Download - Fietsroutes in Vlaanderen
Fietsroutes in Vlaanderen
G o e d e p r a k t i j k v o o r b e e l d e n
VoorwoordWe verplaatsen ons meer en meer en dat over korte afstanden. Ruim de helft van de verplaat-singen is korter dan vijf kilometer en 70% van onze afstanden blijft zelfs onder de tien kilometer. Helaas grijpen we ook voor die korte afstanden nog te veel naar de auto. Die korte afstanden zijn nochtans perfect fietsbaar. Zeker met de komst van de elektrische fiets! De elektrische fiets stelt jong en oud in staat om zich al trappend naar hun bestemming te bege-ven zonder al te zware fysieke inspanningen. Door de opkomst van de elektrische fiets wordt de fietsbare afstand zelfs nog groter. Het potentieel om mensen aan te zetten tot het gebruik van de fiets blijft dus heel groot en daar moeten we maximaal op kunnen inzetten!
Een fietsvriendelijk beleid is essentieel om ervoor te zorgen dat meer woon-werkverkeer en woon-schoolverplaatsingen met de fiets gebeuren. De Vlaamse overheid investeert daarom in nieuwe, verkeersveilige en comfortabele infrastructuur die het fietsen aangenaam, vlot en veilig maakt. Gemiddeld wordt er elk jaar opnieuw maar liefst 100 miljoen euro geïnvesteerd in comfortabele fietspaden, fietstunnels, fietsbruggen en verharde jaagpaden. Door het Inte-graal FietsInvesteringsprogramma (IFI) kwam er tijdens deze legislatuur zelfs 1.750 kilometer nieuwe of vernieuwde fietspaden bij. Dat is gelijk aan de afstand tussen Brussel en Porto.
Ook bij de herinrichting van gevaarlijke punten, bij de aanleg van doortochten, bij het ont-werpen van kruispunten en bij de uitvoering van structureel onderhoud blijf ik vanzelfspre-kend ook de nodige aandacht besteden aan de veiligheid en de kwaliteit van de fietsvoorzieningen. Fietsers verdienen aandacht bij alle investeringsprojecten.
Die investeringen zijn gebaseerd op een visie omtrent de uitwerking van fietsroutes met het Bovenlokaal Functioneel Fietsroutenetwerk (BFF) als basis. Er zullen ook de komende legisla-turen nog ernstige inspanningen moeten worden gemaakt om dit BFF integraal aan te kunnen leggen. Maar we zetten steeds grotere stappen vooruit. Ook de missing links tussen verschil-lende delen van de fietsroutes worden aangevat. Maar net als Rome wordt ook ons BFF niet in één dag gebouwd. Bij elke nieuwe investering gaan we evenwel uit van het Rome zoals we het voor ogen hebben: geïntegreerde fietsroutes binnen het globale netwerk. Stap voor stap, fietspad voor fietspad. Essentieel voor een goed fietsbeleid is de positieve samenwerking op het terrein tussen de gemeenten, de provincies en Vlaanderen. Alleen door samen een tandje bij te steken, zullen meer mensen de fiets gebruiken en kunnen we ongevallen met fietsers voorkomen. Het ver-heugt me dat de afgelopen jaren zoveel investeringen gebeurden in fietssnelwegen, de rug-gengraat van het BFF. Er gaat geen maand voorbij of er wordt ergens in ons land weer een extra stuk fietssnelweg geopend. Een aantal van die fietssnelwegen krijgen in deze brochure daarom – terecht – de nodige aandacht.
In samenwerking met de Fietsersbond heb ik het initiatief genomen om deze brochure te verspreiden. In de brochure staan veel goede praktijkvoorbeelden van integrale fietsroutes. Het is een wegwijzer om de theorie nu ook in de praktijk om te zetten aan de hand van con-crete fietsprojecten. De brochure toont, aan de hand van voorbeelden, hoe integrale fietsrou-tes er kunnen uit zien. Ik hoop dat ze de administraties en de beleidsmakers inspireren om ook ter plaatse mee te werken aan een kwaliteitsvolle fietsinfrastructuur. Ook de Vlaamse Rege-ring ondersteunt de gemeenten met een aantal subsidiemogelijkheden voor de aanleg of verbetering van fietspaden langs gewestwegen en gemeentewegen. Informatie daarover kan u vinden op www.mobielvlaanderen.be.
Tot slot wens ik u veel leesgenot en nog vele jaren veilig fietsplezier toe.
Vlaams minister van Mobiliteit en Openbare Werken
1 Vijfvoorwaardenvoorsuccesbijdeaanlegvanfietsroutes
Wat is een fietsroute? 6
Vijf voorwaarden voor succes bij de aanleg van fietsroutes 7
Samenhangend 7
Direct 8
Aantrekkelijk 10
Veilig 12
Comfortabel 18
Opmerking bij de kwaliteitseisen 21
Samenvattende tabel 21
Een bijzondere fietsroute: de fietssnelweg 22
2 Goedepraktijkvoorbeelden
Gent: Oost-West-route 28
Waregem: NMBS-station naar industriezone Vijverdam 32
Brugge: Loppem naar NMBS-station Brugge 36
Antwerpen: Ringfietspad 40
HST-route: Brussels Hoofdstedelijk Gewest – Leuven 44
Antwerpen-Mechelen: Fietsostrade 48
Zwevegem-Kortrijk: Guldensporenpad 52
Hasselt: NMBS-station naar Universitaire campus Diepenbeek 56
Gent-Antwerpen: Fietssnelweg 60
Colofon 64
Inhoud
Vijf voorwaarden voor succes
bij de aanleg vanfietsroutes
Een fietsroute verbindt attractiepolen via een aaneenschakeling van voorzieningen die het fietsen aangenamer, veiliger en vlotter maken. Deze voorzieningen kunnen bestaan uit fietspaden, fietssnelwegen, fietsstraten, autoluwe straten, woonerven, oversteekvoorzieningen, tunnels en bruggen… Een fietsroute mag dus niet worden verward met een fietspad. Het is van het allergrootste belang dat de fietsroute continuïteit en een uniform kwaliteitsniveau biedt.
