Download - gayri munsarif
-
T.C.
MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI
ARAP DL VE BELATI BLM DALI
ARAP GRAMERNDE GAYR- MUNSARF
Yksek Lisans Tezi
kke GENERAL
stanbul, 2013
-
T.C.
MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI
ARAP DL VE BELATI BLM DALI
ARAP GRAMERNDE GAYR- MUNSARF
Yksek Lisans Tezi
kke GENERAL
Danman: Prof. Dr. smail DURMU
stanbul, 2013
-
I
ZET
Arap Gramerinde Gayr-i Munsarif
Gayr-i munsarif, sarftan men edilmi isim iin kullanlan bir kavramdr. Sarftan kast
ise tenvndir. Araplar, isimlik hususunda kklemi ve kuvvet kazanm kelimeler iin hafiflik
alameti olarak tenvn kullanrlar. Bu adan, isimlikten uzaklaarak fiillere benzeyen
kelimeler, ar kabul edilir ve tenvnden men edilir. Fiil, isimden tredii iin onun feri
saylr. Gayr-i munsarif isimler de dier baz isimlerin feri olmas asndan fiile benzerler ve
bu sebeple sarftan men edilirler. Gayr-i munsarif isimler, fiile benzemesine sebep olan iki
illetle veya iki illet kuvvetindeki bir illetle tenvnden men edilirler.
Anahtar Kelimeler: Sarf, tenvn, munsarif, gayr-i munsarif, sarftan men, fer, illet,
fiile benzeme.
-
II
ABSTRACT
Gayr-i Munsarif in Arabic Grammar
Gayr-i munsarif is a concept used for noun which was prohibited from sarf. What
wemeanby sarf is tanvin. Arab suse tanvin as a sign of light ness for words being rooted and
for cefull for tag (noun). From point of this view, words like verbs is accepted as heavy things
by moving away from tag (noun) and is prohibited from tanvin. It is accepted as feri of it,
since it derives from noun. Also nouns relating. Gayr-i Munsarif likes verb in order to be feri
of other some nouns and in this regard it is prohibited from sarf. Nouns relating to Gayr-i
munsarif is prohibited from tanvin by two illat or an illat in role of two illat.
Key Words: Sarf, tanvn, munsarif, gayr-i munsarif, prohibition from sarf, fer, illat,
likening to verb.
-
III
NSZ
Arap Dili ve Belt alannda aratrlmasna ihtiya duyulan ok sayda konunun
varl inkr edilemez bir gerek. Ancak biz, karmak ve olduka tafsilatl bir mesele olmas
asndan, hem konuyla alakal esas ve snrlarn zihinlerimizde netletirilmesi hem de Trke
olarak yazlm pratik bir kaynak olmas adna Arap Gramerinde Gayr-i Munsarif adl bu
tez almasn yapmaya karar verdik.
Bu almamzda, gayr-i munsarif konusunu en muteber klasik nahiv eserlerini esas
alarak, gereksiz ayrntlara girmeden; fakat mevzuyu kuatc bir ekilde ele almaya altk.
nk btn ayrntlar muhtevaya dhil etmenin, meselenin anlalmasn zorlatracan
dnmekteyiz.
Giri blmnde nahiv tarihi ile alakal ksa bir zet vermeye altk. Bu blmde
nahiv ilminin dou srecini, ilk defa kimler tarafndan ortaya konulduunu ifade ettik.
Nahvin en nemli mekteplerini ve bu mekteplerin nde gelen temsilcilerini ksaca tantmaya
gayret ettik. Birinci blmde gayr-i munsarif ile alakal kavramlar ve bunlarn ismin sarftan
men edilmesindeki rollerine deindik. kinci blmde iki illet kuvvetindeki bir illetle sarftan
men edilen isimleri, nc ve drdnc blmde ise iki illetle gayr-i munsarif olan alemleri
ve sfatlar aklamaya altk. Son blmde de tensb, zarret, tasr ve tenkr durumlarnn
gayr-i munsarife tesiri zerinde durduk.
Bu almamz esnasnda kaynak tavsiyesi, aratrma usl ve metodu gibi her mevzuda
yardmlarn esirgemeyen danman hocam Prof. Dr. smail Durmua, tez yazm ve ierii ile
alakal her trl kontrolleri byk bir zveriyle yapan eim Rukiye General, ablam Hacer
General, arkadam Orhan Bircan ve nn niversitesi lahiyat Fakltesindeki mesai
arkadalarm Ar. Grv. Hseyin Maraz, Ar. Grv. Serkan Demir, r. Grv. Kerim zmen ve
r. Grv. Mehmet Uluktke kran ve hrmetlerimi sunmay bir bor biliyorum.
kke GENERAL
-
IV
NDEKLER
ZET ............................................................................................................................ I
ABSTRACT ............................................................................................................... II
NSZ ...................................................................................................................... III
NDEKLER ........................................................................................................ IV
KISALTMALAR ..................................................................................................... IX
GR
NAHV LMNN DOUU VE TARH GELM
I. Nahiv lminin Douu .................................................................................... 1
II. Tarih Geliimi ve Nahiv Mektepleri ............................................................ 6
A. Basra Nahiv Mektebi .................................................................................... 7
B. Kfe Nahiv Mektebi ................................................................................... 10
C. Badat Nahiv Mektebi ................................................................................ 11
BRNC BLM
GAYR- MUNSARF LE ALAKALI KAVRAMLAR
I. Sarf, Munsarif ve Gayr-i Munsarif ............................................................. 13
A. Sarf .............................................................................................................. 13
B. Munsarif sim .............................................................................................. 15
C. Gayr-i Munsarif sim .................................................................................. 16
II. Tenvn Kavram ve Tenvn eitleri ........................................................... 17
A. Tanm .......................................................................................................... 17
-
V
B. Tenvn eitleri ........................................................................................... 18
1. Asl Tenvnler ............................................................................................ ..18
a. Tenvn-i Emkeniyye .............................................................. 18
b. Tenvn-i Tenkr ( ...................................................................... 19
c. Tenvn-i vaz ( ......................................................................... 20
1) Hazfedilen Bir Harfe Bedel Olan Tenvn ......................................... 20
2) Hazfedilen Bir Kelimeye Bedel Olan Tenvn ................................... 22
3) Bir Cmle veya Daha Fazlasna Bedel Olan Tenvn ........................ 23
d. Tenvn-i Mukbele ( ................................................................ 23
2. Gayr-i Asl Tenvnler ................................................................................... 24
a. Tenvn-i Terennm ( ................................................................. 24
b. et-Tenvnl-l ( ................................................................... 25
III. Gayr-i Munsarifin Hkm .......................................................................... 25
IV. Sarfa Mani Olan lletler ............................................................................... 27
KNC BLM
BR LLETLE GAYR- MUNSARF OLAN SMLER
I. Mntehel-Cm (....................................................................... 30
A. Tanm .......................................................................................................... 30
B. Mntehel-Cm Vezinleri ........................................................................ 30
C. Sarftan Men Edilme Sebebi ........................................................................ 31
D. Sonuna Menneslik Ts () veya Nisbet Ys ( ) Bitienler .................. 33
E. Sonunda llet Harfi Olanlar ......................................................................... 34
-
VI
II. Elif-i Maksre veya Elif-i Memdde Bitien simler ................................ 37
A. Tanm .......................................................................................................... 37
1. Elif-i Maksre ............................................................................ 37
2. Elif-i Memdde ( .......................................................................... 38
B. Sarftan Men Edilme Sebebi ........................................................................ 39
C. Mennes sm-i Maksr Vezinleri ............................................................... 40
D. Mennes sm-i Memdd Vezinleri ............................................................. 44
NC BLM
K LLETLE GAYR- MUNSARF OLAN ALEMLER
A. Tanm .......................................................................................................... 48
B. Sarftan Men Edilme Sebebi ........................................................................ 48
I. MENNES ALEMLER ............................................................................... 49
A. Sonuna Menneslik Ts ( ) Bitien Alemler .......................................... 49
B. Sonunda Menneslik Ts Bulunmayan Mennes Alemle ........................ 51
C. Mennes smin Mzekkere Alem Olmas .................................................. 53
D. Mzekker smin Mennese Alem Olmas .................................................. 55
E. Yer, Kable ve Sre simleri ....................................................................... 55
II. MREKKEB ALEMLER ........................................................................... 58
A. Mrekkeb smin Tanm ............................................................................. 58
B. Sarftan Men Edilme Sebebi ........................................................................ 58
C. Mrekkeb Alemin Farkl rab ekilleri ..................................................... 59
III. SONUNDA ELF-NN () ZYDES BULUNAN ALEMLER ........... 61
-
VII
A. Sarftan Men Edilme Sebebi ........................................................................ 61
B. Alemi Sarftan Men Eden Elif-Nn Ziydesinin zellii ........................... 63
IV. ACEM ALEMLER .................................................................................... 64
A. Ucmenin Tanm ........................................................................................ 64
B. Sarftan Men Edilme Sebebi ve artlar ....................................................... 64
V. FL VEZNNDEK ALEMLER ................................................................ 68
A. Sarftan Men Edilme Sebebi ........................................................................ 68
B. smin Sarfna Tesiri Asndan Fiil Vezinleri ............................................. 69
1. Fiillere Has Vezinler .................................................................................... 69
2. Fiillerin Daha Baskn Olduu Vezinler ....................................................... 70
3. Mterek Vezinler ........................................................................................ 72
VI. MADL ALEMLER................................................................................... 74
A. Udl ve Madl smin Tanm .................................................................... 74
B. Sarftan Men Edilme Sebebi ........................................................................ 74
C. Alemlerde Udl ekilleri ............................................................................ 75
1. Takdr Udl ................................................................................................. 75
2. Manev Tekd Olarak Gelen Baz Cem simlerin ibh-i Alemiyet ve
Udlden Dolay Sarftan Men Edilmesi ........................................................ 76
3. Lm- Tarften Udl.................................................................................... 77
4. Veznine Udl Eden Alemler ............................................................... 78
-
VIII
DRDNC BLM
K LLETLE GAYR- MUNSARF OLAN SIFATLAR
I. SONUNDA ELF-NN ( ) ZYDES BULUNAN SIFATLAR ............ 80
A. Sarftan Men Edilme Sebebi ........................................................................ 80
B. Sarftan Men Edilme artlar ....................................................................... 81
II. FL VEZNNDEK SIFATLAR ................................................................ 82
A. Sarftan Men Edilme Sebebi ........................................................................ 82
B. Sarftan Men Edilme artlar ....................................................................... 82
III. MADL SIFATLAR................................................................................... 85
A. Udl Eden Saylar ....................................................................................... 85
B. Lafznn Udl .................................................................................... 87
BENC BLM
TENSB, ZARRET, TENKR VE TASR
DURUMLARINDA GAYR- MUNSARF
I. Tensb.......................................................................................................... 88
II. Zarret ........................................................................................................... 89
III. Tenkr ............................................................................................................ 91
IV. Tasr ............................................................................................................. 92
SONU ...................................................................................................................... 95
KAYNAKA ............................................................................................................ 97
-
IX
KISALTMALAR
- a.g.e. : Ad geen eser.
- a.g.m. : Ad geen madde.
- a.s. : Aleyhisselam.
- b. : Bin veya bn
- Bkz. : Baknz.
- ev. : eviri.
- DA : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi.
- Hz. : Hazreti.
- r.a. : Radyallahu anh.
- s. : Sayfa.
- thk. : Tahkik eden.
- tsz. : Tarihsiz.
- . : lm.
- vb. : Ve benzerleri
-
1
GR
NAHV LMNN DOUU VE TARH GELM
I. Nahiv lminin Douu
Hibir ilim aniden ortaya km deildir ve ayn zamanda tek bir insann eseri
olarak grlemez. Her ilim, bir maksada binaen ve o alanla alakal ihtiyacn
giderilmesine ynelik baz almalar sonucu doar ve geliir. Yani ilmin ortaya
kmas baz artlarn olgunlamasna, ona ihtiya duyulmasna ve o ilmin oluumuna
zemin hazrlayacak bilgi birikimine baldr.
Cahiliye dneminde Araplar, henz yabanc kltr ve dillerle
karlamamlard. ine kapank mm bir toplum olmalar dolaysyla kendi
dillerini en gzel ekilde reniyor ve kullanyorlard. Bu sebeple dillerinde herhangi
bir bozulma ve yozlama da olmamt. Ne var ki, slamiyetin zuhru ve geni bir
corafyaya yaylmasyla birlikte bu bkir toplum, yabanc kltr ve dillerle diyalog
ierisine girmek durumunda kald. Bu durum, doal olarak dilde lahn diye tabir edilen
baz hatalarn ortaya kmasna sebep oldu. Bu hatalar sadece konuma diliyle snrl
kalmayp yaz dilinde de kendini hissettirmeye balad. Yaz dilinde meydana gelen bu
menf durum Arapann aslnn bozulmas ve Kuran- Kerim ve hadislerin yanl
anlalmas endiesini beraberinde getirdi.1
Dinin temel kaynaklar olan Kuran ve hadislerin doru anlalmas ve her trl
bozulma tehlikelerine kar korunmas hedefinin gerekletirilebilmesi iin bu iki temel
kaynan dili olan Arapann lugat hazinesinin derlenmesi, yapsnn ve gramerinin
tespit edilmesi, hatta slup aratrmalarnn yaplmas kanlmaz hale gelmitir. Bu
nedenle Arap edebiyatnda dile ait almalar Kuran- Kermin yazya geirilmesi,
1 etin, Nihad, Arap maddesi (md.), DA, stanbul 2005, III, 296.
