.
XIV, nga Portus Istani Stationem, PANEDDA).
Edhe këtu sipas gjasave gjejmë një *usta “hyrje/grykë”, që
fillimisht duhet të jetë paraqitur e izoluar si *Ust-ana “vënd i
hyrjes/grykës” -> “port”, i ripërsëritur tautologjikisht3 me
përcaktimin Port.
29
Sipas studjuesit SPANO, një tjetër Aristani/Aristanno është
gjetur në zonën e Olbias (ndofta Astaina perceptohet si
Aristana që eshtë tashmë shumë mirë i dokumentuar).
Pra, ashtu si Oristano “që ndodhet pranë nje porti” edhe
Porto Istana dëshmojnë që forma *Ùstana dëfton “portin e
madh” në gjuhën nuragike (krahaso në letonishten uosts m.,
uōsta f. “port”).
Shqiptimi i<u ndërthuret me përshtatshmëritë fonetike të “u”
ekzotike, sipas gjasave [ü], të latinitetit me huazime, dhe
ndërthuret edhe në kalimin e mëvonshëm të segmentit fillestar
us- që është pak i përdorshëm në gjuhën Logudoreze is- (: i-
stare, i-schire).
30
Në lidhje me -is, që shfaqet në pamje të parë si formë latine,
specifikoj se paraqet toponime sigurisht pre-latine si psh.
Kalaris/Karalis, Lesanis, Etis, Seunis, Sipontis për të cilat
kam gjetur ndërlidhje të forta ilirike.
Për momentin nuk kam gjetur akoma gjurmë të *usta në zonën
ilirike, por nuk është e thënë se mund te ketë; fonetikisht i
përshtatet zonës së Shtanë (forma antike Stana), e regjistruar
në hartat shqiptare, por që nuk është një zonë detare.
Toponomastika e sotëme shqiptare ka pësuar ndryshime të
shumta nga ajo sllave (në të kaluarën shqiptarët ishin barinj që
migronin vazhdimisht nëpër Ballkan), dhe të shumta janë sot
diskutimet mbi aspektet e huazuara dhe origjinale të saj
31
1) Poleonim: emëri i një qëndre të banuar.
2) Spiritus loci: fjale Latine e përdorur në traditat antike
pagane dhe që nënkupton një qënie shpirtërore që banon në një
zonë të caktuar gjeografike. Disa shkrimtarë/studjues
bashkëkohor e interpretojnë si “vëndi ku shpirti manifeston
vet-veten” i cili njihet ndryshe në latinisht si locus spiritus.
3) Tautologjikisht: që ka lidhje me tautologjin; ripërsëritje e
një koncepti me fjalë të tjera.
Bibliografia e Përdorur:
De Felice E., Le coste della Sardegna, Cagliari 1964
Panedda D., I toponimi dell'agro olbiese, Sassari 1991
Pittau M., I nomi di paesi città regioni monti fiumi della
Sardegna. Significato e origine, Cagliari 1997
Spano G., Vocabolario sardo geografico patronimico ed
etimologico, Cagliari 1872
32
Terracini B., Pagine e appunti di linguistica storica, Firenze
1957
përkthimi dhe shënimet nga Brunilda Ternova
33
Kur në Oliena flitej shqip Nga Alberto Areddu
Vëzhgoni periferinë e Sardenjës qëndrore që shihni këtu të
fotografuar, e famëshme për verën e saj, për djathërat e saj, për
eskursionet malore, për aktivitetet e saja kulturore dhe për
faktin e të qënit vëndlindja e futbollistit sardenjas më të njohur
në botë. Besoj e keni kuptuar edhe vet (sepse e thot edhe vet
titulli), në të kundërt ua them unë: kjo qelizë e vogël sardenjase
është Oliena, ose ashtu si shqipërohet në ditët e sotëme
34
Ulìana. Ashtu gati si të gjitha qëndrat e Sardenjës, mban një
emër i cili i shpëton hetimeve të kryera shkencërisht, e dikush
mendon se ka të bëje me vajin meqënëse zona është e mbushur
me pemë ullinjsh (por ato i kanë sjell Pizanezët kur emri Olian
egzistonte prej kohësh). Po në zonat e Sardenjës ku nuk
egzistojnë? Të tjerëve u ka ardhur në mend Iliens-ët (bijt e
…Ilio, nga ku thonë se rrjedhin një pjesë e sardenjasve
Nuragic). Hetimi im, që nis pikërisht këtu përpiqet të vëjë në
dukje se si prapashtesa –ena, -ana është shumë e dendur në
toponimet e substratit pre-romak; dhe pikërisht këtu shkolla
mediterraneiste ka kundërshtuar: “punë afrikanësh”, ndërkohë
hipoteza orientalizuese, e mbrojtur në Sardenjë vetëm nga
Pittau përgjigjet : “punë etruskësh”. Por le të shohim temën
(pjesën e fillimit), e cila është Oli- dhe për momentin le të
ndalemi këtu. Duket sikur parardhësit tanë të largët, kanë
dashur të na lënë qëllimisht aty këtu ndonjë gjurmë të kalimit
35
të tyre mbi tokë, pasi duke gërmuar në nëntokën e Olienës në
mesin e tetëqindës (shek. 19-të) arkeologu Giovanni Spano
nxori në dritë një statujëz të epokës romake, e cila pas
ribashkimit të pjesëve të thyera, u përcaktua në fillim se i
përkiste Belzebù-s, mbretit të mizave të traditës semite
(meqënse dukej i mbuluar nga mizat). Pastaj u përcaktua se i
përkiste një figure, për të cilën deri në atë moment dyshohej
nëpërmjet burimeve greke, se i përkiste Sardenjës prehistorike:
asaj të Aristeo-s, prurës mitik i teknikave të reja në bujqësi, në
vreshtari dhe sidomos në bletari, i ardhur, kushedi se kur nga
Tebe në Boeci (klasikja dritë e lindjes “ex oriente lux” 1).
Bletët e skalitura mbi gjoks tregojnë se bëhej fjalë për një
statujëz kushtuar këtij shpikësi lindor; Jo vetëm kaq, por edhe
vëndi ku u gjet statujza fliste qartë: lokaliteti Su medde (ose
“sa 'idda de su Medde”), është një variant lokal i gjuhës sarde
“su mele” (mjalti) (dysor i latinishtes “Mel(l)e”). Por ajo për të
36
cilën askush nuk u thellua në studime ishte fakti se statujza
ishte gërmuar brenda në një fushë (salto 2) e njohur ndryshe:
Dule (edhe sot njihet kështu). Kjo fjalë nuk ka asnjë zbërthim
të përshtatshëm në latinisht, ndërsa lexuesi shqipfolës e di që
ajo bashkëtingëllon në mënyrë perfekte me shqipen: dyllë (që
eshte fjalë origjinale shqiptare dhe nuk ështe huazim as latin, as
turk dhe as sllav). Atëherë, kjo mund të jetë nje rastësi, bota
ështe e mbushur me ngjashmëri të rastësishme: ngjashmëria e
famshme anglosaksone me atë persiane e fjalës “bad” që ka të
njëjtin kuptim “i keq ”, por që origjinën etimologjike e ka të
ndryshme. Pra mund edhe të jetë rastësi. Por në librin tim
gjënden edhe rrethana të tjera rastësore si këto. Madje, nëse
nga një gjurmë e vogël duhet patjetër të nxirret një element
deduktiv përfundimtar, unë rikthehem sërisht në Oliena për të
bër një pyetje retorike: “ Një territor i cili na sjell që nga
periudha e lashtesisë një statujëz kushtuar hyjnisë së bletarisë,
37
a mund të ketë në thelb ndonjë arësye për tu përcaktuar si
“vend i huallive të mjaltit”? Përgjigja ime është po, pasi lexuesi
shqiptar e njeh mirë, sidomos e njeh mirë edhe ai Arbëresh
(shqiptarët e Italisë), të cilët kanë ruajtur një variant akoma më
të pastër të fjalës “huall” që në gjuhën e tyre tingëllon: hol-i !!!
Edhe kjo fjalë (ashtu si mendojnë studjuesit Meyer, Çabej,
Demiraj dhe Orel) është indoeuropjane, e përafërt me
latinishten alveus, me greqishten aulos, e mbi të gjitha me
sllavishten ulьjь dhe lituanishten aulys që nënkuptojnë ”huall
bletësh”. Unë e di që në këtë pikë lexuesit skeptik do
shtrembërojnë fytyrën, pasi natyrisht është e vështirë të
bindesh; dhe kanë të drejtë duhet më tepër: toponomastika ka
qënë gjithmon një argument i squllët me të cilën rezikon të
rrëshqasësh dhe të mos ngrihesh më në këmbë. Dakord o
mosbesues, ja ku e keni të servirur. Atëherë, në territorin e
dëftuar (Oliena, Orgosolo dhe Ogliastra), ekziston një fjalë që
38
prej dhjetra vjetësh ka çmendur në fillim Wagner (kontrollo të
famëshmen DES në faqe 489), dhe më pas të gjithë gjuhëtarët:
“eni”, “enis” ose “eniu”. Me këtë fjalë misterioze në këtë
krahinë të Sardenjës dëftohet pema e Bërshenjës (klasifikuar,
dhe ështe e rastit ta themi, me emrin taxus bacchata). Dikush
mendonte se kishte lidhje me gjuhën Baske, e dikush tjetër ka
thënë: nuk e di. Është e kotë që ta them unë, shqipja e njeh
tashmë: pasi për të njëjtën bimë përdor emërtimin enjë (që
tingëllon si emëri i një këngëtareje irlandeze), e cila është një
fjalë misterioze edhe për shqipen, dhe në librin tim kam
kërkuar ta interpretoj (me anë të zbërthimit indoeuropjan).
I dashur lexues, nëse deri këtu nuk kam mundur të të bind
atëherë vijo të më ndjekësh: kjo ështe vetëm kopertina, faqe të
tjera do vijnë, e kush e di, ndofta përgjatë rrugës për në
Damastion 3 do konvertohesh edhe ti në ilirizëm!!!
39
1) ex oriente lux, është një frazë që përdoret për të treguar se
kultura njerëzore e ka patur origjinën e saj në lindje.
2) salto, ështe një term sardo-latin me të cilin nënkuptohej
një territor jashtë territorit qytetar.
3) Damastion, ishte një qytet antik në rrethinat e liqenit Ohër i
banuar nga iliro-dardanët në të cilin mbreteronte në shek. e 4-ët
para erës sonë mbreti ilir Bardhyli.
Bibliografia e përdorur:
Angiolillo S., “Aristeo in Sardegna” in Bollettino di
Archeologia 5/61(1990), 1-9
CASTIA S., "Aristeo il protos euretes" in La Sardegna e i miti
classici, Olbia 1996, 19-22
Çabej E., Studime etimologjike në fushë të shqipes, Tiranë
1982
40
Demiraj B., Albanische Etymologien, Amsterdam-Atlanta
1997
Meyer G., Etymologisches Wörterbuch der Albanesischen
Sprache, Strassburg 1891
Orel V., Albanian Etymological Dictionary, Leiden-Boston-
Köln 1998
Pianu G., “Il mito di Aristeo in Sardegna” in Zucca 2004, 96-
98
Pittau M., I nomi di paesi città regioni monti fiumi della
Sardegna significato origine, Cagliari 1997
Sanna S., “La figura di Aristeo in Sardegna”, in Zucca 2004,
99-111
Spano G., “Statuetta d’Aristeo in bronzo” in Bullettino
Archeologico Sardo I (1855) 65-71 [testo in
http://www.comune.oliena.nu.it/conosci_secondo.php?mpos=5
0&id=20&bar=arch]
41
Spiggia S., Le api nella tradizione popolare della Sardegna,
Sassari, 1997
Wolf H. J, Toponomastica barbaricina, Nuoro (1998)
“ “ “La toponomastica preromana in Sardegna”, in Max
Leopold Wagner. Lingua e cultura sarda, Atti Conv. Int. di
ling. sarda (a cura di D. Turchi), Oliena 23-3 2003, 49-58
(2004)
Zucca R, (a cura di) LOGOS PERI THS SARDOUS. Le fonti
classiche e la Sardegna, Roma 2004.
42
Është me origjinë ilire guna antike sardenjase!
Nga Alberto Areddu
Guna antike sardanjase
Kryem një kërkim të gjatë në internet për të gjetur një imazh të
kohëve të fundit që të mbështeste esktraktin që po paraqesim
43
këtu, por gjetëm shumë pak imazhe burrash me kostumin e
vjetër popullor, i cili, kushtëzuar ndofta nga një ndienjë turpi,
përdoret në raste të ndryshme maskaradash dhe karnevalesh.
Guna/ Struga1 ose ndryshe “mastruga” sipas fjalës antike që
nuk është shumë popullore kohët e fundit, eshtë kthyer nga
Sardët për komoditet në sinonimin “best'e pedde” “veshje
lëkure”, që është një veshje tipike në një shoqëri barinjsh të
cilët jetojnë në pjesën më të madhe të vitit nëpër male, dhe
ashtu si veshjet moderne në mikrofibër është e përdorshme
dimër e verë. Kjo veshje iu duk Rromakëve si një trajtë
specifike përbërese e një shoqërie të “prapambetur”, edhe pse,
në kohën e Ptolemeut shiheshin Sardenjas me peliçe (Sardi
Pelliti 2) edhe në qytetin Cornus (që nuk ishte një qytet malor).
Por le të merremi me fjalën, ku të dhënat e “sarditetit” në këtë
drejtim na duken të sakta. Prandaj pikërisht le të shohim
44
burimet, duke e anashkaluar si diçka të njohur tashmë, që
thonë se Sardenjasit visheshin përgjithsisht me guna/strugë:
“ Nëse nuk e joshi e purpurta mbretërore, ndofta ishte guna
(mastruca) e sardëve që e transformoi? “(Cicerone, Pro Scauro
xxi)
“Ciceroni, në aktin tallës (kundër Sardenjasve), përdori fjalën
“mastruca”. (Quintiliano, I, 5-8).
Kemi gjithmon sërisht Ciceronin i cili u drejtohej “mastrucatis
latrunculis” (hajdutëve të veshur me lëkurë) të Sardenjës në
“De prov.cons.15”.
“Mastruca quhet zhguni priftëror (saio) në gjuhen Sardenjase;
megalie quhen shtëpitë në gjuhen e Afri; cateia quhet rrufeja
në gjuhën Persiane “(P. Mauro, 284)
“Cilitdo komb i përket një lloj veshje që reflekton një
karakteristikë të veçantë të tyren;… Sardenjasve u përket guna
(mastruche)” (Isidori i Seviljes, XIX, 23-1)
45
“Guna (Mastruca) ështe një veshje gjermanike e krijuar nga
lëkura të vogla kafshësh: këte e lexojmë në librin e
ndryshimeve” (Codice Bernese, 83)
Deri tani në lidhje me origjinën e fjalës - që ashtu si e
përmendëm më lart në gjuhën e sotëme sarde edhe pse e
regjistruar në fjalorë, nuk është një fjalë shumë popullore –
ishin krijuar shumë hipoteza. Dikush ishte i prirur ta
konsideronte si një fjalë autentike dhe autoktone sarde
(Terracini e Bertoldi), bazuar tek prapashtesa –UCA e gjykuar
nga pikëpamja e shkollës mediterraneiste si “afrikanizuese”.
Dikush tjetër e konsideronte si një fjalë me origjinë semite
(fjalori i njohur latin i Ernout e del Meillet); e dikush tjetër
anonte nga origjina Galeze ose Gjermanike (Dottin).
Fjala konsiderohet sërisht një semitizëm i mundëshëm
meqënëse shfaqja e saj e parë mastruga, në komedinë
“Poenulus” e Titus Maccius Plautus shoqërohet me një tjetër
46
fjalë semite që i drejtohet si fyerje kartagjenasit Annon, sipas
studjuesit MARTINO (i cili nuk parashtron asnjë lloj forme
mbi të cilat të diskutohet).
Por kërkimi im vazhdon edhe në vënde të tjera. Ne fakt, vura re
se në Shqipëri dhe Mal të Zi egziston një veshje që në formën
dialektale të shqipes quhet strugë/a “mbulesë prej leshi që
përdoret si pelerinë”; pelerinë prej leshi të bardhë e mbajtur
nga barinjtë në zonat e Shqipërisë së Veriut; kemi gjithashtu
strokë “xhaketë” në arbërishte. Por nuk arrita të gjej fjalën e
përmendur në fjalorët etimologjik që kisha në dispozicion.
MEYER, sjell vetëm fjalën struk “maskoj/ fsheh/ struk”, që
tingellon i dyshimtë nese nuk ështe me italishten stuccarsi
(strukoj); OREL përmënd shkarazi një lloj shtrosë “lëkurë
dhie e përdorur si jastëk/shilte” që rrjedh nga folja shtroj.
Është interesante dhe për tu konsideruar fakti se në gjuhët
gjermanike gjejmë mbiemrin strūga (nga islandezja antike) “
47
leshator, i kërleshur” , dhe sot kemi në gjuhën hollandeze
struik “i kërleshur”, të lidhura ngusht me anglishten to
struggle “të luftosh” (sipas të mirënjohurit Pokorny).
Për pjesën fillestare të fjalës nuk mund të mos tërheqim
vëmendjen mbi bazën indoeuropjane: *moiso-s/maiso-s “dele,
lëkurë, shakull lëkure deleje, thes/trastë” nga ku rrjedhin
bullgarja antike mĕchъ “shakull”, rusishtja mĕch “lëkurë,
shakull, trastë”.
Guna jonë sipas gjasave ka një sintagmë të qartë emërore
indoeuropjane: *maisa struga “lëkurë e kërleshur, peliçe e
kërleshur “.
Por a mund të ketë qëne me të vërtet një fjalë autoktone sarde?
Mund të ketë qenë një gjermanizëm të cilin autorët latinë e
kanë përdorur edhe për sardët e veshur me peliçe? Kësaj
hipoteze i kundërvihen dy fakte: në epokën e Plautos,
gjermanët nuk ishin akoma dhe aq të mirënjohur, ashtu si do të
48
ndodhte më pas (psh. gjate epokës së Marios); dhe nga ana
tjetër riferimet e Plautos në lidhje me Punikët janë të qarta,
shenjë e qartë kjo që nga rrugët e Sardenjës - ndofta për një
penetrim të fjalës në punikun lokal - fjala duhet të jetë përhapur
edhe në gjuhën latine.
Duke kërkuar ndër gjuhët gjermanike nuk kam gjetur asgjë mbi
një substantivim të fjalës struga.
Del si përfundim dhe ka të ngjarë që fjala në formë mbiemri,
të ketë hyrë e huazuar nga proto-gjermanishtja (çfarë lëkurash
përdornin gjermanët për tu mbuluar) në ilirishte, por që më
pas u emërzua, duke u krijuar në një rrjedhëz dhe sintagmë
me *masio, me një origjinale *masa struga “lëkurë/ peliçe e
kërleshur” (< maisa struga, me -ai- > a të ilirishtes kundrejt
lituanishtes máišas, máiše) për aplologji3: *mas(ë) struga
mbërriti në Egje dhe nga këtu në Sardenjë duke i dhënë emrin
veshjes së përdorur nga indigjenët e shpellave, të cilët ua lanë
49
në trashëgimi Ilirëve (duke pare edhe efektet mirëbërëse: e
freskët në verë dhe e ngrohtë në dimër), si nemezis4 historike
ose ndofta për të qënë të sakte prehistorike. Është për tu
theksuar se elitat ushtarake të përfiguruara në statujzat nuragice
nuk mbajnë kurrë të veshur në trup këte lloj veshje, por
mbajnë vetëm një pelerinë.
1) Strugë: në Malësinë e Veriut mbulesë e leshtë që mbartin
barinjtë në vend të xhaketës ose pelerinës.
2) Sardi Pelliti: sardenjas të veshur me rroba të prodhuara me
lëkurë kafshësh. Fraza është përdorur nga Tito Livio për të
dëftuar një grup të caktuar sardësh.
3) Aplologji: në gjuhësi është fenomeni i modifikimit të një
fjale egzistuese ose të krijimit të një fjale të re me anë të
zhdukjes së një rrokje gjatë proçesit të shpërngjashmimit, që
50
ndodh midis dy rrokjeve të ngashme dhe të përafërta, për shkak
të kakofonisë ose të veshtirësisë në shiptitm.
4) Nemezis: fjala ka kuptimin e “drejtësisë kompensuese” ose
“ drejtësisë hynore”si një akt i drejtësisë së dhënë nga fati.
Bibliografia e Përdorur:
GIORDANO E., Fjalor i arbëreshvet t’Italisë, Bari 1963
LEKA F.-SIMONI Z., Dizionario albanese italiano. Fjalor
shqip italisht, Tiranë 1996-1998
DOTTIN G., La langue gauloise. Grammaire, textes et
glossaire, Paris 1918
ERNOUT A. - A. MEILLET, Dictionnaire étymologique de la
langue latine, Paris 1967
BERTOLDI V. “Sardo-punica” in La Parola del Passato ii
(1947)
51
MEYER G., Etymologisches Wörterbuch der Albanesischen
Sprache, Strassburg 1891
PERRA M., ΣΑΡ∆Ω Sardinia Sardegna, III voll. Oristano
1997
MARTINO P., “Il problema dei semitismi antichi nel latino” in
L’Italia e il mondo antico. Atti del Conv. della SIG (a cura di
A. Landi) Pisa 1995
NEWMARK L., Albanian English Dictionary, Oxford 1999
OREL V., Albanian Etymological Dictionary, Leiden-Boston-
Köln, 1998
POKORNY J., Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch,
1959
HUBSCHMID J., Schläuche und Fasser, Bern 1955 (RH, vol.
54)
GAMKRELIDZE TH. V. - IVANOV Vj- V., Indo-European
and the Indo-Europeans, Berlin- New York 1995, II voll.
52
Buburreci i Sardenjës me ngjyrime Ballkanike
Nga Alberto Areddu
Ndoshta ju ka qëlluar rasti të shkelni nëpër shtëpi, në guzhinë
ose në kantinë ndonjë buburrec, mirë pra (keq, pajisuni
menjëherë me DDT), është mëse e sigurtë se duke e shkelur
keni ndier një farë kënaqsie të ngazëllyer kur keni dëgjuar
zhumën posht këmbes suaj dhe kushedi sa herë keni lëshuar
thirrmën e parespektueshme në drejtim të insektit të ngordhur:
"creba, malaitta sasaja" (ngordh buburrec i mallkuar), (ose në
bazë të zonës ku ndodheni: sisaja, sesaja, babbasaja,
mashkullore babbusau).