Deze brochure focust enkel op functionele fietsroutes. Dat zijn met andere woor-den routes die gebruikt worden voor utilitaire verplaatsingen zoals woon-werk, woon-school, woon-winkel etc. De criteria voor recreatieve routes – bedoeld voor fietsen in de vrije tijd - zijn anders dan voor de functionele routes. Waar veilig-heid bij beiden uiteraard van het grootste belang is, zal directheid bij functionele routes zwaarder doorwegen dan bijvoorbeeld aantrekkelijkheid, een criterium dat voor recreatieve routes wel erg van belang is.
Fietsroutes in Vlaanderen | Vijf voorwaarden voor succes bij de aanleg van fietsroutes6
Watiseenfietsroute?
Vijf voorwaarden voor succes bij deaanlegvanfunctionelefietsroutes
Gebruik van steeds hetzelfde materiaal en vormgeving verhogen het routegevoel. Fietsers worden zo bijna automatisch de juiste weg gewezen.
VademecumFietsvoorzieningen:
“Bijdeaanlegvanfietsvoorzieningenishetvanhetallergrootstebelangdatdegebruikerseisenvandefietsershetuitgangspuntzijn.Enkeldaniserkansopsuccesvooreenverhoogdfietsgebruik.”
Vijf criteria zijn maatgevend voor de kwaliteit van de fietsroute: samenhang, direct-heid, aantrekkelijkheid, veiligheid en comfort.
1. SAMENHANGEND
VademecumFietsvoorzieningen:
“Het stelsel van fietsvoorzieningen vormt een samenhangend geheelzonderonderbrekingenengeeftaansluitingophetpuntwaarfietsershunherkomstofbestemminghebben.”
Voor fietsroutes is van belang dat ze attractiepolen verbinden. Daarnaast moet frag-mentatie van materiaal en vormgeving zoveel mogelijk worden vermeden. Uniformi-teit en continuïteit verhoogt het routegevoel.
Fietsroutes in Vlaanderen | Vijf voorwaarden voor succes bij de aanleg van fietsroutes 7
2. DIRECT
VademecumFietsvoorzieningen:
“Hetstelselvanfietsverbindingenbiedtfietserseenzodirectmogelijke route naar hun bestemming, waarbij het omrijden tot een minimumbeperktblijft.”
Fietsers willen een zo kort en zo snel mogelijke route rijden. Zeker binnen de bebouwde kom is dit van belang, omdat dit de concurrentiepositie van de fiets ten opzichte van de auto versterkt. Als de fiets sneller is dan de auto, zullen men-sen sneller de fiets nemen. Omrijden moet zoveel mogelijk worden vermeden. De omrijfactor is de verhouding tussen de kortste afstand over de weg en de afstand in vogelvlucht. Een omrijfactor van maximaal 1,2 is aanvaardbaar voor fietsroutes.
De fietsroute leidt fietsers langs de kortste weg, bijna gelijk aan de afstand in vogelvlucht.
Fietsroutes in Vlaanderen | Vijf voorwaarden voor succes bij de aanleg van fietsroutes8
Directheid heeft ook te maken met tijd, of met andere woorden, doorstroming. Het is van belang dat fietsers zoveel mogelijk ongehinderd kunnen doorrijden. Dit kan door het aantal kruispunten waar fietsers geen voorrang hebben zoveel mogelijk te vermijden mits een duidelijk leesbare en veilige inrichting. Uiteraard kan ook geko-zen worden voor ongelijkgrondse kruisingen of een verkeerslichtenregeling die op maat van fietsers is georganiseerd.
Dankzij de fietstunnel kunnen fietsers snel en veilig doorfietsen. Verkeerslichten vormen geen oponthoud.
Fietsroutes in Vlaanderen | Vijf voorwaarden voor succes bij de aanleg van fietsroutes 9
3. AANTREKKELIjK
VademecumFietsvoorzieningen:
“Devoorzieningenzijnzodanigvormgegevenenindeomgeving ingepastdathetaantrekkelijkwordtomtegaanfietsen.”
Functionele fietsroutes lopen bij voorkeur door bebouwd gebied met een goed onderhouden openbare ruimte en verlichting. Een fietsroute wordt ook aantrekke-lijker naarmate ze afwisseling biedt. Er is best ook iets te zien. Alleen maar langs monotone kantoorgebouwen of grote assen fietsen is eerder saai. Fietsen langs bij-voorbeeld een groene residentiële zone of zones langs het water is een stuk pret-tiger.
Een fietsroute weg van het autoverkeer is aantrekkelijker dan één langs een drukke verkeersas. Een hoge intensiteit van het gemotoriseerd verkeer zorgt immers voor geluidshinder en een slechte luchtkwaliteit.
Tussen het groen of langs het water fietsen, of in de nabijheid van menselijke activiteiten is een stuk aangenamer dan fietsen langs anonieme kantoorgebouwen of drukke verkeersaders.
Fietsroutes in Vlaanderen | Vijf voorwaarden voor succes bij de aanleg van fietsroutes10
Een functionele bewegwijzering maakt de fietsroute tegelijk zichtbaar en herken-baar. Ze duidt niet alleen de bestemming maar ook de eindbestemming van de route aan en in beide gevallen de afstand tot op 100 m. Dat laatste is een verbeterpunt bij onderstaande bewegwijzering.
Fietsroutes in Vlaanderen | Vijf voorwaarden voor succes bij de aanleg van fietsroutes 11
4. VEILIG
VademecumFietsvoorzieningen:
“Devoorzieningenwaarborgendeveiligheidvandefietsersendeoverige weggebruikers.Naastverkeersveiligheidgaathethierookomsocialeveiligheid.”
Conflicten zoveel mogelijk vermijdenConflicten met kruisend verkeer moeten zoveel mogelijk worden vermeden. Hoe groter het aantal potentiële conflicten, hoe minder veilig de route wordt. Ideaal zijn onge-lijkgrondse kruisingen. Waar ongelijkgronds kruisen niet kan, zijn degelijke fiets-oversteekplaatsen en aangepaste markering nodig, bij voorkeur met middeneiland en slechts één rijstrook per keer over te steken. Wanneer fietsers grote verkeers-assen moeten kruisen, zijn verkeerslichten met fietslichten op ooghoogte van de fietser geplaatst noodzakelijk. Voldoende aandacht moet ook worden gegeven aan mogelijke conflicten met afslaand gemotoriseerd verkeer.
