folkt:o,r'/edebi!')Hlt tolklore l literature
halkbilim· ileti~im • antropoloji • arkeoloji • sosyoloji • mGzikoloji • egitim· tarih • edebiyat
Kurulu~: 1994 Kurucusu: Melin Turan
ISSN 1300-7491 CiLT: 15 SAY!: 58 2009/2
Sahibi
ULUSLARARASI KIBRIS 0NlVERSlTESl Adma Mete BoyaCJ
Genet Yaym Yonetmeni Prof. Dr. Mehmet Ali Yukselen
Yaym Yonetmeni Metin Turan
Sonimtu YazJi§leri MOdiirO Oog.Dr. Faruk GQgiO
Yonetim Yeri ve Yazt§ma Adresl
Uluslararast Ktbns Oniversitesi, Haspolat KampGsG, Lefko~a-KKTC www. folkloredebiyat.org E-posta: [email protected] [email protected]
ADona Ko§ullan Yurti!fi Ytlhk (Postalama Ocreti dahil): 100 YTL
Eski Aboneler ve Ogrencilere Saytst: 15 YTL • Ytlltk (Postalama Ocretl dahil) : 60 YTL Avrupa i!fln Saytst: 15 EURO • Ytlhk Abone Bedeti(Postalama Ocretl dahil): 60 EURO
Amerika i!fln Saytst: 20 $ • Ytlhk Abone Bedefi (Postalama Ocreti dahil): 80 $
Abone bedelinln Melin Turan adma 104233 numaralt paSta 91ki hesabtna ya da TOr\dye I~ Bankast Me~ruliyst ~ubesl'ndeki Ulustararas• EOitfm-OQretim ltd. ~nln 4213-854796 numarah hesaba yatmlarak, dekontun adrestmlze
g!inderllm!"SI gereklldir. (Abonelerimlz ytll!flndeki fiyat artt~lanndan etkilenmezler.) lolklor/edebiyat"ta yaytmlanan yaztlar
MLA Folklore Bibliyography l!finde kaydedilmektedlr. HaZJrllk- Bas!cr. Utustasaras• Egi~m Ogretim' Ud. ~ti • 8a~ke~l Malbaast, Bay&ndll Sok.al< 30/E K•z•lay I Ankara
yerel sOreli yaytn
:g CY PR US tlltU:altA'ttONAL
UNtV81'SI'rr folklor/edebiyat1 cilt: 15, Say1: 58
Anadolu Tasavvufunda Ritiiel Mi.iziginin 'Ki.ilti.ire Gomiili.i Olma'· (Embeddedness) ve 'Aru§ttnlma' (Adumbration)
Durumlan
Banu Mustan Sonmez*
eli~im sureci i<;inde mOzikoloji disiplini, Bat1 sanat muziginin ger<;ek muzik oldugu varsay1mmdan hareketle, Bat1 sanat mOzigi estetigine ve performansma hizmet eden bir disiplin olagelmi~tir. Bu nedenle mOzi
gin g ve niteliginin sorgulanmas1 i~levini, 'etnomOzikoloji' disiplini Ostlenmi~tir. EtnomOzi.kologlan. mOzigin var!Jgm1 ve niteligini sorgulamaya iten, Bat1 d1~1 topluluklann dOnyay1 ve dolayJSJyla. mOzigi alg1lama bi<;imindeki fark!J!Jklar olmu~tur.
Bu <;a!J~mada, etnomOzikoloji literatorOnde kullandagelen ve mOzigin var!Jgm1 ve niteligini anlamlandtrma noktas'mda daha boyutlu bir yakla~1m kazand~ran mOzigin 'kulture gomOIO olma' (embeddedness) ve 'am~tmlma' (adumbration) durumlan Ozerinde durulduktan sonra, bu durumlarm Anadolu'ya ait inan<; pratikleri i<;indeki gorOnOmO gosterilecek.
Milzikte 'KOIWre GomOiii Olma' (Embeddedness) ve 'Am~tmlma' (Adumbration) Durumlan MOzigin 'KQ!tore GomOIO Olmas1' CEmbeddedness) Durumu: Oz olarak kulture
gomulo olma; muzigin fark!J kultGrel ogeler ya da oruntGier ic;inde, ozerk bir algllam~tan yoksun bir varl1k alanma sa hip olmas1d1r. Bat.1 kultGrunde analitik do~once aracJ!JgJyla 'muzik' o lan ve olmayan kOitOr Orunleri; sekOier do~once aracJ!JgJyla da 'dinsel muzik'e dahil olan ve olmayan kultOr Orunleri birbirinden aynlm1~; mOzik icrast ayn bir uzmanhk, egitim ve· hatta ge~im alan1 olmu~tur. Bu nedenledir ki Batl d1-
*Dr., Dokuz EyiOI Oniversitesi GOzel $anatlar·Enstitlis0 MOzik Bilimleri Bi:iiOmO Mezunu.