53
Dijeni se duke vepruar në këtë mënyrë për gjenerata me radhë
për të vrarë atë kafshë të neveritshme, kemi shpëtuar një fjale
antike (falë zotit që buburrecat nuk u shfarrosën, edhe sepse sot
nuk do ta kishim të ruajtur këtë fjalë).
Nëse egzaminojmë Enciklopedinë Rubattu do të shohim se
kemi shumë mënyra për të emëruar buburrecin:
scarafaggio(it) buburrec (sh)
nj.m. zool. (Blatta orientalis)
[cockroach, blatte,
cucaracha, Schabe] carrabusu
(lat. CARRUM + piem. büsa),
babbasau, babbajotzedda f.,
babbasaju, babbasaja,
babborottu, cadalanu,
caddalanu, cadalana f.,
blapo (gigante) nj.m. zool.
(Blaps mortisaga) [bug, blatte,
blata, Schabe] sasja f., sasàgia
f., sesàgia f., sesaja f., sisàgia f.,
sisaja f., sisaza f. (prerom.),
babbasau, cadalana f., cadelana
f., cagalanu, grìglia f., melaghe
(L), sisaja f., sasaja f., pretta f.
(sp. prieto), brattedda f.,
54
cadelana f., cadenale,
carraffazu, catalana f.,
iscortone, paulina f., terriolu,
pabasale, noeddu de
Frantziscu mannu (L),
babbarrottu, babbarrotzu,
bobborrottu, sisaja f., bisasa f.,
babbaluccu, carraffone,
scarraffone, iscrapione,
scarfone, garrappiu (N), pretta
f., prettedda f., scarfajoni,
scraffajoni, scraffioni,
scraffaioi, scarafàcciu,
carrabusu (C), caddarana f.,
sasàia f. (S), babbasàiu,
sulafigu, candulittu (N),
babbaiotzedda f., babballotti,
brabetta f., cadelanu, curri-curri,
mùsulu, perta f., perta pùdiga f.,
pettedda f., prattedda f., pretta f.,
prettedda f., sulafigu (C),
caddarana f., sasàia f. (S),
babbasàiu, mangoi (G).
55
carrabusu, mangoni (G) //
tintirriolu (L) “një specie
buburreci me krahë”
Është interesante të theksohet fakti i përdorimit të fjalës
cadalana për të nxjerr në pah se parardhësit tanë nuk kishin
dhe aq simpati për Katalanët (për arrogancën dhe fisnikërine
fallse të shpirtit të tyre), dhe se si përkufizuan buburrecin me
emërimin paulina “kafshëz e llumit të kënetave”
Në mes të gjith kësaj kemi emërimin sasaja, sisaja, sesaja,
origjina e të cilit ka ngelur në mënyrë misterioze akoma e
56
pazbuluar (në fakt Wagner ne DES thotë se: “ndofta pre-
latine”).
Midis formave të ndryshme të risjella gjejmë edhe formën
Logudoreze melaghe, e cila është çelësi për të kuptuar fjalën
sasaja. Fjala melaghe rrjedh nga greqishtja melas që do te
thote “e zezë” . Në lidhje me prezencën e këtij gjreqizmi
(gjetur në Oschiri) në gjuhën sarde, egzistojnë opinoione të
ndryshme:
- sipas studjuesve Wagner dhe Pittau fjala është një
huazim antik nga greqishtja (bëhet fjale për greket e
Focea të cilët ndofta kanë kaluar në Gallura në shekujt
VI-V para erës sonë);
- ndërsa sipas mendimit tim kemi të bëjmë me një fjalë
me origjinë greko-italike e sjellë nga ushtitë romake të
57
cilat ishin të përbëra në pjesën më të madhe nga ushtarë
italik;
- sipas studjuesit fetar Paulis ka mbërritur me anë të
mistikëve fetar bizantin (të cilët në Condaghes ndanin
midis tyre skllevërit, po aq katolik sa edhe ata , për tu
punuar tokën).
Atëherë, kjo fjalë na ofron çelësin semantik, pasi nëse kemi
një formë sarde që frymëzohet nga ngjyra e zezë (është e
zaknshme për buburrecin bumballë, pasi ka edhe buburreca të
tjerë në ngjyrë kafe ose jeshile), mund të hipotizojmë se kanë
lindur edhe emërtime të tjera të frymëzuara nga kjo trajtë.
Pra misteri mund të zgjidhet: shqipja përdor për të treguar
ngjyrën e zezë fjalën “zi” , që në femërore bën zeza/zezë (lexo:
sesa, “Z” e shqipes është si –S- jonë sarde e "caso" (rast), ose
58
"kasu"; shkronja “ë” është si “e” e napoletanëve quannë –
“quando” – “kur”).
Fjala është antike: në onomastikën e emrave thrakë gjenden
shumë Sis, Zis që studjuesi Georgiev i cili shquhet në këtë
fushë, i interpretonte si tregues të të “zezës”.
Prapashtesa -aja në gjuhën ilire haset shumë shpesh, ndërsa
tek ne shfaqet vetëm në pak fjalë (e kam fjalën për gjuhën
sarde në përgjithsi, pasi në Logudoro eshtë edhe refleks i
shqiptimit të një tingulli qiellzor të latinishtes -ACULA), që
janë në pjesën më të madhe misterioze.
Në shqip –ja dëfton formën femërore të specifikuar (për
prapavendosje, tipike në gjuhën shqipe dhe rumene): “zeza –
ja” (pra “e zezja”) e kundërvënë fjalës “zeza/zezë”.
59
Pra një mbiemër kaq tipik shqiptar, duhet të jetë antik edhe tek
ne, por nuk e dimë sesa. Duke u bazar tek fakti se në Sardenjë
bashkë me Italikët erdhën edhe Mesapët (që i bie të jenë
Salentinët e sotëm), të cilët ishin pasardhës antik të Ilirëve të
ardhur në gadishullin Italik në Mijëvjeçarin e parë, në studimin
tim kam prezantuar idenë se fjala mund të ketë mbërritur në
epokën romake falë rrjedhjes gjuhësore të fjalëve të tyre në
latinishten krahinore të Pulias.
Por mund të jetë me të vërtet antike, që në rrethana të tjera do
na lidhte ngushtë me këtë popull të jashtëzakonshëm që banon
në Ballkan dhe që quhen Shqipëtar (i vjen apo jo mirë dikujt).
Pikërisht për këtë arsye fjala “sasaja” nuk është gjë tjetër
veçse "zezakja, zezakja e pistë, e mallkuara".
përkthimi nga Brunilda Ternova
60
Një gjarpër me të vërtet ilirik në qendër të Sardenjës
Nga Alberto Areddu
Sidomos në Qendër të Sardenjës (Barbagia dhe Ogliastra) janë
ruajtur nga vjetërimi i kohës, disa emërtime që shpesh e kanë
zanafillën në epoka shumë të largëta; dhe jo vetëm në disa
shprehi latine dukshmërisht të qarta, por edhe në disa që i kanë
paraprirë ushtrive romake. Këto fjalë, ndryshe nga ato të
toponimeve që janë të heshtura e si rjedhojë lehtësisht të
61
nënshtruara arbitrimt të lirë dhe interpretimit personal, mund të
na thonë nëse mund të hidhet një hipotezë në mbështetje të
iliricitetit origjinal te Sardëve Nuragici. Një trashëgimi
sigurisht jo-latine është shprehja për të dëftuar “bollën e ujit”
ose gjarpërin e ujit (tropinodotus natrix), një zvarranik i
dimensioneve të vogla, jo helmues (si të gjith ata që gjenden në
Sardenjë) dhe që ka si mjedis natyral flukset e ujrave të
ngadalshëm dhe të pasur me bimë, terrenet pyjore ose anët e
rrugëve. Atëhere, në fshatin Gavoi thuhet: “lircis”, në Nuoro:
“lirtzis”, në Ollolai: “lortzis”, në Olzai me sa duket ka një
kuptim të dyfisht: “lurzi” dhe “sulurtzi”, në disa vënde
barbaricine: “thulurtzis” ndërsa në fund në fshatin Ottana kemi:
“silurtzis” (të dhëna nga Pittau).
Kush ështe marrë me këto toponime është shprehur kështu:
- për Wagner (që risjell në DES vetëm versionin “lircis”) fjala
është misterioze;
62
- për studjuesin katalan E. Blasco i Ferrer është një formë
greko-bizantine nga një sintagmë emërore: Thiu Leoutis “xha
Leuzzi” (kam kaluar një natë të tërë pa gjumë duke pyetur vet-
veten se kush ishte ky Leuzzi);
- per sardin M. Pittau: ai nuk e di nga mund të vijë por atij i
kujton toponimet iberike si psh. “Ilurci”, kështu sa për të thënë
një shembull tërheqës.
Pra siç shihet, ashtu siç do shpreheshin edhe hetuesit, jemi
duke ecur në një terr të dendur. E megjithate uji në të cilin
gjarpëri noton nuk është kaq i turbullt sa duket.
Rikthehemi për një moment tek titulli: “një gjarpër vërtet
ilirik…etj. etj”. Ilirik: ishte ndofta sugjestionues stili kursiv
për këtë fjalë? … Shumë persona ndofta nuk e dine, prandaj po
ua themi ne, se shpesh popujt primitive marrin një emërtim
ethnosi me funksionin e saktë që të trembin fqinjët dhe armiqtë
63
e tyre ose për t’ju kushtuar ndonjë kafshe të shenjtë brenda fisit
të tyre; e gjitha kjo quhet : totemizëm.
Piçenët antik kishin si kafshë të shenjtë qukapikun, laraskën:
picus në gjuhën latine, nga ku kemi emërtimin: Piçen, Hirpinët
kishin ujkun, nga hirpus “lupo”(ujk). Ilirët është e mundur që
në fillim të jetonin afër ndonjë lumi ose liqeni, ashtu si edhe
fisi ilir i Enkeleive “ngjalat” (nga έγχελυς ), që sipas një
hipoteze të arsyeshëme të përpiluar nga i madhi Anton Mayer e
merrnin emrin (ajo që gjuhëtarët quajnë eponim), nga një
parardhës-gjarpër të quajtur Illuriòs “gjarpër” (i biri i Kadmit të
famshëm). Shume shpejt për Ilirët, sidomos për ata të jugut,
gjarpëri do te bëhej kafsha e nëndheshme personifikuese, e
lidhur ngushtë me kultin e të parëve dhe me kompleksin magjik
fetar të pjellorisë së tokës dhe të gruas, duke u shfaqur shpesh i
64
përfiguruar në basorelievë, bizhuteri dhe skulpturat e basheve
të anijeve.
Besimet e forta në gjarperinj dhe dragonjë me sa duket kanë
qëne shkas i pengimit te përhapjes së krishtërimit, ashtu siç del
edhe nga jeta e Shën Ilarionit e shkruar nga iliri shën Jeronimi;
Ilarionit ju desh të eliminonte të tëmerrshmin Boas që
shkatërronte Epidauron duke përlarë kafshë dhe njerëz , për të
bindur paganët që të konvertoheshin.
Pas gjith kësaj që tham deri tani, le të vëzhgojmë formën
gjuhësore.
65
Rrënja *il – (nga indo-europiania ụel) që e gjejmë edhe në
gjuhë të tjera indo-europiane si greqishtja ku kemi “përdredh,
mbështjell, shtrydh”: illòs “i vëngër”, dhe nuk është nevoja që
tua them unë pasi është tipike e gjarprit që të lëvizë në atë
mënyrë.' Rrënjës *il- iu shtua prapashtesa -ur, që në zonën
ilirike (siç ështe në librin tim edhe në atë paleosarde) ështe
goxha e përhapur; do të kemi kështu: ilur-, dhe deri këtu gjerat
qartësohen në sasi të konsiderueshme. Mungon pjesa finale –ci,
-tzi: që për ta shpjeguar kam përdorur gjuhën shqipe e cila na
ofron një prapashtesë - çi – thi për të na treguar prapashtesën
zvogëluese.
Zgjidhja që unë ofroj sidoqoftë është një formë e mundëshme:
* ilurci dëfton “gjarpërushin” dhe si i tillë ka hyrë në
latinishten popullore të Sardenjës, e ndryshuar shpesh herë nga
takimi me nyjen letrare “il, lo” (me anë të mekanizmit të
bashkëngjitjes/ ndarjes ashtu siç ndodh në rastet e tjera të
66
treguara hollësisht nga Wagner në librin Historische Lautlehre
des Sardischen)
Pra gjarpëri i ujit të Sardenjes ka si në thelb ashtu dhe
formalisht një rrënjë ilire.
Bibliografia e përdorur:
M.L. Wagner, Fjalori Etimologjik i Sardenjës, Heidelberg
1960-64 (M.L. Wagner, Dizionario Etimologico Sardo,
Heidelberg 1960-64)
M. Alinei, Nga toteizmi në krishtërimin popullor, Alessandria
1984 (M. Alinei, Dal totemismo al Cristianesimo popolare,
Alessandria 1984)
M. Pittau, Fjalori i gjuhës Sarde I-II, Cagliari 2000-2002 (M.
Pittau, Dizionario della lingua Sarda I-II, Cagliari 2000-2002)
A. Mayer, Die Sprache der alten Illyrier, Wien 1959
67
A.Stipcevic, “Simbolizmi ilir dhe simbolizmi shqiptar” në Iliria
5, 1976 (A.Stipcevic, "Simbolismo illirico e simbolismo
albanese" in Iliria 5, 1976)
M. Camaj, Albanische Wortbildung, Wiesbaden 1966
J. Pokorny, Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch,
D. Srejovic, Iliret dhe Thrakët, Milano 1996 (D. Srejovic, Illiri
e Traci, Milano 1996)
J. Wilkes, Ilirët midis identitetit dhe integrimit, Genova 1994
(J. Wilkes, Gli Illiri tra identità e integrazione, Genova 1994)
E. Blasco i Ferrer, “Etimologjia dhe etnogjuha: emra zoologjik
të perafërt dhe totemizëm në Sardenjë” në Fletore të
Semantikës xxii, 2001 (E. Blasco i Ferrer,“Etimologia ed
etnolinguistica: zoonimi parentelari e totemismo in Sardegna”
in Quaderni di Semantica xxii, 2001)
përkthimi është kryer nga Brunilda Ternova
68
Etimologjia e emrit kombëtar “Pellazg”
Nga Aristidh Kola
Do të përmend versionet kryesore për prejardhjen e emrit
kombëtar “Pellazg”.
Sipas një varianti, fjala “Pellazg”, vjen nga fjala Plasin dhe
Pelago. Mitropoliti bizantin Evstathio, quan banorët e Azisë së
Vogël si pellazgë, dhe nxjerr emrin nga Pelas Jis që do të thotë
Tokë e afërt, dhe si të tillë mendon Azinë e Vogël. Por dhe
sikur ky version të ishte i saktë , përse Evstathio sheh si tokë të
afërt Azinë e Vogël , dhe jo Italinë dhe akoma më pranë
Ilirinë?
Gjeografi i madh i lashtësisë Straboni, nxjerr fjalën “Pellazg”
nga pelarg, por që është emri i dytë i tyre që u kanë dhënë
helenët dhe më saktë athinejtë.
69
Myler e nxjerr prejardhjen nga fjala Pelin dhe Argo ku fjala
argo është pellazge dhe do të thotë fushë dhe i gjithë
togfjalëshi ka kuptimin e atij që jeton nëpër fusha.
Homeri e quan Tesalinë argo pellazg që do të thotë fushë
pellazge. Në Greqi ekziston fusha (Argo) e Thesprotisë e
Peloponezit, etj. Shqipja ruan rrënjën e fjalës argo (ar - ) dhe e
përdor si arë që do të thotë fushë mbjellur.
Profesor Saqelariu e gjykon etimologjinë e fjalës nga rrënjët
indoeuropiane Bhel – çel dhe Osqho – degë, bisk. Është një
version që u formua në vitin 1958, dhe me ndryshime a me
modifikime të gërmave nxjerr përfundimin se pellazg do të
thotë degë e çelur. Sigurisht që nuk ka se ku mbështet, por
autori e arsyeton me faktin se pellazgët lidhen me përhapjen e
ushqimit ne tokë. Por unë nuk shoh ndonjë lidhje të degës së
çelur me pellazgët.
Kush është versioni më i saktë etimologjik?
70
Personalisht mendoj se shpjegimi i Strabon – Myler është më i
saktë, sepse mbulon si nga ana gjuhësore, ashtu dhe nga ana
kuptimore fjalën Pellazg. D.m.th. Straboni dhe Myleri kanë të
njëjtën ide me atë të athinejve të lashtë. Ata e nxjerrin
prejardhjen e pellazgut nga pelargu që në shqip do të thotë
lejlek. Fjala pelarg del nga pelin dhe arg, dhe mund të themi
që me të vërtetë lejlekut i pëlqejnë zonat fushore.
Lejleku ka dhe ngjashmëri të tjera me pellazgët. Jeton në toka
fushore dhe moçalore.Një veçori tjetër e ngjashme midis
pellazgëve dhe lejlekëve është emigrimi. Aristofani në një
komedi thotë se pellazgët emigrojnë ashtu si dhe lejlekët.
Një veti tjetër është dhe mbrojtja deri në sakrificë e prindërve
të tyre. Aristoteli na tregon (historia e kafshëve 2,9,13.) se
lejlekët e rinj i marrin më të moshuarit në shpatulla me qëllim
që të emigrojnë. Kjo dashuri, detyrim madje dhe respekt i
dekretuar ndaj prindërve të tyre është një nga elementët bazë te
71
pellazgëve të lashtë. E theksoj se në Greqi dashuria dhe
respekti për prindërit ishte i caktuar me ligje që quheshin
“ligjet e lejlekut” (ligjet pelarge). Pra ekzistojnë shumë fakte
mbi etimologjinë e fjalës pellazg nga fjalët pelin dhe argo nga
të cilat formohet pelargu. Fakti që helenët i quanin pellazgët
pelarge e vërteton këtë fakt.
P.S. Në këtë blog është diskutuar çështja e etimologjisë së
emrit pellazg me një temë të autorit Robert d’Angely
72
Origjina e fjalëve: një krahasim interesant
Nga Aristidh Kola
Mjafton të shikojmë një listë të vogël fjalësh shqipe, greke dhe
helene të lashta dhe nga krahasimi i tyre i drejtpërdrejtë
vërtetohet se shqipja është krejtësishtë e njëjtë me greqishten
homerike, gjë që nuk ndodh me greqishten e re, d.m.th.
vërtetohet një lidhje më e madhe e shqipes me dialektin
homerik sesa me atë të greqishtes së re, dhe megjithëse kjo
duket e çuditshme dhe e pabesueshme, është e vërtetë.
Në fjalët shqip janë marrë parasysh jo vetëm fjalët e gjuhës
letrare por edhe disa dialektore dhe arbëreshe. Të mbahet
parasysh se në gqeqisht mungon tingulli y që kthehet në i, sh
që kthehet në s . gjithashtu d shqipe në greqishten e lashtë
homerike ka kaluar në dh.
73
SHQIPE HOMERIKE NEOGREKE
dor – ë, dor - a ekedeka – dor - o màti
lesh lasios qheri
mi, miu mis malå
heq, (hekl =
tërheq)
elko pondåqi
marr (mar) mar - pto perno
edhe, dhe idhe, te Qe
arë, ara arura horàfi
qas, kias qio, kio simono
punë (puna) ponos dhulià
kalë, kali kelis - tos àlogo
krye (krie) kridhen qefali
re, retë rea (perëndia e reve) sinefo
74
vesh, vishem ves – this - vesnimi forào
anda (ënda) andha - no efkharistisi
lepur leporis lagæs
qen, qeni qion sqilos
rronjë (rroj, jetoj) ronio, ronimi Zo, akmazo
ruaj, rojtar rio, ritor filàso
iki, ike iko fevgo
lig lig – ios, lig - æs adhinatos
ethe (kam ethe) ethir, ethæ piretos
rrah rahso, raso piretos
mjeshtër mistor dherno, htipæ
ne (neve) noi emis
rri (qëndroj) e – ri - dhome kathome
vend (ved) ved – os, vedh - os edhafos, topos
mend, mendoj mendohem medhome
75
errët (errësirë) ere - vos sokotos
thërres (thrres,
thrras)
threo, throos fonazo
para (përpara) paros mbrostà
për ty par ti Ja sena
ai që nëm neme – sis, neme -
sao
katara
van (shkuan) van pigan
hedh heo rihno, tinazo, sio
dhe, dheu (tokë) jea, dhor, dha Ji
nuk ni uk dhen
udhë, udha udhos dhromos
verë (stina e
verës)
vear kaloqeri
shkop skipon, skiptro ravdhi
76
torrë tornoo jiro
korr kiro thiro
mëri (mëni,
dialekti verior)
minis thimos
marrë (i marrë) margos trelæs
nisem nisome kseqinæ
flas flio, fliaræ milao, omilæ
lehem (lind) leho, lohia jenieme
fryma (frima,
dialekt i jugut)
frimao fisima
shkel skel - os patao
deti theti - s thalasa
krua, kroi krunos vrisi
dru dris, drimos, driti ksilo
lutem litome parakalæ
77
muse nisos, nios nifi
ter (thaj) ter - so stegnæno
vesa - versa versi dhrosos
dera thira porta
kall (djeg) kileo qeo
zien zei vrazi
mjet mitos nima hondræ
tata, ati, i jati tata, ata, jetas pateras
Për fjalët homerike që parashtrohen këtu shiko “Iliada” (A 35,
105, 189. 115, 67, 570). Tek “Odisea” (A 409, E 152, 457 etj).
78
Olimpi froni i Zeusit
Nga Aristidh Kola
A e keni pyetur ndonjëherë veten përse konkretisht në Olimp të
vendoset froni i Zeusit dhe banesa e perëndive? Vazhdimin
llogjik të çështjes sonë e shpjegojnë priftërinjtë e majave të
Ballkanit veriperëndimor, e më konkretisht rrethinat e Dodonit,
prej nga ku ata vështronin të lindte dielli i adhuruar – Diaw;
nuk nevojitet të ngjitemi në majat e këtyre maleve që të
konstatojmë një gjë të tillë. Një vështrim i thjeshtë në hartë do
të na bindë se këta priftërinj të lasht e shikonin Diaw – Dia –
Diell të lindë nga majat e Olimpit!
Gjeologët do të na vërtetojnë se Olimpi në një kohë të shkuar
ka pësuar një vithisje të fortë, dhe nga një majë shumë e lartë,
arriti të krijojë dy majat kryerore që ne njohim sot. Një ditë
sytë e çuditur të priftërinjëve të Epirit dalluan fenomenin e
79
vithisjes së tmerrëshme dhe do të kenë thënë me mijra herë në
kallëzimet e tyre – ç’farë tjetër? – se ky mal u ul, u bë më i
shkurtër. Dhe kjo gjë në gjuhën e tyre thuhet; “Ulj u bë”
d.m.th. shqiptohej “Uljumb” – plus mbaresa e mëvonëshme os
i dha formën përfundimtare “Uljubes” > Ulimbos > Olimbos.