Fietsroutes in Vlaanderen | Vijf voorwaarden voor succes bij de aanleg van fietsroutes12
Goede oversteekplaats die de attentie verhoogt bij de gemotoriseerde weggebruikers. Tevens zorgt ze ervoor dat fietsers veilig en naadloos kunnen oversteken.
Fietsroutes in Vlaanderen | Vijf voorwaarden voor succes bij de aanleg van fietsroutes 13
Voorzien op piekverkeerDe fietsvoorzieningen – zowel de fietspaden als de opstelstroken aan kruisingen en opstelruimtes bij oversteekplaatsen – moeten voldoende breed en lang zijn om piek-verkeer op te vangen.
Scheiden of mengen?Voor een optimale veiligheid moeten fietsers en het gemotoriseerd verkeer bij een snelheid hoger dan 30 km/u zoveel mogelijk worden gescheiden. Mengen bij 30 km/u is mogelijk maar bij hoge verkeersintensiteit is scheiding zeker een optie. Bij 50 km/u is minstens een verhoogd aanliggend fietspad aangewezen. Bij de aanwezigheid van een parkeerstrook met heel wat parkeerbewegingen, wordt het fietspad best rechts van de parkeerstrook aangelegd. Waar er meer dan 50 km/u wordt gereden, is een vrijliggend fietspad altijd noodzakelijk.
Zone 30 in het centrum van Hasselt. De intensiteit van het gemotoriseerd verkeer en de snelheidsverschillen tussen alle weggebruikers zijn beperkt.
Fietsroutes in Vlaanderen | Vijf voorwaarden voor succes bij de aanleg van fietsroutes14
Verhoogd aanliggend fietspad in een zone 50
Vrijliggend fietspad in een zone 70
Vrijliggend fietspad rechts van de parkeerstrook in een zone 50
Fietsroutes in Vlaanderen | Vijf voorwaarden voor succes bij de aanleg van fietsroutes 15
Eenzijdige fietsongevallen voorkomenFietsroutes moeten zo ingericht zijn dat het risico op eenzijdige fietsongevallen zo klein mogelijk is. Dit betekent het oordeelkundig gebruik van paaltjes, een goed onderhoud van de infrastructuur, degelijke signalisatie en een functionele verlich-ting. Ook plotse asverschuivingen of te scherpe hoeken zijn ongewenst. Geleidelijke asverschuivingen, die de natuurlijke rijrichting van de fietser volgen, zijn aanbevolen.
Vloeiende asverschuiving met bufferruimte tussen de stopplaats van de bus en het fietspad
Oordeelkundig geplaatst paaltje: fietsers kunnen elkaar kruisen
Verwijderde paaltjes Geveegd fietspad na sneeuwval
Fietsroutes in Vlaanderen | Vijf voorwaarden voor succes bij de aanleg van fietsroutes16
Zorg voor sociale veiligheidFietsers voelen zich het veiligste wanneer er ook andere fietsers in de buurt zijn. Op eerder afgelegen functionele fietsroutes is het dus zaak om zo snel mogelijk een kritische massa fietsers te realiseren, zodat er veel beweging is. Dragen niet bij aan de sociale veiligheid: verkokering door blinde gevels, zones met enkel garagepoorten of blinde muren. Ingangen van gebouwen moeten zichtbaar zijn vanaf de fietsroute – je moet het gevoel hebben dat je contact hebt met de omgeving. Hoe meer functies langs de fietsroute zijn gelegen, hoe groter het sociaal veiligheidsgevoel zal zijn. Hoge hagen en struiken, hoe nuttig en belangrijk ook om fietspaden af te scheiden van de rijweg zijn bij fietswegen in eigen bedding eerder te vermijden voor de sociale veiligheid.
Sociaal veilige omgeving Een sociaal onveilige omgeving door verkokering en het ontbreken van verlichting
Een kritische massa van fietsers zorgt voor een sociaal veilig samenhorigheidsgevoel.
Fietsroutes in Vlaanderen | Vijf voorwaarden voor succes bij de aanleg van fietsroutes 17
5. COMFORTABEL
VademecumFietsvoorzieningen:
“Devoorzieningenmakeneenvlotteencomfortabeledoorstromingvanhetfietsverkeermogelijk.”
Fietsinfrastructuur in comfortabel materiaal: dit is asfalt, of in sommige gevallen monolithisch cementbeton, maar dan met de nodige aandacht voor vlakheid. In his-torische centra kan gewerkt worden met comfortstroken in asfalt of beton, of moet er worden gekozen voor gezaagde kasseien, met voegen tot boven opgevuld.
Ook overgangen bij kruisingen dienen naadloos aangelegd te worden.
Naadloze overgang van het fietspad
Naadloos op- en afrijden van het fietspad in asfalt
Fietsroutes in Vlaanderen | Vijf voorwaarden voor succes bij de aanleg van fietsroutes18
Fietspad in asfalt
Comfortstroken in cementbeton
Gezaagde kasseien in een historisch centrum
Fietsroutes in Vlaanderen | Vijf voorwaarden voor succes bij de aanleg van fietsroutes 19
Fietsers moeten een fysieke inspanning leveren. Daarom zijn er best zo weinig mogelijk hellingen langs de fietsroute, en moeten de aanwezige hellingen beperkt zijn qua hellingsgraad.
Zachte helling naar een fietsbrug
Fietsroutes in Vlaanderen | Vijf voorwaarden voor succes bij de aanleg van fietsroutes20
OPMERKING BIj KWALITEITSEISEN
VademecumFietsvoorzieningen:
“Indepraktijkzullendehoofdeisenafentoestrijdigzijnmetelkaar:•Demeestdirecteroutelooptvaakparallelmeteendrukkeverkeers-wegenisdaaromminderaantrekkelijkdangewenst;
•Demeestveiligerouteverlangtdatfietsersopenkeleplaatsenmoeten omrijdenenviatunnelsenbruggenwegenkruisen;heteersteisinstrijdmetdedirectheid,hettweede(hellingen)methetcomfort;
•Demeestaantrekkelijkeroutegaatsomsdooreenomgevingmetveelgroen enweinigbewoning,dezerouteissomseensociaalonveiligeroute.”