107
·,
108
I folklo,jedebiyat, cil" 15, Say" 5B
~~ topluluklarda mOzik sozcogonon hi~ yer almamas1; ya da mOzige en "yakm kavramm i~ine mOzigi de alan inan~sal ritOelin bOtOnOne kar~ll1k gelmesi, Bat1 koltOrOyle yeti~mi~ bir~ok etnomozikologu ~~1rtm1~t1r. Nett!, bu duruma fark l1 etnomOzikologlann bilimsel deneyimlerinden ornekler gostermi~tir: Amerikan K1ztlderili ve Karaayak yerlilerinde direkt 'mOzik'e kar~ll1k gelebilecek bir kavramm bulunmad1g1, keza Ames'e gore Nijerya'da, McAIIester'e gore Navaholarda, Keil'e gore Bat1 Afrika'daki bir dozineden fazla farkh dil kullanan topluluklarda direkt mOzige ait bir kavramm bulunmad1gt, bu topluluklarda mOzige degil, mOzigi de it;ine alan 'ritOel'lere atfedilen kavramlann bulundugu, Nett! tarafmdan vurgulanm1~t1r (1 983: 20).
Ancak bu belirginlikte olmasa da mOzigin koltore gomolo olmas1 durumu, birt;ok kOitOrde mevcuttur. Bohlman'a gore mOzik, her toplumda bir koltOre gomolo olma durumu it;erisindedir: Bat1 koltOrOnde armoni ve melodinin i~ine gomolodor. Tom koltOrlerde dans nedeniyle bedense! aktivitelerin i~ine gomolodor. Antik·Yunan do~oncesine gore matematiksel ve fiziksel yontemlerin it;ine gomolodor. Natoralistlere gore dogamn, lengoistikt;ilere gore dilin i~ine gomolodor. Birt;ok toplulukta dinin it;ine gomolodor. (1999: 17- 34).
Her toplulukta koltore farkh bit;imlerde gomolo olma durumu, mozigin algllam~ ve pratik farkhhgmdan kaynaklamr. Bu farkltltk dahi, yaygm kanmm aksine mOzigin evrensel bir dil olmad1gm1 gostermektedir. Zira etnomozikologlann birc;oguna gore 'tek bir mOzik' degil, farkh alg1lam~ bit;imlerine gore 'degi~ik mozikler' bulunmaktad1r: "Muzik evrensel bir dil degildir, umuma ait ileti~im bi<;imi olarak mOziksel sistemler, sozsel dilden daha yabaml ve spesifiktir. MOziksel sistemlerin c;evirisi yapllam<t.Z ve yabanc1lara gore belirli bir halk tarafmdan kabul edilebilir ve algdanabilir ... " (Blacking 1995: 239). E~ deyi~le etnik topluluklann kOitOrel bir uzantlsl olan mi.izik, oretildigi koltoron anlam kodlanyla kar~1 tarafa ta~m1r.
MOzigin 'Am~tmlmas1' <Adumbration) Durumu: Oz olarak an1~t1rma, bir kiiltOrel pratik it;inde yer alan mozigin varhgmm inkar edilmesi anlamma gec;er ve daha c;ok ritOel i<;i (dinsel) mozik pratiklerinin ritOel dt~l (di.inyasal) mi.izik pratiklerinden aynlmas1 amac1yla gerc;ekle~tirilir. Gerek islami ki.iltOrde, gerekse Bat1 koltoronde inan<;sal mozik performans1yla dOnyasal mozik performans1 arasmda ciddi bir aynm vard1r. Ne inane; mOzigi i<;indeki kutsal ogeler donyasal mOzikte, ne de dOnyasal mOzik i<;indeki eglence ogeleri inanc;sal mOzikte kullamlmamaktadtr. E~ deyi~le mozikte var olan dinsel-di.inyasal aynm1, s1khkla an 1~t1rmaya yol ac;maktad1r ve 'am~tlrma' ve 'kOitOre gomolo olma', birbirine e~lik eden durumlard1r: "MOzigin zaman ve mekan, tarih ve kultOr i<;:ine gomOIO olma durumu, bundan ba~ka, am~t1rma ~artlanm olu~turur ... " (Bohlman 1999: 34).
Anadolu Inane; Pratikleri lc;inde MOzigin 'KOitore GomOIO Olmas1' (Embeddedness) ve 'Am~brdmasi' (Adumbration) Durumlan
Am~t1rma ve koltOre gomofo olma durumlan, Anadolu'da gerek Ortodoks islami pratiklerde (SOnnilik), gerekse Heterodoks ' islami pratiklerde (Aievilik) bariz bir bi<;imde gorolmektedir. A~ag1da, bu iki durumun Anadolu dinsel ritoelleri Ozerindeki goronomo gosterilecektir. Ancak bu durumlar Anadolu tasavvufuyla ilintili oldugundan, oncelikle tasavvufun tamm1 ve Anadolu'da Tasawuf-mOzik ili~kisi ozerinde durmak gerekir.