-
2
kitap haline getirilmesiyle balam ve bu arada gramer Kuran- Kermde yaznn
slah almalarna bal olarak domutur.2
Tabii ki, dil almalarnn tek sebebi Kuran ve Hadisin doru anlalmas
deildir. Bunun yannda psikolojik ve sosyal etkenler de vardr.3 Arap toplumu dillerini
iyi kullanma hususunda ok gayretliydi ve dilleri kendileri iin bir eref ve vn
kayna idi. Arap olmayan kavimlerle karmalar ile birlikte bu his harekete gemi ve
Arap dilinin korunmas konusunda itici bir g olmutur.
slamiyetin yaylmasyla Araplar farkl milletlerle i ie yaamaya balam ve
bu durum birok sosyal problemin ve bu problemlere bal farkl birtakm ihtiyalarn
domasna sebep olmutur. slamla yeni tanan bu insanlar dinlerini Araplardan
reniyor ve doal olarak Arap dilini de renme ihtiyac duyuyorlard. Bylece,
yabanclarn da Arapay aslna uygun olarak okuyup yazmalar ve konumalar iin
dilin esaslar ve temel prensiplerinin ak bir ekilde kayt altna alnmas zaruret
olmutu. te bu zaruret nahiv ad altnda yeni bir bilim dalnn teekklne sebep
olmutur.
Szlkte bir eye meyletmek, ynelmek, izini takip etmek manasndaki
fiil kknden kaynaklanan en-nahv kelimesi yol, yn, taraf anlamlarna
gelen bir isimdir.4
Nahiv kelimesinin Arapa dilbilgisine neden isim olarak verildiiyle alakal
farkl grlerin varlyla birlikte en ok kabul edilen rivayet yledir: Hz. Ali (r.a.)
2
etin, Nihad, Arap md., DA, III, 296.
3 evk Dayf, el-Medrisn-Nahviyye, 7. Bask, Drul-Merif, Kahire 1968, s. 12.
4 bn Manzr, Lisnl-Arab, Beyrut (Dru Sdir, tsz.), XV, 309-310; el-Frzbd, Mecdddn
Muhammed b.Yakb, el- Kmsl- Muht, Thk. Enes Muhammed e-m ve Zekeriyy Cbir
Ahmed, Drul-Hads, Kahire 2008, s. 1590.
-
3
karlat dil hatalarnn ardndan birtakm tedbirler alr ve bu husustaki dncelerini
Ebul-Esved ed-Del ile paylar. Nahivle ilgili hazrlam olduu yazl bilgileri ona
verir ve (bunu rnek alarak bu ekilde devam ettir) der. Bylece
kelimesi Arap dilbilgisine zg bir isim olarak kullanlmaya balanr.5
Lugat manas ve stlah olarak kullanl sebebi bir yana, nahiv kelimesi
balangta morfoloji ve sentaks iine alan geni manasyla gramer karl olarak
kullanlyordu. Ancak III. (IX.) yy. da morfoloji sarf adyla ayr bir ihtisas sahas haline
geldi ve nahiv daha ok sentaks ifade eder oldu.6
Nahiv ilmi de dier ilimler gibi aniden domamtr ve bir tek insann fikri
deildir. Bundan dolay nahiv ilmini ilk olarak kimin ortaya koyduunu kesin bir
ifadeyle sylemek mmkn deildir. Fakat nahvin douu ile ilgili rivayetlere
bakldnda en ok kabul edilen gr -Hz. Alinin yardm ve ynlendirmesiyle- bu
kiinin Ebul-Esved ed-Del olduudur.7
Ebul-Esved ed-Delyi nahiv ilmiyle alakal almalar yapmaya sevk eden
muhtelif sebepler olduu sylenmektedir. Bunlardan birkan burada ifade etmenin
konunun daha iyi anlalmasna yardmc olacan dnyoruz.
5
Muhammed Tantv, Neetn-Nahv ve Trhu Eherin-Nuht, 2. Bask, Drul-Merif, Kahire
1995, s. 24; bnul-Enbr, Nzhetl-Elibb f Tabaktil-deb, 3. Bask, Mektebetl-Menr,
Zerg-rdn 1985, s. 18.
6 etin, Nihad, a.g.m., DA, III, 296.
7 evk Dayf, a.g.e., s. 13, bn Kuteybe, e-ir ve-uar,Thk. Ahmed Muhammed kir, Drul-
Merif, Kahire 1967, s. 729-730; es-Srf, Eb Sad el-Hasan b. Abdullah, Ahbrun-Nahviyyn el-
Basriyyn, Thk. Muhammed brahim el-Benn, 1. Bask, Drul-tism, Kahire 1985, s. 33.
-
4
Kendisinden nakledilen bir rivayette8 ed-Del yle demektedir: Mminlerin
emiri Hz. Alinin yanna girdiimde ok sessiz ve dnceli bir halde olduunu
grdm. Ne dnyorsun ey mminlerin emiri dedim. Beldenizde lahn yapldn
iittim. Arapann esaslar hakknda bir kitap yazmay dndm. dedi. Eer bunu
yaparsan Arap dilini muhafaza etmi ve deimesine mani olmu olursun. dedim.
Birka gn sonra tekrar yanna uradmda bana ierisinde unlarn yazl olduu bir
sahife verdi:
Rahmn ve Rahm olan Allahn adyla. Kelamn tamam ksmdr: sim,
fiil ve harf. sim, msemmay (isimlendirilen ey) ifade eden eydir. Fiil, msemmann
hareketini bildiren eydir. Harf ise isim veya fiil olmakszn herhangi bir manay ifade
eden eydir.
Sonra bana bunu takip et, aratr ve aklna gelen eyleri ona ekle. Ve bil ki
eya (isimler) ksmdr: Zhir, mudmer (zamirle ifade edilen ey) ve ne zhir ne de
mudmer olan ey. limler ancak, zhir ve mudmer olmayan bu nc ksm
renmede birbirleriyle yarrlar. dedi.
Sonra bir ksm bilgileri toparlayp ona arz ettim. Bunlarn ierisinde nasb
edatlar da vard. edatlarn saym fakat yi zikretmemitim.
yi neden terk ettin dedi. Nasb edatlarndan olmadn dnyorum dedim.
Hayr, o da onlardandr. Onu da ekle dedi.
8 bnl-Kft, Cemleddn Ebul-Hasen Ali b. Yusuf, nbhur-Ruvt al Enbhin-Nuht, Thk.
Muhammed Ebul-Fadl brahim, 1. Bask, Drul-Fikril-Arab, Kahire 1986, I, 39-40.
-
5
Hz. Ali ve ed-Del arasnda geen bu hadise nahiv ilminin temellerinin
atlmasna vesile olan tarih bir dnm noktas olmutur.
Ebul-Esved ed-Del, Kuran okuyan birisinin 9 {
ayetindeki kelimesinin sonunu kesral okuduunu duymas ve buna benzer
birok nahiv hatalaryla karlamasnn ardndan Hz. Alinin emrini derhal yerine
getirmeye karar verir. Kendisine iyi bir ktibin tahsis edilmesini ister. lk olarak Abdl-
Kays kabilesinden bir ktip getirilir ama onu beenmedii iin kabul etmez. Daha sonra
baka bir ktip getirilir ve bu ktiple Kuran harekeleme almalarna balar. Ktibe
azm atm (fetha) grdnde harfin stne bir nokta koy, azm
yuvarladmda (damme) harfin nne bir nokta koy, azm krdmda (kesra) harfin
altna bir nokta koy ve kelimeyi tenvnli okuduumda da buna iaret olarak iki nokta
koy diyerek nasl harekeleyeceini tarif eder.10 Bylece Kuran- Kerimin harekeleme
ilemi ibtid ekliyle tamamlanm ve ayn zamanda gnmzde de kullandmz
hareke isimleri belirlenmi olur.
Btn bu cz hadiseler, kraatte ve konuma dilinde grlen hatalarn
yaygnlamas tehlikesi karsnda ashabn duyduu endieyi aklamakta olup bunlar
nahiv ilminin ortaya konulmasn zorunlu hale getiren sebeplerin banda yer alr.
Tabii ki bu problemlerin zm iin alan tek insan ed-Del deildi.
Yukarda bahsettiimiz birok sebepten dolay limler lugat ve iir malzemesini
derlemi, kadim iirler tespit edilmi, Ebul-Esved ed-Del de en ok kraat hatasnn
yapld Kuran- Kerimin kelime sonlarnn irbn nokta eklindeki harekelerle
9
Tevbe, 9/3.
10 es-Srf, Ahbrun-Nahviyyn el-Basriyyn, 34-35.
-
6
tespit etmitir. Bu faaliyetinin ardndan onun nahiv ilminin esaslarn belirleme iine
girimi olmas daha makul grnmektedir.11
II. Tarih Geliimi ve Nahiv Mektepleri
Yeni doan her ilimde olduu gibi nahiv ilmi de kk olarak domu ve
zaman ierisinde geliimine devam etmitir. Hz. Ali (r.a.) sahip olduu nahiv bilgisini
Ebul-Esved ed-Delye retmi ve bu ilk bilgileri rnek alarak ilerlemesini iaret
etmitir. Ed-Del de kendi ilmi ve tefekkr seviyesi lsnde nahvi ortaya koymu ve
geniletmitir. u kadar var ki, genel olarak ilimlerin gelimeleri ok uzun zaman
alrken, nahiv ilmi ok sratli bir ekilde ilerlemi ve ksa zamanda kemale ermitir
denilebilir. Bunun sebebi ise btn ilimlerden nce bu ilme duyulan kuvvetli ihtiyacn
Araplar tarafndan yerinde fark edilmesidir.12 nk dil, bir alet ilmidir ve dier
ilimlerin de temelini oluturmaktadr. Dier ilimlerin salam bir temele oturmas ve
salkl bir ekilde gelimesi dilin selametine baldr.
Nahiv ilminin douu, Kays ve Temm gibi fasih Arap kabilelerine mekn
tekil etmesi, le yaknl mnasebetiyle fasih bedevlerden salkl dil malzemesini
derleme imknna sahip olmas, hitabet ve iir yarmalar gibi kltrel etkinliklerin
yapld Mirbed panayrna zemin oluturmas sebebiyle Basrada ve Basra mektebine
mensup dilciler tarafndan gerekletirilmitir.13
Bu nemli gelime Basrada meydana gelmi ve tabii olarak Basra halk,
zellikle de mevl14, lahn vebasndan korunma maksadyla bu ilme ciddi olarak
11 Durmu, smail, Nahiv md., DA, stanbul 2006, XXXII, 301.
12 Muhammed Tantv, Neetn-Nahv, 35.
13 Durmu, smail, a.g.m., DA, XXXII, 302.
14 Arap olmayan Mslman halklar iin kullanlan bir terim. Bkz. Mevl md., DA, XXIX, 424.
-
7
ynelmi ve istifade etmek iin gayret gstermilerdir. Mevlnin bu ie daha fazla ilgi
gstermesinin temel sebepleri, onlarn Arap dilini renerek dillerini dzeltme
ihtiyalar, mensubu olduklar dinin dilini renme istei ve Araplar arasndaki
konumlarn yceltme arzusudur.15
Farkl corafi blgelerdeki ilmi faaliyetler neticesinde yeni nahiv mektepleri
zuhur etmi ve mektepler arasndaki rekabet hissinin de yardmyla nahiv ilmi
terakkisini devam ettirmitir. imdi bu mektepleri ve nde gelen temsilcilerini ksaca
tantalm:
A. Basra Nahiv Mektebi
Arap nahvinin kuruluu ve ayn zamanda lugat ve gramer almalar, hicr ilk
yzyln balarnda kurulan iki yeni ehirde, nce Basrada sonra onunla birlikte
Kfede gerekleti. Bu iki ehirdeki dil ve edebiyat almalar, farkl prensipleri olan,
meseleleri kendine has bir tarzda ele alp inceleyen ve dolaysyla ihtilaf ve
mnakaalar olan iki nahiv mektebinin domasna vesile oldu.16
Basra mektebinin ilk temsilcileri Ebul-Esved ed-Del (. 69/ 688), s b.
mer es-Sekaf (. 149 / 766), Ahfe el-Ekber (. 177/ 793) ve Yunus b. Habb'dir (.