Nga ana tjetër sigurisht që nuk ka nevojë qe ndonjë gjeolog të
na vërtetojë vidhisjen që përmëndëm. Kush ngjitet në këtë mal
të shkelur nga perënditë, që nga fshati Lihotor do ta kuptojë
menjëherë dhe do të mendohet thellë se sa të vërteta fshehin
këtu përleshjet midis gjigandëve dh titanëve që përshkruan
Hesiodi. Po gjithësesi, gjeologët na duhen për të vërtetuar
epokën kur është bërë ky ndryshim gjeologjik në Olimp, në
mënyrë që të shohim sa larg shkon historia e popullit tonë dhe
gjuha e perëndive, ajo gjuhë arvanitase që disa janë përpjekur
aq shumë që ta zhdukin nga hapësira greke, edhe atëherë kur
80
ishte aq i freskët dhe qe pikërisht gjuha e heronjve kombëtar të
1821 – it.
81
Faraoni Pasamitikos dha fjala “bek” Nga Aristidh Kola
Faraoni Egjyptian Pasamitikos duke dashur të konkludonte se
kush ishte populli më i vjetër në tokë veproi si më poshtë:
Mori rastësisht dy fëmijë të porsalindur dhe ia dha një çobani
t’i rriste me porosi që të mos thoshte asnjë fjalë në prani të tyre.
Pas dy vjetësh, kur çobani u çoi ushqim, dëgjoi fëmijët të
thoshin fjalën bekos. Atëhere faraoni pyeti njerëz të ditur dhe
mori vesh se bekos i thonë bukës në gjuhën frigjane, gjë që
tregonte se Frigasit ishin më të vjetër nga Egjyptianët.
HEREDOTI , Historitë II, 1.
Kjo gjë nuk mund të merret si kotësi e Egjyptianëve, që
influencoi madje gjer në një pikë edhe Herodotin. Pamvarësisht
nëse mënyra e faraonit ishte ideale apo jo ne, kemi një të dhënë
se në gjuhën frigjane buka quhej bekos
82
Dhe nga kjo rrjedhin disa gjëra interesante:
Fjalor, bekos shqipëtohet bek. Mbaresa os vjenë nga gegëzimi i
fjalës frigjane bek. Shohim pra se kjo fjalë ka kuptimin dhe
tingëllimin e njëjtë me fjalën shqipe buk.
83
Amazonat Nga Aristidh Kola
Miti i amazonave thotë se ekzistonte një popull luftarak, me
lidhje direkte fqinjësore me akejt, midis të cilëve luftonin edhe
gratë njësoj si burrat (siç thotë edhe Homeri). Nuk do të
analizojmë kombësinë e amazonave, megjithëse kanë shumë
gjëra të përbashkëta me gratë shqiptare që luftonin pranë
burrave (Bubulia, Xhavelena, shkodranet etj). Grekët e lashtë e
nxirrnin etimologjinë e fjalës nga Mazos – gjiri sepse thonë që
digjnin njërin gji që të hynte harku, Louis Benloew kapet pas
një fjale hebraike Amah dhe kaldaike Azen , që të dyja këto
fjalë përkthehen armë ose po nga hebraikja Az do të thotë i
fuqishëm. Karolidhi e formon fjalën nga armenishtja Amaduni
që do të thotë i huaj, apo nga persishtja Amadem etj.
84
Askush prej tyre nuk e nxjer prejardhjen e fjalës nga gjuha e
popullit pellazg. Pra le të përpiqemi ta shpjegojmë këtë fjalë
sigurisht me të gjithë rezervat, pamvarsisht se mund të kemi
ndonjë gabim.
Në shqip ekziston fjala zonjë e cila është edhe në formë titulli.
Zonja pra, e para e shtëpisë, e jetës, dhe e ekzistencës së burrit.
Dhe kështu arrijmë në përdorimin e shprehjes Zonja ime ose
Ime zonjë që në greqishten e lashtë ime bën emi dhe si rrjedhim
kemi Emizonjë – Amazonë.
85
Influenca e shqipes tek gjuha sanskritishte
Nga Elena Kocaqi
Ka shumë fjalë që sanskritishtja ndan me shqipen, dhe që në
shqip ato përdoren edhe sot. Madje fjalë që shkojnë deri në
Himalaje ku një popullësi atje i thotë numrat si në shqip, p.sh
shtatës i thotë shtatë. Po paraqesim një listë të fjalëve në
sanskritisht, të cilat janë të njëjta me ato në shqip.
SANSKRITISHT SHQIP
name emri (nga nami që e ka
edhe shqipja)
nata nata
86
çlath çlith (pra lëshoj)
da dha
varga varg
viçesa viç
bahra barra
giri guri
arita arrita
vartitum vërtita
peja pija
ulka yllka
pa pa
trapa trup
krimi krimbi
arja ari
krija kryeja
87
ka kë
lipsu lipës
lap llap
ratha reth
prer prer, prej
paka pjek
vrana e vrame
vali val
trut tret
tiras thërras
tila thela
vasu vash
val vall
vas vesh
kleça kleçka
88
suni çuni
nusa nusja
ramja i ramë
vasa vise
supa supa
fal fal
man mand, mendoj
gata gota
tata tata
gatita gatita
bhuta bota
pura para (pra që është përpara)
anu anë
89
Për gjetjen e shqipes në këtë gjuhë ka dy shpjegime të
arsyeshme.
Së pari këto fjalë janë futur në këtë gjuhë nga popullësia
pellazgo ilire që sundoi këto territore për mijra vjet. Nga
përdorimi që i bëri klasa e lartë, këto fjalë mbetën në gjuhën e
shkruar siç ishte sansktitishtja, pasi shkrimi ishte privilegj i
klasës sunduese dhe të diturve.
Së dyti teoria që po zë vënd kohët e fundit nga gjuhëtarët është
fakti se gjuha shqipe mund të jetë nëna e gjuhëve indo-
europiane.
Megjithatë nuk ka rracë indo-europiane dhe as gjuhë indo-
europiane. Gabimisht fjalët shqipe që gjenden tek sanskritishtja
i kanë edhe shumë gjuhë indo-europiane, dhe është kjo aryeja
që thuhet se ka një gjuhë të përbashkët indo-europiane. Nëse
studiuesit e gjuhëve do të njihnin më mirë shqipen nuk do ta
bënin një gabim të tillë.
90
Një popull pellazgo – ilir: trojanët
Nga Elena Kocaqi
Troja dardane ka një emër shqip pa i hequr asnjë gërmë, që do
të thotë Trojë, vënd ku ndërtohen shtëpi banimi, ndërtesa të
çdo lloji. Ky emër kështu përdoret edhe sot. Kur kërkon të
ndërtosh të duhen troje që të ngresh ndërtesa mbi të. Këtë emër
Troja e ka pasur sepse ajo ishte një vënd i ngritur, që ka
shërbyer për ndërtimin e banesave.
Një fakt interesant është se trojanët kanë pasur si simbol të tyre
shqiponjën, e cila ka qënë simbol i Aleksandrit të Madh, i
Pirros, i perandorëve ilirë të Romës, Ptolemenjve, Skënderbeut.
Sot populli shqipëtar është i vetmi që shqiponjën e ka në
flamurin e kombit dhe veten e quan shqipëtarë.
91
Një tjetër fakt i rëndësishëm që tregon etnicitetin albanë të
Trojanëve dhe aleatëve të tyre, është vetë Iliada. Homeri jep
emrat e vëndeve, njerëzve dhe perëndive të asaj kohe. Emra që
janë shqip. Këto emërtime nuk kanë nevojë për shpjegim, sepse
vijnë në një variant të pastër të shqipes së sotme.
Festi, ishte një luftëtar i zoti nga Lidia që i përgjigjet fjalës në
shqip fest.
Arna Menesti, nga Beocia, quhej kështu se luftonte me vegla
të vjetra që i përgjigjen fjalës shqip arna gjë e vjetës dhe e
arnuar.
Alkatos, emër trojan që është përdorur edhe në Epir, përdoret
edhe sot tek vajzat dhe djemtë.
92
Kliti, emër trojan që është përdorur edhe në Iliri e Maqedoni.
Këtë emër e ka pasur edhe mbreti ilir që luftoi me Aleksandrin
e Madh në Pelion. Ky emër i bukur përdoret edhe sot.
Perifati, është në shqip shumë pastër, pra perri – fati, pra fat
të mirë, të bukur si perri. Edhe sot tek ne përdoret në disa
krahina, dhe nuk thuhet mirë por bukur, p.sh. bukur mirë që
ka kuptimin shumë mirë, por bukur është e njëjta gjë si perri,
poe kjo e fundit është një shkallë më e lartë se e bukur.
Aise, perëndi që sheh veprimet e njëriut gjatë gjithë ditës, që në
shqip do të thotë Ai-se, pra Ai-she. Sheh se çfarë bën njëriu
gjithë ditën.
Aretyre, vend i zhvilluar që në shqip i përgjigjet fjalës aretyre
që do të thotë arë-tyre, pra ara e tyre.
93
Erinjet, është perëndi që mbron jetën, që i përgjigjet shqip
funksionit të saj. Ajo do të thotë erinjet që është e-rin-jetë, pra
e rin, e përtërin jetën.
Hypokanti, që është nga Thaka, në shqip hy-po-kan-ti pra që
je si hy i bukur.
Hypodon, është emër trojan që në shqip do të thotë hy-po-don
pra të jesh si hy.
Jadet, quhej perëndesha e shirave që është shqipja ja-det pra
që është det me ujë.
Menti, nga Qipro që në shqip mendi ose menti pra një person
i mençur, që ka mend. Gjithashtu ka emër trojan të tillë si
Mentor ka mend, i ditur.
94
Pra siç shihet këto emra dhe pothuaj se të gjiitha emërtimet që
jepen në Iliadë janë shqip.
Pra popullsia që ka banuar në Azinë e Vogël ka qënë e njëjta
popullsi nga etniciteti me atë që ka banuar në Iliri, për aq kohë
sa fiset trojane quhen trojane dhe ilire në të njëjtën kohë.
95
Krishti u ngjall
Nga Elton Varfi
Disa kohë më parë më ra në dorë një kopje e një reviste për
promovimin e turismit në Siçili. Kjo revistë quhet “ciao Sicilia
what’s on…” Kjo kopje është e muajit prill të vitit 1987. Duke
shfletuar këtë revistë ndesha në një poezi në gjuhën arbëresh.
Poezia titullohet “Stosanesi” që është një shtembërim i fjalës
greke “Christòs Anèsti”, dhe do të thotë Krishti u ngjall. Është
një poezi e shkruar nga Strollaku që është pseudonimi i
Antonino Cuccia me origjinë nga Contessa Entellina. Kjo poezi
është shkruar plot 92 vjet më parë, dhe është shkruar për të
kujtuar vizitën e Kishës greko ortodokse, Kishës Latine me
rastin e Pashëkve. Strollaku është një shtrëmbërim i fjalës
“astrologu”. Këtu poshtë po ju jap këtë poezi si në gjuhën
arbëresh si në gjuhën e sotme shqipe, duke para thënë që
96
përkthimi në gjuhën shqipe është aprosimativ. Do të ishte me
interes të madh që ndonjë studiues i gjuhës arbëreshe te lexonte
këtë poezi për të kuptuar nëse gjuha arbëreshe ka evoluar në
këta gati 100 vjetët e fundit apo jo.
Arbëresh
Me paqe e me harè te kjò bukurëditë Çë ka klënëçelur sa ke çë isht jetë, qi i madh gëzim vjen një herë në vit: kush rron e sheh pametë; kush vdes mbëllin sytë, kundet vete jep te jetëra Jetë, se In Zot, vdekur rrijti tre ditë, me kaqë harè na u ngjall si sot. Luftarët e rruajn me gjak te sytë Kur tundej dheu e luajnë ajo botë, se si vdiqi In Zot ngë u pa më dritë (dritë) luftarët u llavtin me atë tirrimot, rran te dheu e zbëllijtin sytë: njohtin se aì çë vran ish e vërteta In Zot, Shën Mëria Virgjërë rrij vënë më lip, klajti të birin tre ditë me sot, u kallaritin engjulitë e erdhi ajo dritë an’e t’i than Shën Mërisë se u ngjall In Zot.
97
Shën Mëria Virgjërë rriodhi, fshijti vat’e barcarti t’In Zot e pa se te gjiri kish një firitë: atë helm i madhë ndiejt Shën Mëria kur vdiq’In Zot. Mbi dyzet ditat te Parraisi u hip, me flamën te dora u ngjall In Zot. Priftèria na i mbëson këtë i madh shërbes Se për tre ditë hipet me atë “Stosanes” E Litirit vete t’ja thot kini harè se u ngjall In Zot. Këtë rrimë e bëri Strollaku e u jam’e ju i thom sot: me kaqë harè u ngjall In Zot. Antonino Cuccia detto STROLLAKU.
Shqip
Me paqe dhe gëzim te kjo ditë e bukur Që është festuar që kur bota është krijuar Ky gëzim i madh vjen një herë në vit Kush rron e sheh gjithmonë Kush vdes sytë i mbyll Dhe në botën e përtejme hesapet i lan Se Zoti Ynë, i vdekur ndënji tre ditë Ma kaq hare u ngjall ai sot Ushtarët me sy të përgjakur e ruajnë Ndërsa dheu dridhej e toka tundej Sepse kur Zoti Ynë vdiq
98
Më dritë nuk kishte Ushtarët u tmerruan nga tërmeti Ranë në gjunjë dhe ju hapën sytë Kuptuan që ai që vranë ishte me të vërtetë Zoti Shën Mëria e Virgjër po lutej Qau të birin tre ditë deri me sot Erdhën ëngjëjt Dhe erdhi drita Dhe i thanë Shën Mërisë Se u ngjall Zoti Shën Mëria e Virgjër vrapoi dhe sytë i fshihu Dhe përqafoi Zotin Dhe pa se në gji kish ai një plagë Shumë dhimbje provoi Shën Mëria e Virgjër Kur Zoti Ynë vdiq Mbas dyzet ditësh në parajsë u ngjit Me flamur në dorë Zoti u ngjall Kisha na e mëson këtë gjë të mbrekullueshme Dhe për tre ditë ngjitet me “Stosanesi” Dhe kishës Latine vetë ja thot Gëzohuni se u ngjall Zoti Ynë Këtë rimë e bëri Strollaku Dhe ju thot sot Ma kaq gëzim u ngjall Zoti Ynë.
99
Mozaiku i Mesaplikut i shekullit të VI është në gjuhën shqipe
Nga Elton Varfi
Në Muzeun Historik Kombëtar është ekspozuar një mozaik i
çuditshëm dhe mjeshtëror, i marrë nga një bazilikë e Antikitetit
të Vonë nga fshati Mesaplik i rrethit të Vlorës. Mozaiku që
daton rreth shekullit V-VI mbas Krishtit, ka qenë dyshemor
dhe ka përmasat 230 cm x 349 cm. Nga pozicioni horizontal i
dikurshëm tani është fiksuar në vertikalitetin e murit të Muzeut.
Ky mozaik është botuar disa herë i riprodhuar nga fotografi të
ndryshme. Ka tëhequr vëmendjen e studjuesve, shqiptar dhe të
huaj që kanë shkruar për historinë e Pellazgëve dhe Ilirëve. por
nuk është shpjeguar. Në Mozaik tregohet fytyra profile e një
mashkulli me një kapele në kokë që ka një majë dhe dy
kordhele nga mbrapa. Në kohërat e lashta këtë lloj kapele e
100
mbanin profesorët dhe filozofët e mëdhenj. Përreth figurës së
këtij burri gjenden pjata të mbushura me fruta dhe peshq.
Ndërsa shikimi i këtij njeriu është i drejtuar tek një fjali e
shkruar me shkronja të mëdha ,”A PAK KE T’AÇ”.Këto
shkronja janë të alfabetit latin përveç shkronjës së dytë që është
P e alfabetit grek.
Shumë studiues kanë mendime të ndryshme për kuptimin e
kësaj fjalie. Ndër ta do të përmendim dr. Moikom Zeqon i cili
shkruan për fjalinë në gazetën Koha Jonë 29/06/2001. “Kështu
një mozaik polikrom i shekullit V me origjinë nga Mesapliku i
Vlorës paraqet kokën në profil të një burri të ri me
ikonografinë e një hermesi, me kapele në koke dhe me një
mbishkrim "Aparkeas", emër i kouptuar i hyjnisë Abrakas, i
hyut monoteist të sektit heretik të baziliteve, që ka konkuruar
krishtërimin në cakun kohor. Mozaiku me figurën gnostike të
Aparkeas Abrakasit është i rrallë në rrafsh evropian. Ky
101
mozaik mbyll kështu një epoke të historisë së Ilirëve për të
hapur epokën e historisë së shqiptareve”. Natyrisht profesor
Zeqo mendon që shkrimi i mozaikut është në gjuhën greke.
(një riprodhim i mozaikut të Mesaplikut)
Por të tjerë studjues të gjuhës shqipe janë të mendimit që
shkrimi i këtij mozaiku është shqip. Në qoftë se ky zbulim do
të vërtetohet me prova shkencore atëherë historia e shqipes së
shkruar do të zhvendosej nga shekulli i XV në shekullin e V
102
ose të VI mbas Kristit. Pra do të ishte një zbulim sensacional.
Studiuesi Arben Llalla e lexon kështu frazën e mozaikut “A
ΠΑR ΚΕ ΑC” (A PAR KE AC), dhe jep disa konkluzione të
cilat janë
1- Arbëreshët e Italisë kanë një fjalë të urtë popullore ,”Ha për
drekë, po lë për darkë”, po kështu një fjalë të këtij kuptimi e
kanë edhe në qytetin e Skraparit në Shqipëri që thonë” ,”Ha
sot, po mejto edhe për nesër”, edhe në Jug të Shqipërisë
përdorin një fjalë popullore ,”Ha për drekë, por lër dhe për
darkë”. Këto thënie popullore i gjejmë në librin “FJALË TË
URTA SHQIPE”, botim i dytë I rilindjes, Prishtinë 1987 faqe
193. Prandaj nuk është e rastësishme që Jugu i Shqipërisë, zonë
ku është gjetur Mozaiku i Mesaplikut të përdorin fjalën e urtë
“Ha pak, që të kesh”. Si duket kjo fjalë e urtë popullore ka po
të njëjtin kuptim me fjalinë që gjendet e shkruar në Mozaikun e
103
Mesaplikut dhe është e logjikshme duke marrë parasysh
evolimin e gjuhës shqipe të ketë pësuar ndryshim.
2- Shkronjat e fjalisë në Mozaik nuk janë të gjitha të alfabetit
grek, por janë të alfabetit latin. Vetëm shkronja e parë e rreshtit
të dytë është P, por me shkronja të alfabetit grek. Ndërsa
shkronja e tretë, rreshti i dytë është RR e alfabetit
Pellazgjik(shqip) sipas studiuesit gjerman J.G. Von Hahn në
librin e tij “Shënime përmbi shkrimin e vjetër Pellazgjik”.
3- Mendimi i prof. Moikom Zeqos nuk përputhet me shkronjës
e fundit të rreshtit të fundit që në të vërtetë është C dhe jo S siç
pretendon prof. Zeqo. Shkronja S në greqisht është Σ dhe
shkronja ΤΣ në greqisht shqiptohet C.
4- Forma e shkrimit është një formë e veçantë e shkruar nga
lart poshtë duke ruajtur të gjitha rregullat e drejtshkrimit që
bëhet fjalë jo për një fjalë të vetme, por për katër fjalë sa dhe
rreshta janë shkruar.
104
5- Në Mozaik tregohet fytyra profile e një mashkulli me një
kapele në kokë që ka një majë dhe dy kordhele nga mbrapa.
Përreth figurës së këtij burri gjenden pjata të mbushura me
fruta dhe peshq. Ndërsa shikimi i këtij njeriu është i drejtuar
tek një fjali e shkruar me shkronja të mëdha “A ΠΑR ΚΕ ΑC”
(A PAR KE AC). Logjika e thjeshtë na shpie në mendimin se
bëhet fjalë për diçka që ka lidhje me ushqimin dhe njeriun.
Ndoshta ka të bëjë me fjalën e urtë “HA PAK KE TË HASH”.
Studiuesi grek me origjinë shqiptare Niko Stylos së bashku me
zotin Ilir Mati nuk kanë dyshime se fjalia është në gjuhën
shqipe në kuptimin ,”A PAK KE T’AÇ” (Ha pak, ke të hash).
Pra ata nuk kanë asnjë dyshim që mozaiku i shekullit të VI flet
shqip. Këta dy studiues japin sipas mendimit tim fakte bindëse
dhe të pakundërshtueshme. Ilir Mati kundërshton Tezën e dr.
Moikom Zeqos , dhe pikën e dytë të profesor Llallës që gërmën
e tretë të rrjeshtit të dytë e lexojnë R, ndërsa për Matin është K.
105
Për të vërtetuar këtë teori Ilir Mati mbështetet në një vazo
antike greke ku janë të rafiguruar Patrokli, Akili dhe nëna e tijë
Theti. Pikërisht në gërmën e gjashtë të emrit e Patroklos
gjendet e njëjta gërmë e rrjeshtit të dytë dhe është gërma K.
(shiko fotografinë këtu poshtë)
Një tjetër fakt interesant është ngjashmëria e kapeles që mban
në kokë burri i mozaikut me qeleshen.
106
(shiko fotografinë këtu poshtë)
Tani na takon vetëm ne shqipëtarëve që të bindemi që gjuha jonë ka një histori shumë më të lashtë se sa historia kërkon të na e tregoj. Në këtë mënyrë kërkimet në këtë fushë do të bëhen më me entuziazëm dhe nga një dëshirë e fortë për te kërkuar të vëtetën.
107
Stela e Lemnosit
Nga Elton Varfi
Mbishkrimi është gjetur më 1886 në fshatin e Kaminias të
ishullit Lemnos, nga dy anëtarë të shkollës Arkeologjike
Franceze të Athinës, dhe u botua po atë vit në buletinin e kësaj
shkolle (G. Cousin dhe F. Durrbach, Bas-relief de Lemnos avec
inscriptions. Bull . d. corr. Hellën. 1886, 1).
Që nga kjo datë është shkruar shumë për deshifrimin dhe
gjuhën e këtij mbishkrimi. Studiues të ndryshëm kanë
mendimin që ky është shkrim etrusk.