Tasawufun Tamm1 ve Anadolu'da Tasavvuf-MOzik lli~kisi: Anadolu cografyas1, her ne kadar farkl1 topluluklan bannd1rsa da tasawufi do~once, gerek Heterodokslara ve gerek Ortodokslara ait en boyok ortak paydad1r. Bunun en a<;1k kan1t1 Yunus Emre'nin ve Mevlana'nm ama TUrk-' <;e ama Farisi ~iirlerini birbirine benzeyen felsefeleri ile yogurmu~ olmaland1r.
islami ibadetlerden biri olan namaza benzer ritOel pratiklerinin islamiyet oncesi donem Orta Dogu topluluklanndan biri olan Saabilerde de uygulanm1~ olmas1, bugon Anadolu'ya ozgO bir ibadet bit;imi olan mozik e~liginde ellerin goge kaldmlarak donolmesi uygulamasmm (sema/ semah) Hitit Anadolu'sunda da var olmas1 gibi ornekler, tahmin edilecegi gibi her inane; sisteminin kendisini olu~turan bir eweliyata sahip olmas1 ile ilgilidir. islam' a adapte edilen ta-
_______________________ ...
folklor/edebiyat, cilt: 15, Say1: 58
sawuf geleneginin de anla~ilabilmesi ic;in, islam'm gerisine gidilmesi gerekmektedir. Bu baglamda ismet Zeki Eyuboglu, tasawufun islam iyet oncesi kaynaklann1 Eski Anadolu-Yunan felsefesi; iran-Hint inane;! an ve semavi dinler olmak Ozere oc; k1sma ay1rmaktad1r (Eyuboglu 1987: 41). Yine Baki Cz, tasawufun eweliyatm1, "eski Hint, iran, Yunan, M1S1r, Roma ve Bizans" a kadar gotOrmektedir (Cz 2005: 113). Sonuc; olarak tasavvuf, ozunde Tann-evren-insan ozde~ligine, vahdet-i vOcut (varhgm birligi) ve vahdet-i mevcut (evrenin birligi) teolojik ilkelerine dayanan, yaratan-yaratilan birligini on goren ve tarihsel geli~iminin ne zaman ba~lad1gm1 saptayabilmenin olanaks1z oldugu bir du~Once sistemidir. Bu dO~Once sisteminin, Anadolu mOziklerindeki 'kultore gomOIO olma' ve 'an1~t•rma' olgulan ile olan ili~ki$ini a~ag1da ele alacag1z. · ·
Anadolu Topluluklan kin Ortak Bir 'KOitOre GOmOIO Olma' ve 'Am~t1rma' Qurumu: Muzik icras1 i<;in Kullan!lan Yakma ye Yamk Metaforlan: Yakma ve yamk metaforu, Anadolu'da tOrkO ve ag1t ic;in kullamhr. Bilindigi gibi ingilizce'de mOziksel yarat1c1hk eylemi ic;in compose, TOrkc;e'de ise 'bestelemek' kullan!lmaktad1r. Oysa Turk dilinde huzOniO bir beste ya da dogac;lanml~ bir yarat1 ic;in yakmak ve yamk metaforu da kullamhr: TurkO yakmak ya da aglt yakmak gibi. Buna paralel diger metaforlar ise; huzun veren ses ic;in yamk ses, hOzOn veren c;alg1 ic;in yantk t;alg1 ve hOzOn veren icra ic;in yantk t;almak, yamk soylemek/okumakt1r.
Anadolu'daki tOm Turk dili konu~uculannm besteleme ve icra ic;in kulland1g1 bu metaforlar, yapilan muzigin kolture gomulo oldugunun ve an1~tmld1gmm gOstergesidir. ~oyle ki Batl kOitOrOnde bir yarat1 ic;in yalmzca bestelemek (compose) terimi kullanilmaktad1r. Oysaki yakrna ve yanik metaforlan, muzikten c;ok derdi ve hOznO ifade etmesi nedeniyle dO~Once vurgusunun 'yarat1c1hga' degil 'hOzne' yapllmasm1 saglad1gmdan, bir c;e~it mOzigi kultore gomme ve am~trrma davram~JdJr.
Anadolu'da muzigi kOitOre gomme ve am~t1rma durumlanna bir ornek olan 'yakma' ve 'yamk' metaforlannm kokeninde Anadolu tasawufunun bulunmas1hm nedeni, insam olgunla~tlrmasJ nedeniyle derde ve hOzne yOklenen olumlu anlamd1r. Aynca Anadolu tasawufunu ya~ayan topluluklann, eski bir Orta Dogu ve Anadolu kOitO olan ve a~k1, 1~1g1, derdi ifade eden 'at~'e dayah bir algllama gelenegine sahip olmas1, mOzik icras1 ve niteligi ic;in yakma ve yamk metaforlannm kullamlmasma neden olmaktad1r. A~ag1da da gOsterilecegi Ozere, 'ate~' kultOnden kaynaklanan ve yakma-yanma metaforlan ile ifade edilen mOziksel yarat1c1hk ve icra, ate~ ahp tutu~arak birbirini yakan nesneler ve yangm olay1 gibi algilanmaktad1r.