Daarom is het van belang om blijvend werk te maken van een fijnmazig netwerk van fietsroutes. Ouders met kinderen zullen sneller kiezen voor de meest veilige route en daar wat voor omrijden. De meeste woon-werkfietsers willen graag een snelle fietsroute. Veel mensen zullen overdag kiezen voor de route langs het groen, maar willen ’s avonds - zeker in de winterperiode - liever de route nemen die een sociaal veiliger gevoel geeft. Door een fijnmazig netwerk te creëren kunnen alle fietsers telkens de voor hen meest gewenste route kiezen, en dit is een stimulans voor meer fietsgebruik.
SAMENVATTENDE TABEL
Samenhang • Verbindt attractiepolen • Uniform en continu
Direct • Direct in tijd• Direct in afstand
Aantrekkelijk • Afwisselende omgeving• Weg van drukke verkeersassen
Veilig • Conflicten zoveel mogelijk vermijden• Fietsers scheiden van gemotoriseerd verkeer• Eenzijdige fietsongevallen voorkomen• Sociale veiligheid
Comfortabel • Asfalt• Hellingen beperken• Bewegwijzering
Fietsroutes in Vlaanderen | Vijf voorwaarden voor succes bij de aanleg van fietsroutes 21
Naast gewone functionele fietsroutes is het nodig aandacht te besteden aan een aparte categorie: de fietssnelweg. De criteria voor een fietssnelweg zijn strenger dan voor een gewone functionele route, omdat het hier echt over hoogwaardige fietsverbindingen gaat die vlot en snel fietsverkeer moeten garanderen.
Fietsers in de voorrang houden: op een fietssnelweg is doorstroming en snelheid van groot belang. Daarom moet er naar worden gestreefd om oponthoud te ver-mijden en zoveel mogelijk te kiezen voor ongelijkgrondse kruisingen.
Aandacht voor trillingscomfort: asfalt is absoluut aan te raden omdat deze onder-grond de laagste rolweerstand heeft. Asfalt is bij uitstek het meest comforta-bele materiaal om over te fietsen – gezien de vaak hogere snelheid op fietssnelwegen is vlakheid nog belangrijker - en is een-voudig in onderhoud. Enkel in een omge-ving met veel bomen is cementbeton, met aandacht voor voldoende vlakheid, een betere keuze.
Breedte minstens 3 meter, aanbevolen 4 meter. Een fietssnelweg moet toelaten dat fietsers elkaar ongehinderd kunnen inhalen, maar ze dient ook genoeg ruimte te voorzien zodat tragere fietsers naast elkaar kunnen blijven rijden tijdens dat inhaalmanoeuvre.
Eenbijzonderefietsroute:defietssnelweg
Fietsroutes in Vlaanderen | Vijf voorwaarden voor succes bij de aanleg van fietsroutes22
Bewegwijzering op de fietssnelweg is een noodzaak. Niet alleen de snelweg zelf, ook de routes die leiden naar de fiets-snelweg moeten worden bewegwijzerd. Op de bewegwijzering wordt zowel de bestemming als de afstand (tot op de hectometer) aangeduid. Borden die het volledige overzicht van de route geven, met afstand en geschatte tijd, zijn een mooie aanvulling.
Verlichting op fietssnelwegen is, onder meer voor de sociale veiligheid, aangewe-zen. Uitzonderingen kunnen in kwetsbare natuurgebieden. Daar kan gewerkt worden met sensors of bakenverlichting.
Zonnecelverlichting; bedrijfszekerheid moet wel gegarandeerd zijn.
Fietsroutes in Vlaanderen | Vijf voorwaarden voor succes bij de aanleg van fietsroutes 23
Goede praktijkvoorbeelden
Unimodaal: er moet naar gestreefd worden om enkel fietsers gebruik te laten maken van de fietssnelweg. Gemotoriseerde tweewielers zijn niet toegestaan. Waar toch veel voetgangers zijn, dient de snelweg voldoende breed te zijn om een vlotte doorstroming van het fietsverkeer altijd te garanderen (> 3,5 meter). Nog beter is in dat geval om naast de fietssnelweg een voetpad aan te leggen.
Op fietssnelwegen rijden trage, maar ook snelle fietsers, bijvoorbeeld pen-delaars die over langere afstand met de elektrische fiets naar het werk rijden. Voor hen is het van belang dat ze kunnen doorfietsen. Hiervoor zijn geleidelijke hellingen en zachte bochten waar je je snelheid kan aanhouden van belang (bin-nenstraal minimum 20 meter).
Zachte bocht
Fietsroutes in Vlaanderen | Vijf voorwaarden voor succes bij de aanleg van fietsroutes24
Goede praktijkvoorbeelden
OverzichtvandefietsroutesinVlaanderen
16
2
7
4
5
9
8
3
Gent: Oost-West-route 28
Waregem: NMBS-station naar industriezone Vijverdam 32
Brugge: Loppem naar NMBS-station Brugge 36
Antwerpen: Ringfietspad 40
HST-route: Brussels Hoofdstedelijk Gewest – Leuven 44
Antwerpen-Mechelen: Fietsostrade 48
Zwevegem-Kortrijk: Guldensporenpad 52
Hasselt: NMBS-station naar Universitaire campus Diepenbeek 56
Gent-Antwerpen: Fietssnelweg 60
1
5
3
7
2
6
4
8
9
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden 27
Gent:Oost-West-route
Gent-Zuid
Centrum Gent
Winkelstraat
Hogeschool
Universiteit
Mariakerke
1
3
5
2
4
6
AFSTAND: 6,8 km
65
7
8
5
4
134
6
2
1
32
De Oost-West-route loopt van Mariakerke dwars
door Gent verder naar Sint-Amandsberg. Hier
bespreken we enkel het deel vanaf het centrum
van Gent (het Woodrow Wilsonplein) tot en met
Mariakerke.