Stela është gur varri mbi të cilin kanë vizatuar profilin e kokës
të një luftëtari me ushtë. Rreth e qark figurës së luftëtarit si
108
edhe anash pllakës është shkruar me alfabet, të cilin dijetarët e
kanë përcaktuar si të shekullit të VII p. K.
Stela e Lemnosit
Ka disa dhjetëvjeçarë që dijetarët merren me deshifrimin e këtij
shkrimi. Ata i janë afruar epigramit bazuar në gjuhët e lashta si
latinishtja dhe greqishtja e vjetër, por pa ndonjë rezultat bindës.
Në këtë shkrim ne do të marrim në analizë disa studiues që janë
109
përpjekur të deshifrojnë mbishkrimin e stelës së Lemnos me
anë të gjuhës shqipe.
Studiuesi francez Zaharia Majani , në librin e tij “Fundi i
misterit etrusk, Tiranë 1973” shkrimin mbi stelë e lexon në
këtë mënyrë:
1. holaiez naphoth, 2. maras mav, 3. sialXveiz, aviz, 4.
evisth zeronaith, 5. zivai, 6. aker tavarzio, 7.vanalasial
zeronai morinaial.
“Holaiez, nip i Ziazi, ka qënë maru gjatë 39 vjetëve. Gjatë tërë
jetës së tijë pranë Zerona të këtij lokaliteti, ka qënë kryeprift i
tempullit të Zeronës të Mirianës”.
Holaiez thotë autori është emri i heroit. Zerona është
perëndeshë që adhurohej në Lemnos, kurse Miriana është emër
qyteti.
Nermin Vlora Falaschi, në librin e saj “L’etrusco lingua viva,
Roma 1989” shkrimin mbi stelën e Lemnos e lexon kështu (
110
me shkronja të mëdha është transkiptimi i epigramës, kurse në
kllapa korrespondimi në shqip sipar autores):
ZI A ZI (zi a zi), MARAZ (maraz), MAF (maf = vello e
zezë), ZI APKH (zi ape), FEIS A FEIS (fisve a fis), E FIS
TH, H (e fis, th, h), ZER O NAI TH (zer, oh nai,th, zer = me
kap), SI FAI? (si faj?), AKER (acër = gropë) , TAF (taft =
fron), AR (ar), ZI, TH( zi, th), FAMA (fama), PA (pa), ZI
AP (zi u hap), ZER,O (kap është), NAI (për ne), MORI
(mori), NA IP (na hip), HOPAIE (hopthi), ZI MATH H,
TH (zi math, h, th), SI FAI? (si faj?).
Zonja Falaschi në librin e sajë vetëm i rrjeshton fjalët që ka
lexuar mbi stelë, duke vënë për bri fjalët korresponduese
shqipe me përkthimin italisht dhe anglisht pa dhënë shpjegimin
përfundimtar, se me çfarë kuptimi del sipas saj në tërësi
shkrimi.
111
Robert D’Angely në librin e pestë “Sekreti i epitafeve” të
veprës së tijë “Enigma, Tiranë 1998” , mbishkrimin e stelës e
cilëson si mbishkrim pellazg. Ky studiues e lexon kështu
epigramin:
Epigrami i traskiptuar nga studiuesi Robert d’Angely
I
1) O LLAJ QË NJEF ZIT’ E TUA, 2) MARAS MAJ;
3) SIALLI KU QË AVIS 4) VISET E TU: SHËRON AITH
5) SIVA 6) LA MALA SIELL, SHËRON AI MORINASIT
7) AHERE O TAVARAZ.
112
II
1) O LLAUZ (KUR) SI PHOKJA SOLI (U SUL):
SHPËTONTE AITH VISTHIN E TI
2) DHE TË NDERONTE, RRO ME, O HARALI, SIFAJ (rro)
3) EPTE ZI, U ARRATIS PHOKJA, SIVAJ;
4) AVIS, U SUL KY QË, MARAZI IM, AVIS; AH, UMBI
AU.
Në mbishkrimin e parë thotë autori i vdekuri TAVARZI
HARALI nga MYRNIA, qytet i ishullit të Lemnosit,
lavdërohet sepse ka shpëtuar atdheun nga pushtimi i fqinjëve
që banonin né gadishullin e Trakës. Në mbishkrimin e dytë
thuhet se heroi ka shpëtuar atdheun nga pushtimi i foceasve,
ndonëse u vra para se të mbaronte beteja. Dhe gdhëndësi e
njofton të vrarin se fitorja u arrit nga bashkëatdhetarët e tij.
113
Megjithatë fatkeqësia nuk u shmang, sepse armiku i parë, fqinji
i Trakës, arriti përsëri ta fuste atdheun né skllavëri. Kështu
heroit i bëhet thirrje, që të ringjallet, dhe të dalë sërisht për të
shpëtuar atdheun.
Studiuesi Ilir Mati në librin e tijë “Një shqiptar në botën e
etruskëve, Tiranë 2000” e lexon kështu shkrimin mbi stelën e
Lemnos:
HOPIAE : S : NA FOTH SIASI
MARAS : MAF SIAPYFEIS . AVIS E FIST:
SERONAITHSIVAI
VAN APA SIAP : SERON AI MO RINAIP AKER:
TAVARSITH
Fjalët e theksuara me vizë poshtë autorit i ngjajnë me fjalët
shqipe :
114
HOP AI E, NA, ZI, A(ËSHTË), MARAZ, SE RON AI ZIVAI,
TU VAR ZITH.
Kuptimi do të ishte kështu:
Hop ai e zë na thotë zia është zi.
Hidhërim të madh si jap né fis, nga fisi né fis se ron ai zivaj.
Van ? si jap se ron ai megjithëse ri ai pak te varri i zi.
Sipas studiuesit Ilir Mati ky interpretim del më i thjeshtë se
shumë të tjerë të bërë nga studiuesit që ne përmendëm më
sipër.
Megjithatë shkrimi i stelës së Lemnosit ka mbetur ende një
enigmë. Në qoftë se një ditë këtë enigmë do të mund ta
zgjidhim me anë të gjuhës shqipe, atëherë do të kemi edhe
provën e pakundërshteshme që gjuha pellazgo shqipe është
shkruar që në shekullin e VII p. K. dhe mbi të gjitha në një
territor që të gjithë e quajnë grek.
115
Theti, nëna e Akilit pellazg
Nga Elton Varfi
Sapo të lexojnë titullin e këtij artikulli do të jenë plot ata që do
të rrudhin buzët. Sidomos grekërit, sepse për ta çdo gjë që në
lashtësi ishte legjendare ishte me doemos greke. Ishin grekë
heronjtë e luftës së Trojës, edhe pse Homeri asnjëherë nuk e
quan greke ose helene ushtrinë që luftonte kundër Trojës.
Homeri i quan akej. Robert d’Angely etimologjinë e fjalës akej
e gjen në gjuhën shqipe aq i bukur, aq i hijshëm, që u pëlqen të
gjithëve. Një tjetër “grek” i famshëm? Aleksandri i madh. Të
mos çuditet aspak lexuesi kur të lexoj që grekët e sotëm edhe
Aleksandrin e madh e bëjnë grek. Por le të shohim së bashku se
sa ishte grek Aleksandri i madh. Filipi i II-të i Maqedonisë u
martua për here të dytë me Olimbinë (emri i vërtetë ishte
Poliksenë) dhe duke qënë se ishte e bija e mbretit të Mollosëve,
116
ishte pasardhëse e Akilit. Ishte e bija e Neotolemit dhe
Andromakës pra mbesa e Akilit. Kjo formoi edhe pretendimin
e Aleksandrit të madh që e quante veten si Akilin i ri. Sipas
këtyre fakteve nëna e Aleksandrit të madh ishte epiriote d.m.th.
shqipëtare. Tani në qoftë se do ti besojmë Georgiu Fineley (unë
personalisht i besoj) kur shkruan tek “Historia e revolucionit
grek” që Aleksandri i madh kur fliste me gjeneralët e tijë fliste
në gjuhën e nënës, atëherë ne bëjme pyetjen , në ç’farë gjuhe
fliste Leka i madh? Dhe a ishte gjuhë greke? Përse historianët
antikë që kanë shkruar për Filipin e II – të Maqedonisë kanë
thënë që ai ishte barbar domethënë jo grek? Një tjetër fakt i
rëndësishëm. Heroi kombëtar i shqipërisë, i ashtëquajturi
“ushtar i Krishtit” Gjergj Kastrioti u quajt nga turqit
Skëndërbe që do të thotë “princi Aleksandër”. Mos vallë
turqit e quajtën kështu për nder të stërgjyshit të tijë shqiptar
Aleksandrit të madh?
117
Por unë jam i bindur që më shumë se grekët ata që do të
rrudhin buzët do të jenë shqipëtarët. Sepse jemi ne kombi
shqipëtar që vuajmë nga një kompleks inferioriteti i pa
justifikuar ndaj gjithçkaje që ka të bëjë me të shkuarën tonë.
Por kjo është një histori e vjetër dhe ne nuk do ta trajtojmë në
ketë shkrim.
Le të vimë tani tek tema kryesore e shkrimit tonë. Ninfa Theti
ishte më e bukura midis pesëdhjetë ninfave që ishin vajazat e
Nereut dhe Doridës. Poseidoni dhe Zeusi donin që të
martoheshin me këtë ninfë por meqë ishte profetizuar që djali
që do të linde nga Theti do të bëhej më i famshëm se i ati,
atëherë Zeusi urdhëroi Thetin që të martohej me Peleun. Ky i
fundit nuk e pati të lehtë që të merrte nuse Thetin por më në
fund ia arriti qëllimit. Mbas martese Theti kërkoi që të bënte të
pavdekshëm të gjashtë fëmijët e sajë që pati nga martesa me
Peleun duke vënë tupin e tyre në zjarr, por Peleu arriti që të
118
hiqte nga zjarri djalin e fundit që ishte Akili. Edhe pse Peleu
arriti që ta hiqte nga zjarri, Akilit i ishte djegur thembra.
Kështu Peleu i kërkoi ndihmë çentaurit Kiron që ishte mjek që
të shëronte thembrën e Akilit. Le të ndalemi një çast tek emri i
çentaurit. Siç shkruajtëm më lartë ai quhej Kiron dhe ishte
mjek. Mjeku shëron pacientët e tijë. Në shqip kemi fjalën
shëron. Emri i çentaurit Kiron me fjalën shqip shëron ngjajnë
në një mënyrë të habitëshme.
Pra siç thamë mbasi Peleu i kërkoi ndihmë Kironit ky i fundit
zëvëndësoi thembrën e dëmtuar të Akilit me thembrën e
gjigantit Damas i cili kur ishte gjallë asnjë kurrë nuk e kishte
mundur në vrapim. Kjo shpjegon pse Akili ishte i njohur edhe
si vrapues i shkëlqyer.
Në greqisht emri i Akilit shkruhet Aχιλλευς (Achilleus).
Robert d’Angely etimologjinë e këtij emri e shpjegon me anë të
gjuhës shqipe; Aq-i-lehti.
119
Një tjetër legjendë na thotë që Theti zhyti Akilin në lumin
Stirgë dhe jo në zjarr. Ajo mbante të birin nga thembra dhe për
këtë arsye i mbeti e thatë domethënë ishte pika e dobët e tijë.
Mbas luftës së Trojës dhe vdekjes së Akilit, Theti shkoi në
vendi ku ishte takuar për herë të parë me Peleun dhe i kërkoi
atij që të shkonin në thellësi ku aty do të arrinte që ta bënte të
pavdekshëm. Por Peleu e braktisi dhe shkoi në kërkim të djalit
të Akilit, Neotolemit që kishte shkuar në tokën e Mollosëve,
duke humbur për gjithmonë mundësinë për tu bërë i
pavdekshëm. Thetin e gjejmë edhe në disa legjenda të
mëvonëshme. Ndimoi Argonautët me anijen e tyre “Argo”,
ndihmoi Dionisin duke e fshehur në shpellën e sajë nënujore,
ndimoi edhe Teseun që ishte hedhur në det për të gjetur unazën
që vërtetonte që ishte djali i Poseidonit. Në fund ndihmoi edhe
vet Zeusin.
120
Mbasi treguam në mënyrë të shkurtër historinë e ninfës Theti le
të vijmë tek etimologia e emrit të sajë. Në greqisht Thëtis , në
latinisht Thetis , ose Thelis , Thetidis Nga kërkimet që kemi
bëre nuk kemi gjetur asnjë shpjegim për emrin e sajë, po të
përjashojmë shpjegimin që jep Bürkert për emrin e titanes Teti
ose Tetide (greqisht Τηθύς) që është gruaja e Oqeanit dhe
gjyshja Thetit nënës së Akilit. Bürkert thotë që ky emër është
një transformim i akadikes tiamtu o tâmtu që do të thotë det.
Por Bürkert po të njihte gjuhën shqipe nuk do të kishte nevojë
që të shkonte shumë larg për të shpjeguar këtë emër. Fjala
shqipe deti është shumë e ngjashme me emrin e titanes Teti.
Por në qoftë se ky shpjegim shkon mirë për emrin e titanes,
sipas mendimit tonë nuk shkon për emrin e Thetit. Theti ishte
një ninfë, dhe ninfat e kalojnë më të shumtën e kohës nën ujë
domethënë në thellësi. Ne mendojmë se pikërisht emri i ninfës
Theti shjegohet me fjalën shqipe Thellë.
121
Tani grekë e shqipëtarë do të thërrasin që është një skandal, një
budallalëk me brirë, por ne me durim dhe kurajo jemi këtu për
të pritur çdo lloj kritike.
122
Fjalë në mbishkrimet etruske
Nga Ilir Mati
Zemla
Në një pasqyrë etruske kemi të vizatuar një skenë dashurie në
të cilën si personazhe kemi perëndinë Apollon, që është duke
vështruar puthjen e perëndisë etruske të qejfit Fuflun me një
femër të re me emër të shënuar pranë saj: Zemla.
Pyetje: mos fjala Zemla ka mbërritur deri më sot me anë të
shqipes në formën Zemër?
Shënim: Nëse përqasja e fjalës Zemla me Zemër është e
vërtetë, ashtu si edhe shumë fjalë të tjera etruske, mendoj se ato
janë dëshmi të sigurta jo vetëm për raportet që gjuha shqipe që
flasim, ka pasur dikur me kulturën etruske, por edhe të
mbërritjes së këtyre dëshmive në kohët moderne.
123
(në foto pasqyra etruske ku është shkruar fjala zemla)
Tin, Ita
Perëndia më e lartë e etruskëve ishte Tin ose Tinia, të cilën
romakët e quajtën Giove.
Në një vazo të gjetur në Dodonë, e cila ruhet në muzeun e
Luvrit shkruhet: THEOZOTO.
Theo në greqisht është Zot, pra kemi: Zot Zoto.
124
Te Buzuku kemi: Tin Zot.
Te etruskët kemi: Tin, Tinia.
Në etruskologji perëndia Tin mban në dorë tri rrufe, me të
parën lajmëron (bubullin), me të dytën shfaqet (vetëtin) dhe me
të tretën qëllon (shkreptin).
Në fjalët shqip: Vetë-tin, Shkrep-tin, Bubull-in mos vallë
kemi edhe emrin e perëndisë Tin simbol i të cilit ishte rrufeja?
Perëndi tjetër e etruskëve është edhe Ita. Vendin në të cilin kjo
perëndi ka lerë shqipëtarët e thërrasin Tale ose edhe Itale.
Në necropolin e Durrësit është gjetur emri EITALIA, datuar
në shekullin IV – III p.K.
Cutu : Kutu
Në revistën italiane “Atlante”, prill 1984, etruskologët italianë
dhanë lajmin se kishin gjetur dhe zbritur në varrin e familjes
Cutu. Këtë emërtim etruskologët e dhanë sepse në shumë varre
prej guri dhe në urnat e varrit të përgjithshëm gjetën të
125
gdhendur fjalën Cutu. Fjalët e gdhendura në gur, sipas
italianëve, ishin kuptime të zakonëshme të emrave të të
vdekurve (emrin personal, emrin e familjes, emrin e babait dhe
emrin e nënës në rastin e fjalive me katër fjalë). Në bazë të
këtyre shkrimeve në “Atlante”, jepet lajmi se etruskologët
kanë ndërtuar dhe pemën familjare (gjeanologjike), që lidhte të
vdekurit.
Shënimi mbi varr është:
ARNO CAIS CUTU FELUSA
(ARTH KAIS KUTU FELUSA)
Në një tjetër varr është shënuar:
AU CUTU FIPIAL
126
Në këtë rast, sipas studiesve italianë, kemi heqjen e fjalës CAI,
për të mos treguar orgjinën prej shërbëtori që shpreh kjo fjalë,
duke lënë vetëm mbiemrin CUTU të familjes CAI = KAI, në
shqip kuptohet edhe si Qaj.
Sigurisht shqyrtimi më me kujdes i gjithë materialit epigrafik,
mund të dëshmojë nëse CUTU është mbiemri i familjes, ose
është fjala CUTU , fjalë e zakonshme që vendoset në varr me
kuptimin KËTU siç i thonë çamët KUTU.
Haron
Në fjalorin e gjuhës etruske të D’Aversa thuhet:
“Harun, Karon-ni i cili në ikonografinë etruske nuk është ai që
përcjell të vdekurit në botën tjetër, por është dëshmitari dhe
ekzekutuesi i vdekjes”
Në bazë të këtij shpjegimi që japin vetë autorët antikë mund të
themi se:
Harun, Haron mund të jetë Ha Ron,
127
Ron, Rnoj në shqip ka kuptimin Jetoj
Ron, Rnon ka kuptimin Jetë
Ha në shqip ka kuptimin e foljes Ha
Në mitologji kemi edhe Hades, bota e nëndheshme, vendi i të
vdekurve.
Pra del si rastësi interesante:
1- Haron = Ha Ron = Ha Jetë
2- Hades = Havdes = Ha të vdekurit
Fjala RNO mund të na çojë në një A RNO me kuptimin ashtë
jetë. Shkrimi Arno me format e tjera Arnth, Arnthi, Arnthial
haset shumë shpesh në epigrafinë etruske.
128
Varri Golini I
Nga Ilir Mati
Më 1865 në Umbria zbulohen dy varre etruske të pikturuara.
Këto varre njihen me emrin e atij që i zbuloi: Golini. Më
1951shumë të dëmtuara pikturat u vendosën në muzeun
arkeologjik të Firences. Në magazinat e këtij muzeu ndodhet
një kopje me madhësi natyrore e pikturave të varrit Golini I.
Ky varr ka formë katrore me përmasa 5,35 x 5,20m. Sipas
studiuesve italianë, pikturat në varrin Golini I, paraqesin pamje
të një banketi mortor, që kryhet në botën e përtej varrit për nder
të zotave dhe të një banori të ri të sapoardhur. Pikturat ndahen
në tri pjesë. Pjesa e përgatitjes së festës, ku punët duket se i
bëjnë skllevërit, pjesa e personave të shquar për të cilët
shtrohet banketi, dhe pjesa e mbërritjes së të sapoardhurit.
Çdo personazh i pjesës së parë ka të shënuar pranë me ngjyrë të
zezë dy fjalë. Etruskologu Paolino sugjeron “se këto shkrime
129
tregojnë më tepër detyrat ose funksionet e skllevërve, sesa
emrat e tyre të përveçëm”, por pa kuptuar se për çfarë detyre
ose funksioni bëhet fjalë.
Ajo që më bëri përshtypje të madhe, sapo pashë këto vizatime,
ishte skena e parë, aty paraqitet përgatitja e mishit për banketin.
Mbi një tra kasapi duken të varur një ka i therur, një dhi, një
lepur dhe disa shpendë. Pranë tyre vihet re kasapi që me
hanxhar në dorë, ngritur mbi kokë qëllon mbi një trung mishi.
130
Mbi figurën e kasapit është shkruhet: THAR..:KAO.
Tek të dy fjalët mungon ndonjë shkronjë, por edhe kaq sa janë
të bëjnë të kuptosh : THER KAUN (mund të ishte p.sh.
THARNA KAON)
Mbas kasapit është figura e një femre shërbyese, e cila duket se
del nga vendi ku theret mishi. Ajo mban me kujdes në dorën e
majtë një gotë të mbushur, ndërsa në dorën e djathtë mban
diçka tjetër. Pranë kësaj figure është shkruar : THARMA
ML.RUNS, ku në fjalën e dytë mungon shkronja e tretë. Mua
më duket se vajza mban në dorën e majtë tharmin e banketit të
mbledhur në gotë. Ky tharm mund të jetë gjaku i kaut të
therur. Në dorën e djathtë vajza mban shenjën e sakrifices të
bërë, p.sh. mëlçinë e kaut të therur.
Pra : THARMA ML.RUNS mund të ketë kuptimin :
THARMA MBLEDHUN.
131
Më tej dy figura që paraqiten duke punuar dhe rregulluar
tavolinat e banketit dhe pas këtyre vjen një figurë që është duke
i rënë një cyle dyjare. Këta personazhe shoqërohen me shkrime
që unë nuk i kuptoj. Figura e gjashtë sipas radhës (nga kasapi)
është një djalë që po bluan një havan të veçantë. Djali nuk
bluan me të goditur, por duke thërrmuar me të shtypur.
Vizatimi shoqërohet me këtë shënim: PAZU MULUANE.
PAZU MULUANE
132
Mua më duket se këtu kemi formën pa zu bukën, pa zu kosin,
pa zu djathin pra pa zu mbluanë. Po të ishte shkruar paza
muluane do ti shkonte më shumë tipit të havanit që djali po
bluan, pa zhurmë, pa zë. Më tej faqeve të mureve ka edhe
shumë shkrime të tjera në mes të të cilave unë dallova fjalë të
cilat më lanë të kuptoj se në banketin e pikturuar kishte çdo gjë
që duhet: pjestarët e ceremonisë, shërbyes, muzikantë, qënie
mitologjike, një i sapo ardhur i lartë, një lajmëtar madje edhe
qënie të mposhtura të botës së përtejme si KRANKRU, i cili
jep idenë se mund të jetë një kafshë që bren, kruan krenat,
kafkat. Kemi edhe një qënie tjetër mitologjike KURPU , I cili
mund të jetëpersonifikimi i KURPË – s. Të dyja këto qënie
janë nën divan, pra të mposhtura nga banorët e varrit të
përbashkët.
133
Secili prej banorëve të varrit të përbashkët bën lutjen e tij.