Vokal veya c;alg1 performan~c;1smm kendi (bagn) 'yamk't1r (dertlidir)_bu 'yamk'hk (dert) sesini veya c;alg1y1 da yakar (sesine ve ya c;alg1ya da 'yanSJr), art1k sesi veya c;alg1sJ da 'yamk' t1r_ Bu 'yan1k' sesle ba~kalarm1 da 'yakar' (dertlendirir) (Mustan Donmez 2006: 336)
Anadolu Topluluklan ic;in Ortak Bir 'KOitOre GOmOIO Olma' ve 'Am~l!rma' Durumu: Vokal kra kin Kullanllan Okumak Metaforu: Aslmda 'okumak metaforu' yaln1zca Anadolu'ya degil, Ortadogu'ya da aittir. Nettl, iran orijinli bir terim olan ve vokal mOzigin icrasm1 ifade etmek ic;in kullanllan handan (khandan) sozcOgOnOn ingilizce'ye 'okumak' (reading), 'rec;ite etmek' (redte) ve sOylemek (sing) olarak c;evrildigini ifade etmektedir {1983·: 20). Ortadogu'dan dev~irilmi~ olan 'okumak' (khandan) metaforu kullandarak, tOm islam dunyasmda kur'anm mOzik olmas1 am~tmlm1~ olur. Yapdan mOzigin am~tmlmas1 ac;1smdan ele ahnd1gmda; kur'an 'mOzik olmadJgJ ic;in' 'soylenmez' 'okunur'. Ortodoks islam' daki inanc;sal mOzik torleri olan 'ezan', 'kuran', 'gazel', 'ilahi' ic;in kullamlan 'okumak' metaforu ve bu metafora e~lik eden dO~Once bic;imi, Anadolu'daki tOm topluluklar ic;in ortakbr.
SoziO bir yarat1da kullanilan vokal performans ic;in 'soylemek' yerine 'okumak' sozcOgOnun kullammmdaki am~t1rma, Anadolu tasawufundaki ~u dO~Once bic;iminden ileri gelir: 'Hakkm kelaml', 'Hakkm kitab1' ndan okunur. 0 kitap, islam'da Oncelikle 'Kur'and1r. Bu nedenle 'Kur'an ic;in 'Kelamullah' ya da TOrkc;esiyle 'Hakkm sozo' dendiginden 'Kur'an', rec;itatif bir bic;imde, hatta makam gelenegine uygun olarak seslendirilmi~ vokal bir 'mOzik' olsa bile, 'sOy-
109
·.
110
folklor/edebiyat, cilt: 15, Say1: 58
lenmez', 'okunur'. Bohlman, islam kultOrO i~indeki bu durumu da, kOitOre gomOIO olma (embeddedness) olgusun·un bir tGrevi olarak ele ahr (1999: 27).
Bu dO~Once bi~imi Anadolu'da, dinsel oldugu gibi din d1~1 vokal performans1 ifade etmek i~in de kullamhr: '~ark1 okumak', 'tOrkO okumak', 'deyi~ okumak', 'semah okumak', 'gaze! okumak' gibi. Fakat Anadolu'da, sozlo yarat1lann seslendirilmesi ic;in 'soylemek' sozcogono kullanmak, Kur'an d1~mdaki hic;bir tOr ic;in yasak degildir. Ne. var ki 'okumak' sozcOgO, ~ok yaygm olarak kulland1r.
islami Ritoeller lc;inde 'KOitilre GomOIO Olma' (Embeddedness) ve 'Am~rma' (Adumbration) Durumlan ~ Vokal Performans i<;in Kullamlan 'Okumak' Metaforunun islamivet'teki Kullamm1: Yukanda
da deginildigi gibi, dinsel ve donyasal mOzigin birbirinden ayrdmas1 ic;in dinsel moziklerde ciddi am~t1rmalar yapdabilmektedir ki, islam koltOrOnde de tapmma amac;l1 mozik am~tmlmaktadl r. 'Kur'an okumak' ibaresindeki am~t1rma ozerinde durulacak olursa, okumak fiili, mozikten c;ok yazd1 bir metnin seslendirilmesini ifade etmek ic;in kullanJIJr. Kur'an, elbette onemli miktarda metni ic;eren bir kitapt1r. Bu metinlerde, her biri bir tOmceye kar~1hk gelen ayetlerin numaralarla birbirinden aynlmas1 saglanm1~ ve bu ayet obeklerinin tOmO sureleri olu~turmu~tur.
Aym ifade taw, makam gelenegiyle seslendirilen taksimlerde de mevcuttur: Makam gelenegini uygulama ve mOziksel (ya.da kur'anda sozsel) tOmceleri durgu ile sonland1rma yonoyle kur'an ve taksim birbiriyle ortak bir paydaya sahiptir. Kur'an ve taksim icrasmm birbirinden farkl, kur'anm ezgili metinleri (soz) seslendirme i~ini goren bir vokal (insan sesi) ile, taksimin ise ezgiyi seslendirme i~ini goren bir c;alg1 ile seslendirilmesidir_. ~imdi. bir tabloyla metnin, Kur'an'm ve taksimin ortak ve farkll noktalanm ele alahm:
Sekill-Metin, Taksim ve Kur'anm Bic;imsel Benzerlik ve Farkhhklan metin taksim Kur'an
Yazmsal tomcelerden Ezgisel tomcelerden olu~ur. Tomceye kar~d1k geh~n olu~ur. ayetlerden olu~ur.
Muziksel tomcelerden olu~an Tomceye kar~1hk gelen Yaz1 tOmceleri obe~ler, moziksel ayetler, sureleri (paragraf paragraflan olu~turur. paragraflan olu~turur. yerine) olu~turur.
TOmceler arasmda.ki durguyu Ayetler (tOmce yerine) Tomceler arasmdaki kadanslar gosterir. arasmdaki durguyu ayet durguyu noktalar gosterir. numaralan (moziksel
baglamdaki kadans yerine) gosterir.
