GELİŞİM
PSİKOLOJİSİ
2019
Murat CİVELEK
(Psikolojik Danışman ve
Eğitim Bilimleri Uzmanı)
http://www.rehberlik.biz.tr [email protected]
3. ÜNİTE BİLİŞSEL GELİŞİM
2
KPSS’de bu bölümden her yıl
ortalama 2-3 soru gelmektedir.
Bu bölümdeki sorular genellikle bilgi
veya örnek verilerek sorulan yarı bilgi
sorusu şeklindedir.
2007 2008 2009 2010
(E) 2010
(T) 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
Bilişsel gelişim
(Piaget) 1 3 4 3 3 2 2 3 2 2 1 2 3
Bilişsel gelişim
(Vygotsky) 1 1 1 2 1 1
4
BÖLÜM 1: PİAGET’İN BİLİŞSEL
GELİŞİM KURAMI
Jean PİAGET (1896 - 1980)
Piaget, bilişsel gelişimi hem biyolojik
ilkelerle hem de çevresel etkenlerle
açıklamıştır. Bilişsel gelişimin beyin ve
sinir sisteminin olgunlaşması ve bireyin
çevreye uyum sağlaması sonucunda
ortaya çıktığını savunmuştur.
Bilişsel gelişimi, dünyayı öğrenme
yolunda bir denge, dengesizlik, yeni bir
denge süreci olarak görmüştür. Yani, alt
düzeydeki bir dengeden üst düzeydeki bir
dengeye ilerleme olarak tanımlamıştır.
5
Piaget zekâyı, çevreye uyum sağlayabilme
yeteneği olarak tanımlamıştır.
Bireyi bilgi kazanma sürecinde aktif olarak
kabul etmiştir.
Değişik yaşlarda bulunan çocukların ve
yetişkinlerin anlama ve bilişsel yapıları
birbirinden farklıdır. Yani çocuk zihniyetinin
yetişkinin zihniyetiyle hiçbir ilişkisi yoktur.
Çocuğun mantığı kendine özgü olduğu gibi,
ona göre, düşüncesi de benmerkezlidir. O
kendisi için gelişir, kendi tarzında eğlenir.
Çocukta bilişsel (düşünce) ve dil gelişiminin,
yaş ile beraber çeşitli evrelerden geçerek
oluştuğunu savunmuştur.
6
1-) Zeka: Çevreye uyum sağlayabilme yeteneğidir.
2-) Bilişsel yapı: Bireyde o an var olan zihinsel organizasyon veya
yetilerdir. Bir çocuğun bilişsel yapısını, büyük ölçüde biyolojik olgunluk
düzeyi belirlemektedir.
Bilişsel yapı daha çok yetişkinlerin zihinsel süreçlerini açıklarken,
çocuklar için ise şema kavramı kullanılır.
3-) Şema: Şemalar en temel bilişsel yapılardır, bilişsel yapının öznel
halidir. Çevreyle etkileşim sonucunda oluşan, organize olmuş, kolayca
tekrar edilebilen ve yeni gelen bilgilerin yerleştirileceği bir zihinsel bir
çerçeve veya kalıptır.
Şema, bireyin çevresinde bulunan, nesne, olay ve olguları tanımak,
algılamak ve anlamlandırmak için zihinde oluşturduğu algı ve referans
çerçevesidir.
A. PİAGET’İN BİLİŞSEL GELİŞİMİNDE TEMEL KAVRAMLAR
7
Sahip olduğumuz ilk şemalar emme ve
yakalama refleksleridir. Bu şemaları
insan doğuştan getirir.
Çeşitli yaşantıları sonucunda insanlar
yeni şemalar edinir ve şemalar zamanla
yerini daha bilinçli yapılara (bilişsel
yapılara) bırakırlar.
EMME
YAKALAMA
REFLEKSİ
Mesela; bir araba denildiğinde zihninizde oluşan genel
tasarım, düşünce şemadır. Burada araba dediğimizde
herhangi bir araba değil de genel bir araba tasarımı
zihnimizde canlanmaktadır; bu işte bir şemadır.
8
4-) Uyum sağlama (Adaptasyon):
Bireyin çevresiyle etkileşerek, çevresine
ve çevresindeki değişikliklere uyum
sağlamasıdır. Bu iki türlü gerçekleşir:
Özümleme uyumsama
Mesela; 2 aylık çocuğa çıngırak verildiğinde onu yakalayıp
ağzına götürecek ve emecektir. Çünkü bu uyarıcıyla ilgilenmesi
için uygun şema, yakalama-emme şemasıdır (çocuk özümleme
yapmıştır).
9 aylık çocuk çıngırak aldığında sallayabilir, döndürebilir ya da
atabilir. Çünkü olgunlaşma ve yaşantı sonucu şemaları
değişmiş ve gelişmiştir (emme şemasından itme, sallama, atma
şemasına geçmiştir ve çocuk uyum sağlamıştır).