Secili I drejtohet të lart – it (larth), i luten t’i fali (felinies,
felth) sepse me fis (me fis) ose me fëmi (me fmi) klajnë (klan)
duke kërkuar shumë falje (felusum). Ceremonia e lutjeve është
e përjetëshme. Ajo është e njëjtë për çdo banor të varrit,
pavarsisht nga koha kur ka mbërritur aty. Ata që e ndërtuan
banesën e përbashkët, zgjodhën pikturimin me temë të
përjetshëme të mureve, sesa pikturimin çdo here të tyre, të
kushtëzuar nga ardhja e një banori të ri.
134
Akili
Nga Mathieu Aref
Emri Eperios, Epeiros, shpjegohet nga shqipja: Epëri do të
thotë “diçka që është sipër, lart, përtej” (Greqisë). Homeri
njihte vetëm emrin Thesproti, emër që zëvëndësoi atë të
Pellazgjisë (Heredoti II 56). Në të vërtetë sipas disa autorëve të
lashtë, Epiri bashkë me Pelasgiotidën ishte Argosi pellazg i
Homerit (Thesalia) dhe Arkadia, një nga zotërimet më të
rëndësishëme të pellazgëve. Pikërisht në Dodonë të
Thesprotisë, këta të fundit zotëronin vendin e shenjtë dhe të
famshëm të tyre kushtuar “Zeusit dodonas dhe pellazg”. Ja
lutja që Akili i drejton Zeusit (Iliada XVI, 236 – 237):
“Zeus mbret dodonas, perëndi e kaherëshme, Pellazge që
mbretëron në Dodonë, në këtë vënd të ashpër të Sellëve,
profetët e tu me këmbë të palara kurrë, të cilët flejnë përdhe!
135
Ti nuk ke refuzuar të mi përmbushësh dëshirat e mia dhe ti
dërrmosh Akenët për të më nderuar”.
Ky paragraf, një nga më të rëndësishmit dhe më të qartët e
poemave homerike (paragraf i kaluar pa u vënë re, apo në
heshtje nga pjesa e madhe e autorëve) është dyfish domethënës.
Para së gjithash Homeri vetvetiu e njihte zanafillën pellazge të
Akilit, të cilin Zeusi perëndi e Pellazgëve e mbron kundër
Akenëve. Pastaj Homeri shpreh qartë zanafillën Pellazge të
fesë, e cila me disa përjashtime do të behet e grekëve. Edhe
emri i vetë Akilit shpjegohet falë shqipes së sotme. Shpjegimi i
emrit epiriot të Akilit shpjegohet me fjalën Aspeitos , fjalë që
rrjedh nga rrënja A’shpeit që do të thotë i shpejti në gjuhën e
Pellazgëve dhe kësisoj në gjuhën shqipe. Grekët e shpjegojnë
emrin e tijë me i papërshkrueshmi i madh (cf Plutarku Pyrrhos
I, 3 – Aristoteli fr 566 R) . Ky interpretim grek nuk përkon
aspak me epitetet e përdorura nga Homeri për të cilësuar
136
Akilin. E njëjta gjë është edhe për një emër tjetër grek të Akilit
Akileus ka kuptimin si pa buzë në greqisht. Ky emër
shpjegohet gjithashtu në shqip Aq i lehtë. Sido që të rrotullohet
problemi, gjuha shqipe është e pagabueshme.
Gjithashtu falë gjuhës shqipe shpjegohet edhe emri Uliksi
(Odhisseus) që do të thotë udhëtari në gjuhën shqipe (Udhësi)
. Si rrjedhojë emrat e dy heronjve më të shquar të poemave
homerike, Akili për Iliadën dhe Uliksi për Odisenë, shpjegohen
falë gjuhës shqipe.
Në dy poemat e Homerit (Iliada dhe Odisea) kam zbuluar 58
citime përsa i takon Akilit, ndër të cilat 18 kanë lidhje me
nocionin e shpejtësisë (Akil i shpejti , Akili me këmbë të lehta,
të palodhura apo të shkathëta), nocioni i hyjnorit gjithsej 11
herë, pastaj 25 përsa i përket fisit të tij (Easidi, Peleidi, bir i
Peleut) dhe më në fund 4 citime për epitete të tjera të
ndryshme. Është e qartë se Easidi është jo vetëm i shpejtë por
137
edhe hyjnor. Kjo vërteton krejt zanafillën e tij pellazge: emri i
tij, feja e tij dhe vendi në hierarkinë e hyjnore ( bir i
perëndeshës Tetis, emri i së cilës, gjithashtu emër pellazg do të
thotë det, oqean). Megjithatë ja ç’farë na thotë Plutarku (jeta e
Pirros 1/3):
“Prej aty [vendi i shenjtë i Dodonës në viset e Molosëve,
mbretëria e birit të tij Neoptoleme] Akili u prit me ndere
hyjnore në Epir , ku ai quhej në gjuhën e vendit, Aspetos”.
Plutarku e dinte mirë se banorët e vendit të Molosëve apo të
Thersprotëve apo kësisoj banorë të Dodonës flisnin një gjuhë
ndryshe nga greqishtja, flisnin gjuhën e vendit na thotë ai.
138
Pirro II
Nga Mathieu Aref
Pirro II (319 – 272 para Krishtit) mbretëroi në Epir nga 295
deri më 272 para Krishtit.
Ky mbret epiriot (me zanafillë thrako-ilire, ashtu si Aleksandri
i Madh) donte të ripërtërinte bëmat e Aleksandrit të Madh. Ai
fillimisht sulmoi romakët, të cilët i mundi në Herakle në vitin
280 para Krishtit dhe në Asculum në vitin 279 para Krishtit.
Fitorja e fundit u arrit me shumë vështirësi dhe është zanafilla e
shprehjes “fitore si e Pirros”. Pas shpartallimit të tij nga
romakët në Benevento Në vitin 275 para Krishtit, ai u sul për
pushtimin e Greqisë. Gjatë një prej ekspeditave të tij ai gjeti
vdekjen, siç na thotë legjenda nga një tullë që i ra mbi kokë.
Shënojmë kalimthi se përkrenarja e famshme kelte me brirë
(cjapi apo dashi) që mbante Pirro II ishte e ngjashme me atë të
139
Aleksandrit të Madh. Të njëjtën përkrenare mbante heroi
kombëtar shqiptar Gjergj Kastrioti i mbiquajtur Skëndërbeu
(1405 – 1468). Kjo emblemë mbretërore u bë edhe emblema e
mbretit Zog I i Shqipërisë (1895 – 1961). Aleksandri i Madh
është cituar shumë herë në Kuran me emërtimin “Aleksandri
me dy brirë (Al Iskandar Z’ul Karnain). Kjo vërteton më së
miri zanafillën e përkrenares me brirë që mbahej nga sovranët,
në veçanti nga ata me zanafillë thako-ilire.
Ja disa shembuj të tjerë që vërtetojnë përkatësinë e epiriotëve
dhe në veçanti të Mollosëve me etninë pellazge. Para së
gjithash dhe së pari, emri Mollosë në shqip do të thotë
malësorë . Në të vërtetë fjala malësor, malësi apo malës
rrjedh nga rrënja parahelene dhe aq më tepër pellazge Mal, e
cila kuptohet mjaft mirë në gjuhën shqipe. Shënojmë se
malësorët me zanafillë thako-ilire ishin shtatlartë (ashtu si në
140
kohët e sotme shqiptarët e veriut) në raport me grekët të cilët
ishin më trupvegjël.
Më tej dhe së dyti, emri Pirro (Pirrohs) që do të thotë burri
në gjuhën shqipe, rrjeth nga pellazgo-shqipja burrë, që do të
thotë trim i mirë dhe burrë kreshnik. Nëse fjalës burrë i
shtohet prapashtesa greke os kjo na jep burros (burrë-os) e
shëndruar nga grekët në Pirrohs. A nuk është kjo një nga
cilësitë e Akilit? Për ti mbushur me lavdi elitat, fisnikëria apo
njërëzit e shquar të Epirit, shpesh ata i quanin fëmijët e tyre
Pirrohs apo Neoptoleme. Së fundmi siç kemi vërejtur më
sipër, një nga mbretërit e fundit të Epirit quhej Pirro II.
Luftëtarët e këtij të fundit e quanin atë Shqiponjë. Si rrjedhojë
ata do të bëhen fëmijët e shqiponjës. Qysh nga kjo epokë
shqiptarët vazhdojnë të quhen bijtë e shqipes, d.m.th. në
gjuhën e tyre Shqiptar. Sot janë të huajt që i quajnë ata
Albanias, Albanian, Albani, Albanese.
141
Ja disa shembuj kuptimplotë ( listë jo e plotë ) e disa futjeve të panevojshme dhe jo të përshtatshme në fjalorin shqip
Nga Mathieu Aref
arrestoj; arrestim
Ndërkohë që në gjuhën shqipe ekziston fjala
shqip “kap” që duket se është endur nëpër
Europë sepse ne e gjejmë në latinisht ( capere),
në anglisht ( keep) ose në frëngjisht (
capturer)…
marshim, marshoj, marshon
Nuk kuptoj përse është krijuar ky neologjizëm
ndërkohë që gjuha shqipe ka fjalët e saj “ ecje,
eci, ecim, ecën”. Mund të përdorej, në fund të
142
fundit, kjo fjalë për të emëruer në lëmin
muzikor, një marsh ushtarak ( “ marshim
ushtarak”) shprehje e shpikur nga të huajt.
sukses
Gjithashtu shqipja zotëron shumë fjalë ndër të
cilat “mbarëvajtje, mbarësi, mbrodhësi, ose
arritje”.
audience
Shqipja ka gjithashtu fjalët: vëmendje, pritje,
mbledhje…
aplikim, aplikacion
Fjalë të shumta në shqip: vendosje, vënie,
zbatim, përdorim.
143
tendencë
Shqipja ka fjalën e saj: prirje.
procedim
Edhe për këtë shqipja është e pasur: mënyrë
veprimi, sjellje, mënyrë e sjelljes
protestoj
Në shqip ekziston një fjale në përdorim të
perditshëm: kundërshtoj
abuzim
Gjithashtu shqipes nuk i mungojnë fjalët:
shpërdorim, teprim, tepri,
egzistoj
144
Edhe për këtë, për një fjalë parësore dhe kaq të
rëndësishme shkohet dhe kërkohet në një gjuhë
romane relativisht të vonë “ frëngjisht”!
ndërkohë që gjuha shqipe zotëron një nga fjalët
më zanafillore dhe më të lashtat: jetoj në
kuptimin që egzistoj dhe në rastet pavetore ka
sëbashku me kuptimin “ vazhdon, vazhdon
ende” ( ose hala) ose dhe jam gjallë.
injorant
Shqipja zotëron “i pa ditur, i paditun, nuk di
gjë, ose nuk di gja “.
indipendence
Ekziston një fjalë shqipe e shkëlqyer : pavarësi,
mëvetësi.
145
inteligjent
Edhe për këtë fjalë kaq të rëndesishme gjendet
mënyra për të përdorur një fjalë të huaj
nderkohë që gjuha shqipe ka shumë sinonime: i
zgjuar, i mençëm, i ditur…
civilizua,civilizuar
Në shqip ekziston një fjalë e lashtë “ qytetërua,
qytetëruar” ( që rrjedh nga qytet), fjalë e
trashëguar nga latinët ( nëpërmjet Etruskëve)
nën formën e civica (qytet), e cila ka krijuar
fjalën italisht citta (qytet) dhe atë franceze citè
(qytet). Është kulmi që shqiptarët përdorin një
fjlë të të parëve të tyre të shtrembëruar nga
latinishja dhe të riformuar nga frëngjishtja.
146
plazh
Edhe për këtë, për tu bërë modernë apo për të
folur si njerëz të qytetëruar, në këtë rast si
francezë, është perdorur fjala plazh ndërkohë që
ekzistojnë fjalë tepër të vjetra: “ ranishtë”, e cila
rrjedh nga fjala “ranë” (dialekti geg) dhe “rërë”
(dialekti toske) si dhe “buzë deti; por dhe më të
vjetra që kanë kuptimin e njëjtësi “ ranë” dhe
“kum, e cila është zanafilla e emrave “cumes,
cumae”, qytet bregdetar i Italisë jugore (
Kampania, provincë etruske në këtë periudhë)
dhe ishte qyteti i parë i marrë etruskëve dhe i
pushtuar nga Helenët e parë që mbërritën në
Itali
147
Thot / Hermes Trismegisti
Nga Mathieu Aref
Folja “them”, në shqip do të thotë edhe tregoj, mendoj, gjykoj.
“Thotë” pra nënkupton ai që tregon, mendon, gjykon.Nëse i
studiojmë më nga afër atributet e perëndisë egjiptiane Thot,
vërejmë një ngjashmëri turbulluese me fjalën shqipe “thotë”.
Në të vërtetë perëndia Thot ishte perëndia e dijenisë dhe e të
shkruajturit. Ajo paraqitej me një kokë të Ibis-it dhe shpesh
shoqërohej nga Anubis (perëndia me kokë çakalli që dërgonte
të vdekurit në botën tjetër). Të dy përpara Osiris-it duhet të
shyrtonin drejtësinë përpara peshores (peshimi i zemrës së të
vdekurit, të cilit sapo vdiste, kopja e tij krahasohej përpara
Osirisit që ndihmphej nga dyzet e dy gjykatës). Thot në epokën
greko-romake krahasohej me Hermesin Trismegisti (Mërkuri i
148
Romakëve). Çuditërisht kjo perëndia e fundit, në mitologjinë e
ashtuquajtur greke, shpiegohet falë gjuhës shqipe ( shiko këtë
emër te “përputhje gjuhësore”). Me pak fjalë Hermes
shpjegohet nga “Err mes”, në dialektin geg të Shqipërisë së
Veriut, që do të thotë “ Unë vras terrin” apo ai që vret ose
sfidon terrin. Një nga funksionet zanafillore përpara mbërritjes
së Grekëve ishe ai i drejtuesit të shpirti të të vdekurve drejt
banesës së fundit të tyre, d.m.th. “ bota e përtejme” (terri).
Fjala “ Trismegiste” shpiegohet gjithashtu falë gjuhës shqipe.
Kjo fjalë, të cilën Grekët e shpjegojnë “ nga ana fonetike”
nëpërmjet “tri herë më i madh”, shpesh shoqërohej me
Hermesin. Gjiithsesi legjenda tregon se Hermesi e krijoi “lirën”
falë zhguallit të breshkës, të cilën e përdorin si kuti rezonance
dhe zorrët si tela e saj. Pellazgët e asaj kohe e cilësonin atë me
“ Err mys- Kris me gishta” d.m.th. “ermesi që i bie me gishtat e
tij”. Ky instrument, si pasojë e një këmbimi u bë “lira” e
149
Apollonit. Kjo është kuptimplotë! Përsa i takon perëndisë
egjyptiane Thot të përdorur në titullin e librit “Thotë fliste
shqip” të Xhuzepe Katapanos ( botuar në Romë në vitin 1984)
dhe analiza që ai bënë në onomatikën pellazgo-shqip
150
Muzeu arkeologjik i Viterbos
Nga Nermin Vlora Falaschi
Edhe muzeu arkeologjik i Viterbos është i pasur me reperte me
vlera të mbëdha, dhe me mesazhe epigrafike me përmbajtje
filozofike të konsiderueshme.
Në hyrje, në murin e djathtë duket një sarkofag shumë
origjinal, me një figurë njeriu të shtrirë mbi kapak. Në
korrespondencë ku gjenden këmbët, vërejmë një mbishkrim të
shkurtër:
Ky epigraf shumë konçiz, kërkon një shpjegim të thellë, sepse
mbyll në vetvete një koncept të rëndësishëm: CAE-I mund të
ketë kuptimin “Kij mëshirë për të o Zot”
151
Në të vërtetë CAE në gjuhën shqipe do të thotë thjesht qaje ,
por kuptimi më i thellë është shumë më i rëndësishëm. Jo lot
dhe vajtim i kërkojnë Zotit, por dhëmshuri, mëshirë, mirësi.
Këtë e kuptojmë nga I–ja e vetmuar që ndjek fjalën CAE, dhe
do të thotë Zot.
Në Komedinë Hyjnore (Parajsa, XXVI, 133 – 134) Dante na
konfirmon mendimin tonë.
Pria ch’io scendessi all’infernale ambascia,
“I” s’appellava in terra il Sommo Bene…
Që do të thotë “përpara që unë të bëja këtë udhëtim, Zoti quhej
I”.
Jacopo della Lana një letrar bolonjez i shekullit të XIV, ishte i
pari që komentoi Komedinë Hyjnore, shkruan;
152
…çoè in soa vita Deo s’appellava “I”. Il primo nome per lo
quale Adamo nominò Iddio fu “I”.
Domethënë, “Zoti quhej I. Emri i parë që Adami përdori për të
quajtur Zotin ishte I”
Është interesante që në gjuhën turke, dhe si në atë japonese e
koreane, dhe ndoshta në të tjera gjuhë orientale I do të thotë e
mirë.
Në gjuhën turke i adam përkthehet njëri i mirë.
Prandaj është mirë që të kërkojmë që të analizojmë epigrafet
duke inkuadruar kuptimin që i jepnin fjalëve në epokën që janë
përdorur, dhe të evitojmë të ndalemi në kuptimin që ne i japin
sot, ose më keq akoma të bëjmë gabime siç është bërë me këtë
mbishkrim duke i dhënë kuptimin e emrit të përveçëm romak
“Caius”.
153
Varret “Vend-Kahrun” të Tarquinisë Nga Nermin Vlora Falaschi
Në Tarkuini midis gjelbërimit të livadheve dhe kodrave që
bëhen edhe më shumë sugjestive nga pemët e ullinjve shekullor
dhe luleve shumë ngjyrëshe, gjenden shumë varre etruske.
Thuhet “i heshtur si një varr”. Por ato varre “flasin” shumë ,
dhe jo vetëm aty ku mendimi është i fiksuar me një koment
epigrafik, por edhe në ato varre ku një emblemë zëvendëson
fjalët. Një lule, një vizatim gjeometrik, një qiell me yje, një
kafshë, shprehin një simbol që prezanton idenë dhe stimulon
mendimin.
Një nga varret më interesante të Tarkuinisë, për sa i përket
paleografisë së pasur të sajë, por edhe për një bashkësi
emblemash floreale , është varri VANTH (në shqip vend quhet
atdheu).
154
Për të filluar, lexojmë dhe përpiqemi të interpretojmë këtë
mbishkrim interesant:
Pellazgo-Ertusk Shqip
FEL Fal
ANI Ana
NAS Nash (neve)
FE Me fe
LUS Lus
CLAN Klaneve (familjarëve)
AI Ai
155
I AFRS I afërt
IU RU Iu ru (u ruajt)
XXII 22? (vjeç?)
Dy karakteristika dallojnë këtë përkushtim të dashurit të tyre të
vdekur.
(ME) RU në gjuhën shqipe do të thotë për të ruajtur. RUNE
janë gjëra të “ruajtura mirë” , dhe është e ditur që rune janë
mbishkrime të gdhendura në dru kryesisht në Gjermani,
Norvegji, Islandë, Suedi, Skoci, Danimark, Rumani, Bosnje
dhe vende të tjera me karaktere të ngjashme me ato të
Etruskëve. Pak kopje kanë mbetur për shkas të prishjes së
drurit si material. Për rune ka shkruar edhe historiani romak
Publio Cornelio Tacito në veprën e tijë “Germania”.
Një tipar i veçantë i këtij varri të jashtzakonshëm është se
pranë perëndeshës me krahë Vend (VANTH) e cila kishte një
156
rëndësi të madhe tek etruskët për misionin e sajë si shoqëruese
e të vdekurve që meritonin parajsën e heronjve, gjejmë edhe
perëndinë me krah Kahrun (KHARUN) Që shpjegohet kah = i
drejtuar nga, run = ruan, që do të thotë, i drejtuar drejt
pafundësisë, përjetësisë.
Gjithashtu në varrin Vend-Kahrun, përballë hyrjes ka një
mbishkrim përmbi mur zbukuruar me një zbukurim të dyfishtë,
ku dafina ndërthuret me një shirit të kuqe të errët: bashkësia e
kësaj pikture materializohet në numrin 8 horizontal. Në fillim
8-ta është i madh, pastaj shkon duke u zvogëluar për të
përfunduar me një degë që shkon lart. Siç dihet, numri 8 ka
qënë gjithmonë simboli i infinitit, dhe kjo pikturë mund të
simbolizojë rrugën që i vdekuri duhet që të ndjekë, për arritur
nga “infinite” të vegjël e deri në fundin e Gjithë Universit.
157
Pelasgo-Etrusco Albanese
ANI Ana
NAS Nash (neve)
ARNO Arno
CE që
LUS Lus
THANKHEI Thanje
(gojore)
LUS Lus
ATI Ati
158
A â (që ka)
LA La (lënë)
FILS Fisin
XXXIX 39? (vjeç?)
Në këtë mbishkrim fjala ARNO meriton një analizë të veçantë.
Në të shkuarën ARNO do të thoshte KRIJUES dhe ndoshta për
këtë arsye i ka dhënë emrin lumit rreth të cilit janë krijuar
qytetërime të mbëdhaja siç është Firence. ARNO në gjuhën
shqipe ka humbur kuptimin fillestar të saj dhe sot do të thotë
thjesht restauroj.
159
Disa hyjni e hyjnesha te Olimpit
Nga Robert d’Angely
Zeusi:
Në shkallen e pare te hyjnive pellazget vinin Zeusin, te cilin
latinet e quanin Jupiter. per ta shpjeguar etimologjine e termit
Ζευς (Zeus) do te kujtojme se te lashtet e cilesonin hyjnine
“bubullues”, sepse midis te tjerash ai ishte perendia e gjemimit.
Kuptimi bubullues jepet plotesisht nga pellazgjishtja : Zë – ës,
ne greqishten φωνεις (phōneis) dhe qe ka epersine se i
pergjigjet plotesisht Ζευς = Zëës. Pra nuk ka asnje dyshim qe:
Ζευς (Zeus) eshte nje shtremberim i vogel ose me mire nje
evoluim i pellazgjishtes : Zëës : gjemues.
Per shpjegimin e termit latin : Jupiter ai po ashtu jepet nga
gjuha e pellazgeve , tirreneve ose etruskeve. Jupiteri do te
thoshte ati yne: ju(ni) piter, ashtu si Junon shenohet nga:
160
ju(na)nân: nana jone ashtu si Іονι – ον Πελαγος (Ioni – on
pelagos) ka kuptimin e famshem: mare nostrum = deti yne latin
i cili ne te vertete eshte pellazg ose etrusk, sepse keta te fundit
e kane quajtur deti jone = mare nostrum = deti yne = ιονιον
πελαγος (ionion pelagos). Se fundi Іω – ες (Io – es) qe do te
thote jonet = tanet.