Yalmzca entonasyonla Makam gelenegiyle Makam gelenegiyle seslen seslendirilir, bu nedenle seslendirilir, bu nedenle dirilir, bu nedenle metinlerir dogac;lamaya yer yoktur. makam tammmm yapdmas1 hie; degi~tirilmemesi ve ina
ko~uluyla dogac;lama yap1hr. kam tammmm yapdmas1 ko ~uluyla k1smen dogac;lamay< yer vard1r.
-Metin insan sesiyle Taksim c;alg1yla seslendirilir. Metin ve ezginin bile~im seslendirilir. olan Kur'an, insan sesiyle ses
lendirilir.
folklor/edebiyat, cilt: 15, Say1: 58
Herne kadar muziksel yonO kultOre gomOIO olsa ve am~tmlsa da, tam da tabloda gosterilen ozellikleri yonuyle Kur'an'm okunma teknigi, taksim geleneginin vokal bir performansla uyguland•g• kadim bir Arap muzigi teknigidir. Eger an1~t1rma soz konusu olmasayd1, Kuran'1 seslendirmek, 'okumak' yerine 'soylemek' fiiliyle ifade edilmeliydi. Oysa muzik, ozellikle Dogu kultOrunde daha c;:ok eglenceyi ifade ettigi i<;in, ibadet amac;:h muzik pratigi, islam'da an1~tmlarak eglence muziginden aynlm1~ olur.
~ekil 2-lslami R.itaeller ic;:indeki 'Am~rma'dan (Adumbration) Kaynaklanan MOziksel Terimler
Islam· d1~1 mOzik terimleri Islam ic;:i mOzik terimleri
muzik ezan, Kur'an, zikir, ilahi, gazel
icraCI haf1z, muezzin, imam
icra okuma, tilavet (Kur'an ic;:in)
icra teknigi tecvid (Kur'an ic;:in)
dans (eglence) sema, zikir (ibadet)
~ekil3-lslami Ritaeller lc;indeki 'Am~rma'dan (Adumbration) Kaynaklanan MUzik Pratigi AdlandJrmalan
Islam d1~1 mUzik pratikleri islam ic;:i mOzik pratikleri
muzik: c;ahmr-soyiEm!r-yaplh r Kur'an, ilahi, yasin vb: okunur
mpzisyen: c;:alar-soyler haf1z, hoca: okur
dans (eglence): edilir-oynamr sema, zikir (ibadet): edilir-yap1hr
Alevi RitOelleri lc;:inde 'KOIWre GomUIU Olma' (Embeddedness) ve 'Am~rma' (Adumbration) Durumlan Hegamonik olmayan, yani farkh bolgeler uzerine nufuz etmemi~ her kultor, yerel ve etnik
niteliktedir. Alevi kultOrOndeki cern ve muzik, tam da boyle bir spesifiklige sahiptir. Alevilerin en onemli inane; ritOeli olan 'cern' ic;:inde 'muzik', 'dans', 'gulbank' ve 'halka niyaz1' yer ahr ve bu ritoeller belirli bir cemaatle gerc;:ekle~tirilir. Alevilerin cem rit~eli, bir~ok Bat1 d1~1 toplulukta oldugu gibi davram~ kahplannm, muzigin ve dansm bir arada uyguland1g1 toplumsal bir birlikteligi ifade eder. Muzigin kultOre gomulu olma durumu ve bu durumun dogurdugu an•~t•rma, cern rituelinde de gec;:erlidir. Fakat Bat.• kOitOrunden nasibini alan Aleviler, cemde mOzik yapt1klanm 'yads1mazlar'. Zaten cem muzikleri, t1pk1 dunyevi torkuler gibi -Aievi muzigi- c;:erc;:evesinde ele ahn1r ve inanc;:sal tOrler ve dunyasal turler, c;:ogu zaman aym album ic;:inde piyasaya surulur.
Buna kar~m Alevilikte 'cern' denildiginde; muzigi, dans1, gulbank1 ve niyaz1 ic;:eren kahpsal bir program• olan rituel yap1s1 akla gelir. Bu nedenle de, ozellikle ritOellerdeki muzigin varhg1 inkar edildiginde ortaya c;:•kan bir durum ol!ln 'golgeleme/am~t1rma' (adumbration) Alevilikte de gec;erlidir. Aleviler, cem ic;:inde yapt1klan muzigi onemli olc;:ude am~t•rmaktad•rlar. Ozellikle rituel dansr olan 'semah' lar ic;:in daha yogun bir am~tlrma durumu soz konusudur. Aleviler, birc;:ok yazann ya da cemaat Oyesinin semah1 'dans' ol~rak alg1lamasma tepki gosterir. Oysa han-
11 1
·.
112
folklor/edebiyat, cilt: 15, Say1: 58
gi amaca yonelik olursa olsun mOzik e~liginde yapdan beden hareketleri ·ile kendini ifade etme, etnomOzikolojide 'dans' c;en;evesinde ele allmr.
~ekil 4-Aievi Ritueli Olan ' Cern' lc;indeki 'Anr~rma'dan (Adumbration)' Kaynaklanan Mtiziksel Terirnler
em d1~1 rnUzik terirnleri cern ic;i rnOzik terirnleri
1lUZik - semah, deyi~, vb.