De route start op het autovrije Woodrow Wilson-
plein en loopt verder via gemengd verkeer
richting historisch centrum. Aandachtspunt zijn
hier de tramsporen. Bovendien is er tijdens de
spits soms erg veel autoverkeer waardoor
fietsers mogelijk in de verdrukking komen.
Ter hoogte van de Voldersstraat en de Zwarte-
zustersstraat werd de route geknipt voor het
autoverkeer, waardoor de route veiliger en aan-
trekkelijker wordt. De route loopt verder langs
autoluwe wegen met gemengd verkeer.
Via een fietsbrug bereiken fietsers het dubbel-
richtingsfietspad langs de Coupure. Met uitzon-
dering van één gelijkgrondse kruising ter hoogte
van de Nieuwewandeling kan je verder conflict-
vrij fietsen tot de Trekweg in Mariakerke.
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden28
1
3
2
De route leidt langs plaatsen waar er iets te zien is of iets te beleven valt, met veel sociale controle, ook laat op de avond.
De fietsroute werd op enkele plaatsen geknipt voor het gemotoriseerd verkeer. Fietsers krijgen voldoende ruimte en een veilige omgeving.
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden 29
6
4 5
Een telpaal registreert elke fietser. De route haalt gemakkelijk meer dan 5000 fietsers per dag.
Snel en aangenaam fietsen langs het dubbelrichtingsfietspad aan het water. Aandachtspunt is de verharding: asfalt fietst comfortabeler dan betonklinkers. Dit fietspad is inmiddels zo succesvol dat wordt bekeken hoe er meer ruimte voor de fietsers kan worden gecreëerd.
De route loopt langs autoluwe straten.
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden30
7
8
Een fietsonderdoorgang maakt snel en veilig kruisen mogelijk, waarbij het verwijderen van het paaltje nog een verbeterpunt zou zijn.
Langs de route werd er ook ruimte voorzien voor voetgangers, wat de kansen op mogelijke conflicten tussen voetgangers en fietsers gevoelig vermindert.
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden 31
AFSTAND: 4 km
Waregem: NMBS-stationnaarindustriezoneVijverdam
Station Waregem
Industriezone Vijverdam
1
2
De route loopt over een oude spoor-
wegbedding die begint aan het NMBS-
station van Waregem en eindigt aan
de industriezone ‘Vijverdam’.
De volledige route ziet er homogeen
uit en is volledig gescheiden van het
autoverkeer. De fietsweg is erg her-
kenbaar door het uniform ontwerp en
het consequent gebruik van asfalt.
Opvallend is dat er geen overbodige
paaltjes staan op de route, waardoor
de kans op eenzijdige ongevallen aan-
zienlijk vermindert.
je kan goed doorfietsen op de route,
enkel de verkeerslichten en de krui-
sing aan de Expresweg (N382) zorgen
voor oponthoud.
7
6
5
3
2
1
2
1
4
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden32
1
2
De route begint aan de fietsenstalling van het NMBS-station van Waregem.
Van begin tot einde is de route aangelegd in comfortabel asfalt. Het consequent gebruik van dezelfde verharding geeft de route een samenhangend karakter. Asfalt geeft het minste rolweerstand en is eenvoudig in onderhoud.
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden 33
3
4
Overbodige paaltjes zijn weggehaald. Paaltjes zijn soms nuttig om het autoverkeer te weren, maar dienen in veel gevallen geen enkel doel. Integendeel, ze zijn vaak aanleiding voor eenzijdige fietsongevallen.
Aandachtspunt: fietsers zoeken zelf de kortste weg. Waar er ‘olifantenpaadjes’ ontstaan kan het interessant zijn om dat stukje te asfalteren, zodat een nieuwe comfortabele toegang naar de fietsroute ontstaat.
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden34
5
7
6
8
Fietsers zijn niet in de voorrang; desalniettemin is de kruising wel goed beveiligd door middel van een plateau en signalisatie.
Een lange maar zeer geleidelijke helling, zodat deze gemakkelijk te nemen is.
Over de volledige route is functionele fietsverlichting geplaatst.
Op deze plaats blijven fietsers in de voorrang. Ook hier zorgt een plateau met duidelijke verkeersborden voor de nodige beveiliging. Het gemotoriseerd verkeer en de fietsers kunnen elkaar vanuit alle hoeken goed zien. De wegmarkering is echter niet conform.
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden 35
Brugge: LoppemnaarNMBS-stationBrugge
AFSTAND: 5,8 km
Biosoop
Hogeschool
Ziekenhuis
NMBS-station Brugge
1
3
2
4
1
2
3
7
8
1
2
3 4
4
6
De route loopt vanaf het centrum van Loppem
via de Koning Albert I-laan. Tot aan de rotonde,
ten zuiden van de E40, zou ter hoogte van de
bedrijventerreinen de mogelijke aanwezigheid
van fietsers op het dubbelrichtingsfietspad meer
benadrukt kunnen worden. Na de rotonde loopt
het dubbelrichtingsfietspad verder tot aan de
Expresweg; mogelijke conflictpunten zijn hier zo
goed als afwezig. De Expresweg zelf is niet langer
een barrière door de vorkfietsbrug. Daarna loopt
de route in gemengd verkeer verder door woon-
wijken tot aan de stationsomgeving in Brugge.
De route biedt niet de kortste weg, maar is een
veilig alternatief voor de Koning Albert I-laan
(kant Brugge). je kan snel doorfietsen op de
route, verkeerslichten zijn afwezig. Door de
duidelijke bewegwijzering is het eenvoudig om
de route te volgen. De bewegwijzering zou nog
beter zijn mocht ook de afstand tot de verschil-
lende attractiepolen worden aangeduid.
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden36
1
2
Een tweerichtingsfietspad (breedte 2,5 m) op de Koning Albert I-laan brengt fietsers in een rechte lijn naar Brugge. In de verte kan je de torens van Brugge al zien. Dit is een drukke verkeersas, maar toch nog vrij aantrekkelijk omwille van de groene omgeving. De verharding is in cementbeton.
De oversteek van de Koning Albert I-laan gebeurt met behulp van een middeneiland.
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden 37
3
5
4
6
De vorkfietsbrug brengt fietsers veilig over de Expresweg. De vorkfietsbrug geeft het fietsen extra prestige omwille van haar ontwerp, haar uitstraling en haar verlichting.