Kulti i Zeusit ose i Jupiterit, qe nga solemniteti ia kalonte kultit
te çdo perendie tjeter, ishte i perhapur ne te gjithe Azine e
vogel, ne Greqi, Itali dhe ne gjithe shtrirjen e pafund te botes
pellazge. I kushtohej dushku . Atribute te tije ishin skeptri,
shqiponja dhe rrufeja.
Demetra ose Ceres:
Demetra eshte nje nga hyjneshat me te medha te Olimpit. Emri
i saje (ne dorishten ∆αµατηρ (Damatēr) , sipas nje etimologjie
qe atehere shume te lashte, vjen jo nga greqishtja γη (gē) =
161
toke por nga pellazgjishtja dhe = δη (dē) = δα (da) = tokë ;
dhe po ashtu motër = mater = µητηρ (mētēr) = nënë. Kuptimi
qe i jepnin pellazget e lashte fjales motër nuk eshte aspak ai i
nënës por pikerish ai qe i japin ende sot shqipetaret myslimane
bektashij te Shqiperise se Jugut, kryesisht te Permetit, kur i
drejtohen me respektin me te madh, çdo femre, jo doemos te re
por edhe jo fare plake. Pak a shume i pergjigjet – por ne rastin
tone mungon ideja e memesise – fjales frange: ma soeur kur u
drejtohemi fetareve. Kjo ide e veçante, qe ne ia atribuojme
fjales soeur ne rastin e cituar me siper, na shpjegon evoluimin
qe ka pesuar kuptimi i fjales motër ne shqipen, e cila nga
kuptimi nënë qe kishte ashtu si µητηρ (mētēr) dhe mater ka
ndryshuar ne ate te soeur. Ne te dy rastet ne fjale evoluimi ka
qene pra i kundert.
Fakti qe Demetra e kishte prejardhjen e kultit te vet nga
popullesite primitive te Thesalise, shume kohe perpara se te
162
behej shperngulja e fiseve greke ne Greqi, tregon se ky kult
shkon prapa te besimet natyraliste te pellazgeve te lashte.
Natyra e dukshme pellazge e ketij kulti provohet nga legjenda e
Lykosit i biri i mbretit Pandion te Athines, qe emigroi ne
vendin e trameleve, te cileve u dha emrin Likias pasi kishte
hedhur qe me pare ne Meseni nje shkelqim te ri mbi misteret e
Andanise.
Apolloni ose Febusi :
Forma me e lashte e emrit Apollon eshte forma pellazge
Aπελλων (Apellōn), prej nga rrjedhin Aπολουν (Apoloun) dhe
Aπλων (Aplōn) po ashtu pellazge. Formes se prejardhur te pare
Aπλουν (Aploun) i afrohet emri etrusk : Aplu ose Apulu dhe
forma Aπελλων (Apellōn), eshte me e afert e formes oske
Apellun me gjithe emrat e vjeter greke : Aπελλας (Apellas),
Aπελλης (Appellēs), Aπελλις (Apellis), Aπελλικος
(Apellikos) etj. Duke u mbeshtetur ne format etruske Aplu dhe
163
Apulu e ne oskishten Apellun ne muntemi nga ana jone qe me
ndimen e shqipeste japim etimologi shume te pranueshme , se
ato te dhena nga Platoni ne Kratilin e tij e deri te të dhenat e
ndryshme te shumta te dijetareve te sotem, qe duket se nuk
kane bashkuar gjithe mendimet e paaneshme. Etimologjite qe
ne propozojme, pra mbi bazen a Aplu, Apulu, Apellun dhe
Aπελλων (Apellōn), kane kuptimin : që bën të lindë ylli , pa
dyshim qe eshte fjala per yllin e mirefillte, Diellin; që bën të
agojë ylli, ose me mire akoma; ap udhën = që hap rrugën ose
dielli paraardhës. Per kete arsye pa dyshim greket e shenonin
Delosin ku ishte tempulli më me emer i Apollonit si “ishulli i
diellit lindës”. Fakti qe ishte hyjnia Diell, hyjnia i drites, i
sillte atij ne fakt kete cilesi si Paraardhes ose Προδροµος
(Prodromos), sepse ne te vertete dhe praktikishte ai qe sjell
driten dhe me më shume arsye, ai qe e krijon vete eshte
“ndriçon” , ai qe u hap rrugen, gjithe te tjereve, ne te gjitha
164
degezimet e veprimtarise njerezore, artet, letrat, muzika etj. Qe
ketej fare mire mund te paraqitet hipoteza se Apullen per
Apudhën do te thote etimologjikisht pikerisht: udhëndriçues:
ai që hap rrugën, paraardhesi, bartes i drites. Per me teper a
nuk paraqitet ai duke drejtuar nje koçi katershe, me rreze drite
mbi koke dhe me Auroren perpara, bijen e tij?
165
διοι Πελασγοι = Pellazgët e ditur
Nga Robert d’Angely
Gjatë periudhës midis fundosjes së Atlantidës dhe epokës së
Ekspeditës I të pellazgeve ose ARG-ëve drejt Indisë, përveç
kontaktit me atlantët që mbetën përfundimisht në Europë, ata
patën kontakte të ndryshme që u bënë si pasojë e shpërguljeve
të shumta të popullësive, që u përkisnin grupeve pak a shumë
të rëndësishme të po asaj race pellazgjike, të bardhë. Këto
kontakte sollën edhe një herë që të njëtrajtësohet gjuha
pellazge e folur dhe ndoshta e shkruar në atë kohë. Ne madje
jemi të sigurtë që në sajë të famës botërore që pellazgët ose
ARG-ët duhej të kishin fituar nga fitoret e tyre mbi Atlantët,
ata patën mundësinë të përhapnin me urtësinë e tyre
“legjendare” , përdorimin e gjuhës së tyre në dialektin që ata
vetë flisnin në qendër të Greqisë, kryesishtë në Athinë dhe në
Itali. Ne e nënvizuam mbiemrin tonë legjendar i cili cilëson
166
emrin urtësi , për të vënë në dukje rastin që na jep që të ndreqet
një gabim tjetër mijravjeçar, konkretisht ai që vazhdimisht e
përkthen fjalën: διοι (dioi), që cilëson Πελάσγοι (Pelasgoi) si
“hyjnore” sikur kjo διοι (dioi) të kishte ndonjë lidhje çfarëdo
me mbiemrin θειος (theios) , i cili vetë vjen prej emrit θεος
(theos) që do të thotë “Perëndi” dhe prej nga vjen mbiemri
θειος (theios) i cili përgjigjet “hyjnor”. Në fakt fjala διοι
(dioi) që është ngatërruar nga padija në këtë mënyrë, nuk është
gje tjeter veçse mbiemri prejfoljor i shqipes ose i pellazgjishtes
: di-ës , që vjen nga folja di , me kuptimin: kam dije. ∆ιος
(dios): atëhere është e njëjta fjalë me pellasgjishten di-ës që
do të thotë, i ditur, ai që di ; dhe përkthimi i vërtetë i: διοι
Πελάσγοι (dioi pelasgoi) si rrjedhim do të ishte : “Pellazgët e
ditur” ose “Pellazgët e urtë”, dhe jo “Pellazgët hyjnore” ,
siç e kanë përkthyer gjithnjë gabimisht ose nga padituria.
167
Para nisjes së ekspeditës drejt Indise termi Pelarg ose Piellarg,
që shënonte gjithë popullesitë e racës së bardhë është
thjeshtësuar , duke hequr gjymtyrën e parë Pel ose Piell që do
të thotë “lind” dhe ruajti vetëm gjymtyrën e dytë , që është
ARG ose në greqishten ΑΡΓ (arg) dhe që ka kuptimin “i
bardhë”. Ky term i dytë , i cili ka patur fat të madh , nëse
mund të shprehemi kështu, dhe është në origjinë të fjalës
mesopotamase: ARYA dhe të fjalës greke: ΑΡΓΕΙΟΣ
(argeios) mjaft të shpeshtë në këtë gjuhë të fundit, ky term pra
zuri vendin e fjalës: ΠΕΛΑΡΓΟΣ (pelargos) ose ΠΕΛΑΣΓΟΣ
(pelasgos), megjithatë pa arritur që ta zhdukë tërësisht. Sido që
të jetë, ajo që duhet shmangur , siç e kemi vënë re tashmë,
është ngatërrimi me termin grek: ΑΡΓΕІΟΣ (argeios) , i cili
shkruhet saktësisht në të njëjtën mënyrë , por që e ka theksin në
rrokjen para parafundores, dhe që do të thotë “banor ose
qytetar i qytetit të Argosit”
168
Etimologjia e saktë e YTI dhe βαρβαρ – ος (barbar– os)
Nga Robert d’Angely
Fjala që ka më shumë rëndësi për pikëpamjen tonë nga Odisea
, është emri që Uliksi i dha Polifemit, që u përdor për të thirrur
atë, pra : ουτις (outis) . Që në vështrimin e parë, ne e kemi parë
se ashtu siç ështe shkruar ουτις (outis) , ose siç kanë dashur ta
shkruajnë më vonë, nuk ështe një fjale greke, sepse do të duhej
të ishte : ουδεις (oudeis) që mund të kishte kuptimin
“askushi” . Ου τις (ou tis) që gjithashtu do të thote “askush”
shkruhet në dy fjalë te veçanta siç e gjejme kudo tek Iliada dhe
Odisea. Ουτις (outis) nuk ka qënë konsideruar si një fjalë që
shënon askushin për më tepër si transkriptim i YTI : yti
pellazgjike. Nëse në fillim kjo YTI = yti shqipëtohej në
mënyrë te përshtateshme, sipas pellazgjishtes dhe kuptohej fare
mirë nga i gjithë auditori, shumë më vonë kur në epokën e
169
Pisistratit rapsodite u përkthyen në greqisht, YTI nuk u
përkthye por thjesht u transkriptua me ουτι (outi). Në fillimet e
transkriptimit te kësaj fjale në greqishten megjithate
shqiptohej me saktesi: YTI dhe auditori vijonte
automatikisht t’i jepte domethënien e vërtete: YTI. Por më
vonë kur tekstet krahasuese pellazge nisën te bëheshin gjithnjë
e më te rradha dhe përfunduan më pas duke u zhdukur fare, u
harrua shqipëtimi i vërtete dhe humbi gjithashtu kuptimi i
sakte: ουτις (outis) që nuk ishte përkthyer dhe i dhanë
kuptimin Askushi.
Kjo YTI pellazge, shumë e përdorur edhe sot, pikërisht po me
ate kuptim që e ka përdorur Odisea, pa dyshim i bëri t’ua
mbathnin te gjithë ciklopët njëri pas tjetrit, që vinin para
shpellës së Polifemit për ndihmë, për arsyen e thjështë se në
pellazgjishten ose shqipen YTI gjithnjë do te thote: yti (yt+i)
dhe jepet si përgjigje për pyetje te tilla si:
170
Kush ta qit synë i pari ? YTI
Kush te shtyn i pari te biesh në rripë ? YTI
Kush ta ben te ligën më te madhe ? YTI
Kush te vjedh më mirë ? YTI
etj., etj.
YTI ështe kudo me kuptimin: farefisi yt më i afërt, miku,
shërbëtori, i punësuari ose çdo përson që ështe i lidhur ose
pranë jush dhe që përgjigjet ose i përgjigjet pyetjes që i bëhet.
Për te shpjeguar rastin e ciklopëve që iu drejtuan Polifemit
gjërat do te kenë ndodhur kështu:
- Ciklopi i parë, pa dyshim ai më afër ka rendur tek ai dhe e
ka pyetur: cili bari të ka goditur? – Sapo Polifemi i është
përgjigjur yti, tjetri pa pritur fjalët e tjera është kthyer për te
171
të vetët dhe është ndalur për të shmangur ngaterresa të
tjera, sidomos me ciclopët e tjerë.
- Ciklopi i parë është nisur te të vetet dhe atehere menjëhere
ka rendur ciklopi i dytë dhe dialogu ka filluar pak a shumë:
Cili bari të ka goditur? ose cili të ka plagosur? Polifemi
përsëri i është përgjigjur: yti . Edhe ky ciklop i dytë po
njësoj për të shmangur çdo diskutim me ciklopët e tjerë
është kthyer po me aq shpejtësi dhe ka ndalur te të vetët.
E po kështu i treti, i katërti, i pesti dhe gjithë ciklopët e tjerë,
deri tek i fundit; për shkak të kësaj fjale magjike ;Yti ose me
kuptimin pellazg që Uliksi e ka vënë në gojën e Polifemit, ata
të gjithë ua mbathën pa kërkuar shpjegime, duke besuar se
kështu nuk do të ngatërroheshin në një histori, që e kishte
shkaktuar bariu i tyre me Polifemin.
Duke i dhënë ουτις (outis) jo më kuptimin grek askushi që nuk
mund të kishte nga vetë forma por kuptimin pellazg yti që i
172
përshtatet shumë më mirë, gjithë vargjet greke përkatese bien
vetvetiu sepse duket që jane futur duke përdorur dhunë dhe nuk
përbejnë një trup me tekstin që e rëndojnë…
Një fjalë tjetër, e cila provon se gjuha pellazge ka qënë gjuhë e
vatres për gjithe antikitetin dhe që me këtë ciliesi jo vetëm ka
ndikuar mbi greqishten, por i ka shërbyer për t’i dhënë ose
siguruar lëndë, është fjala: βαρβαρ – ος (barbar – os) . Grekët
në lashtësi duke respektuar kuptimin etimologjik të kësaj fjale
nuk e përdornin përveçse kur dëshironin të cilësonin një gjuhë
tjetër të ndryshme nga greqishtja, dhe asnjëhere kur flisnin për
racën, kombin , për qytetërimin , ose për një temë tjetër
analoge. Vetëm më vonë dhe sidomos nga latinët fjala: barbari
u përdor për të cilësuar popujt e paqytetëruar dhe në veçanti ata
që pushtuan perandorinë deri në shkatërrimin e sajë
përfundimtar, dhe pastaj i mbeti ky kuptim. Sa për grekët që e
huazuan këtë fjalë nga gjuha pellazge, i dhanë kuptimin që
173
kishte në këtë gjuhe, domethëne : që flet belbër ; ose që flet si
femijë në menyrë të pashkoqitur. Në fakt duke u mbështëtur
mbi gjuhën pellazgjike aktuale, domethëne shqipen , mund të
jepen dy shpjegime etimologjike të përsosura kësaj fjale: i pari
është ideja ose domethënia e llafazanërise, të flasesh mbarë e
mbrapsht ose të flasësh vazhdimisht që jepen në shqip: flet
bërbër, si byth e turtullit; dhe shpjegimi i dyte është të
shtrembërosh kuptimin e fjalëve ose t’i hash rrokjet, duke i
shqiptuar ndryshe nga mënyra e drejtë e përgjithshme, si për
shembull thuthuqi, që jepet shqip flet belbër si foshnjat
domethëne belbëzon. Në të dyja rastet, si flet bërbër si flet
belbër gjuha shtrembërohet aq shumë sa bëhet e
pakuptueshme edhe për një shqipëtar. Kjo ka qënë e njëjta gjë
me grekët e lashtë, të cilët flisnin të gjithë gjuhën pellazge, si
ata që e flasin ende sot shqipen, kur ne mardhëniet me të huajt,
krijuan gjuhën greke, liturgjike, diplomatike, zyrëtare dhe
174
ndërkombëtare (për tu marrë vesh me jo pellazgët) nga fjala e
tyre bër bër onomatope, po ashtu si në shqipen e sotme bërbër
ose belbër krijuan fjalën: βαρβαρ – ος (barbar – os). Dhe ky
cilësor u përdor nga të lashtët si për ata që flisnin një gjuhë të
ndryshme nga grekët dhe që ishin si rrjedhim të huaj, edhe për
ata që ishin helen , por që shqipëtonin keq gjuhën greke, duke
shtrembëruar dhe duke bërë të pakuptueshme, apo e flisnin
shpejt dhe me gabime, duke e bërë njësoj të pakuptueshme…
Përfundimisht cilësori βαρβαρος (barbaros) përdorej nga
helenët vetëm për menyrën për të folur dhe aspak për racen e
dikujt; gjë që i bënte pellazgët – me përjashtim të atyre që e
dinin e flisnin dhe e shkruanin greqishten – të konsideroheshin
si barbarë, po ashtu si të huajt për racën pellazge, me
përjashtim të atyre që dinin mirë greqishten dhe njësoj
konsideroheshin se ishin helen. Për të saktësuar kuptimin që
mori më pas fjala βαρβαρος (barbaros) do të citojmë këtu një
175
farë aksiome që ata të cilët quheshin helen e kanë krijuar për
t’u shërbyer si kriter i lehtë që të dallonin helenët dhe jo
helenët: Πασ µη Ελλην βαρβαρος (pas mē Ellēn barbaros)
domethëne Ti jo helen (je) barbar, thoshin ata; duke e përdorur
këtë frazë si bazë për një silogjizëm, Demosteni ka thenë, po e
citojmë: çdo jo helen është barbar; tani, Filipi babai i
Aleksandrit të madh nuk është helen (atëhere mund të
pyesim, përse helenet e sotëm predendojnë për Filipin,
Aleksandrin, maqedonasit, epiriotet etj se jane helenë?),
ateherë Filipi është barbar . Për ta përforcuar këtë silogjizëm
mund të vërehet se helenët i trajtonin helenët e tjerë si barbarë
vetëm e vetëm sepse nuk kuptonin dallimet dialektore të
greqishtes që flisnin.
176
δουριος ιππ – ος (dourios ipp – os) = Hipje druri, Oδυσσεια (Odusseia) = Udhe s’shêu
Nga Robert d’Angely
Dihet se gjuhet njerrokeshe jane me te lashta se gjuhet e
zhvilluara, domethene ato kane po ato rrenje, por me te
zgjatura. Keshtu sipas kesaj menyre arsyetimi, cila eshte me e
lashte: kjaj, klaj apo κλαι – ω (klai – ō) qe do te thote une
qaj? Hepem apo εποµ – αι (epom – ai) qe do te thote:
perkulem, ndjek dike apo eci ne drejtim te tije : jam apo
ειµι (eimi) = une jam (e tashme deftore, veta e pare e foljes
me qene), kam apo εχω (echō) = une kam, miel apo µελγ– ω
(melg-ō) qe do te thote miel, bretkues apo βατρα – χος (batra
– chos) = bretkose, dru apo δρυ– ς (dru - s) dru dhe pyll, nje
trup apo αν – θρωπ – ος (an – thrōp – os) qe do te thote: nje
177
trup, nje individ: der- ë apo θυρ – α (thur – a) = porte:
dhalle apo γαλα (gala) qe do te thote qumesht etj., etj.
Cia eshte me e lashte ιππ – ος (ipp – os) ne greqisht per kalin
ose hipjen ne kale apo hip = shaloj ne shqip? Dhe perse jo
ξυλιν – ος (zulin – os) = prej druri por δουριος (dourios) =
druri ne poemat homerike? Se pari sepse ξυλιν – ος (zulin –
os) me siguri nuk ishte formuar ne greqishten ne epoken e
luftes se Trojes dhe perdornin fjalen δουρι - ος (douri - os) =
njesoj prej druri nga pellazgjishtja dru – ri = dru = δουρ
(dour) = δουριος (dourios), me pas, sepse si pas kesaj lufte dhe
shume shekuj me vone e kane kenduar subjektin ose lenden e
poemave homerike shqip dhe kane thene hipje druri qe e kane
perkthyer greqisht me: δουριος ιππ – ος (dourios ipp – os).
Cila eshte me e lashte: Πηνελοπη (Pēnelopē) orgjina e se ciles
nuk shkon me pertej se 700 para Krishtit, apo perifrasa
pellazge qe ka lindur pen’e lypi qe sherbeu qe sherbeu si emer
178
i perveçem. Le te citojme edhe kete absurditet, qe te nesermen
e marrjes se Trojes, zgjatja e kthimit te Uliksit ne atdhe i dha
shkas krijimit te poemes epike, se ciles iu dha emri Oδυσσεια
(Odusseia), nga nofka qe iu dha protagonistit ne gjuhen
pellazge. Ne fakt titulli i poemes Oδυσσεια (Odusseia) nuk
eshte nje fjale e prejardhur nga emri i vertete i protagonistit,
por nje llagap qe iu dha pas endjeve te tij gjate dhjete vjeteve
neper Mesdhe para se te kthehej ne atdhe ne ishullin e Itakes.
Ne nuk e njohim e emrin e tije te vertete, po keshtu ndodh me
pjesen me te madhe te krereve te tjere te ekspedites kunder
Trojes, ne nga ana tjeter jemi perpjekur te rindertojme
domethenien e llagapit qe iu eshte dhene. Sa per ate te Uliksit i
vetmi qe i pershtatat me mire ne gjuhes pellazge, sepse kjo
eshte e vetmja gjuhe qe i perkthen me mire keto nofka, eshte ai
i Udhe s’shêu qe eshte transkiptuar – mjaft shekuj me pas -
ne greqishten Oδυσσευς (Odusseus) pa u perpjekur per ta
179
perkthyer siç eshte bere per te tjeret. Domethenia e Udhe
s’shêu u pergjigjet me mire ndodhive qe e karakterizuan
Uliksin ne kete rast dhe perkthehet me : qe nuk e shihte
rrugen e vet. Uliksi ka pasur gjithashtu edhe nje nofke tjeter
pellazge , por kete ne nuk e njohim aspak , sepse ne vend qe te
transkriprohej si Oδυσσευς (Odusseus) eshte perkthyer
Πλυµηχαν – ος (Plumēchan – os) mendjeholle qe na ben te
mos mund ta gjejme termin pellazg, perkthimi i te cilit ka
dhene: Πλυµηχανος (Plumēchanos). Pas gjithe ketyre
shpjegimeve, do te themi tani ku eshte absurditeti i Fjalori
Homerik i Pandazides (ed i Athines) te fjala Oδυσσευς
(Odusseus) thote se ai eshte quajtur ashtu nga folja
oδυσσευoµαι (odussenomai) qe do te thote zemerohem(?) .
Kurse ne themi se Oδυσσευς (Odusseus) eshte transkriptimi i
nofkes se tije ne gjuhes pellazge. Neve nuk na mungojne
konfirmimet per kete, eshte njesoj sikur ne te themi qe e kane
180
quajtur Galipaux sepse bente "galipete" Mac Adam nga
"macadam", Pasteur nga "pasteuriser" etj.