1llizisyen zakir (zikir eden anlammda)
:fans semah
~kii5-Aievi Ritueli Olan 'Cern' lc;indeki 'Anr~rrna'dan (Adumbration)' Kaynaklanan MUzik Pratigi Adland1rrnalan
cem d1~1 rnOzik pratikleri cern ic;i rnUzik pratiklerj
mOzik: c;ahmr-soylenir-yap1hr semah, deyi~, vb: okunur
mOzisyen: mOzik yapar, c;alar-soyler zakir: zikir eder, okur
dans: edilir-oynamr semah: donOIOr, yOrOnOr
Cem ritOelinin onemli bir k1smm1 mOzik performans1 olu~turur. Cem mOzik tOrlerinin degi- · ~ik adlarla andmasm1 saglayan, bu ttirlerinin cemdeki i~levleri ve amac;landtr. Cem ritOeli ic;inde yapdan rnuzik, yukandaki tabloda da goroldOgO gibi 'mOzik' ad1yla degil· 'semah', · 'deyi~', 'mihrac;lama' vb. adlarla amlarak am~tmlmaktad1r; aym ~ekilde 'semah' da 'dans' olarak alg1-lanmad1g1 ic;in, 'oynamak' yerine 'donmek' ya da 'yOrOmek' fiilleri kullandarak anr~tmllr.
Vokal Performans j~in Kul!anl!an 'Okumak' Metafonmun Alevilikteki Kullamm1: Aleviler, soziO bir mOziginin icrasl ic;in kullandan 'okumak (khandan)' sozcOgOnO, kendilerine ozgO SU
fi dO~Oncelerine gore dev~irerek kullanmaktad1rlar: Alevilikte Hakk ve insan ozde~ kabul edildigi ic;in, 'Hakk1'n Kelam1', ozanm nefesinden c;1kar. Yani ozan, ·nefesinden <;1kan her dizede 'Hakk1'n kelamm1' sayler. Ba~ka bir deyi~le kelamullah (Hakkm sozO), Aleviler ic;in Kur'an'dan ziyade Hakk'la ozde~ olan ozanm (yarat1cmm) nefesinden <;1kan sozcOklerdir.
Aleviler, kendi gOvenlikleri ac;1smdan kOltOrleri ic;inde yaz1ya fazlaca yer vermeyip, kOitOrlerini bugOne soziO olarak ta~1d1klan ic;in, ozanm kitab1 Alevilerin 'telli Kur'an' olarak ifade ertikleri, bir bak1ma Aleviler ic;in yaz1s1z Kur'an olarak da dO~OnOlebilen baglamad1r. Ba~ka bir deyi~le metaforik olarak dO~OnOiecek olursa ozan, 'Hakk'm kelaml' alan dizelerini 'Hakk'm kitabl' olan 'telli Kur'an' dan okumaktad1r. Bu nedenle de ozan 'Kur'an-1 Nat1k', yani 'konu~an Kur'an'd1r. 0 halde;
Ozan (Hakk! Kuran-1 nat1kL bagfama (telli Kura'n) c;alarak Hakk'm kelamm1 okur. (Mustan · Oonmez 2008: 61) .
Tarn da bu noktada, mOzigin Alevili~te bu bi<;imde· algllanmas1yla paralel bir metaforun burada ele. ahnmas1 gerekir: Onatc;a, Anadolu'nun belirli yorelerinde 'deyi~' yerine ·'a yet' sozcOgOnun kullanlld1gm1 ifade eder (2007: 48). Aynca Bingo! kokenli Alevi dedesi Cemal Sevin, kendisiyle yapt1g1m1z gorO~mede, kendi atalannm baglamanm ibadet amac;h olarak kullamlma-
--------------------------··
folklor/edebiyat, cilt: 15, Say1: 58
s1 i~in 'ayet okumak' metaforunu kulla.nd1klann1 ifade etti. Dedenin ifadesine gore atalan, dovaz ya da semah gibi inanca yonelik tOrler i~in, sozgelimi; 'bize birka~ ayet okusana!', 'Bize bir ayet okur musun?' demektedirler. Bilindigi gibi ayet, Kuran'1 Kerim'e ait olan sureleri olu~turan ve sayllar ile numaralandmlm1~, kendi i~inde anlam bOtuniOgO olan 'tOmce'dir. Bir bak1ma ayetler, Muslumanlar ic;in Hakk'm kelam1d1r. Alevilerin kendi inanc;sal muzikleri ic;in 'a yet okuma' metaforunu kullanmalan, tamam1yla baglamay1 Kur'an gibi Hakk'm kelammm okundugu bir gere~, Alevi deyiniiyle telli Kur'an olarak gormelerinden ileri gelmektedir.