182/798). Bunlardan sonra hem bu mektebin hem de Arap dilinin iki byk limi olan
Halil b. Ahmed el-Ferhid (. 175/791) ile talebesi Sbeveyhi (. 180/796) gelir.
Buraya kadar saydmz nahivcilerin tamamnn kurrdan17 olduu rivayet
edilmektedir.18
Basra mektebi mensuplar arasnda Sbeveyhi'den sonra da Ahfe el-
15
Muhammed Tantv, a.g.e., Kahire 1995, s. 34.
16 etin, Nihad, Arap md, DA, III, 296.
17 Kur'an kraati konusunda uzman kiiler. Bkz. Kurr md., DA, XXVI, 445.
18 evk Dayf, el-Medrisn-Nahviyye, 18.
-
8
Evsat (. 215/ 830), Eb Ubeyde Ma'mer b. el-Msenn (. 209 /824-25), Eb Zeyd el-
Ensr (. 215/830), Asm (. 216/ 831), Eb Ubeyd Ksm b. Sellm el-Herev (. 224
/ 838), Eb Osman el-Mzin (. 249/ 863), el-Mberred (. 285/898) ve bn Dreyd (.
321/933 ) gibi byk limler birbirini takip etmitir.19
Nahiv ilmini Ebul-Esvedden olu At, Anbese b. Madn (. 100/718),
Meymn el-Akran, Nasr b. sm el-Leys (. 89/707), Yahya b. Yamer (. 129/746) ve
Abdurrahman b. Hrmz el-Arec (.117/735) okumutur.20 Bu srete baz sayfa ve
czlerden bahsedilirse de tam bir telif grlmez, ifah nakil ve retim hkimdir.
nk Ebul-Esvedin talebeleri olan bu ilk tabakann, hafzalarna ve dille rivayete
itimatlar tamd.21
Ebul-Esved ed-Delnin ilk talebelerinden sonraki Basra nahiv temsilcileri,
hem sayca fazla, hem de telif ettikleri eserler asndan daha retkendiler. nk bu
devrede nahiv bahisleri artm, mevcut kaidelere yenileri eklenmi, nahivciler arasnda
mnakaa faaliyeti balam, nasslar inceleyerek yeni karmlar yapma hususunda
ciddiyetle durulmu ve bylece istifadeye mazhar kitaplar tedvin edilmitir.22
Dil almalarnn hazrlk safhalar bir yana braklrsa, nahve dair kitap
yazm olmas muhtemel ilk lim, Nasr b. sm ve Yahya b. Yamerin talebesi23
Abdullah b. Eb shak el-Hadramdir (. 117/735). Mevcut en eski teliflerde ondan ve
s b. mer es-Sekafden (bn Eb shakn talebesidir) nakiller yaplmaktadr.24 bn
19 Kl, Hulusi, Basriyyn md., DA, stanbul 1992, V, 118.
20 Muhammed Tantv, Neetn-Nahv, 71-72.
21 Durmu, smail, a.g.m., DA, XXXII, 302; Muhammed Tantv, a.g.e., 38.
22 Muhammed Tantv, a.g.e.,38.
23 Muhammed Tantv, a.g.e.,72.
24 etin, Nihad, , a.g.m., DA, III, 296.
-
9
mer es-Sekafye nisbet edilen el-Cami ve el-kml adnda iki kitab vardr.25 Bu
iki eser, nahiv alannda kaleme alnm ve isimleri tespit edilebilen en eski kitaplardr.26
Nahiv ilminin temelini tekil eden ve daha sonraki asrlarda da bu ilmin en ok
itibar edilen kaynak eserleri Basra nahiv mektebi temsilcileri tarafndan telif edilmitir.
Halil b. Ahmed, lugat ve gramer almalarna yn veren ve ilk Arapa lugat
olan Kitbul-Ayn telif eden limdir. Halil b. Ahmedin Arap diline yz yllk bir
sre kazandrd kabul edilebilir. Onun nahve dair bilgileri talebesi Sbeveyhi
sayesinde gnmze ulamtr.27
Fars asll Sbeveyhi (Amr b. Osman b. Kamber), bata std Hall b. Ahmed
olmak zere, bn Eb shak, Ahfe el-Ekber, Yunus b. Habb, Eb Zeyd el-Ensr gibi
limlerden yapt nakilleri bir araya getirerek Seleften intikal eden nahiv mirasn el-
Kitab28 adyla bilimsel adan mkemmel ve hayranlk uyandran bir eser olarak ortaya
koymutur. Bu eseri ayrcalkl klan ey, Hall b. Ahmedin dehasyla Sbeveyhinin dil
yeteneinin rn olmasdr. Bundan daha iyisinin yazlamayacan dnen limler
asr boyunca erh, ihtisar, eletiri, savunma, ikmal vb. neredeyse nahivle alakal btn
almalarn bu kitab esas alarak yapmlardr.29
Ebu Osman el-Mazinnin leln-Nahv ve et-Tasrifi, el-Mberredin el-
Muktedab, er-Redd ales-Sibeveyh, Tabaktn-Nahviyyn el-Basriyyn ve el-
Kmili, brahim b. Muhammed ez-Zecccn (. 311/923) Kitabl-Muhtasar fin-
25 bnl-Kft, nbhur-Ruvt, II, 375; Muhammed Tantv, a.g.e., 39; evk Dayf, el-Medrisn-
Nahviyye, 26.
26 etin, Nihad, a.g.m., DA, III, 296.
27 etin, Nihad, a.g.m., DA, III, 296.
28 evk Dayf, a.g.e., 59-93.
29 Durmu, smail, a.g.m., DA, XXXII, 302.
-
10
Nahv ve Kitabl-tikk, bns-Serrcn (.316/929) el-Usl de Basra
mektebi nahivcilerinin ortaya koyduu dier nemli eserlerdir.30
B. Kfe Nahiv Mektebi
Balangta Basrallardan istifade ederek yetien Kfeliler, hicr II. yzyln
sonlarna doru yeni bir mektep tekil ederek Basra mektebi ile sk bir rekabet ierisine
girdiler. ki tarafn da almalar sema (azdan iitmeye) dayanmakla birlikte
Basrallar az rivayetlerden kanarak sadece sk rastlananlar esas alyor ve ayn
zamanda fasih bedevlerden dil malzemesi derlemeye nem veriyorlard. Kfeliler ise
az olup olmadna dikkat etmeden duyduklarnn tamamn deerlendirmeye
alyorlard.31
Aslnda mektepler arasndaki ihtilaflar nahiv ilminin esaslarndan daha ziyde,
bir mana iin farkl kelimelerin kullanlmas, bir kelimenin farkl harekelenmesi veya
ayn kelimenin farkl manalarda kullanlmas vb. gibi cz ihtilaflardr.32
Kfe mektebinin kurucusunun Ebu Cafer Muhammed b. Ebu-Sre er-Rus (.
187/803) olduu kabul edilmektedir. er-Rusnin Kitabl-Faysal adl eseri
gnmze kadar ulamtr.33 Tabaktn-Nahviyyn adl eserin yazar ez-Zbeyd onun
hakknda o nahivde Kfelilerin staddr demektedir.34
30 Durmu, smail, a.g.m., DA, XXXII, 300-306; etin, Nihad, , a.g.m., DA, III, 282-309.
31 etin, Nihad, a.g.m., DA, III, 296.
32 el-Muhtar Ahmed Dre, Dirsetn fn-Nahvil-Kfiyyi, 2. Bask, Cemiyyetd-Davetil-
slmiyyetil-lemiyye, Trablus 2003, s. 41.
33 Carl Brockelmann, Trhul-Edebil-Arab, Trc. Abdulhalm en-Neccr, 4. Bask, Kahire (Drul-
Merif, tsz.), II, 197.
34 ez-Zbeyd, Eb Bekr Muhammed b. Hasan el-Eddls, Tabaktn-Nahviyyn vel-Luaviyyn, Thk.
Muhammed Ebul-Fadl brahim, 2. Bask, Drul-Merif, Kahire 1983, s. 125.
-
11
Kitbul Mesdir, Kitbul-Hurf ve daha birok eserin mellifi35 Ali b.
Hamza el-Kis (.189/805), Kisnin talebesi ve Kitbut-Tasrf, Kitbul-
Hudd, Kitbu Feale ve Efale ve Kitbun-Nevdir gibi otuzdan fazla kitabn
mellifi36
Yahy b. Ziyd el-Ferr (.208/823), Kitbul-Fash, el-Meclis,
Kavidu-ir ve Kitbu htilfin-Nahviyyn adl kitaplarn mellifi Saleb (.
291/904), bns- Sikkt (.244/858) ve Eb Amr e-eybn (. 213/828)gibi isimler de
Kfe mektebinin nde gelen temsilcileridir.37
C. Badat Nahiv Mektebi
Basra ve Kfe mekteplerinin temsilcileri, Zenc, Zutlar ve Karmat saldrlar
neticesinde bu ehirlerde kan karklklar nedeniyle hkmet merkezinin Badata
tanmasyla oraya ynelmiler ve bir sre tartmalarna burada devam etmilerdir.
Fakat bir sre sonra mekteb taassubu ve ihtilaflar erimeye balamtr.38 Bylece iki
mektebin imtizacyla hicr IV. Yzyln balarnda Badat nahiv mektebi ortaya
kmtr.
Badat mektebinin ilk temsilcileri, Basra mektebinden el-Mberred ve Kfe
mektebinden Salebin talebeliini yapm ve buna bal olarak hocalarnn grlerini
tayan yeni bir nahiv mektebi kurmulardr. Hem Basra hem de Kfe nahivcilerinin
eserlerini derinlemesine inceleyerek yeni nahv grlere ulamlardr.39
35
el-Muhtar Ahmed Dre, a.g.e., 58; Durmu, smail, a.g.m., DA, 303.
36 el-Muhtar Ahmed Dre, a.g.e., 69-101.
37 etin, Nihad, a.g.m., DA, III, 297; Durmu, smail, a.g.m., DA, 303.
38 Durmu, smail, a.g.m., DA, 303.
39 evk Dayf, a.g.e., 245.
-
12
Mektebin ilk temsilcisi kabul edilen ve Kitbu htilfil-Basriyyn vel-
Kfiyyn, el-Kf fin-Nahv, et-Tasrif ve el-Muhtr f lelin-Nahv gibi
eserlerin mellifi bn Keysn, el-zh f lelin-Nahv ve yz yirmiden fazla erhe
mevzu olan mehur el-Cmell-Kbrnn mellifi Ebul-Ksm ez-Zeccc (.
337/949), Eb Ali el-Frs (. 377/987), el-Lma fil-Arabiyye, et-Tasrifl
Mlk ve erhu Tasrifil-Mzin ve el-Hasis fi lmi Uslil-Arabiyye adl
eserlerin mellifi bn Cinn (. 392/1001) ve el-Kef ve el-nmzec ve el-
Mufassaln mellifi, Ebul-Kasm Mahmud b. mer ez-Zemaher (v. 538/1144) gibi
isimler Badat mektebinin en nemli nahivcileridir.40
Bu mektebin haricinde Msr-am, Marib-Endls, Irak ve Dou dil
mekteplerinin varl kabul edilse de bunlar genellikle Basra mektebi olmak zere ilk
iki mektebin grlerini esas alarak Badat mektebinin izgisinde devam eden
mekteplerdir.41
40 evk Dayf, a.g.e., s. 245-287; Durmu, smail, a.g.m., DA, XXXII, 303; etin, Nihad, a.g.m., DA,
III, 297.
41 Durmu, smail, a.g.m., DA, 303.
-
13
BRNC BLM
GAYR- MUNSARF LE ALAKALI KAVRAMLAR
I. Sarf, Munsarif ve Gayr-i Munsarif
Kaynaklarda , gibi balklar altnda ele alnan
gayr-i munsarif, murab isimlerdendir. Murab isimler, tenvn alp almama veya isim
olma hususundaki kuvveti itibariyle munsarif ve gayr-i munsarif olmak zere ikiye
ayrlr.42
Lugat manas itibariyle munsarif, sarf mmkn olan; gayr-i munsarif ise sarf
mmkn olmayan, sarftan men edilen anlamndadr. Dolaysyla bu iki kavramn daha
iyi anlalmas iin ncelikle sarf kavramnn aklk kazanmas gerektiini
dnyoruz.
A. Sarf
Sarf kelimesinin lugatta birok manas olmakla birlikte, ses karmak,
hlis st, bir eyi brakp baka bir eye ynelmek gibi manalara gelir.43 Nahivdeki
kullanmyla sarfn bu manalardan birinden kaynakland dnlmektedir.44
Nahivcilerin tariflerine gre sarf, tenvndir. Dolaysyla
(sarftan men edilen, gayr-i munsarif) demek (tenvnden men edilen)
demektir. bn Mlik (. 672/1274), Elfiyye adl eserinde sarf yle tarif etmektedir:
42 e-tb, Eb shk brahim b. Musa, el-Maksd-fiye f erhil-Hulsatil-Kfiye, Thk.