181
Etimologjia e emrit Athina
Nga Robert d’Angely
Etimologjia e emrit te saj ka mbetur deri me sot mjaft e
dyshimte. Sipas Max Müller, qe ne kundershtim me pohimet
dhe figurine e gjithe autoreve te lashtesise, ka pretenduar se
pellazget nuk kane ekzistuar asnjehere, pretendon kete radhe qe
ΑΘΙΝΑ (Athina) eshte nje fjale greke (?), nje evoluim i
sanskritishtes: ahâna , qe do te thote : qe flakeron, qe digjet ,
por ai nuk jep asnje shpjegim qe te vendose nje raport çfaredo
ndermjet ΑΘΙΝΑ (Athina) dhe ahâna. Sipas Schwartz dhe
gjuhetareve te tjere Athina eshte hyjnesha e vetetimes qe
perseri vjen nga sanskritishtja. Se fundi, sipas nje grupi te trete
, Athina vjen nga rrenja: αιθ (aith), prej nga vjen gjithashtu
αιθηρ (aithēr) = eter ose me mire rrenja αθ (ath) prej nga vjen
fjala ανθος (anthos) ose αθηρ (athēr) = lule. Nga ana tjeter ka
gjuhetare qe e marrin tipin Aθηναια (athēnaia) ose Aθηναιη
182
(athēnaiē) jo si emer por si nje epitet te Παλλας (pallas) dhe e
perkthejne shprehjen e Homerit: Παλλας Αθηναι (pallas
athēnai) me: Pallas Athinase. Megjithate ne do te shohim me
poshte qe ky mendim eshte i gabuar dhe se Aθηναια
(athēnaia), pamvaresisht nga mbaresa e saj qe mund ta beje te
merret kjo fjale si mbiemer, duke u mbeshtetur ne
pellazgjishten ose shqipen ajo perseri klasifikohet me emrat si:
beteja, kalaja (fjale shqipe ose pellazge dhe aspak turke ose
arabe. Nga pellazgjishtja kjo fjale ashtu si shume te tjera
ka hyre ne perdorim ne gjuhen arabe dhe me pas ne
turqishten dhe ne te gjitha gjuhet e tjera te Europes
juglindore) murtaja, Athinaja etj. Sido qofshin te gjitha keto
shpjegime e prekin fjalen Athēna vetem shume larg, dhe nuk
japin asnje shpjegim emitologjik te pershtateshem te termit.
Megjithate keto jane vetem fjale qe jane kerkuar me mundim,
me qellim qe ata te cilet i kane krijuar, te mund te thone diçka
183
pamvaresisht nga fakti qe ajo çka thone vlen apo nuk vlen
diçka, kenaq apo nuk kenaq nje mendim. Nga ana jone ne do te
japim shpjegimet e meposhteme etimologjike, duke u
mbeshtetur si zakonisht ne pellazgjishten ose shqipen. Do te
themi qe ne fillim se nga dialektet shume te lashta greke ne
kemi forma te ndryshme te emrit Athēna: sipas Homerit kemi
Athēni, Athēnaia dhe ne jonishten Athēnaiē, sipas poeteve
epike dhe ne dialektin jon, jane po ato forma si te Homeri me
siper. Ne te gjitha mbishkrimet atikase pas Euklidit forma
Athēna(i)a = Athēnaa ka dhene formen e shkurtuar dhe
perfundimetare Athēna, qe mbizoteroi nder te gjithe atikasit
dhe ne greqishten e perbashket qe quhet κοινη (koinē).
Pikerishte kjo forme e fundit e Αθηνα (athēna) ose Αθηνας
(athēnas) u be emri i zakoneshem i hyjneshes ne Athine, qyteti
qe ishte nen mbrojtjen e veçante te saj: po ashtu eshte forma e
pare e pashkurtuar Αθηνα (athēna) domethene Αθηνα (ι) α
184
(athēna (i) a) = Athinaja qe eshte ne perdorim ne gjuhen e
sotme shqipe : sot ne Shiperi thuhet Athinaja ose fare shkurt
Thina. Me tej ne kemi ne dialektin dor dhe ne dialektin eol
formen Αθιναα (Athinaa) (Alc. 9; Teokr. 28. 1) ne dorishten
Αθηναια (Athēnaia) (Tekor. 15,80) dhe se fundi Αθανα
(Athana) te atikasit .
I kemi cituar gjithe ato forma me lart, - por ka edhe te tjera –
per te dale me mire ngjashmeria ose me mire identiteti
ndermjet emrit te hyjneshes Athina ne dialektet greke dhe
perkthimi i saje ne pellazgjishten ose shqipen: E THËNA ;
duke ditur se e ose ë pellazge i pergjigjen ne greqishten dhe
latinishten tre zanoreve te ndryshme : e dhe ë = α ; e dhe ë =
e ose ε dhe e dhe ë = η , eshte bere evoluimi nga E THËNA te
ATHËNA, ΑΘANA, etj, ne menyren qe Αθανα (Athana) do te
thote si edhe E THËNA: ajo qe duhet ose eshte e
paracaktuar te linde, te behet, te prodhohet sipas fatit, ose e
185
destinuar. Dhe ky perkthim na çon pa gabim te nje tjeter, jo
me pak i goditur, qe i permbys te gjithe ata qe kane dashur te
gjejne nje shpjegim te vlefshem, cilido qofte ai, dhe qe nuk e
kane arritur dot. Ne fakt njihen mire gjithe perrallat, legjendat
ose gjithe mitet perkatese lidhur me lindjen e Athines. Ato jane
shume ne numur por me e lashta prej tyre, e cila madje ka sjelle
lindjen e gjithe te tjerave dhe qe na njoftojne Hesiodi (theog,
886), Stesihori, Pindari (OL . 235), Homeri (te Himni per
Athinen; XXVIII, 4 dhe 55) dhe mjaft autore te mevonshem
eshte kjo qe vijon:
“Zeusi perpiu gruan e tij te pare Μητις qe ishte personifikimi i
urtesise, qe ishte shtatezane. I pari i hyjnive e mori kete mase
te rende sepse mori vesh qe pas vajzes e cila do te linde nga kjo
barre e pare Μητις do te bente nje djale, me te forte e me te
fuqishem se i ati, domethene se vet Zeusi, qe do ta rrezonte nga
froni dhe do ta bente ta pranonte ne vend te tij si kryetar te
186
qiellit . Kur erdhi koha per lindjen normale te femijes se zene
nga Μητις , Zeusi ndjeu ne koken e tije dhimbje aq te
padurueshme sa Vullkani ose Hφραιστος duke marre nje sopate
e goditi kaq fort ne koke Zeusin sa doli Athina krejt e veshur
dhe e armatosur duke leshuar britma te forta gezimi” dhe ja
perse eshte thene gjithmone se kjo hyjneshe ka lindur nga koka
e Jupiterit. Homeri , ne Himnin per Athinen na e paraqet kete
mit me mjeshteri te persosur dhe na e pershkruan me imtesi
pershtypjen qe u beri te pavdekshemeve te Olimpit. Ne tekstin
origjinal ne greqisht ka nje epitet te shpeshte per Athinen:
τριτογενης (tritogenēs). Per kuptimin e saje kane marre per
τριτο (trito) si pjese e pare te fjales se perbere ate te τριτων
(tritōn) ose te τριτω (tritō). Mirepo del se asnjeri nga
shpjegimet e dhena per keto dy fjale nuk e kenaq me saktesi
perkthimin e dy epiteteve te Athines. Keshtu fjalori i M. A.
BAILLY me te drejte shkruan: ka te ngjare “e lindur nga
187
deti”, ose sipas te lashteve “e lindur prane liqenit”. Mirepo ky
shpjegim i fundit, i te lashteve nuk duhet te lidhet aspak, siç e
thote fjalori i mesiperm me Athinen, sepse te lashtet nuk e
benin kete gabim pasi ata e dinin gjuhes pellazge, - me
perjashtim te disa te huajve, domethene jo greke, te cilet te
arsimuar dhe te rritur me greqishten, e kane shkruar dhe e kane
botuar ne kete gjuhe. Mirepo Tριτο (trito) e Tριτογενης
(tritogenēs) dhe τριτογενεια (tritogeneia) nuk ka asnje lidhje
me: τριτων (tritōn), τριτωνις tritōnis) etj., sepse kjo eshte fjala
pellazge: “trute” , qe do te thote “truri” dhe prandaj
kompozita τριτογενης (tritogenēs) do te perkthehet si: “e
lindur nga truri” nje shprehje kjo qe perputhet me kuptimin e
deshiruar. Sa per fjalen Παλλας – αδος (Pallas – ados) edhe
ajo gjithashtu vjen nga pellazgjishtja : “pall – ës” = shpikes,
me imagjinate, qe koncepton, qe ka ide… e prejardhur nga
folja pall konceptoj. Ende sot ne shqipen ndeshet shprehja e
188
zakonshme : te palli tani? = e kuptove? te ra ndermend
tani? Asnje nofke tjeter nuk i shkon me mire Athinase.
Louis Benloew jep nje konfirmim te paster per etimologjine
tone te Παλλας (Pallas), kur thote (La Grèce avant les Grecs,
bot. i Maisonneuve, Paris 1877, f. 177-78) ,
“[…] greket kane nderthurur dhe shkrire ne nje vend tipare
kaq te ndryshme per Athinen dhe traditat, te hazuara nga raca
te huaja qe lidhen me te dhe kane perfituar tipin e adhuruar te
qendrueshmerise, kurajes, te aftesise shpikese e prodhuese
dhe te pastertise virgjine, per te cilat hyjnesha e Athines eshte
shprehja e gjalle ose simbol[…]”.
189
Domethenia e vertete etimologjike e termit Пελαργος (pelargos) ose Пελασγος (pelasgos) ose Argo ose Arya
Nga Robert d’Angely
Perpara se te flasim siç duhet per etrusket, per te cilet eshte
bere kaq fjale kohet e fundit, per shkak te veshtiresise qe ndesh
deshifrimi ose me teper perkthimi i gjuhes se tyre, eshte e
nevojshme te flitet se pari per prejardhjen e gjuhes dhe te
qyteterimit te Pellazgeve; pasi termat : pellazge, arias, etruske,
arbereshe etj., jane sinonime dhe shenojne ne fakt po ate
element rrenje me cilesime te ndryshme. Ne te vertete nuk
eshte puna per nje popull ose nje komb, por per nje grup te
madh popujsh, qe vijne po nga ajo race, e gjere primitive e cila
qe nga prejardhja e vete njeriut mbi toke e deri ne kohet
historike zinte dhe ze deri me sot, me gjithe Europen, nje pjese
gjithashtu te Perendimit aziatik dhe te Veriut te Afrikes. Me
190
gjithe kete shtrirje dhe rendesi te madhe te pellazgeve ne
lashtesi, siç del vete nga shkrimet e te lashteve, dijetaret tane te
sotem , ngaqe gjithmone kane injoruar deri dhe domethenien e
perpikte etimologjike te fjales pellazge, nuk u kane dhene atyre
as rendesine, as shtrirjen qe u kane dhene njerezit e antikitetit.
Dijetari i njohur Max Müller madje ka e shtyre çeshtjen teper
larg sepse ka guxuar te shprehe mendimin fantastik se:
“egsistenca e Pellazgeve ka qene nje mit i antikitetit” . Per te
qene kaq i prere dhe kategorik Max Müller pretendon se ka
dashur te shohe me qarte atje ku te lashtet , te gjithe te lashtet
paperjashtim, sipas tij kane gabuar, kur kane shkruar se gjithe
popujt e njohur qe ne antikitetit dhe qe ishin te races se bardhe
kane qene pellazge. Por te lashtet duke e njohur vete shume
mire kete kuptim etimologjik, nuk kane bere te njejtin gabim
dhe i kane konsideruar, e quajtur se ishin pellazge te gjithe
rrenjesit e Europes, qofshin te njohur si banoret rreth mesdheut,
191
qofshin te panjohur si banoret ne thellesi te veriut te kontinentit
ose ήπειρος (ēpeiros) po njesoj te races te bardhe. Keshtu
Pellazg, Пελαργος (pelargos) ose Пελασγος (pelasgos), ne
kundershtim me te gjitha shpjegimet etimologjike qe kane
dashur t’i japin deri me sot, duke u mbeshtetur mbi Spelunca =
shkemb, dhe ne shqipen “banoret e shkembit”, mbi Пελαγος
(pelagos) = det i brendeshem, mbi Пελ (pel) dhe αγος (agos)
etj… shpjegohet vetem me ane te gjuhes shqipe dhe do te
thote “i lindur i bardhe”ose nga race e bardhe. Nuk ka asnje
hije dyshimi se Пελαργος (pelargos) eshte nje term i perbere
pellazgjik ose shqip, i greqizuar ose i helenizuar shume me
vone. Duke e zberthyer vijme me lehtesi te forma e tije
primitive originale, mjafton qe te ndjekim nje metode me
etapa:
nga Пελαργος (pelargos) ne fillim heqim mbaresen greke ος.
Ajo qe mbetet: Пελαργ (pelarg), eshte transkriptimi grek i
192
pellazgjishtes ose i shqipes “Piellarg” primitive qe, ne gjuhes e
evoluar ose ne shqipen e sotme na jep :piell(b)ardh(ë), duke
qene b nje epenteme; ë nje mbarese toske , qe ne gegerishten
mund te bjere dhe g = dh e anasjelltas dh = g ose γ = δ (g = d)
duke patur gjithnje domethenien: i lindur i bardhe ose pinjoll
i bardhe.
Eshte si rregull qe IE dhe JE pellazge ose shqipe te beheshin
ne greqishten E dhe ne latinishten E; per shembull: PJEPER
ose PJEPUR = ΠΕΠΟΝ (pepon) po me ate kuptim PIERTH
= ΠΕΡ∆ (perd), po me ate kuptim; MIEL = ΜΕΛΓ – ω
(melg), une mjel; DHJES = ΧΕΖ – ω (chez) po me ate kuptim;
PJEK = ΠΕΚ – ω (pek) po me ate kuptim; PJERGULLE – A
: PERGOLA: etj… dhe PIELL = πελ (pel), une pjell, nxjerr
ne drite, prodhoj (fryte) duke folur per pemet frutore; dielh =
∆ήλος ( delos) dhe αδελιος (adelios), αγελιος (agelios) ose
ήλιος (ēlios) = diell.
193
Forma primitive pellazgjike ose shqipe: PIELLARG ka
evoluar dhe ka dhene (kur greqishtja nisi te formohej mbi
bazen e fondit pellazg ose shqip, te plotesuar me ane te
shtesave te tjera te huaja) fjalen greke: Пελαργος (pelargos)
e cila me vone u be: Пελασγος (pelasgos) duke ndryshuar ρ (r)
ne σ (s) , ashtu si te θαρρος (tharros) = kuraje, guxim; αρρήν
(arrēn) = mashkull ,τυρρήνος (turrēnos) = tirrenas ; πυρρος
(purros) = i zjarrit etj… qe jane bere: θαρσος (tharsos) e
θρασος (thrasos) ; αρσήν (arsēn) τυρσήνος (tursēnos) πυρσος
(pursos) etj…
194
Gjuha pellazge, një gjuhë universale e gjithë racës së bardhë
Nga Robert d’Angely
Duhet mbajtur parasysh se gjuha qe flitej ne antikitet, zakonisht
kudo ne boten e njohur ishte gjuha pellazge nje gjuhe
universale e gjithe races se bardhe. Kur themi kudo ne boten e
njohur kemi parasysh nga Kostandinopoli ne Kerson, nga
Greqia, deri ne brigjet e Frances, nga Shqiperia ne Egjipt, nga
Danubi ne Rome dhe deri ne Sicili, e nga kolonat e Herkulit
(ngushtica e Gjiblartarit) deri ne Kaukaz. Te gjitha keto
perbejne nje te kaluar te madhe. Gjithe bota pertej saj perdorte
pellazgjishten ne mardheniet publike. Klasa sunduese, elita dhe
gjithe te shkolluarit ose me thjesht ata qe dinin te lexonin e te
shkruanin ishin dygjuhesh; ata dilin te flisnin pellazgjishten
dhe te lexonin e te shkruanin greqisht, popullesite me
prejardhje te vertete pellazge dhe te huajt e asimiluar, qe nuk
195
dinin shkrim ose pa arsim, dinin vetem pellazgjishten, si per te
folur, si per te shkruar, dhe shume kohe para se te formohej
greqishtja, mbasi te lashtet na bejne te njohur , se para
shkronjave kadmeje kishte qe prej shume kohesh Πελασγικα
γραµµατα (Pelasgika grammata) shkronja pellazgjike; dhe se
fundi te huajt e vertete ata qe nuk ishin me prejardhje pellazge
dhe qe nuk kishin shume kohe ne Azine e Vogel, ne Greqi dhe
ne Itali, ishin dygjuhesh e madje trigjuhesh, nese nuk ishin te
asimiliuar e te perthithur nga masa pellazge; sipas kombesise
se tyre, ne familje, ne vatrat e tyre ata flisnin egjiptishten,
arabishten, aramaishten, persishten, armenishten, sanskritishten
– hindustani ose prakrite, etj. Me vone aramaishtja e dialektit
siriak ishte gjithashtu gjuha e çifuteve te Palestines, te cilet pas
kthimit te tyre nga roberia ne Babiloni e kishin zevendesuar per
hebraishten, gjuha e tyre e vertete kombetare, te cilen po e
ringjallin sot ne Izrael. Te gjithe keta te huaj ishin te detyruar
196
te dinin gjithashtu ne te njejten kohe bashke me gjuhen e vet
kombetare perkatese edhe pellazgjishten per te cilen kishin
nevose per mardheniet e perditeshme publike; dhe sa per ata qe
donin te arsimoheshin, ata mesonin atehere greqishten si gjuhe
te trete. Po te mos kishte rene zjarri ne epoken e kalifit Omar
qe dogji bibloteken e famshme te Aleksandrise me sasine e
pamate te veprave te shkruara ne shume gjuhe, kryesisht ne
pellazgjishten, po te mos kishte ndodhur fshirja sistematike (
gjate shekujve VI, VII, VIII, IX, X dhe XI te eres sone,
periudhe e veçante e krizes se mprehte te papairusit) nga te
gjitha anet e shkrimeve pellazge ose etruske dhe shume te
tjerave greqisht, latinisht, sepse keshtu siguronin fletet qe u
nevojiteshin dhe u mungonin autorete te rinj, eshte e sigurte qe
sot nuk do te na mungonin dokumente te te gjitha llojeve ne
gjuhes pellazge ose etruske dhe nuk do te kishte vend per
ekzistencen e enigmave gjuhesore qe na shtrohen sot perpara.
197
Sido qe te kete qene ne perseri mund te quhemi me fat
sepse, me gjithe mungesen e ketyre dokumenteve te
shkruara, kemi te pakten kenaqesine qe mund te studiojme
kete gjuhe shume te lashte universale, ne trajten me te
gjalle qe na eshte transmetuar e perpikte dhe e plote ne
formen e gjuhes se sotme shqipe.
Bota e sotme e diturise, ashtu siç kane bere paraardhesit dhe siç
do te bejne pa dyshim pasardhesit, ka adhuruar me te drejte
gjuhen greke per gjithçka qe lidhet me morfologjine e
formimin e tipave te saj, te fjaleve te prejardhura e te pabera.
Ne do te benim gabim ta kundershtonim e aq me keq ta
luftonim nje ndjenje te tille spontane, te shkaktuar pa dyshim
nga nje mendim i perligjur lidhur me cilesite e greqishtes se
lashte. Megjithate rrethanat nuk na lene qe ta humbim rastin e
pershtateshem, qe na paraqitet per te cituar me te drejte
proverbin ose thenien greke : “Ω ουτος κυαµους εφαγες,
198
κυαµους µαρτυρεις !” qe ne do ta perkthejme ne menyre te
lire per lexuesit; “Por zoteri i dashur, ai qe ha fasule, fasule
flet !” domethene te gjithe dijetaret, qe deri me sot kane pasur
perpara vetem greqishten dhe cilesite e saj. Por do te shtonim
ne, po te kishin ditur shqipen po aq mire atehere, ata do te
kishin mundur te krahasonin kopjen, domethene
greqishten, me shqipen qe eshte origjinali ose modeli. Dhe
gjithe bota e di se ne parim modeli e kapercen kopjen. Qe ketej
del se rregullsia gramatikore : eufonia, renia, kontraktimi,
ndryshimi i bashketingelloreve, zevedesimi, aferezat ose
sinkopat, lakimet dy gjinite reale ne vend te tri, mashkullore e
femerore njejes, asnjanes ne shumes, rrokjet çift e tek, nje
larmi e perligjur e sintakses se emrit me mbiemrin, ngjashmeria
e zgjedhimit pellazg me te greqishtes, perdorimi i se shkuares
se caktuar dhe te pacaktuar jo njesoj (si ne anglishten),
ekzistenca e ευκτικη (euktikē) dhe e koheve te paparashikuara,
199
mungesa e foljeve me drejtim ose me kundrine te drejte ne
gjinore qe eshte me logjike etj., etj, prejardhja pellazge eshte
kopjuar nga greqishtja. Sa per fjalet e perbera pellazge, ato i
lene pas kompozitat e ngjashme greke, jane me te shumta ne
numer dhe formimi i tyre eshte me i goditur.
200
Albanologët austriakë zbulojnë një libër shqip para Buzukut Profesorët Stefan Schumacher dhe Joachim Matzinger nga
Akademia e Shkencave Austriake kanë arritur të zbulojnë një
dokument që mendohet t'i përkasë shekullit të XIV, ku
shkruhet një shqipe me gërma latine. Dy profesorët në studimin
e tyre kanë arritur në përfundimin se një pjesë e gjuhëve si
latinisht, gjermanisht dhe thuajse pjesa më e madhe e gjuhëve
të Ballkanit, kanë elementë të rëndësishëm të gjuhës shqipe.
Janë përsëri ata, austriakët, të dashuruarit e përjetshëm me
shqipen, që këtë radhë na befasojnë me një tjetër zbulim. Bëhet
fjalë për një dokument që mund të hedhë dritë për shkrimin më
të hershëm të gjuhës shqipe. Profesorët Stefan Schumacher dhe
Joachim Matzinger nga Akademia e Shkencave Austriake kanë
arritur të zbulojnë një dokument që mendohet t'i përkasë
shekullit të XIV, ku shkruhet një shqipe me gërma
201
latine.Studimi ka si qëllim zbulimin e ndikimit të gjuhës shqipe
në të gjithë gjuhët e rajonit, por edhe në gjuhët e vdekura. Dy
profesorët në studimin e tyre kanë arritur në përfundimin se një
pjesë e gjuhëve si latinisht, gjermanisht dhe thuajse pjesa më e
madhe e gjuhëve të Ballkanit, kanë elementë të rëndësishëm të
gjuhës shqipe. Fakti se një pjesë e foljeve kryesore të shqipes
gjenden në këto gjuhë, e vërteton më së miri këtë gjë. Dy
profesorët kanë paraqitur fletën e një libri të Biblës që
dokumenton gjuhën shqipe të shkruar në fillim të shekullit të
XVI. Nëse do të vërtetohet origjinaliteti i këtij dokumenti,
atëherë kemi të bëjmë me një libër më të hershëm se "Meshari"
i cili daton në mes të shekullit të XVI.