Ojnsel Bir Alevj Mi.izi~j TOrO Olan 'Nefes'in Aleviljkteki Metaforik Kullan1m1: Tam da bu noktada, A levi dinsel yaratllanna verilen isimlerden biri olan 'nefes' ozerinde durulmas1 gerekir. Ozanm okudugu kelama 'nefes' denmesinin en onemli nedeni ~udur:
Ozanm (Hakk/ Kur'an-1 Nat1k) Hakkm kelamm1 soylemesi i~in bir nefes harcamas1 gerekir. 0 nefes, ic;inde Hakkm kelamm1 bannd1rd1g1 i~i n kutsald1r_ Bu nedenle Alevi kutsal yaratllanna 'nefes' denir. (Mustan Donmez 2008: 62)
Yukanda da deginildigi gibi 'ayet' sozcogo Anadolu'nun belirli bolgelerinde 'deyi?' ya da 'nefes' sozcugO ile e~ anlaml1 olarak kullamllr. Bu durum ~u ~ekilde tab lola~tm lmalld1r:
$ekil 6-Anadolu MOziksel Metaforlart Olan A yet ve Nefes SozcOlerinin Birbirlerinin Verine Kullamlmasmm Nedeni
Yazd1 metin okunur Ayet okunur Nefes (cern muzigi) okunur
Yaz1ll metindeki her tumce- Her ayetin (tOmce yerine) ·vazdl metindeki tumcenin nin b·a~mda nefes. ahmr ve ba~mda nefes alm1r ve ayet ya da Kur'an'daki ayetin (ti.imce tOmee sonunda o nef~s b1rak1- sonunda o nefes b1rakd1r, bu yerine) sarf edilebilmesi ic;in bir fir, bu hareket her tOmcede hareket her ayette tekrar nefes ahnmas1 gerektigi i~in, tekrar eder. eder. Kur'an'daki ayetler, nu- Aleviler kendi kutsal yarat1lan--
maralarla birbirinden aynllr. na nefes, baz1 yorelerde de ne-fes yerine ayet demektedirler.
Kur'anm her 'ayet'i, bir metin tOmcesi i~erir..:.. Dolaylslyla Kur'an'daki 'ayet', metin i~indeki 'tOmce'ye kar~ll1k gelir. _ TOmce, ancak bir nefes harcayarak soylenebilecegi ya da okunabilecegi ic;in, Anadolu Aleviliginde 'nefes' ve 'ayet', birbirinin yerine kullandabilmektedir.
Hakk'm.kelam1 olarak kabul edilen nefes, Alevilikte 'kutsal sozler' anlamma gec;tigi gibi, 'hakikat' anlamma da gec;er. OniO mutasaw1f Yunus Emre'nin hayatm1 anlatan menk1belerden birind~, Yunus'un koyunde kurakhk olur ve Yunus, Hac1 Bekta~i Veli'nin dergahma giderek bugday ister. Hac1 Bekta~i Veli Yunus'a "bugday m1 nefes mi?" der; Yunus Emre "nefesi ne yapay1m, koyiO k1tllktan kmllyor, bugday istiyorum" der, Hac1 Bekta~i Veli tekrar sorar ama Yunus Emre, tekrar bugday istedigini soyler, dergahtan Yunus'a iki c;uval bugday1 verirler. Bugday1 allp e~egine yukleyen Yunus'un yolda yurOrken akll ba~ma gelir; bugdaym hemen bitecegi, ama nefesin (nasip olarak da gec;er) olene kadar onunla birlikte olacagm1 gorur ve koyune girmeden geri doner, dergaha vanr, Hac1 Bekta~'a nefes istedigini soyler. ·Menk1benin devam1 Tapduk Emre'de bitmektedir. Menk1beden de anla~dacag1 gibi burada 'nefes' derken 'hakikat' kastedilmektedir ve menk1bede de ·ifade edildigi gibi hakikat, olene kadar hakikat ehline e~lik eder. Bu nedenle menk1bede hakikat, Anadolu'da kutsal kabul edilen bugdaydan bile Ostun tutulmu~tur. Ozetle, ic;inde 'Hakk'm kelam1'n1 bannd1r~n 'nefes', Hakk'm agzmdan <;1kt1gma gore elbette 'hakikat' olarak adlandmlmaktad1r.
1113
fofklor/edebiyat, cilt: 15, Sayt: 58
Sonu~
Bu <;ah~mada, oncefikle mi.izigin 'ki.ilti.ire gi:imi.ili.i olma' (embeddedness) ve 'an t~tmlma'
(adumbration) durumfan i.izerinde duruldu. Ki.ilti.ire gi:imOIO alma, mOzigin farklt kOitOref ogefer ya da i:irOntOier i<;inde, i:izerk bir algtfam~tan yoksun bir varhk alanma sahip ofmastdtr. An t ~tlr
ma ise, bir ki.ilti.irel pratik i<;inde yer alan mOzigin varhgmm inkar edilmesi anlamma ge<;er ve daha <;ok riti.iel i<;i mOzik pratiklerinin ritOel d1~1 mOzik pratiklerinden aynlmast amactyla ger<;ekle~tirilir.
Daha sonra bu iki kavram, Anadolu tasawufundan kaynaklanan mOziksel algtfama bag
lammda tekrar degerlendirildi. C>ncelikle Anadolu'daki tOm topluluklarda ortak alan, 'ate~' kOItO ile ili~kili Anadofu tasawufundan kaynaklanan yakma ve yamk metaforunun 'ki.ilti.ire gi:imOIO ofma'· durumu ile ili~kisi a<;tkfandt: HOzOn veren bir beste yapmanm WrkO-ag1t yakmak bi<;imin·
de, hUzOn veren bir sesin yamk ses bi<;iminde: hOzOn veren bir <;algmm yamk t;afg1 bi<;:iminde ve hi.izun veren bir icranm yantk t;afmak, yamk soylemek/okumak bi<;iminde metaforize edildigi sonucuna vanfdt. 'Ate~' kOftOnden kaynaklanan ve yakma-yanma metaforlan ile ifade edilen mOziksel yarat~ethk ve icranm, ate~ ahp tutu~arak birbirini yakan nesnefer ve yangm olayt gibi algtlandtgt sonucuna ula~tldt.