Abdurrahman b. Sleyman el-Useymn, 1. Bask, Mekke 2007, V, 575; Abbs Hasan, en-Nahvl-
Vfi, 3. Bask, Drul-Merif, Kahire 1973, IV, 200-201
43 el-Frzbd, el-Kmsl- Muht, 925; Komisyon, el-Muceml-Vast, Kahire, 1960, (agr
yaynevi, Ofset, stanbul,1996), s. 513.
44 Abbs Hasan, a.g.e., IV, 201.
-
14
Sarf, ismin kendisiyle emken olduu (kkletii, kuvvet kazand) manay
beyan edici olarak gelen tenvndir.45
Tenvnden men edilen isim kesradan da men edilmektedir. Ancak kesra ile
mecrr olma durumu tenvne tbi olarak men edilmektedir. nk gayr-i munsarif bir
isim, muzaaf olduunda veya lm- tarifle beraber geldiinde tenvn zaten
olamayaca iin kesra dmez. Kesra, sadece tenvn alabilecek (muzaaf veya lm-
tarifli olmayan) bir isimden tenvnin hazfedilmesine bal olarak der. Bu da sarftan
asl maksadn tenvn olduunu gsterir.46
Bu gr kabul edenlere gre kelimeleri munsariftir. nk
bu kelimelerde tenvn olmad iin sarftan (tenvnden) men edilme sz konusu deildir.
Aynen ve kelimelerinde olduu gibi.
limlerin bir ksm ise kesrann tenvne tb olarak deil, gayr-i munsarif ismin
fiile benzerliinden dolay ikisinin beraber dtn iddia etmektedirler.
kelimeleri bunlara gre de munsariftir. nk tenvn veya kesra sarftan men
edilmeden dolay dm deildir.47
Bu konuda genel olarak birinci gr tercih edilmektedir. Yani kesra tenvne
tb olarak der. nk iirde veznin tamamlanmas iin gayr-i munsarif ismin tenvn
45 bn Mlik, Muhammed b. Abdullah b. Mlik el-Endels, el-Elfiyye, Beyrut (el-Mektebet-abiyye,
tsz.), s. 43.
46 Edm Tarabeyh, el-Memn mines-Sarf, 1. Bask, Mektebet Lbnn Nirn, Beyrut 2001, s. 1; er-
Rad, Radyyd-dn Muhammed b. el-Hasan el-strbz, erhur-Rad alel-Kfiye, Thk. Yusuf
Hasan mer, 2. Bask, Drul-Ktb el-Vataniyye, Bingazi 1996, I, 102.
47 er-Rad, a.g.e., I, 102.
-
15
almas gibi zaruret hallerinde kesraya ihtiya olmad halde tenvnle birlikte o da geri
dner. Bu durum da kesrann tenvne bal hareket ettiini ispatlar.48
B. Munsarif sim
Btn irb hallerinde kendisine asl tenvn trlerinden birinin bititii isimdir.
Sarf tenvni veya emkeniyye tenvni diye tabir edilen bu
tenvnin varl, bititii ismin dierlerine gre isimlikte daha kkl, daha yerleik ve
salam olduuna delalet eder.49
Bu isimlerden tenvn sadece u durumlarda der: Bir isme muzaaf
olduunda, marife bir mnd olduunda, lm- trif bititiinde veya cinsinin
hkmn nefyeden lnn ismi olduunda.
Emkeniyye tenvni ve irb, dhil olduklar ismi harflere ve fiillere
benzemekten uzaklatran ve isimlikte kuvvetlendiren iki alamettir. nk tenvn
harflere ve fiillere bitimez. Ayn ekilde fiillerin ounluu ve harfler de murab
deildir. Sadece irbn varl ile mtemekkin durumdaki bir isim, murab
isimlere has bu tenvnin de dhil olmasyla emken hale gelir.50 Yani bir isim
irb alp da tenvn almam ise mtemekkin, ikisini de alm ise emken olur.
Mtemekkin olma durumu, ismin fiile benzemekten uzak olup isimlikte
kuvvetini ve kklemi olmasn ifade eder. smin emken olmas ise isimlikte
mtemekkin bir isimden daha kuvvetli ve kkl olmas durumudur.51
48
er-Rad, a.g.e., I, 102.
49 ez-Zeccc, Eb shk, M Yensarif ve M L Yensarif, Thk. Hd Mahmd Kara, Drul-Ktb,
Kahire 1971, s. 1.
50 Abbs Hasan, a.g.e., IV, 201.
51 e-tb, a.g.e.,V, 575.
-
16
Sonu olarak munsarif isim, hem irb hem de tenvn alabildii iin emken,
gayr-i munsarif isim ise sadece irb alabildii iin mtemekkin diye adlandrlr.
Emken isim, ayn zamanda mtemekkindir ve onu kapsar. Bundan dolay munsarif
isimlere de denilmektedir.52
C. Gayr-i Munsarif sim
Kendisine asl tenvn trlerinden herhangi birisinin bitimesi mmkn olmayan
isimdir. Gayr-i munsarif isim, irb kabul ettii iin isimlikte mtemekkindir. Fakat
tenvni kabul etmemesi, emken derecesine ykselmesine engel olmakta ve onu sarftan
men etmektedir. Bylece harflere ve fiillere yaklamaktadr. nk harfler ve fiiller de
tenvni kabul etmemektedir. Bu ynyle gayr-i munsarif isim, fiile benzemektedir.53
Munsarif isme denildiini ifade etmitik. Gayr-i munsarif isim ise
murb olduu iin mtemekkindir. Fakat fiile benzerliinden dolay tenvn alamad
iin emken deildir. Bu sebeple gayr-i munsarif isimlere
denmektedir.54
Peki, isim neden sarftan men edilmektedir? smin sarfna mani olan dokuz illet
bulunur. Bu illetlerden iki tanesinin veya iki illet yerine geen bir illetin isimde
bulunmas, onu sarftan men eder.55 Bu illetleri sonraki blmlerde ayrntl bir ekilde
ele alacaz.
52 e-tb, a.g.e.,V, 576.
53 ez-Zeccc, M Yensarif ve M L Yensarif, 1-2.
54 e-tb, a.g.e.,V, 576.
55 el-Mberred, Ebu'l-Abbs Muhammed b. Yezd, el-Muktedab, Thk. Muhammed Abdulhlk Udayme,
Kahire 1994, III, 309; bn Ya, Muvaffakuddn Ya b. Ali b. Ya, erhul-Mufassal, Thk. Ahmed
es-Seyyid Seyyid Ahmed Ali, Kahire, (el-Mektebett-Tevfkyye, tsz.), I, 116.
-
17
II. Tenvn Kavram ve Tenvn eitleri
A. Tanm
Tenvn, lugatta kelimenin sonuna nn harfi eklemek diye tarif edilir. Fakat
bu manasnn dnda ve kelimeleriyle izah edilmektedir.56 Tasvt,
ses karmak, grlt yapmak; ternm ise nameli sylemek, mrldanmak gibi
manalara gelmektedir.57
Nn harfinin kendine has bir yanks olmas ve gunneli
yapsnn yardmyla nameli sylenmesinden dolay tenvnin bu kelimelerle aklanm
olmas muhtemeldir.58
Istlah manas itibari ile tenvn, ismin sonuna bitien ve ismi dier kelime
trlerinden ayran, skin (sknlu, harekesiz) ve zid bir nndur.59 Sadece vasl halinde
okunan bu nn harfi, yazyla deil; lfzen vardr. Fakat nn harfine iaret eden ve ona
ihtiya brakmayan baz alametler kullanlr. Bunlar, harekelere ek olarak yazlan ikinci
damme, ikinci fetha ve ikinci kesradr.60
Tenvn, yani sonradan eklenen bu nn, kelimenin aslndan olan nn harfi gibi
sabit deildir. Sadece bir manadan dolay harekeye tb olarak getirilir. Bu sebeple
kelimenin aslndan olan nn harfi gibi bir ekil ve sureti yoktur.61
56
el-Hudar, Muhammed, Hiyetl-Hudar, Drul-Fikr, Beyrut, tsz., I, 19; Abbs Hasan, a.g.e., I, 27;
Edm Tarabeyh, a.g.e., I, 1.
57 el-Frzbd, a.g.e., 675, 955; bn Ya, erhul-Mufassal, IV, 131; Abbs Hasan, a.g.e., I, 27.
58 Abbs Hasan, a.g.e., I, 27.
59 bn Him, Cemleddn Abdullah b. Him el-Ensr, erhu Katrun-Ned ve Bells-Sad, Thk.
Abdlcell el-At el-Bekr, Mektebet Drul-Fecr, 4. Bask, Dimek 2012, s. 47.
60 Abbs Hasan, a.g.e., I, 27.
61 bn Ya, erhul-Mufassal, IV, 131.
-
18
B. Tenvn eitleri62
Tenvnler iki ksma ayrlr. simlere has olan tenvne asl tenvn; isim, fiil ve
harflere dhil olabilen tenvne ise gayr-i asl tenvn denir.
1. Asl Tenvnler
a. Tenvn-i Emkeniyye
simlerde asl olan murab (millerin deimesiyle harekesi deien) ve
tenvnli olmaktr. Harflerde ve fiillerde ise bu durum ters istikamettedir. Harfler mebn
(millerin deimesiyle harekesi deimeyen) ve tenvnsiz, fiiller ise tenvnsiz ve ou
itibariyle mebndirler. Btn bunlardan hareketle; bir isim, mebnlik ve tenvnsizlikte ne
kadar harfler ve fiillerden uzak olursa o kadar isimlikte kklemi ve asl isim olmaya
yaklam olur.
simler irb ve tenvn hususunda drde ayrlr:63
1. Murab olan ve ayn zamanda tenvn alan isimler. Bunlara murab
munsarif isim de denir. Misal:
2. Murab olup tenvn almayan isimler . Misal:
3. Mebn olup baz durumlarda bir maksada binaen tenvn alan isimler.
Misal:
4. Mebn olan ve hibir halde tenvn almayan isimler.
62 e-tb, el-Maksd-fiye, I, 44, 576-581; bn Ya, a.g.e., IV, 131; Abbs Hasan, a.g.e., I, 33;
bn Akl, Bahuddn Eb Muhammed Abdullah b. Abdurrahman el-Akl, erhu bn Akl al Elfiyyet-i
bn Mlik, Thk. Eml Bed Yakb, 7. Bask, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 2010, I, 21-22.
63 Abbs Hasan, a.g.e., I, 33.
-
19
Misal:
Bu snflandrmaya gre isimlikte en kuvvetli olan birinci grup isimlerdir.
nk hibir ynyle harflere ve fiillere benzememektedir. Bu isimler
(isimlikte ok kuvvetli ve kkl) diye de adlandrlmaktadrlar. te bahsettiimiz bu
isimlere bitierek onlar dierlerine gre isim olma konusunda daha kuvvetli, kkl ve
yerleik hale getiren tenvne birok tabir kullanlmakla birlikte, daha ok emkeniyye
tenvni veya temkn tenvni denilmektedir.
Bazlar, murab ve munsarif isimlere dhil olan bu tenvne tenkr tenvni
demilerdir ( kelimesinin tenvni gibi). Fakat bu gr isabetli deildir. nk
mzekker bir ahs bu kelimeyle isimlendirildiinde, kelime marifeye dnt halde
tenvni dmez. Eer tenkr tenvni olsayd nekreliin yok olmasyla o da derdi.64
b. Tenvn-i Tenkr (
Yalnzca baz mebn isimlere dhil olan ve bu ismin muayyen olmayan
(belirsiz) bir eyi ifade ettiine ve manasna baka eylerin de ortak olduuna delalet
eden tenvn trdr.65
Tenkir tenvni, baz isim fiillere ve ok eskiden kullanlan
gibi genellikle kelimesiyle biten mebn alemlerde olur.66 Bir isme dhil
olduunda onun nekre olduuna, hazfedildiinde ise marife olduuna delalet eden bir
alamettir.67
64 bn Mlik, Cemleddn Eb Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Mlik, erhul-Kfiyeti-fiye,
Thk. Abdulmnim Ahmed Herr, 1. Bask, Drul-Memn lit-Trs, Mekke 1986, s. 1422.
65 Abbs Hasan, a.g.e., I, 35; bn Ya, a.g.e., IV, 132.
66 bn Ya, erhul-Mufassal, IV, 132; Abbs Hasan, a.g.e., I, 35.