De bewegwijzering duidt de attractiepolen aan. Aandachtspunt: er is geen gebruik gemaakt van de wettelijk voorziene bewegwijzering en de afstanden ontbreken.
Doorsteekjes geven fietsers een korte en veilige route. Dit doorsteekje komt loodrecht uit op de ingang van de campus van de hogeschool – fietsers worden er als het ware naar gelokt. Mooie aanleg in asfalt met functionele verlichting.
De fietsroute is niet de meest directe route in afstand, maar wel een veilig alternatief voor de drukke Koning Albert I-laan die op de foto wordt getoond.
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden38
7
8
In de toekomst zullen fietsers langs de stationsomgeving kunnen fietsen en de fietsenstalling kunnen bereiken zonder ook maar één auto tegen te komen door de aanleg van de balkonrotonde.
De fietsroute loopt in gemengd verkeer en in een Zone 30 verder richting station. Er is weinig autoverkeer. Kruispunten zijn beveiligd met plateaus.
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden 39
Antwerpen: Ringfietspad
Sportpaleis
School
Station Antwerpen-Berchem
Antwerp Expo
Station Antwerpen-Zuid
1
3
2
4
5
AFSTAND: 10,8 km
5
2
1
5
1
3
4
2
3
64
7
Het Ringfietspad loopt van het Sportpaleis tot aan de Silvertop-
blokken en vormt samen met het fietspad langs de kaaien een
ringroute rond de kern van Antwerpen (aan de verbinding in
het noorden wordt nog gewerkt). Het Ringfietspad verbindt de
belangrijkste fietsroutes door de stad.
Het Ringfietspad heeft de functie van snelle verdeelweg voor
de langere afstanden. De route maakt twee keer een omweg
omwille van de barrière die gevormd wordt door de aansluitin-
gen van de autosnelwegen E313 en de E19 op de R1. Dit wordt
gecompenseerd door het feit dat fietsers op die plekken door
aangename parken kunnen fietsen. De route is goed verlicht en
op veel plaatsen zijn er ongelijkgrondse kruisingen voorzien.
Waar dit niet het geval is werd gezorgd voor een veilige inrich-
ting, zodat automobilisten duidelijk geattendeerd worden op
kruisende fietsers. De route werd recent opnieuw geasfalteerd,
en bladeren worden regelmatig geruimd. Op piekuren is de
grens van de capaciteit bereikt. Dit heeft verschillende oorza-
ken: het snelheidsverschil tussen enerzijds ouders met jonge
kinderen, transportfietsen, scholieren die weinig op andere
fietsers letten en anderzijds oudere en sportievere studenten,
of bromfietsers.
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden40
1
3
2
Een reeds bestaand fietsviaduct werd gekoppeld aan het Ringfietspad, waardoor het fietsnetwerk fijnmaziger werd gemaakt.
De route is aangelegd in comfortabel asfalt en is perfect onderhouden.
Veilig ingerichte oversteekplaats. Aandachtspunt: bochtstraal te scherp waardoor er rechts van het fietspad een ‘olifantenpaadje’ is ontstaan en nood aan een duidelijkere voorrangsregeling.
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden 41
De geluidsoverlast en slechte luchtkwaliteit door de nabijheid van de Antwerpse Ring worden in de mate van het mogelijke beperkt door de bermbegroeiing.
De geleidelijke helling is voor de gemiddelde fietser gemakkelijk te nemen.
4
5
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden42
6
7
Ruime bochtstralen zorgen voor een optimaal fietscomfort.
Het Ringfietspad takt aan op lokale functionele fietsroutes.
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden 43
Belangrijkste conclusies van de bevraging bij de gebruikers:
TROEVEN: de HST-route is grotendeels auto-luw, ze heeft een rustig karakter en is comfortabel (goed wegdek en genoeg ruimte om met twee naast mekaar te fietsen)
VERBETERPUNTEN: ook bij doortochten langs dorps-kernen zoals Veltem wordt de voorkeur gegeven aan afgeschei-den fietspaden en de oversteek met drukkere autowegen kan verbeterd worden (bijvoorbeeld het voorzien van een midden-eiland om in twee keer te kunnen oversteken)
HST-route: BrusselsHoofdstedelijkGewest–Leuven
AFSTAND: 25,8 km
73
4 56
3
10
1
68
7
9
5
42
1
2
De HST-route volgt het traject van de HST-spoor-
lijn tussen de gemeenten Zaventem, Kortenberg,
Herent en Leuven. De route loopt momenteel
langs alle NMBS-stations van die gemeenten,
behalve in Diegem (Zaventem). Tussen het Brus-
sels Hoofdstedelijk Gewest en het station van
Zaventem loopt de route nu om via Sint-Stevens-
Woluwe. De Vlaamse overheid en de provincie
Vlaams-Brabant hebben zich geëngageerd om de
route ook parallel aan het spoor door te trekken
vanaf de bedrijvenzones in Machelen en Diegem
naar het station in Zaventem. De realisatie van
een fietsbrug over de Brusselse Ring die hiervoor
nodig is, heeft in april 2013 groen licht gekregen.
De start van de werkzaamheden wordt verwacht
in 2015. Verder hebben de provincie en de
gemeente Kortenberg een studie opgestart om
met tunneltjes te zorgen voor ongelijkgrondse
kruisingen zodat de drie knikjes van Kortenberg
worden weggewerkt. Tot slot heeft de provincie
in 2012 fietstellingen en bevragingen op de route
uitgevoerd. Het eindrapport over dit onderzoek is
terug te vinden via deze link:
http://www.vlaamsbrabant.be/verkeer-mobiliteit/
fiets/fietssnelwegen/hst-route/index.jsp
Station Diegem
Station Zaventem
Luchthaven
Station Nossegem
Station Kortenberg
Station Erps-Kwerps
Station Veltem
Staton Herent
Station Leuven
Centrum Leuven
1
5
3
7
9
2
6
4
8
10
Nog aan te leggen tracé
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden44
1
2
De route heeft van begin tot einde een herkenbare bewegwijzering.