Zbulimi
Nuk dihet nëse kemi të bëjmë me një zbulim të mirëfilltë
shkencor apo jo. Dokumenti që publikohet në web-in zyrtar të
Akademisë së Shkencave të Austrisë pretendon se bëhet fjalë
202
për shqipe të shkruar rreth shekullit XIV. Përcaktimi më i saktë
i datës do të shërbente për të vërtetuar nëse "Meshari" i Gjon
Buzukut është i pari libër i shkuar në shqip apo më në fund
gjuhësia ka arritur të gjejë dokumente të tjerë që e vërtetojnë
këtë gjë. Në foto jepet fleta e një libri fetar, i shkruar në italisht
dhe në shqip.
"Scala I. Ligierata VI. Si e krijoi 3ot$ne Adamne et Evene.
Të paretë tanë print", që kuptohet. "Ligjërta e VI. Si e
krijoi Zoti Adamin dhe Evën, prindërit tanë të parë".
Në gjurmët e Joklit
Dy profesorët austriakë kanë përdorur materialet dhe
dokumentet e themeluesit të shkencës së Albanologjisë, Norber
Jokl. Jokl ka lindur në 25 shkurt 1887 dhe është vrarë nga
nazistët në maj 1942. Edhe pse me një formim juridik, Jokl iu
përkushtua gjuhësisë dhe kryesisht studioi gjuhët indo-
evropiane, gjuhët sllave dhe gjuhët romane. Një vëmendje të
203
veçantë i ka kushtuar gjuhës shqipe. Në moshën 30-vjeçare
mësoi gjuhën shqipe. Është autor i librave "Studime mbi
etimologjinë dhe fjalëformimin e shqipes" dhe "Kërkime
gjuhësore - kulturore historike nga fusha e shqipes".
Dokumentet e hershme të shqipes
Deri më sot tre cilësohen si dokumentet më të hershme të
shqipes. Edhe pse gjithë gjuhëtarët pranojnë se shqipja duhet të
jetë shkruar shumë kohë më parë, dokumenti i parë që e
dëshmon këtë është "Formula e pagëzimit", e shkruar nga
kryepeshkopi i Durrësit, Pal Ëngjelli, gjatë një vizite në
dioqezën e Matit në 8 nëntor 1462. Dokumenti i dytë është
fjalori i Von Harfit, i vitit 1497. Dokumenti që përmban një
numër fjalësh dhe shprehjesh që i duheshin udhëtarit gjerman
gjatë kalimit të tij në Shqipëri në Durrës dhe në Ulqin. Të së
njëjtës rëndësi, gjuhëtarët rendisin dhe "Perikopeja e Ungjillit
të Pashkës". Një dokument i shkruar në greqisht, që mendohet
204
se i përket shekullit XV ose fillimit të shekullit XVI. Ky
dokument përbëhet nga 2 pjesë të vogla Bible në gjuhën
shqipe, që u gjetën në një dorëshkrim greqisht të shekullit XIV.
Por si dokumenti më i rëndësishëm deri më sot mbahet
"Meshari" i Gjon Buzukut, i pari libër në gjuhën shqipe.
"Meshari" i përket vitit 1555. Por të gjithë studiuesit janë të një
mendimi kur flasin për dokumentet më të hershme. Këtë e
dëshmon dhe Arqipeshkvi francez i Tivarit me emrin Brokard,
që ka udhëtuar në Shqipëri. Në një relacion latinisht të vitit
1332, ai shkruan: "Sado që shqiptarët kanë një gjuhë fare të
ndryshme nga gjuha latine, prapë ata kanë në përdorim edhe në
tërë librat e tyre shkronjën latine". Një gjë mund të thuhet me
siguri: Nëse dokumentet shqipe ekzistojnë, zbulimin e tyre
mbetet ta presim gjithmonë nga të huajt.
Formula e Pagëzimit 1462
205
Dokumenti i parë i vërtetuar i shqipes i përket datës 8 nëntor
1462. Është shkruar nga Kryepeshkopi i Durrësit, Pal Ëngjelli,
gjatë një vizite në dioqezën e Matit. Duke parë mangësitë në
ushtrimin e fesë, Pal Ëngjelli lëshon një qarkore latinisht, ku
lejon që në kohë lufte fëmijët të pagëzoheshin në shqip.
Formula është: "Un të pagëzonj pr'emen't Atit e t'birit e
t'shpirtit shenjt" shqip .
Fjalori i Arnold Fon Harfit (1497)
Janë 26 fjalë shqip, 8 shprehje dhe numrat nga 1 deri 10 dhe
100 e 1000. Fjalori modest i udhëtarit Arnold Fon Harfit ka një
rëndësi të madhe për gjuhën shqipe, duke qenë është i pari
dokument i shprehjeve dhe numrave. Fjalori është zbuluar në
vitin 1860, Fon Harvi udhëtoi në Durrës dhe në Ulqin.
"Meshari" i Buzukut 1555
Është i pari libër i gjuhës shqipe që është gjendur deri më sot.
"Meshari" përbëhej nga 110 fletë ose 220 faqe. Origjinali i
206
librit që ka arritur të gjendet përbëhet nga 94 fletë. Libri është
kishtar dhe është shkruar në gjuhën latine, ka 154 000 fjalë.
Është në dialekt verior dhe origjinali gjendet në Arkivat e
Vatikanit.
Marrë nga Gazeta Tirana Observer
207
Fjala shqipe “Gur” dokumentohet në tekstet biblike në një lashtësi marramëndëse, përpara 29 shekujve
Nga Moikom Zeqo
Filologët dhe studjuesit e ndryshëm kanë treguar se në tekstet
më të vjetra të njerëzimit mund të gjesh thërrmija filologjike
prej ari të gjuhës shqipe. Një tronditje e madhe në botën
shkencore qe zbërthimi i shkrimit linear B të Kretës nga M.
Ventris, në disa tabela bronxi të para 37 shekujve ku
gjëndeshin dhe emra ilirë që korespondonin me antroponiminë
ilire si emra të tillë “Dasi”, ”Gent” etj. Këto emra ilirë janë
ngjallur më vonë por shpesh etimologia e tyre ka mbetur e
pazbërthyer. Në veprat madhështore të Homerit sidomos tek
“Odiseja” (vargjet 500, 501, 507), përmëndet edhe një
dyfjalësh si: “Gyraien Petren”, që zbërthehet si “Gurin e
gurtë”. Në eposin e Homerit tregohet se si heroi Ajaks mbas
rënies së Trojës udhëtonte në det dhe arriti tek një ishull i
208
quajtur “Guras Petras”. Aty Ajaksin , hyu i detrave Poseidoni
e goditi me trifurk, një pjesë e ishullit u zhyt nga goditja, duke
marrë me vete në thellësi edhe udhëtarin e kobshëm. Në fakt ky
subjekt lidhet me një ishull të kultizuar mes detit me emrin
“Guras Petras”,që do të thotë “Guri gur” është një emërtim i
dyfishtë . Sipas filologut patriarkut Spiro Kondës, emri i
mëparshëm i ishullit ka qënë “Gur”, një emër përpara grekërve
të vjetër, kështu më pas detarët grekë të vjetër e kanë quajtur
ishullin “Guras Petras” duke bërë kështu një tautologji dhe
ky emërtim i stërlashtë helenik ruan përjetësishtë emrin shumë
më të stërvjetër ilir “Gur”,që është shumë përpara epeve të
Homerit si emërtim. Në se pranojmë që Homeri ka ekzistuar në
shekullin e VII para erës sonë atëhere duhet të themi se fjala
“Gur” përdorur nga pellazgët, nga ilirët dhe që është akoma
edhe sot një fjalë esenciale e gjuhës shqipe, dokumentohet si
fjala më e herëshme e gjuhës sonë në një monumënt letrar
209
madhështor të njërëzimit siç është krijimtaria homerike. Edhe
më vonë autorë të tjerë si poeti i madh grek Arkiloku
përmëndet dyfjalëshi tautologjik iliro-grek në formën “Gurai
petras”. Në 1920 në gërmimet arkeologjike të bëra në Dodonë
u zbulua dhe një tabelë bronxi me emër njëriu Guras. Ky emër
ilir gjendet si toponim edhe në Kretë, në Kylkadë dhe Tesali.
Historiani antik Arriani, në librin e tijë kushtuar Aleksandrit të
madh (4,23) thotë se:”Aleksandri marshoi nëpërmjet një
vëndi të quajtur “Guraioi”, ku kishte dhe një lumë me të
njëjtin emër”, gjatë fushatës së Aleksandrit të madh në Indi.
Duke studiuar me kujdes Biblën e Shenjtë, kemi gjetur papritur
një dëshmi unike gati dy shekuj më të vjetër se sa tekstet e
Homerit ku përmendet fjala ilire shqipe “Gur”. Vendëndodhja
e kësajë dëshmie është në:”Libri i dytë i Mbretërve” (9,27).
Aty tregohet episodi sesi Jehu bëri kryengritje dhe vrau
Akzarin, duke u bërë vetë mbret i Judesë dhe Izraelit. Unë
210
konsultova disa tekste të botimeve të Biblës së Shenjtë në
gjuhën shqipe. Në Biblën e Shenjtë (Diodadi i ri) përkthim i
vitit 1991, 1994 shtypur në Brindisi në vitin 1995 në faqen 424
thuhet: “Dhe e gjuajtën (Akazian) në të përpjetën e Gurit që
është afër Iblehamit“. Në versionin e Biblës së Shenjtë
shtypur në Jongloed, viti 1993 në faqen 398, përkthimi shqip
është : “pranë vëndit ku rruga është drejt Gurit e kthen për
në drejtim të Jiblamit”. Në versionin e Biblës së Shenjtë në
shqip botuar nga nga “The Albanian Bible Society” Firence
1995 faqe 722 thuhet: ”E gjuajtën në të përpjetën e Gurit që
është afër Iblemit”. Të tërheq vëmëndjen se ndërsa për
toponimin Ibleam shqipërohët edhe në formën Jiblam, osë
Iblami, në të gjitha rastet e mësiperme, toponimi i vëndit i
quajtur “Guri” jepet korrekt. Për ta konkretizuar vërtetësinë e
toponimit “Gur” pashë variantët e Biblave në greqisht dhe
latinisht, kur në të dy rastet ky toponim është në formën
211
“Gur”. Në “Holy Bible”, në “International version“, botuar
nga “International Bible Society”, në 1984 në faqen 267
pasazhi “on the way up to Gur near Ibleam” Në “La Bible”,
“Nouvelle edition revue” Paris, (përkthim nga origjinali
hebraisht dhe greqisht)në faqën 440 thuhet : “à la montée de
Gour près Yivleim”. Pra del qartë se në variantet e dy
gjuhëve kryesore të njërëzimit të Biblave të autorizuara në
anglisht dhe frëngjisht toponinimi quhet konkretisht “Gur”.
Vërtetohet kështu që fjala shqipe gur është përcjellë si toponom
dhe ka mbëtur e fiksuar në :”Librin e dytë të mbretërve” që
dihet është shkruar në shekullin e IX përpara Krishtit. Madje
saktësia e përmendjes së toponimit “Gur” mund të arrihet deri
në kronologjinë e vitit kur ka ndodhur ngjarja e rebelimit të
Jehut, i cili vrau Akazin. Kjo ngjarje ka ndodhur në vitin 841
përpara Krishtit. Mbas kësaj vrasje Jehu u bë mbret i Judesë
dhe Izraelit në vitet 841- 814 përpara Krishtit. Duke parë
212
përkthimin madhështor në gjuhën shqipe “Besëlidhja e vjetër
dhe Besëlidhja e re“ nga Dom Simon Filipaj, botuar më 1994,
në Ferizaj që është kryevepër filologjike e shqipërimeve shqipe
në të gjitha kohërat, në faqën 448 në postshënimin nr 27 jepet
një shpjegim gjeografik i vëndit ku Jehu vrau Akazian. Kështu
Ibleami quhet sot Tel Belame dhe është në jug të Jeninit, gati
dhjetë km në jug të Jezrahelit në rrugën drejt Jeruzalemit. Kjo
do të thotë që edhe vëndi i quajtur “Gur” nuk është shumë larg
Qytetit të shenjtë Jeruzalem. Do të ishte një kërkim i frytëshëm
për të parë nëse ka mbijetuar toponimi “Gur” apo është
ndryshuar. Ajo që është esencialisht e rëndësishme për ne
shqipëtarët është se fjala shqipe “Gur” dokumentohet në
tekstet biblike në një lashtësi marramendëse, përpara 29
shekujvë pra perpara 2900 vjetëve. Kjo është dëshmia më e
vjetër e një fjale në gjuhën shqipe deri më sot. Nuk është aspak
një zbulim i thjeshtë dhe për të nuk mund të këtë më asnjë lloj
213
skepticismi. Miku im Petro Zheji në librin e tijë “Shqipja Dhe
Sanskritishtja” botuar më 1996 flet gjerësisht për fjalën
“Gur” dhe e quan një nga fjalët më të lashta të njërëzimit, një
fjalë operatore që ka ndikuar në shumë gjuhë të botës, që
gjendët në sanskrishten në formën “Giri” apo në latinishtën
“Gravis” (i rëndë) në sllavisht “Gora” (mal) “Granica”
(kufi),apo në gjermanishten “Gral” (guri i shenjtë), në
greqishten “Aguridhe” (rrush i pabërë, i fortë si gur). Madje
Petro Zheji krijon ekuacione etimologjike që kanë në thelb
fjalën “Gur”, edhe tek emri i Gorgonës (shikimi i të cilës
kthën gjithçka në gur), madje ka zbuluar se varri i Timurlenit
në Samarkandë quhet “Gur – i - mirë”. Sipas Zhejit fjala
“Gur” shtrihet që nga India e vjetër dhe e largët deri në skajet
më veriorë të europës. Kjo është një fjalë që e kanë patur
pellazgët që e kanë trashëguar ilirët dhe që është akoma një
fjalë e gjallë vetëm tek një popull në botë, vetëm tek ne
214
shqipëtarët. Madje fjala “Gur”, fjalë njërrokëshe hyn tek fjalët
e para të njërëzimit dhe me konceptin e gurit lidhet dhe
subjekti kozmogonik apo miti i Deuklaonit dhe të gruas së tijë
Pyrras që mbijetuan mbas një katastrofe dhe për të krijuar
njërëzimin hodhën pas shpine eshtrat e tokës, që janë gurët.
Nga gurët që hodhi burri lindën burra, dhe nga gurët që hodhi
gruaja lindën gra. Ky koncept që jeta del nga guri ka mbijetuar
tek miti i hyjnisë Mithra , që gjoja ka dalë nga brëndësia e një
shkëmbi (Petra Genetri).
Interesante është që në kryeveprën poetike të poetit të madh
romak Lukani (shek.I-rë pas Krishtit) të quajtur “Farsala” libri i
VI po tregohet beteja historike në qytetin e Durrësit midis
Cesarit dhe Pompeut, përmendet në një varg edhe emri i
shkëmbit të madh i quajtur sot “shkëmbi i Kavajës” . Lukani
thotë shprehimisht që “banori taulant e quan Petra”. Në fakt
“Petra” është greqëzimi i toponimit “Gur”. Kaq e vërtetë
215
është kjo sa që në dokumentet mesjetare përmendet kisha e
Shën Kollit (Nikollës) e “Gurit” që më vonë në gojën e
shqipëtarëve ka vënë emrin e fshatit “Shkallnur” (Shën Kolli i
gurit = Shkallnur). Kjo do të thotë që emri “Gur” i këtij
shkëmbi në jug të qytetit të stërlashtë të Durrësit ka mbijetuar
në të gjitha kohërat pamvarësishtë nga kronikanët latinë apo
grekë që kanë përdorur fjalë të ndryshme ose emra të tjerë për
këtë shkëmb të madh, është trashëguar emri fillestar nga
thellësitë e kohërave. Madje edhe emri i ishullit të Sazanit
pranë Karaburunit lidhet me latinishtën vulgare “Saso” , që do
të thotë “Gur”. Kjo do të thotë që në herëshmëri ishulli i
Sazanit është quajtur ishulli “Gur”. Ky fakt ndërlidh ishullin e
Shqipërisë me atë subjektin homerik të “Guras Petras”, që
kemi folur më sipër. Është e njejta llogjikë emërtimi ku për
parësi ka emri i stërvjetër “Gur” . Siç u shpreha më sipër fjala
216
shqipe “Gur” është emblema më e vjetër gjuhësore e gjuhës
shqipe në të gjitha kohërat.
217
Idealet kombëtare dhe linguistika: rindërtimi i gjuhës shqipe
Një rast interesant është relacioni që lidh studimet gjuhësore të
autorëve italo shqiptar dhe formimeve të idealeve kombëtare.
Në veçanti ngjashmëria e gjuhës së pellazgëve të lashtë me
gjuhën greke dhe latine është përdorur nga autorët arbëreshë
për të vërtetuar autonominë dhe lashtësinë e gjuhës shqipe.
Midis autorëve kryesorë që bënë skemën interpretuese të
historisë së gjuhësisë dhe kulturës së shqipëtarëve dhe
frymëzoi intelektualët e rilindjes kombëtare është Nicolò
Chetta (1741-1803) që në librin e tij: Tesoro di notizie su dè
macedoni rindërton historinë e indentitetit të shqiptarëve
nëpërmjet krahasimit midis dokeve dhe zakoneve dhe gjuhës së
shqiptarëve me popullësi të tjera (maqedonasit) dhe i
konsideronte si paraardhësit e këtyre popujve. Për sa i përket
gjuhës provat dhe elementët që egzaminohen, synojnë të
218
rindërtojnë origjinën e gjuhës shqipe si një gjuhë komplet e
ndarë nga gjuha greke dhe latine. Implikime të forta
ideologjike dalin edhe nga shkrimet e studiozëve italo shqiptarë
të shekullit XIX, në të cilët idealet kombëtare influencojnë në
mënyrë deçizive trajtimin dhe interpretimin e fakteve
gjuhësore. Në fakt këta autorë synojnë të japin një identitet
historik dhe gjuhësor shqipes dhe të demonstrojnë
indipendencën dhe rëndesinë fillestare dhe të vërtetojnë
nëpëmjet provave gjuhësore veçantinë dhe lashtësinë e gjuhës
dhe si rrjedhojë të popullit shqiptar. Edhe një çështje praktike
siç është ajo e shkrimit (grafisë) është bërë në funksion të
nevojave të një politike gjuhësore kombëtare. Autorët
arbëreshë vazhduan të përdornin mënyra analizimi të teorive që
i përkasin traditës iluministe, siç është raporti midis gjenisë dhe
gjuhës, dhe sidomos gjenisë kombëtare. Për shembull
Vincenzo Dorsa (1823 –1855) i referohet jo vetëm leteraturës
219
shkencore për gjuhën shqipe ( janë cituar Hahn, Bopp,
Fallemayer, Stier etj) por edhe trazhgimisë së Giambattista
Vico (1668 -1744) si dhe autorëve të tjerë të shekullit të XVIII.
[…] të vihet në qëndër të vëmëndjes lashtësia para Homerike e
gjuhës shqipe duke e krahasuar me gjuhën greke dhe latine.
Autoritetet më në zë të kësaj fushe sidomos Malte-Brun, Court
de Gèbelin, Mazocchi, do të jenë një ndihmë për ne për të
ndjekur në disa pika ngjashmërinë me gjuhë e tjera
indoeuropjane e semite që rrjedhin në origjinë nga një gjuhë e
përbashkët. Do të ndjekim zhvillimin e fjalëve të udhëhequr
nga të njëjtata ligje nga të cilat zhvillohen idetë duke i bërë
thirrje mësimeve të mjeshtrit Vico[…] doshta kemi rastin të
bëjmë historinë ideale të gjuhës shqipe. […] (faqe.8-10)
Duke marrë në analizë teorinë që gjuha shqipe është vazhdimi i
gjuhë së pellazgëve të lashtë, Dorsa kërkon të provoj një lidhje
220
gjeanologjike të veçantë të gjuhës shqipe me greqishten e
vjetër dhe gjuhët e italisë. Edhe autorë të tjerë italo shqiptar e
mbështetën këtë lidhje, në veçanti Jeronim De Rada. Ideja që
gjuha pellazge ishte një gjuhë që kishte influencuar gjuhët
antike të Greqisë dhe kishte një lidhje me gjuhën persiane e
ndeshim edhe tek veprat Carlo Cattaneo. I njëjti kuadër
karakterizon Saggio di grammatologia comparata sulla lingua
albanese i autorit Demetrio Camarda. Tek Camarda aseti i
krahasimit konfermohet nga njohja e letteraturës gjermane mbi
këtë çështje (Bopp, Shleicher, Curtius) e cila kërkon të
demonstrojë një mardhënie ngjashmërie midis greqishtes së
vjetër dhe shqipes qoftë me krahasimin gramatikal qoftë me
rikostruimin etimologjik të fjalëve.
221
Fjalë që rrjedhin nga pellazgjiko – shqipja.
Në vitin 1975 instituti i gjuhëve të Suedisë botoi librin
Webster's New Twentieth Century Dictionary, Unabridged
Second Edition, De Luxe Color, William Collins and World
Publishing Co., Inc. Në këtë libër është paraqitur pema e
gjuhëve indo-europiane. Sipas kësaj peme gjuha shqipe është
gjuha më e vjetër. Në vijim po japim disa fjalë të cilat rrjedhin
nga gjuha pellasgjiko – shqipe.
222
Gjuha pellazge
Shqip
Afërdita Afër dita
Agora Asht gur
223
Athina A thina /
thena
Bylis Pylli
Dea Dhea (Dheja,
Dheu)
Demetër Dhe motër
Efesi Është veshi
Eskili E shkeli
Hera Era
Itaka I thaka
Cassandra Qes andërr
Lisus Lis
224
Mallakastra
Mal kashtër
Menelau Me ne leu
Mikena Mik kena
Pegas Pe gja (gjë)
Penelope pen’e lypi
Persefoni Përse vonë
Perseu Përse
Pirro Pi rro(j)
Poseidon Po, se i don
Priam Prij jam / I
225
parë jam
Salamis Sa lamë
Detis Deti
Thesalia Thesa li-ni
Tiranët Të rëndët
226
Arkivi i blogut 2009