67 Abbs Hasan, a.g.e., I, 38.
-
20
Mesela isminden bahsederken tenvnsiz olarak kullanlrsa bu
kelimeden maksadn ismiyle adlandrlm muayyen bir ahs olduu, hem
konuan hem de muhatap tarafndan malumdur. Muhatabn zihninde baka bir ahsla
karma ihtimali yoktur. Fakat eklinde tenvnli kullanldnda ise bu isimdeki
insanlardan herhangi bir ahs anlalr. Tenvnle birlikte isim nekre hale gelir ve
umumiyet manas kazanr.68
sim fiil olan kelimesi sus manasnda emir ifade eder. Bahsedilen
konudan memnun olmayan birisi bu kelimeyi tenvnsiz olarak sylerse muhatabna bu
konuda konumay brak, ama istersen baka bir mevzudan bahsedebilirsin demek
istemi olur. nk kelime tenvnsiz olduu iin marife kabul edilir ve sadece o anda
bahsedilmekte olan mevzu iin hususiyet ifade eder. Fakat eklinde tenvnle
sylenirse kar tarafn konumasna tamamen son vermesi talebini ifade eder. nk
kelime tenvnle nekre olur ve bir eye has olmaktan karak umumiyet arz eder.69
c. Tenvn-i vaz (
Hazfedilen bir harfin, bir kelimenin, tam bir cmlenin veya bir cmleden daha
fazlasnn yerine bedel olarak gelen tenvne ivaz tenvni denir.70 Bu ekilde ivaz
tenvnini ksma ayrabiliriz.
1) Hazfedilen Bir Harfe Bedel Olan Tenvn
Kelimenin aslndan olan bir harf ancak ok kuvvetli bir sebepten dolay
hazfedilebilir. Fakat nks fiillerin ism-i fillerinde son harf olduu iin bu
isimlerin cem teksirlerinde harfi hazfedilir ve bedel olarak bir nceki harf tenvn
68 bn Ya, a.g.e., IV, 132.
69 Abbs Hasan, a.g.e., I, 35.
70 Abbs Hasan, a.g.e., I, 38-41.
-
21
alr. Bu meselenin anlalmasn kolaylatrmak iin tablo halinde birka misal vermenin
faydal olacan dnyoruz.
Mennes sm-i FilinCem Teksri Mennessm-i Fil Sls Fiil
Slssi nks olan bu ism-i fillerin cemleri, gayr-i munsarif bir kalptan
geldii halde tenvn almaktadr. Fakat bu tenvn hazfedilen harfinin yerine gelen
ivaz tenvnidir. Zaten bu isimler, gayr-i munsarif olduklar iin emkeniyye tenvni
alamaz ve ivaz tenvni almakla da munsarif olmazlar.
Bu durum sadece rnek olarak verdiimiz cemlere has deil; btn gayr-i
munsarif manks isimler iin geerlidir. Raf ve cer hallerinde ivaz tenvni alan bu
isimler hazfedilen zerine takdir edilen damme ve kesra ile merf ve mecrr
olurlar. Nasb halinde ise harfi hazfedilmedii iin zhir bir fetha ile mansb olur ve
tenvn almazlar.71
71
el-alyn, Mustafa, Cmiud-Dursl-Arabiyye, Drul-Hads, Kahire 2005, 10; Abbs Hasan,
a.g.e., I, 39.
-
22
Misal: 72 (Gzler alamaktadr.)
73 (Gemie zlmem.)
(Okumasn gerektiren birok sebep saydm.)
lk cmledeki kelimesi haberdir ve hazfedilen zerine takdir edilen
bir damme ile merfdur. kinci cmlede harf-i cerden sonra gelen kelimesi de
ayn ekilde mukadder bir kesra ile mecrrdur. Son cmledeki kelimesi ise zhir
bir fetha ile mansbdur ve harfi hazfedilmedii iin ivaz tenvni almamtr.
2) Hazfedilen Bir Kelimeye Bedel Olan Tenvn
vaz tenvninin bir kelimeye bedel olarak gelmesi genelde gibi
lafzlardan sonraki muzfun ileyhin hazfedilmesiyle gerekleir.
Misal: (Mal hak edenler
arasnda paylatrdm ve her birine payn verdim.)74
Grld gibi muzf durumundaki lafznn muzfun ileyhi hazfedilmi
ve bedel olarak kelime tenvnlenmitir. Bu tenvnin temkn iin olduunu iddia edenler
varsa da genel kabul, ivaz tenvni olduu ynndedir. nk kelime murab olsa da
izafetten dolay temkn tenvninden men edilmi ve muzfun ileyhi hazfedildiinde ise
sadece ivaz tenvni almtr.75
72
Abbs Hasan, a.g.e., I, 38.
73 Abbs Hasan, a.g.e., I, 38.
74 Abbs Hasan, a.g.e., I, 40.
75 bn Ya, erhul-Mufassal, IV, 133.
-
23
3) Bir Cmle veya Daha Fazlasna Bedel Olan Tenvn
Bir cmle veya daha fazlasnn hazfedilip de tenvnin ona bedel olarak gelmesi
genelde, gibi zaman zarflarnn kendisine muzf olduu lafzndan
sonraki cmle veya cmlelerin hazfedilmesi ve bu lafzn eklinde
tenvnlenmesiyle gerekleir.76
Misal:
77
Son yet-i kermenin asl u ekildedir:
Parantez ierisindeki cmle hazfedilmi ve hazfedilen
bu cmleye bedel olarak kelimesi tenvnlenmitir. Kelimenin sonunun
kesralanmas, muzun ileyh konumunda olmasna ramen irbdan dolay deildir.
Aslnda skn zere mebn olan lafzna tenvn bitimesiyle iki skin harf ( ile
tenvnin u) yan yana gelmi ve bundan dolay harfi kesralanmtr.78
d. Tenvn-i Mukbele (
Tenvn, sonuna bititii ismin ekillendirme ileminin ve harflerinin
tamamlandn gsterir. Fakat isim cem-i mzekker slim yapldnda bu tenvn
kaybolur. Nahivciler, cem-i mzekker slimin sonundaki harfinin, mfreddeki
tenvnin yerini tuttuunu ve ayn vazifeyi yaptn ifade etmektedirler. Cem-i mzekker
slimde var olan bu harfi, cem-i mennes slimde yoktur. kisi de slim cem
76
Abbs Hasan, a.g.e., I, 40.
77 Zilzal, 99/ 1-4.
78 bn Ya, a.g.e., IV, 132-133; Abbs Hasan, a.g.e., I, 40-41.
-
24
olduu iin adaletin salanmas maksadyla mzekkerdeki a mukbil, cem-i
mennes slime eklenen tenvne mukbele tenvni denilmektedir.79
2. Gayr-i Asl Tenvnler
a. Tenvn-i Terennm (
iirde ve kafiyelerde okunuu gzelletirmek ve sese msik katmak
maksadyla med (, , ) ve ln (kendisinden nceki harfin harekesi fetha olan veya )
harflerinden dnm ve onlara bedel olarak getirilen tenvndir. Tenvn, kendisiyle
genizdeki sesin yanklan (gunne) kolay olan bir harftir. Sahip olduu gunneli
yapsyla terennme (nameli sylemeye) yardmc olur ve okuyua gzellik katar.80
Terennm tenvni mutlak kafiyenin sonuna iirin bina ve veznini tamamlayc
olarak gelir. Mutlak kafiye son harfi harekeli olan kafiyedir. Son harfi skin kafiyeye ise
mukayyed kafiye denir.81
Terennm tenvni, lm- tarifli bir isme veya fiile de
bitiebilir. Fakat harfe bititiine ahit olunmamtr.82
Misal: 83
Cerrin (. 114/732) dvnnda zikredilen bu beytin kafiye sonlarndaki
eklinde yazlan terennm tenvni elife bedel olarak getirilmitir. Ayn zamanda ilk
79 bn Akl, erhu bn Akl, I, 21; Abbs Hasan, a.g.e., I, 41-42.
80 bn Ya, a.g.e., IV, 134; Nureddin Abdurrahman el-Cm, Kfiye erhi, el-Fevidz-Ziyiyye
(Molla Cm), Trc. Abdurrahman Ercan Elbinsoy, Zaman Yaynclk, stanbul 1987, s. 579.
81 bn Akl, a.g.e., I, 22; el-Cm, a.g.e., 579; er-Rad, erhur-Rad alel-Kfiye, I, 48.
82 er-Rad, a.g.e., I, 48; bn Ya, a.g.e., IV, 134.
83 Cerir b. Atiyye b. Huzeyfe, Dvnu Cerr, Dru Beyrut, Beyrut 1986, 58; bn Ya, a.g.e., IV, 134;
bn Akl, a.g.e., I, 22; er-Rad, a.g.e., I, 48.
-
25
kafiyenin sonundaki tenvn, lm- tarifli bir isme; ikinci kafiyenin sonundaki tenvn ise
fiile bitien terennm tenvnine misaldir.
b. et-Tenvnl-l (
Mukayyed kafiyenin sonuna dhil olan ve baz kaynaklarda terennm
tenvninin bir tr olarak da ele alnan tenvndir. l kelimesi, ar gitmek, snr
amak manasndaki fiilinden treyen bir ism-i fildir. Bu tenvn, iirin veznine
zid olarak geldii iin bu ismi almtr.84
Misal:
kelimesinin sonundaki harfi ziddir. nk beytin vezni
harfi ile tamamlanmtr.85
Bahsettiimiz son iki tenvn trnn terennm terk etmek iin kullanld da
ifade edilmitir. nk med harfleri uzatlabildii iin terennme msait bir yapya
sahiptir. Fakat tenvnde uzatma mmkn olmad iin terennme mani olur.86
III. Gayr-i Munsarifin Hkm
Nahivciler, bir eyin herhangi bir durumun (hkmn) illeti olduunu
sylediklerinde, bu illetin bahsedilen durumu vcib kldn kastetmezler. Onlara gre
asl maksat, illetin varl sz konusu olduunda, illetle hkm arasndaki mnasebetten
dolay konuan kiinin bu hkm tercih etmesinin uygun olduudur. Usulcler ise
hkm kavramn illetin gerektirdii (vcib kld) ey diye tarif ederler.87
84 bn Akl, a.g.e., I, 24; bn Ya, a.g.e., IV, 134; er-Rad, a.g.e., I, 48.
85 bn Ya, a.g.e., IV, 135.
86 er-Rad, a.g.e., I, 48.
87 er-Rad, a.g.e., I, 101.
-
26
Gayr-i munsarifin hkm, kesra ve tenvn almamasdr.88 leriki blmlerde
tafsilatl olarak ele alacamz zere, bu hkm gerektiren dokuz illet vardr. Asl illet,
bu dokuz illetten ikisinin veya iki illet yerine geen bir tanesinin ayn kelimede
bulunmasdr. Her birine illet denilmesinin sebebi ise asl illetin bir czn tekil
etmeleridir. rnein ucme, dokuz illetten bir tanesidir. Fakat hkmn gereklemesi
iin tek bana yeterli deildir. Ancak ikinci bir illetin dhil olmasyla hkm hsl
olur.89
Gayr-i munsarif bir ismin sarftan men edilmesi iin iki illetin bir araya
gelmesinin yan sra baz artlarn varl gereklidir.90 Bunlar maddeler halinde ksaca
arz edelim:
1. sim, harekeyle irb edilen mfred veya cem-i teksr sgalarndan
olmal.91 nk msenn ve cem-i mzekker slim isimler harf ile irb olurlar. Cem-i
mennes slim ise harekeyle irb olmakla beraber mukbele tenvni alr. Bir ismin
sarftan men edilmesi iin temkn tenvni alabilmesi gerekir.
2. Lm- tarf almamal.
3. Herhangi bir isme muzf olmamal.
88
el-Mberred, el-Muktedab, III, 309; el-alyn, Cmiud-Dursl-Arabiyye, 345; er-Rad, a.g.e., I,
101; bn Ya, a.g.e., I. 116; ez-Zeccc, M Yensarif ve M L Yensarif, 1; bn Hiam, erhu
Katrun-Ned, 105.
89 er-Rad, a.g.e., I, 101.
90 Edm Tarabeyh, el-Memn mines-Sarf, 3; Abbs Hasan, a.g.e., IV, 200; el-Emn, erhul-Emn
al Elfiyyet-i bn Mlik, Thk. Muhammed Muhyiddn Abdulhamd, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut
1955, s. 42; ez-Zeccc, a.g.e., 6.
91 er-Rad, a.g.e., I, 103.
-
27
IV. Sarfa Mani Olan lletler
Bu blmde ncelikle tenvnin neden isme ait bir alamet olduunu aklamak
gerekmektedir. nk bir isim fiillere benzediinde neden tenvnden men edilir?
sorusu, ancak bu meselenin netlemesiyle cevaplanabilir.