Dankzij de fietstunnel die parallel loopt aan de Woluwelaan kan er veilig, rechtstreeks en ongelijkgronds worden doorgestoken onder de ring rond Brussel (RO) en de afrit Zaventem-Henneaulaan.
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden 45
3
4 5
De route is direct, aantrekkelijk en comfortabel door het asfalt en de landelijke omgeving.
Bij het naderen en het verlaten van de kruispunten wordt de dubbele richting van het fietsverkeer benadrukt.
Gelijkgrondse kruising met een uiterst brede fietsoversteek in rode coating die het attentieniveau van de gemotoriseerde weggebruikers verhoogt. Verbeterpunt: het voorzien van een middeneiland om de oversteek in twee keer te kunnen doen en mogelijks aanbrengen van een plateau om indalen te vermijden en de snelheid van het gemotoriseerd verkeer te beperken.
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden46
Naderen van een kruispunt: het doorgaand fietsverkeer wordt afgetakt via de fietsbrug waardoor het in de voorrang en met een miniem hoogteverschil kan doorrijden.
De route loopt langs het kanaal met zicht op Leuven; aangenaam als visitekaartje
7
6
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden 47
Antwerpen-Mechelen:Fietsostrade
Station Antwerpen-Centraal
Station Antwerpen-Berchem
Station Mortsel-Oude-God
Station Hove
Station Kontich
Station Duffel
Station Sint-Katelijne-Waver
Station Mechelen-Nekkerspoel
1
3
2
4
5
6
7
8
1
1
2
4
4
6
6
8
Deze route situeert zich langs de spoorlijn Antwerpen – Mechelen
en is een speerpuntproject van de provincie Antwerpen.
Ze begint aan het Centraal Station in Antwerpen en loopt verder
door Berchem, Mortsel, Hove, Kontich, Duffel en Sint-Katelijne-
Waver naar het station van Mechelen-Nekkerspoel. Het stuk tussen
Sint-Katelijne-Waver en Mechelen is bij het ter perse gaan van deze
brochure nog niet voltooid.
Het fietspad tussen de NMBS-stations Antwerpen-Centraal en Ant-
werpen-Berchem wordt erg intensief gebruikt. In de toekomst komt
er ter hoogte van Antwerpen-Berchem een ongelijkgrondse kruising,
zodat de stedelijke ringweg Binnensingel niet langer een barrière
vormt. De route heeft een uniform karakter door het eenvormig
ontwerp en het gebruik van asfalt. Enkel op de oudere aangelegde
stukken van de fietsostrade liggen er betonklinkers. Omwegen zijn er
amper. Op sommige stukken moet er worden overgestoken naar de
andere kant van de spoorweg. Er zijn weinig gelijkgrondse kruisingen
met het autoverkeer, en die zijn over het algemeen goed ingericht.
Fietsers en gemotoriseerd verkeer zijn over bijna de volledige
fietsostrade gescheiden van elkaar. De bewegwijzering is duidelijk.
Positief is ook dat de route dwars of zelfs door de fietsenstallingen
aan enkele stations loopt. In Hove bevinden de stalling, het fietspunt
en het station zich op een minimale afstand van de route. In Mortsel
is er een onderdoorgang om de drukke N10 te vermijden gecombi-
neerd met een fietsenstalling en een directe toegang tot het station.
Leuk detail: de graffiti (zie pagina 5) aan de ongelijkgrondse kruising
ter hoogte van het station in Hove is een initiatief van de Provincie
Antwerpen. Ze is leuk vormgegeven en zo wordt voorkomen dat de
fietstunnel beklad wordt met ongewenste graffiti.
3
5
7
Nog aan te leggen tracé
AFSTAND: 18,4* km
* Afstand tussen het station Antwerpen-Centraal en het station Sint-Katelijne-Waver
3
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden48
Dankzij de onderdoorgang aan het station kunnen fietsers de drukke N10 ongelijkgronds kruisen, en hebben ze tegelijkertijd toegang tot de fietsenstalling.
De functionele bewegwijzering met aanduiding van afstand en tijd wijst fietsers de weg.
1
2
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden 49
De fietsostrade takt aan op een lokale functionele fietsroute.
Bakenverlichting duidt de lengte en de richting van
de onderdoorgang aan.
3
4
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden50
Een nieuwe onderdoorgang langs het spoor in Duffel maakt omrijden voor fietsers overbodig. Zo wordt de route korter, sneller en veiliger.
Voor het comfort van de fietser zijn details erg belangrijk. Het riooldeksel is perfect ingewerkt zodat schokken en putten vermeden worden.
5
6
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden 51
Zwevegem-Kortrijk:Guldensporenpad
Zwevegem
Industriezone
Industriezone
Station Kortrijk
Centrum Kortrijk
1
3
5
2
4
AFSTAND: 6,5 km
Nog aan te leggen tracé
5
3
2
1
4
5
3
2
1
6
De route start in het centrum van
Zwevegem, en loopt over een oude
spoorwegbedding verder langs het
station van Kortrijk tot Marke. We
bespreken hier enkel het deel tot
aan het station. De route is erg her-
kenbaar door gebruik van asfalt en
een uniform ontwerp. Waar het veilig
kan, blijven fietsers in de voorrang op
de gelijkgrondse kruisingen. Gewest-
wegen worden gekruist via een brug
of een tunnel.
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden52
1
2De N391 vormt niet langer een barrière dankzij de fietstunnel.
De route is direct, aantrekkelijk en comfortabel door het asfalt, de groene omgeving en de functionele verlichting. Blijkbaar is er een probleem van ongeoorloofd gebruik door gemotoriseerde tweewielers.
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden 53
3
4
Vanuit een aanpalende woonkern is er een aantakking op de route, waardoor ook deze attractiepool wordt verbonden.
Fietsers blijven in de voorrang. De paaltjes en een ander type verharding verhogen het attentieniveau van de fietser. Aandachtspunt: de paaltjes staan te dicht bij elkaar om vlot te kunnen kruisen; ze zijn bovendien niet goed zichtbaar, zonder geleidende markeringen en niet in buigzaam materiaal.
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden54
Vlakbij het centrum van Kortrijk kan de N8 ongelijkgronds worden gekruist. Zo hoeven fietsers de rotonde niet te nemen. De fietsbrug loopt op gelijke hoogte van de spoorwegbrug.