Ardmdan, mOzikteki vokal performans i<;in kullamlan okumak ~etaforunun (~arkHOrkOkur'an okumak) Anadolu tasavvufu ife ifi~kisi, bu iki kavram (ki.ilti.ire gi:imi.ifO olma ve am~ttrma) baglammda tekrar ele ahndt. Dinse! ve ~u ah~kanhga parafel olarak dunyasal mOzik ti.irferinin okumak metaforu ile dile getirilmesinin Anadolu tasavvufyndaki kar~tf tgmm, okunan
si:izcOgOn 'Hakk'm kelamt', okunan gerecin de 'Hakk'm kitabt' ofdugu sonucuna ula~tldt. Ortodoks MOsiOmanlar i<;in Hakk'm Kelamtmn okundugu gerecin Kur'an; si:iziO kolti.i re bagh ofan
Heterodoks Afeviler ic;in ise yaztstz kitap ya da telli Kur'an olarak kabul goren bagfama oldugu saptandt.
Aym ~ekiltle Anadolu'nun belirli yi:irelerindeki A feviferin baglamayla gi:isterilen dinsef icrayt ifade etmek ic;in ayet okumak metaforunu kullanmafarmm nedeni olarak da, soziO bir kOiti.ire sahip olmalan nedeniyle performansfarma ifahi bir anlam yi.ikleyebilmek i<;in, Kur'an'da ti.im
ce anlamtna ge<;en ayetleri metafor olarak kullandtklan saptandt. Anadolu insanmm kolektif belleginden kaynaklanan bu ilahi algtlayt~ bic;iminin, yalmzca inan<;sal muzik turlerinin kullammmda degil, (ezan okumak, Kur'an okumak, ilahi okumak, nefes okumak, semah okumak, deyi~ okumak vb.) inan<; dt~t/dOnyasal tOrler ic;in de (~arkt okumak, ti.i rkO okumak) aynen kullantldigt sonucuna ula~tldt.
<;alt~mada aynca, Alevi dinsel mOzik tOrO olan ne(es kavrammm Anadolu tasavvufu ile ili~kisi ele almdt. Hakk'la ozde~ olan ozanm Hakk'tn kelammt soyleyebilmesi i<;in bir nefes harcamast gerektigi ve kelamm bu nefesin i<;inden c;tkacagt, dolaytstyla Alevi dinsel ti.irlerinden birinin admm nefes ofarak ad!andtn fdtgt ve Hakk'tan <;tkttgt varsaytlan nefesin, aynt zamanda hakikat olarak kabul edildigi sonucuna ula~tldt.
~ l -__ , 114 1
-------------------------
folklo r/edebiyat, cilt: 15, ·sayJ: 58
Kaynakc;a -Ayt~tt Onatc;a, Ne~e (2007), "Aievi-Bekta~i Kulturunde Kt rklar Semaht", Birinci Bastm, Baglam Yaym
ctltk, istanbul. - Blacking, (1995), "Selected Papers of john Blacking", ed: Reginald Byron, The University of Chicago
Press, Chicago & London. -Bohlman, Philip V. (1999), "Ontology of Music", Retihinking Music, Ed. Nicholas Cook & Mark Everist, Oxford Universty Press, London. -Eyuboglu, ismet Zeki (1987), "Gunun l~tgmda Tasavvuf, Tarikatlar, Mezhepler Tarihi", Gec;it
Yaymevi, istanbul. -Mustan Donmez, Banu (2008), "Aievi Muzik Uyant~l Baglamtnda iimir Limontepe Alevi Giit;men
lerinin Muzik Pratikleri", Yaytnlanmamt~ Doktora Tezi, izmir. -Mustan Donmez, Banu (2006), "Muzigin Anadolu Tasavvufundaki A~k Ate~ ve Yanma Metaforlart
Baglamtndaki Algilant~l ve Performans1", folklor/edebiyat, Sayt 48, Ankara. -Nettl, Bruno (1983), "The Study of Ethnomusicology", University of Illinois Press, London. -Oz, Saki (2005), "Aievilik Nedir?", Der Yaymlart, 4. Bastm, istanbul.
Abstract
The Embeddedness and Adumbration Cases· of Ritual Music in Anatolian Sufism
According to et~nomusicological theories, music is embedded in different patterns in different cultures, The embeddedness of music in the culture prepares the prerequisite of adumbration which is formed especially in the ritual music.
In this study, the appearance of embeddedness in the culture and the adumbration cases in the Anatolian ritual music has been handled. The metaphor of 'yakma' and 'yanrk' (to burn and burn) used for composing and performing music; the metaphor of 'reciting' (khandan I okumak), used for vocal performances in Turkish language; the word 'nefes' which is a kind of A!evi religious music and the metaphor of telli kur'an (Quran with string) used for bag/ama (Tt,~rkish string instrument) in Alevism have been analysed in terms of Anatolian sufism and in the context of 'embeddedness' and 'adumbration' cases.
Key Words: Anatolian Sufism, Embeddednes, Adumbration, Metaphor
/
IllS -