Araplar, tenvni hafiflik alameti olarak kullanmlardr. Sylemesi rahat ve dile
kolay gelen kelime hafif; sylemesi rahat olmayan ve dile zor gelen kelime ise ar
kabul edilmektedir. Bir kelimenin dile hafif olmas onun ok kullanlmas, Araplar
arasnda maruf olmas, baka bir eyden trememi olmas, tek bana mana ifade
edebilmesi gibi durumlara baldr. Bu bakmdan isimler fiillere gre iki adan daha
hafif kabul edilmektedir.92
1. Fiiller, bir ismin filine dayanmak zorunda ve ayn zamanda isim
cinsinden kabul edilen masdardan tremektedirler; isimler ise fiile muhta deildir.93 Bu
bakmdan isimler, fiillerden daha ncelikli ve daha oktur.94 Daha ok olduu iin doal
olarak ok kullanlmakta ve bylece dile daha hafif gelmektedir.
Arap diliyle mnasebete geen ucme (Arapa olmayan) bir kelime, kullanm
(istiml) yaygn olmad iin dile ar geldii gibi, baka bir dilde kullanlan Arapa
kelime iin de durum byledir. Ayn ekilde fiiller, isimlere gre daha az kullanld
iin daha ardr.
2. Fiiller, beraberinde fil ve mefl isterler. nk fiilin manas ancak
bunlarla tamamlanr. Birden fazla eyin bir araya gelmesiyle olutuu iin mrekkeb
kelime gibidir. simler ise fil veya mefle muhta deildir. Zira isim sadece
92 bn Ya, erhul-Mufassal, I, 113.
93 er-Rad, a.g.e., I, 103-104.
94 es-Smerr, Fdl Slih, Menin-Nahv, 1. Bask, Drul-Fikr, Amman 2000, III, 285.
-
28
msemmnn (isimlendirilen ey) alametidir. Tek bana var olduu iin mfreddir.
Mfred kelime ise mrekkebe gre daha hafiftir.95
Fiil, isimden tredii iin ismin bir daldr. simlerden de baka bir isimden
treyen ve ikincil isimler vardr. Bylece bu tr isimlerle fiiller arasnda bir benzerlik
hsl olmaktadr.
Bir ey baka bir eye benzerliinin kuvveti nispetinde onun hkmlerinden
bazlarn alr. Mesela isim trnden olan isim fiiller ile fiiller arasnda ok gl bir
benzerlik olduu iin bu isimler, aslen fiillere has olan mebnilik hkmn almlardr.
nk isim fiiller, bir msemmnn almeti olmayp tamamen fiil manas ifade
etmektedir.96
Fakat iki ey arasndaki her benzerlik dierine ait olan hkm almasn da
gerektirmez.97
Bu yzden isimleri sarftan men eden bir illetin varl tek bana
yetmemektedir. Bunun iin ya ikinci bir illet ya da iki illet kuvvetinde bir illete ihtiya
vardr.
simlerin fiillere benzemesine sebep olan ve bylece onlar sarftan men eden
illetler dokuz tanedir. bn Mlik bu dokuz illeti yle hlasa etmitir:98
Udl, vasf, tens, marife, ucme sonra cem sonra terkb, mkabli elif olan
ve fiil vezni. Bu sz takrbdir.
95 bn Ya, a.g.e., I, 113.
96 er-Rad, a.g.e., I, 101-104.
97 bn Ya, a.g.e., I, 117.
98 bn Akl, a.g.e., II, 117; er-Rad, a.g.e., I, 101.
-
29
Cem ve tens iki illet yerine geen gl illetler, dierleri ise ikinci bir illete
ihtiya duyan zayf illetlerdir. Bunlarn her birinin neden sarfa mani olduunu, ilgili
olduu gayr-i munsarif isim trleriyle birlikte ele almann daha isabetli olduu
kanaatindeyiz. Ancak ksaca yle ifade edebiliriz. Bu illetlerin her biri bulunduu ismi
asl olmaktan kararak bir ynden fer yapmaktadr. Fiilin ismin bir feri olmas gibi
menneslik, mzekkerliin; marifelik, nekreliin; acem kelime, Arapa kelimenin;
cemlik, mfredliin; fiil vezni, isim vezninin feridir. 99
Bu illetlerden herhangi iki tanesinin bir kelimede bulunmas kelimeyi ismi
sarftan men etmeye yeterli deildir. rnein, menneslik ile vasfiyet, udl ile vasfiyet
ve menneslik ile terkb ikier illettir. Ancak bunlarn birlikte bulunmas ismi sarftan
men etmez. Beraber bulunmakla sarfa mani olan illet elemeleri aada verilmitir.
Bunlarn dnda rastgele yaplan eletirmeler geerli deildir. Bunun sebebi de
ayrntl olarak ileriki blmlerde ele alnacaktr.
1. Mntehel-cm vezni sebebiyle oluan cemlik.
2. Menneslik elifleriyle gerekleen menneslik.
3. Alemiyet ve menneslik.
4. Alemiyet ve terkb.
5. Alemiyet ve ziydesi.
6. Alemiyet ve Ucme.
7. Alemiyet ve fiil vezni.
8. Alemiyet ve udl.
9. Vasfiyet ve ziydesi.
10. Vasfiyet ve fiil vezni.
11. Vasfiyet ve udl.
99
er-Rad, a.g.e., I, 106; ez-Zeccc, M Yensarif ve M L Yensarif, 3-5.
-
30
KNC BLM
BR LLETLE GAYR- MUNSARF OLAN SMLER
Daha nce de ifade ettiimiz gibi ismi sarftan men eden asl illet, saydmz
dokuz illetten iki tanesinin beraberlii veya iki illet kuvvetindeki bir illetin
bulunmasdr.
te bu blmde ele alacamz illetler iki illet yerine gemektedir. Bu da ayn
illetin tekrarlanmasyla olmaktadr. Zira baka bir illetle beraber olmas durumunda iki
illet yerine kim bir illet deil, iki ayr illet olacaktr.
I. Mntehel-Cm (
A. Tanm
Gayr-i munsarif olan bu isimler veya tabirleriyle
ifade edilen ve kelimeleri gibi nc harfi elif (teksr elifi) olup,
eliften sonra iki harf bulunanveya kelimelerinde olduu gibi yine nc
harfi elif olup ondan sonra ikincisi skin harf bulunan cemlerdir.100
B. Mntehel-Cm Vezinleri
Mntehel-cmu sgasnn
olmak zere on dokuz
vezni vardr.101
100 bn Ya, a.g.e., I, 124; bn Akl, erhu bn Akl, II, 120; Abbs Hasan, en-Nahvl-Vfi,IV, 208.
101 el-Mberred, el-Muktedab, III, 327; el-alyn, Cmiud-Dursl-Arabiyye, 214-228; rt,
Mustafa Meral, Nahiv, 4. Bask, M. . lahiyat Fak. Vakf Yaynlar, stanbul 2006, s. 405; rt,
Mustafa Meral, Sarf, 3. Bask, M. . lahiyat Fak. Vakf Yaynlar, stanbul 2001, s. 545.
-
31
Kurn- Kerimde bu cem sgas ska kullanlmaktadr:
102
103
Kaynaklarda mntehel-cm iin genelde ve vezinleri
zikredilmektedir. Fakat mntehel-cm isimler daha baka vezinlerden de
gelmektedir. Sadece ve vezinlerinin zikredilmesindeki asl maksat, harf
says, hareke ve skn itibariyle bu iki vezne benzeyen her kelimenin mntehel-cm
vezinlerine dhil olduunu ifade etmektir. Yani asl harflerin benzemesi art
koulmamtr. rnein asl harfler dikkate alndnda kelimesinin vezni
olmaldr. Ancak benzerlikte aranan sadece harf says ve hareke olduundan bu
kelimenin vezni olarak kabul edilmektedir.104
C. Sarftan Men Edilme Sebebi
Mntehel-cm veznindeki bir cem, marife (alem) de olsa nekre de olsa
sarftan men edilmektedir. Men edilme sebebi ise bu vezinlerin mfred isimler ierisinde
hibir benzerinin olmamas ve bylece fiillere benzemesidir. Mfredler isimlikte daha
mtemekkindir (salam, yerleik). nk Arapada asl olan mfreddir ve cemden
ncedir. Bu ynyle cemler, mfredlerin feri kabul edilmektedir.105 Bir taraftan,
mfred isimlere benzememeleri, dier taraftan mfredlerin feri kabul edildikleri iin
102
Hacc 22/40
103 Sebe 34/13
104 Abbs Hasan, a.g.e.,IV, 209.
105 Sbeveyhi, Eb Bir Amr b. Osman b. Kanber, el-Kitb, Thk. Abdusselm Muhammed Hrn,
Mektebetl-Hanc, Kahire 1988, III, 227; el-Mberred, a.g.e., III, 327.
-
32
fer olma ynyle fiillere benzemektedirler. Ayn zamanda, benzersiz olmasyla sanki
iki defa cem olmakta ve bu ekilde iki illet kuvveti kazanmaktadrlar.106
Nekre halinde gayr-i munsarif olan bir isim, marife halinde evleviyetle gayr-i
munsarif olur. nk isimlerde asl olan nekreliktir. Fiil, ismin feri olduu gibi marife
de nekrenin bir feri olmakta ve bu ekilde fiile benzemektedir. sim, marife olduunda
isimlikten bir derece daha uzaklap fiile yaklamakta ve arl artmaktadr. Bylece
hafifliin alameti olan tenvnden men edilmektedir.107
Bir isim, cem yapldnda mfred kategorisinden kmaktadr. Ancak ortaya
kan bu cem ismin mfredler arasnda benzeri varsa, mfred bir isim gibi btn irb
harekelerini ve tenvni alabilmektedir. rnein ve kelimelerinin cemleri
olan ve munsarif isimlerdir.108 nk vezni bazen mfredler iin
de kullanlmtr. cmlesinde veya Sbeveyhinin Araplarn
dediini iittim diyen Ebul-Hattbdan naklettii rivayette olduu gibi. Ayn ekilde
vezninden de ve gibi ok sayda mfred isim bulunmaktadr.109 Bu
trden cemler sadece mennes bir eye alem olduklarnda sarftan men edilirler.110
kelimeleri, zaten cem halde olan
kelimelerinin cemleridir.111
Bu tr cemlere cemul-cevmi denilmektedir. Bunlarn
mfredleri olan cem isimler, hem cemlerinin yaplabilmesi, hem de mfredler arasnda
benzerlerinin olmasndan dolay gayr-i munsarif deillerdir. Fakat mntehel cm
106 bn Ya, a.g.e., I, 124.
107 bn Ya, a.g.e., I, 117.
108 el-Fruzbd, el-Kmsl- Muht, 294, 1263.
109 Sbeveyhi, el-Kitb, III, 230; el-Mberred, a.g.e., III, 329.
110 el-Mberred, a.g.e., III, 330.
111 el-Fruzbd, a.g.e.,1382, 1066, 1789.
-
33
sgasndaki isimlerin tekrar cem yaplmas mmkn deildir. Adeta cemlikte son snra
dayanmlardr.112 Zaten bundan dolay da veya diye
isimlendirilmektedirler. Bu tr isimler hibir ynleriyle mfredlere benzememekte ve
bu sebeple sarftan men edilmektedirler.
Mntehel-cm sigasndaki bir ismin gayr-i munsarif olmas iin cem olmas
art deildir. Mfred dahi olsa sarftan men edilir. kelimeleri bu
tr mfred isimlerdendir.113
bir kiiye ad olarak ism-i tasr yapldnda
munsarif olur. nk ism-i tasr yapldnda mntehel cm vezninden kmaktadr.
Fakat ayn ekilde , ism-i tasr yapldnda gayr-i munsarif olarak kalr.
nk aslen acem bir kelimedir. Bir ahsn ismi olarak alem olmas ve ucmelik
illetinin bir araya gelmesinden dolay sarftan men edilir. Mntehel-cm kalbndan
karlmas onu munsarif yapmaz. Zira gayr-i munsarif olmasna sebep olan iki illet
hlen mevcuttur.
ve kelimeleri gayr-i munsarif deildir. ekilleri gayr-i munsarif
cemlerle ayn olmasna ramen, mfred isimler ierisinde benzerlerinin olmas, gayr-i
munsarif olmalarn engellemitir.114
D. Sonuna Menneslik Ts () veya Nisbet Ys ( ) Bitienler
Sonuna menneslik ts bitien isimler, nekra olduklarnda munsarif; marife
olduklarnda ise gayr-i munsarif olurlar. nk bu durumda, ismin sarftan men
112
Sbeveyhi, a.g.e., III, 229-230.
113 e-tb, el-Maksd-fiye,V, 613; el-alyn, Cmiud-Durs, 337; bn Akl, a.g.e.,121; Abbs
Hasan, en-Nahvl-Vfi, IV, 214; bn mm Ksm, Bedreddin Eb Muhammed el- Hasan b. Ksm,
Tavdhul-Maksd vel-Meslik, Thk. Abdurrahman Ali Sleyman, 1. Bask, Drul-Fikril-Arab,
Kahire 2001, s. 1200.