9
a) Özümleme (asimilasyon): Bireyin yeni karşılaştığı durumları
önceden var olan şemaların içerisine yerleştirmesi ve açıklamasıdır.
Birey yeni karşılaştığı durumları daha önceki benzer şemalara
yerleştirerek bir genelleme yaparak açıklamaya çalışır. Yani
özümleme, şema içinde bir değişikliğe sebep olmaz. Bu nedenle
şemanın ürettiği şemaya ait davranış ve düşüncede değişiklik olmaz.
Mesela; hayatında ilk kez Leopar gören bir çocuk daha önce edindiği
kedi şemasına leoparı yerleştirerek, leoparı kedi olarak tanımlayacaktır
ve kedilere yaptıklarını (sevme, dokunma gibi) yapmaya çalışacaktır.
Televizyon kumandasını mikrofon olarak kullanan Defne’nin bu davranışı, Piaget’nin bilişsel gelişim kuramına göre aşağıdakilerden hangisiyle açıklanır? A) Toplumsal aktarım B) Dengeleme C) Özümleme D) Uyma E) Olgunlaşma
10
11
Günlük yaşantımızda ilk kez karşılaştığımız şeyleri, bilinen şeylere
benzeterek açıklama davranışımız bu özümleme davranışına örnektir.
Mesela; kedinin dört ayaklı bir hayvan olduğunu bilen yani kedi ile ilgili bir
şemaya sahip olan bir çocuk, ilk defa gördüğü bütün dört ayaklı
hayvanlara (köpek, at, aslan, leopar) kedi der (genelleme), yani özümler.
Dört yaşındaki Nursel sokakta yürürken bir cüce görür. Annesine dönerek “Şu çocuğa bak.” der. Annesi Nursel’e bazı yetişkinlerin böyle küçük olduklarını anlatmaya çalışır. Nursel “Hayır anne, o bir çocuk.” diyerek ısrar eder. Nursel’in cüce kişiyle ilgili bu tepkisi aşağıdakilerden hangisine örnek olabilir? A) Organizasyon B) Uyum kurma (akomodasyon) C) Özümleme (asimilasyon) D) Nesne devamlılığı E) Korunum
12
Bir hemşirenin kendisine iğne yapmasından sonra hemşirelerin kötü olduğuna inanan bir çocuk, yanağının başka bir hemşire tarafından okşanmasını canını yakmaya yönelik bir davranış olarak yorumlar. Çocuğun, yanağının okşanmasını bu şekilde yorumlaması Piaget’nin bilişsel gelişim kuramına göre aşağıdakilerden hangisine örnek olabilir? A) Genelleme B) Benmerkezcilik C) Uyum kurma (akomodasyon) D) Psikolojik stres E) Özümleme (asimilasyon)
13
14
b) Uyumsama (Akodomasyon, düzenleme, yerleştirme): Eğer
önceki şemalar bir nesneyi, olayı veya durumu açıklamak için yeterli
olmazsa bu durumda mevcut şema değiştirilerek veya yeni bir şema
oluşturularak uyum sağlamaya çalışılır.
Uyumsama, mevcut şemayı yeni durumlara göre yeniden
biçimlendirme süreci veya yeni şemaların oluşturulması sürecidir.
Mesela; Hayatında ilk defa köpek gören bir
çocuk, zihnindeki mevcut kedi şemasına göre
onu kedi olarak tanımlar (özümleme) ve
köpeklere kedilere davrandığı gibi davranır
(mesela; köpeğe yemesi için süt verir). Ancak
onun havladığını, kemik yediğini görünce (ayırt
etme) köpeği kedi şemasından çıkarır, ayrı bir
köpek şeması oluşturur (uyumsama).
Bütün basketbol oyuncularının boyunun çok uzun olduğunu
düşünen Harun, çok kısa boylu bir basketbol oyuncusuyla
karşılaştıktan sonra “Basketbol oyuncularının bir çoğu uzun
boyludur; ancak kısa boylu basketbol oyuncusu da olabilir.”
biçiminde düşünmektedir.
Bu düşünme biçimi, Piaget’in kuramında yer alan
aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanabilir?
A) Özümleme
B) İşlem
C) Tersine çevirebilirlik
D) Uyum kurma (akomodasyon)
E) Görelelilik 15
16
Özümleme bir nevi genelleme (davranışçı kuramcılara göre) iken Uyumsama ayırt etme (davranışçı kuramcılara göre) dir. Mesela; zebrayı çizgili eşek olarak algılamak özümleme (bir nevi genelleme), iken zebra ile eşek arasındaki farklılıkları fark edip ayrı bir şema kurmak uyumsama (bir nevi ayırt etme) dır.
17
İlk yaşantılar, son yaşantılara göre
daha çok uyumsama içerir. Bu nedenle
çocuklar daha çok uyumsama yapar.