De route passeert langs de fietsenstalling van het NMBS-station van Kortrijk. Ideaal voor pendelaars.
5
6
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden 55
Hasselt:NMBS-station naarUniversitairecampusDiepenbeek
Station Hasselt
Universiteit
Hogeschool
Administratief centrum
Provinciehuis
Bioscoop
Universitaire campus Diepenbeek
1
4
3
6
7
2
5
AFSTAND: 5,4 km
7
3
5
6
1
32
7
45
6
142
De route vertrekt aan het NMBS-station van Hasselt en takt
onmiddellijk aan op de Groene Boulevard. Vervolgens loopt
de route parallel aan een expresweg en via de Demer komt ze
in een vrijliggende bedding uit op de Universitaire campus in
Diepenbeek.
De route blinkt uit in een duidelijke keuze van de wegbeheer-
der om een aangename ruimte en voldoende brede fietspaden
te voorzien. De breedtes gaan van 2,1 m tot 4,7 m op de
Groene Boulevard. Ook al dienen de fietsers hier de ruimte te
delen met voetgangers is dit een zeer comfortabele situatie.
Verder is er op de route geen significant oponthoud: er zijn
2 ongelijkgrondse kruisingen en slechts 3 verkeerslichten; de
lichtengeregelde kruispunten zijn tevens conflictvrij: dit wil
zeggen dat fietsers een eigen groentijd naast de groentijd van
de auto’s hebben.
Aandachtspunten
Aan het station en op de Groene Boulevard is er (nog) geen
functionele bewegwijzering voorzien. Tevens is het materiaal-
gebruik op de Groene Boulevard zeer divers, gaande van asfalt
(zeer goed) tot klinkers en kasseien (oncomfortabel en bij regen
gevaarlijk!) op de kruisingen en op bepaalde segmenten.
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden56
1
2
Eénrichtingsfietspad langs de Koningin Astridlaan brengt de fietsers tot in het centrum van Hasselt; breedte 1,5 m
Ruime fiets-en voetgangersas op de Groene Boulevard; breedte: 4,7 m
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden 57
3
5
4
Ongelijkgrondse kruising in twee richtingen; breedte 2,65 m. Verlichting aanwezig. Verbeterpunt is het vermijden van fragmentering van het materiaal.
Dubbele richting voor het fietsverkeer subtiel aangegeven; breedte 2,1 m
Eénrichtingsfietspad in vrijliggende bedding parallel aan de expresweg, breedte 1,55 m
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden58
6
7
Fietsen in een groene omgeving langs de Demer
Ideale situatie: vrijliggend tweerichtingsfietspad mét een voetweg ernaast
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden 59
Gent-Antwerpen:Fietssnelweg
Station Gent-Dampoort
Station Lokeren
Station Sinaai
Station Belsele
Station Sint-Niklaas
Station Nieuwkerken-Waas
Station Beveren
Station Melsele
Station Zwijndrecht
1
4
3
6
8
7
9
2
5
1
2
3
4
56
2
34
5
6
7 8 9
1
De fietsroute loopt langs de spoorlijn tussen Gent en Antwerpen. Ze door-kruist deze steden en gemeenten: Gent, Destelbergen, Lochristi, Lokeren, Waasmunster, Sint-Niklaas, Beveren, Zwijndrecht en Antwerpen.
Het deel tussen Lokeren en Beveren is nagenoeg volledig aangelegd. Tussen Gent en Lokeren en tussen Beveren en Antwerpen is de route bij het ter perse gaan van deze brochure nog niet voltooid.
Deze route loopt parallel met de N70 en is derhalve een sneller en veiliger alternatief voor het fietsverkeer richting werk en school. De meeste segmenten bestaan uit verkeersvrije fietswegen van 3 meter breedte.
AFSTAND: 23,6* km
* Afstand tussen fietsbrug over de Durme in Lokeren en NMBS-station Beveren
Nog aan te leggen tracé
Nog aan te leggen tracé
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden60
1
2
Fietsersbrug over de Durme die zorgt voor de verbinding met het NMBS-station van Lokeren; breedte fietspad op aanloophellingen 2,3 m, bovenop brug 2,8 m
Tracé tussen Lokeren en Waasmunster in grijze cementbeton; breedte 2,5 m
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden 61
Tracé in Waasmunster ter hoogte van de Schrijbergstraat in asfalt; breedte 3 m. Het aanbrengen van verlichting kan nog extra fietsverkeer aantrekken.
Stationswegel in Sint-Niklaas in grijze cementbeton; breedte 3 m
3
4
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden62
5
6
Tracé tussen de Haasdonkbaan en de achterzijde van het NMBS-station van Beveren in grijze cementbeton; ideale breedte van 3 m. Verbeterpunt: het gebrek aan bufferruimte tussen de draad en het fietspad.
Tracé ter hoogte van Doornpark in Beveren. Goede breedte en bufferruimte tussen draadafsluiting en fietspad. Verlichting met sensoren die werkt op zonne-energie. Attractief maar deze technologie dient nog verder te evolueren.
Fietsroutes in Vlaanderen | Goede praktijkvoorbeelden 63
“FietsroutesinVlaanderen–Goedepraktijkvoorbeelden”is samengesteld door Fietsersbond vzw.
Concept, redactie en coördinatie | Fietsersbond vzw Foto’s | Fietsersbond vzw Lay-out | Wils & Peeters Graphic Design - Lier Druk | Drukkerij De Bie - Duffel Bron wegenkaarten | NAVSTREETS Raster, 2013.3 (NAVTEQ)
Eerste druk | maart 2014 Wettelijk depot | D/2014/11.937/1
Verantwoordelijke Uitgever | Bruno Coessens Fietsersbond vzw Oude Graanmarkt 63 1000 Brussel Tel.: 02 502 68 51 E-mail: [email protected] www.fietsersbond.be
Het VademecumFietsvoorzieningen vormt het referentiekader voor de aanleg van fiets-
routes. Het is een uitgave van de Vlaamse overheid. U kunt het Vademecum downloaden op
www.mobielvlaanderen.be.
64
Colofon
Fietsroutes in Vlaanderen | Colofon