114 Sbeveyhi, el-Kitb, III, 227.
-
34
edilmesine sebep olan marifelik, ikinci bir illet olan menneslikle bir araya
gelmektedir. Nekre durumundaki mntehel-cm isimler de
kelimelerinde olduu gibi menneslik tsnn bitimesiyle munsarif olurlar. nk
menneslik alameti olan ismi mntehel-cm kalbndan kararak ve
kelimeleri gibi mfred isimler iin kullanlan bir kalba dhil etmektedir.115
Bu durum, nisbet ysnn mntehel-cm sgasndaki kelimesine
bitierek onu mfred iin kullanlan bir isme dntrmesi gibidir. Bu durumda
kelimesi, kendisine nibet ys dhil olan herhangi bir isim gibi, nekre halinde de
marife halinde de munsarif olur. kelimeleri gibi.
Nisbet ys veya menneslik ts, mntehel-cm bir kelimeye dhil
olduklarnda onu mfrede evirirler. Bu adan birbirine benzerler. Tek fark, kendisine
menneslik ts bitien ismin marifelik halinde gayr-i munsarif olmasdr. nk
marifelik ve menneslik illeti bir araya gelmitir.116
E. Sonunda llet Harfi Olanlar
Kendinden nceki harfin harekesi kesra olan bir illet harfiyle sona eren
mntehel cm isimler, raf ve cer hallerinde aynen manks isimlerde olduu gibi illet
harfi hazfedilerek tenvnlenir ve raf halinde damme, cer halinde kesra takdir edilir. Nasb
halinde ise illet harfi sabit kalr ve zhir bir fethayla lafz irb yaplr. Fakat kelimeye
eklenen tenvn, temkn tenvni deil; hazfedilen illet harfine bedel olan ivaz
tenvnidir.117
Aada srasyla raf, cer ve nasb hallerine misal verilmitir:
115
el-Mberred, a.g.e., III, 327.
116 Sbeveyhi, a.g.e., III, 228; el-Mberred, a.g.e., III, 327-328.
117 bn Akl, a.g.e.,120; bn Ya, erhul-Mufassal, I, 125-126.
-
35
Grld gibi raf ve cer hallerinde kelimenin sonundaki illet harfi hazfedilmi
ve yerine ivaz tenvni getirilmitir. Ancak temekkn tenvni olmad iin kelime yine
gayr-i munsarif olarak kalmaktadr.
vaz tenvnini anlattmz blmde de ifade ettiimiz zere, sls nks
fillerin mennes ism-i fillerinin cemleri genelde mntehel-cm sgasnda
gelmektedir. Mesela fiilinin mennes ism-i fili , cemsi
eklindedir.121
Mntehel-cm sigasnda olup da sonunda illet harfi bulunan baz isimlerde
ise durum biraz farkllk arz etmektedir. sim, sonundaki illet harfinin aslndan olup
olmamasna gre ya munsarif ya da gayr-i munsarif olmaktadr. Cemnin sonundaki
nisbet ys gibi grnen eddeli y, eer cem yaplmadan nceki durumunda sabitse,
bu harf kelimenin aslndan kabul edilir ve kelime gayr-i munsarif olur.122 Zira kendisine
nisbet ys bitien bir isim, o ekliyle cem yaplmaz. rnein kelimesinin
cemsi olarak getirilemez.123
118 Araf 7/41.
119 Hkka 69/7.
120 Sebe 34/18.
121 el-Muceml-Vast, 287.
122 el-Mberred, a.g.e., III, 328; er-Rad, erhur-Rad, I, 109-110.
123 er-Rad, a.g.e., I, 110.
-
36
Mesela kelimelerinin mfredleri
unlardr:124 . Mfredlerindeki eddeli ylar nisbet
ys deil, kelimelerin asl harfleri olduu iin cemleri sarftan men edilmektedir.125
Nahivcilerin ounluu, kelimelerinin
manasnda herhangi bir eye nisbet olmad halde sonlarndaki harfinin nisbet
ys olduunu ifade etmilerdir. Genel kanaat kelimesinin vezninden, dier
ikisinin ise ve kelimelerinden ism-i mensb yapld ynndedir. Nisbet
ys aslen iki tane olur. Bu kelimelerde tek olmasnn sebebi, bir tanesinin hazfedilip
elifin ona bedel olarak getirilmesidir. Fakat kelimesinin elifi sonradan
eklenmedii halde yine de hazfedilen y harfine bedel saylmtr.126 Baz kaynaklarda
bu kelimenin aslnn den ism-i mensb yaplan olup, nisbet ylarndan bir
tanesinin hazfedilerek elifin bedel olarak getirilmi olduu da iddia edilmektedir.127
kelimesi, bazen iirlerde genel kabuln dnda, gayr-i munsarif olarak
da kullanlmtr:
Mntehel-cm sgasnda gelen kelimelerinin mfredleri
eklindedir ve bu kelimelerdeki y harfleri nisbet ys deildir.
Dolaysyla cemleri gayr-i munsarif olmaktadr.129
124
el-Fruzbd, el-Kmsl- Muht, 1407, 763, 98, 1363, 1160, 522; el-Muceml-Vast, 427, 270.
125 er-Rad, a.g.e., I, 109-110; el-Mberred, a.g.e., III, 328.
126 Sbeveyhi, el-Kitb, III, 231-232; er-Rad, a.g.e., I, 110; bn mm Ksm, Tavdhul-Maksd vel-
Meslik, 1200; er-Rz, Muhammed b. Eb Bekr b. Abdulkdir, Muhtrus-Shh, Thk. Muhammed
Nebl Tarf, 1. Bask, Dru Sdir, Beyrut 2008, s. 64; el-Fruzbd, a.g.e., 224.
127 bn Mlik, erhul-Kfiyeti-fiye, 1444.
128 Sbeveyhi, a.g.e., III, 231; er-Rad, a.g.e., I, 110; bn Mlik, a.g.e., 1508.
-
37
II. Elif-i Maksre veya Elif-i Memdde Bitien simler
A. Tanm
1. Elif-i Maksre
smin sonuna bitien, kendisinden nceki harfin harekesi fetha olan elife elif-i
maksre denir. Bazen kelimesinde olduu gibi elif, bazen de kelimesinde
grld zere suretinde yazlr. Bu harf, hibir zaman kelimenin aslndan
deildir. Ya zid olarak gelmitir ya da veya harflerinden elife kalbedilmitir.
Ancak harften sonra kelimeye dhil olmusa mutlak olarak eklinde yazlr. Elif
suretinde yazld tek durum, aslnn olup kelimenin nc harfi olduu zamandr.
kelimelerinde olduu gibi. Sonuna elif-i maksre bitien isme ise ism-i
maksr denir.130
Elif-i maksre, ismin sonuna da olduu gibi ya menneslik alameti
olarak ya 131 kelimelerindeki gibi ilhk maksadyla, ya da 132
lafzlarndaki gibi teksr yapmak amacyla ziyde edilir.133 Fakat Sbeveyhi, daki
elifin sdasiye ilhk iin geldiini ifade etmitir. lhk maksadyla veya teksr iin
ziyde edilen elif-i maksre ismin sarftan men edilmesine sebep deildir. Araplar
kelimesinde ihtilaf etmilerdir.134 Bir ksm, elif-i maksrenin menneslik alameti
olduunu dnerek eklinde okuyarak sarftan men etmi, ounluk ise
129
Sbeveyhi, a.g.e., III, 232.
130 el-alyn, Cmiud-Durs, 83; rt, Mustafa Meral, Sarf, 67-68.
131 el-Mberred, el-Muktedab, III, 88.
132 el-Fruzbd, a.g.e., 1433, 1283, bn Ya, a.g.e., II, 528; er-Rad, erhur-Rad, III, 333.
133 Sbeveyhi, a.g.e., III, 211; el-alyn, a.g.e., 85; bn Ya, erhul-Mufassal, II, 532.
134 bn Ya, a.g.e., II, 532.
-
38
veznine ilhk maksadyla eklendiini iddia ederek eklinde
tenvnli okumulardr.135
2. Elif-i Memdde (
kelimelerinde olduu gibi isimlerin sonunda elif-hemze
eklinde gelen elife elif-i memdde denir. Sbeveyhi, el-Kitb adl eserinde kendisine
elif-i memdde bitien gayr-i munsarif isimleri (Bu,
kendisine eliften sonra menneslik elifi bitien ismin babdr.) bal altnda ele alarak
bir bakma elif-i memddenin vecz bir tarifini yapmtr.136
smin sonuna dhil olan elif-hemze () ziydesi kelimelerinde
olduu gibi sadece iki harfin de zid olmas durumunda menneslik almeti olur. ki
harfin de zid olmas haricinde, hemzeden nceki elif zid, hemze ise ya ismin
aslndandr ya da veya harflerinden kalbedilmi bir harftir. rnein fiil kk
olan lafzndaki hemze, kelimenin aslndan; fiil kk olan
lafzndaki hemze ise harfinden evrilmitir.137
smin sonundaki elif-hemze harflerinin ikisi de kelimenin aslndan ise bu isim,
ism-i memdd deildir. Asl eklinde olan kelimeleri gibi.138
Yukarda tarifini yaptmz elif-i maksre veya elif-i memdde, eer isme zaid
olarak gelmi ise menneslik alametidir, ismin aslndan ise menneslik alameti deildir.
135
Sbeveyhi, a.g.e., III, 211; ez-Zeccc, M Yensarif ve M L Yensarif, 29-30.
136 Sbeveyhi, a.g.e., III, 213.
137 el-alyn, a.g.e., 85; rt, Mustafa Meral, Sarf, 67-69.
138 el-alyn, a.g.e., 85.
-
39
Bu elifler zid olarak gelmilerse bunlara menneslik elifi de
denilmektedir.139
B. Sarftan Men Edilme Sebebi
Elif-i maksre ve elif-i memdde, baka bir illete ihtiya duymakszn tek
balarna ismi sarftan men ederler. Baka bir illete ihtiya duymad iin ismin nekre
veya marife olmas fark etmez. Zira marife olmas durumunda iki illet kuvvetinde olan
bir illete ncs eklenecek ve ismin arl bir kat daha artm olacaktr.140 Bylece
hafiflik alameti olan tenvnden men edilecektir.
Bu menneslik alametlerinin iki illet yerine kim olmasnn sebebi, onlar
menneslik tsndan stn klan bir zelliklerinin olmasdr. Bunlar, dhil olduklar
mzekker ismin yapsn deitirerek, sanki kelimenin aslndanm gibi ona yeni bir
ekil kazandrmaktadr. Menneslik ts, rneinde olduu gibi mzekker
ismin yapsn etkilemeksizin sadece sonuna dhil olur. Menneslik elifleri ise
misallerinde grld gibi ismin binasn deitirmektedir. Ayn
zamanda menneslik elifi, ismin drdnc harfi olarak gelmi ise isim cem
yapldnda sabit kalarak asl harf gibi muamele grr.141
Elif-i maksre ve elif-i memdde, menneslik alameti olmalarnn yannda,
menneslik tsna olan bahsettiimiz stnlkleriyle sanki ismi iki defa mennes
yaparlar. Bylece tek bana ismi sarftan men etmeye yeterli olmayan menneslik illeti
tekrarlanarak iki illet haline gelir.142
139
Abbs Hasan, en-Nahvl-Vfi, IV, 600, 603; rt, Mustafa Meral, a.g.e., 69.
140 bn Ya, erhul-Mufassal, I, 117.
141 Sbeveyhi, el-Kitb, III, 212; bn Ya, a.g.e., I, 117; ez-Zeccc, a.g.e., 27.
142 bn Ya, a.g.e., I, 118.
-
40
Daha nce de ksaca bahsettiimiz zere143 fiiller, aslen isimlerden
tremilerdir. Bu adan fiiller, isimlerin feri olduu gibi mennesler de mzekkerlerin
feridir. nk isimde asl olan mzekker olmaktr. Bu bakmdan mennes isimler fer
olma ynyle fiillere benzemi ve benzemenin gerei olarak fiillerin baz hkmlerini
almlardr. Nasl ki fiiller tenvn ve kesre almyorsa baz mennes isimler de tenvn ve
kesreden men edilmilerdir.144
C. Mennes sm-i Maksr Vezinleri
Menneslik alameti olan elif-i maksre, cmid veya mtak olan murab
isimlerin sonuna sem olarak (Araplardan duymaya dayal) eklenir ve tek bana
menneslik ifade eder. Araplardan vrid olan isimlerin dnda hibir isme
eklenemez.145
Mennes maksr isimlerin kalplar ok eitlidir. Bir ksm ok nadir
kullanlmakta ve kaynaklarda dank halde bulunmaktadr. Dolaysyla bu isimlerin
mennes olup olmadklar ancak bu kaynaklar yardmyla anlalabilmektedir. Bir ksm
ise dilde yaygn olarak kullanlmakla birlikte mennes sas olarak mehurdur. Bu
ksmdaki isimlerin mennes olduunu anlamak iin bir kaynaa veya yardmcya
ihtiya yoktur.146
Mehr mennes ism-i maksr vezinleri unlardr:
143
Bkz. s. 27-29.
144 Sbeveyhi, a.g.e., III, 241.
145 Abbs Hasan, a.g.e.,IV, 600.
146 Abbs Hasan, a.g.e.,IV, 600.
-
41
1. :147 (yer isimleri), (felaket ismi).
2. :148 (kz ismi), (uzun ve hamile manasnda iki
sfat), ( fiillerinin masdarlar).
masdar Kuran- Kerimde de zikredilmitir: 150
3. :151 (isim), ( kelimelerinin
cemleri) (susayan ve gzya dken anlamnda iki sfat),
( fiillerinin masdarlar). kelimesinin cemsi Kuranda da
zikredilmektedir:
Bu vezinden gelen kelimeler cem, sfat veya masdar ise mennestir. Ancak
ve gibi isim ise bunlarn elifleri ya ilhk iindir ya da menneslik alameti
olarak gelmitir.154 Bu durumda sadece menneslik alameti olmas halinde kelime
sarftan men edilir.
147
Sbeveyhi, el-Kitb, IV, 256; bn Ya, erhul-Mufassal, II, 530; Abbs Hasan, a.g.e.,IV, 600; bn
Him, Cemleddn Abdullah b. Him el-Ensr, Evdahul-Meslik il Elfiyyet-i bn-i Malik, Thk. ve
erh Muhammed Muhyiddn Abdulhamd, Mektebetl-Asriyye, Beyrut 1979, IV, 289; bn Akl,
erhu bn Akl, II, 184; el-Hudar, Hiyetl-Hudar, II, 147.
148 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 256; el-Mberred, el-Muktedab, III, 83; bn Ya, a.g.e., II, 529; Abbs Hasan,
a.g.e., IV, 600; bn Akl, a.g.e., II, 184; bn Hiam, Evdahul-Meslik, IV, 289.
149 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 40.
150 Alak 96/8.
151 Sbeveyhi, el-Kitb, IV, 256; el-Mberred, el-Muktedab, III, 83; bn Ya, erhul-Mufassal, III, 172;
Abbs Hasan, a.g.e.,IV, 601; bn Akl, erhu bn Akl, II, 184; es-Suyt, Abdurrahman b. Eb Bekr
Celleddn es-Suyt, Hemul-Hevmi f erhi Cemul-Cevmi, Thk. Abdull Slim Mkerrem,
Messesetr-Risle, Beyrut 1992, VI, 68.
152 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 40-41.
153 Hkka 69/7.
154 bn Him, Evdahul-Meslik, IV, 289; Abbs Hasan, a.g.e.,IV, 601; es-Suyt, Hemul-Hevmi, VI,
68.
-
42
4. :155 Bu vezin isim, sfat veya masdar olarak gelir156. (yer
ismi)157
, (Dimekte bir nehir)158, (hzl bir yry ekli
manasnda masdar)159, (hzl deve).160
5. :161 (ku isimleri)162, ( kelimesinin
cemsi)163
, (gl, iddetli).164
6. : (batl ve yalan iin kullanlan bir isim).165
7. : (iki farkl yrme ekli)166
8. : ( fiilinin masdar)167, (bir ku ismi olan
ve samurgillerden kt kokulu bir hayvan ismi olan kelimelerinin
cemleri). Bu ikisi haricinde kalbndan gelen baka cem yoktur.168 Bu vezin
155
es-Suyt, a.g.e., VI, 77; bn Ya, a.g.e., II, 529.
156 bn Him, a.g.e., IV, 289; er-Rad, erhur-Rad, III, 334-335; bn Akl, a.g.e., II, 184.
157 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 256.
158 Abbs Hasan, a.g.e.,IV, 601; bn Him, a.g.e., IV, 289; bn Akl, a.g.e., II, 184.
159 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 256; bn Akl, a.g.e., II, 184; Abbs Hasan, a.g.e., IV, 600-601.
160 er-Rad, a.g.e., III, 335.
161 es-Suyt, a.g.e., VI, 69; bn Ya, a.g.e., III, 178.
162 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 260-261; bn Akl, a.g.e., II, 184; bn Him, a.g.e., IV, 290; Abbs Hasan,
a.g.e., IV, 601.
163 Abbs Hasan, a.g.e.,IV, 601.
164 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 260; Abbs Hasan, a.g.e., IV, 601; el-Emn, erhul-Emn, 649.
165 Sbeveyhi, el-Kitb, IV, 264; bn Akl, a.g.e., II, 184; bn Him, a.g.e., IV, 290; Abbs Hasan, en-
Nahvl-Vfi, IV, 601; es-Suyt, Hemul-Hevmi, VI, 69.
166 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 296; bn Akl, a.g.e., II, 184; er-Rad, erhur-Rad, III, 335; es-Suyt, a.g.e.,
VI, 69.
167 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 40; bn Ya, erhul-Mufassal, II, 532, III, 172; Abbs Hasan, en-Nahvl-
Vfi, IV, 601.
168 bn Akl, erhu bn Akl, II, 184; es-Suyt, Hemul-Hevmi, VI, 68; er-Rad, erhur-Rad, III, 335;
bn Him, Evdahul-Meslik, IV, 289.
-
43
cem veya masdar dnda bir ey olursa kelimenin sonundaki elifin menneslik elifi
olup olmad netlik kazanmaz.169
9. : ( fiilinin masdar). Bu vezin sadece masdar olarak
gelmektedir.170
10. : (hurma kab), ( kelimelerinden gelen
birer isim).171
11. : ( kelimeleri iin kullanlan birer isim),
(bir tr tatl).172
12. : (bitki isimleri), (bir ku ismi).173
Mennes ism-i maksrun yukarda saydklarmza gre daha nadir kullanlan
vezinleri ise unlardr:174
169
es-Suyt, a.g.e., VI, 68.
170 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 264; bn Akl, a.g.e., II, 184; bn Him, a.g.e., IV, 290; es-Suyt, a.g.e., IV,
79; Abbs Hasan, a.g.e., IV, 601.
171 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 261; bn Him, a.g.e., IV, 290; Abbs Hasan, a.g.e., IV, 601-602; es-Suyt,
a.g.e., VI, 69.
172 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 264; es-Suyt, a.g.e., VI, 80; bn Him, a.g.e., IV, 290; Abbs Hasan, a.g.e.,
IV, 602.
173 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 257; es-Suyt, a.g.e., VI, 69; bn Him, a.g.e., IV, 291; Abbs Hasan, a.g.e.,
IV, 602.
174 Sbeveyhi, el-Kitb, IV, 233-304; es-Suyt, Hemul-Hevmi, VI, 68-82; er-Rad, erhur-Rad, III,
335; bn Ya, erhul-Mufassal, II, 528-533, III, 172-215; Abbs Hasan, en-Nahvl-Vfi, IV, 600-
602.
-
44
D. Mennes sm-i Memdd Vezinleri
Menneslik alameti olan elif-i memdde de aynen elif-i maksre gibi ancak
Araplardan nakledilen vezinlere dhil olabilir. Bu vezinlerin bir ksm nadiren
kullanlmakta ve kaynaklarda dank halde bulunmaktadr. Bir ksm ise mehurdur ve
ok yaygn olarak kullanlmaktadr.175 Mehur mennes ism-i memdd vezinleri
unlardr:
1. : Bu vezindeki kelimeler isim, sfat, masdar veya cem olarak
gelmektedir. (l), ( kelimesinin cemsi), ( fiilinin
masdar), (bir tr bitki, cem manada bir cins isim).176
kelimeleri ise kendileri masdar olmayp, masdar manasnda
kullanlan baz isimlerdir. Bunlar srasyla anlamnda kullanlrlar.
kelimesinin de bu vezinden olduu kabul edilmektedir. nk asl
eklindedir. ki hemzenin yan yana gelmesi kerih grld iin birinci hemze
kelimenin bana alnmtr.177
175
Abbs Hasan, a.g.e.,IV, 603.
176 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 257; el-Mberred, el-Muktedab, III, 385; bn Ya, a.g.e., II, 534; bn Akl,
erhu bn Akl, II, 184; es-Suyt, a.g.e., VI, 73.
177 bn Ya, erhul-Mufassal, II, 535.
-
45
2. : veznindeki isimlerin cemsi genellikle kalbnda
gelmektedir. ( kelimelerinin cemleri). Mfred
isim iin de kullanlmaktadr: (aramba gn).178
3. : (adr direi). Bu kelimenin harfi damme, fetha ve
kesral olarak gelmektedir.179
4. : Bu vezindeki ve harfleri harekeyi de alabilmektedir.
Bylece farkl ekillerde gelmektedir. (bir mekn veya dii akrep iin
kullanlan bir isim), : (ayaklarn karnna ekip, elleri ile onlar sararak
oturma180
), : (karanlk gece iin kullanlan bir sfat).181
5. : (ksas).182 Baz kaynaklarda bu vezninden gelen baka
kelime olmad kaydedilmitir.183
6. : (Muharrem aynn onuncu gn) 184, (zarar).185
7. : Bu vezin, harfinin harekeyi de almasyla farkl ekillerde
gelmektedir.186
Fakat dammeli ve fethal ekilleri mehur vezinler arasnda
178
Sbeveyhi, a.g.e., III, 604, IV, 248; el-Mberred, el-Muktedab, II, 209; bn Ya, erhul-Mufassal,
II, 537; er-Rad, erhur-Rad, III, 335; es-Suyt, Hemul-Hevmi, VI, 73; bn Akl, erhu bn Akl,
II, 185; Abbs Hasan, en-Nahvl-Vfi, IV, 603.
179 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 248; es-Suyt, a.g.e., VI, 73; bn Him, Evdahul-Meslik, IV, 291; Abbs
Hasan, a.g.e., IV, 603.
180 el-Fruzbd, el-Kmsl- Muht, 1312; Mutal, Serdar, el-Mucemul-Arabiyyl-Hads (Arapa-
Trke Szlk), Daarck Yaynlar, stanbul 1995, 702.
181 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 296; er-Rad, a.g.e., III, 337-338; bn Ya, a.g.e., II, 536-537, III, 211; es-
Suyt, a.g.e., VI, 73; bn Akl, a.g.e., II, 185; Abbs Hasan, a.g.e., IV, 603.
182 bn Akl, a.g.e., II, 185; bn Him, a.g.e., IV, 291; el-Emn, erhul-Emn, 652; es-Suyt, a.g.e.,
VI, 75; Abbs Hasan, a.g.e., IV, 603.
183 es-Suyt, a.g.e., VI, 75; el-Emn, a.g.e., 652.
184 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 250; bn Akl, a.g.e., II, 185; er-Rad, a.g.e., III, 338; es-Suyt, a.g.e., VI, 79;
Abbs Hasan, a.g.e., IV, 603.
185 es-Suyt, a.g.e., VI, 79.
186 es-Suyt, Hemul-Hevmi, VI, 75.
-
46
zikredilmemitir. (tavan yuvalarna verilen iki isim) 187, (bir yer
ismi), (memesi ien deve iin kullanlan bir isim).188
8. : (tekebbr manasnda kullanlan bir isim), (souk kuzey
rzgar).189
9. : sim veya sfat olarak gelmektedir. ( kelimesinin
cemsi iin kullanlan bir isim), ( kelimesinin sfat gibi kullanlan
cemsi).190
10. : (bir eyin ekseriyetine ve iddetine delalet eden bir isim),
(bir iin altndan kalkamayan, sz anlayamayan, meramn anlatamayan ve aciz191
gibi manalara gelen bir sfat).192
11. : sim olarak gelmektedir. (Irakta bir yer), (evin avlusu
veya ku avlamak iin kullanlan bir alet).193
12. : (kaliteli iki hurma trne verilen isimler)194.
(Lbnn dalarnda grlen bir aacn gvdesinden kan rutubete verilen isim).195
187
Sbeveyhi, a.g.e., IV, 250; bn Akl, erhu bn Akl, II, 185; bn Him, a.g.e., IV, 291; el-Emn,
erhul-Emn, 652; Abbs Hasan, en-Nahvl-Vfi, IV, 603.
188 es-Suyt, a.g.e., VI, 75.
189 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 263; bn Akl, a.g.e., II, 185; er-Rad, a.g.e., III, 337; es-Suyt, a.g.e., VI, 75;
Abbs Hasan, a.g.e., IV, 603.
190 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 264; bn Akl, a.g.e., II, 185; er-Rad, a.g.e., III, 338; es-Suyt, a.g.e., VI, 74;
Abbs Hasan, a.g.e., IV, 604.
191 el-Fruzbd, el-Kmsl- Muht, 991.
192 Sbeveyhi, a.g.e., IV, 254; bn Akl, a.g.e., II, 185; er-Rad, a.g.e., III, 337; es-Suyt, a.g.e., VI, 75;