Yetişkinler ise bilişsel yapıların
çoğalması ile daha çok özümleme
yapar.
18
PİAGET’E GÖRE DEĞİŞMEZ
İŞLEVLER
1) Adaptasyon
(Uyum sağlama)
a) Özümleme
(Asimilasyon)
b) Uyumsama
(Düzenleme)
2) Örgütleme
Piaget, adaptasyon ve örgütlemenin doğuştan getirildiğini ve
tüm yaşam boyunca işlev gördüklerini belirterek bunlara
değişmez (fonksiyonel) işlevler adını vermiştir.
Piaget’ye göre; I. Biyolojik ve bilişsel fonksiyon için çok önemli olan, II. Fonksiyonel değişmezler olarak adlandırılan İki ilke aşağıdakilerin hangisinde sırasıyla verilmiştir? A) Özümseme – Düzenleme B) Özümseme – Dengeleme C) Düzenleme – Örgütleme D) Uyum sağlama – Örgütleme E) Dengeleme – Uyum sağlama
19
Bir okul öncesi eğitim kurumunun üç yaş sınıfında Kaan ve Kerem meyvelerle ilgili bir eğitici oyuncakla oynamaktadır. Her meyveden iki kart çifti mevcuttur. Kaan üzerinde karpuz resmi olan kartı işaret edip "Nerede bu topun diğeri?" diyerek diğer karpuz kartını aramaktadır. Bunu duyan Kerem arkadaşına hemen "O top değil, karpuz!" demiştir. Kaan ve Kerem’in bu ifadeleri Piaget’nin bilişsel gelişim kuramının aşağıdaki kavramlarından hangilerine örnektir? Kaan Kerem A) Özümleme Telafi etme B) Telafi etme Düzenleme C) Özümleme Düzenleme D) Düzenleme Telafi etme E) Düzenleme Özümleme
20
21
1-) Olgunlaşma: Bilişsel gelişim, biyolojik
temellere dayalı bir süreçtir. Bilişsel gelişim beyin
ve sinir sisteminin olgunlaşmasına paralel olarak
gelişir.
Mesela; yeni doğan bir çocuk sadece refleksleri ile
tepki verirken beyin ve sinir sistemi olgunlaştıkça
reflekslerin yerini bilinçli tepkiler alır. Yani beyin
ve sinir sistemi yeterli olgunluğa ulaştığında bilişsel
süreçlerde ilerleme olur.
2-) Yaşantı (Deneyim): Bu faktör çocuğun
nesnelerle veya durumlarla birebir ilişkiye
geçmesidir. Çocuğun şema oluşturması için
nesnelerle birebir ilişkiye geçmesi gerekir.
Buna bağlı olarak bilişsel gelişim, kişinin geçirdiği
yaşantı zenginliği ile ilişkilidir. Yaşantı zenginliği ne
kadar çoksa (daha çok özümseme ve uyumsama
yapacağı için), zihinsel gelişim o oranda iyi olur.
B. ZİHİNSEL GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER
22
3-) Sosyal etkileşim/geçiş (Kültürel aktarma): Çocuğun
kendi deneyimi dışında aileden, arkadaşlarından,
öğretmeninden, TV’den kısacası bulunduğu tüm çevreden
edindiği veriler toplumsal aktarma yoluyla olur. Toplumla
kurulan her türlü iletişim, bireyin zihinsel gelişimini etkiler.
Mesela; çocukların içinde yaşadıkları toplumun dilini örf, adet,
geleneklerini, normlarını öğrenmesi başta aile, daha sonra
akrabaları, komşuları, öğretmenleri, akran grupları sayesinde
gerçekleşir.
23
4-) Dengeleme: Olgunlaşma, yaşantı ve
kültürel aktarım etmenlerini bir araya getirerek
zihinsel yapıyı inşa etmektir.
Her çocuk belirli bir zihinsel dengeyle
dünyaya gelir. Yeni gelen her bilgi dengeyi
bozarak zihinde gerilim oluşturur. Özümleme
ve uyumsama süreçlerinin birbirleriyle
etkileşimi sonucu bu denge yeniden
sağlanarak öğrenme gerçekleşir.
Dengeleme bilişsel gelişimde önemli bir unsudur. Çünkü bilişsel
gelişim süreci denge – dengesizlik – yeniden denge şeklinde
devam eder. Zihin tüm hayatı boyunca bu dengeyi sağlama
eğilimindedir.
Özümleme ve uyumsama ile bu yeni durum açıklanamıyorsa yok
sayma (görmezden gelme) ile denge sağlanır.
24
DENGESİZLİK YAŞAMA…
Denge
Dengesizlik
Adaptasyon
Özümleme Uyumsama
YENİ
Denge
25
26
5-) Örgütleme (Organizasyon): Zihindeki
bilgi parçacıklarını (şemaları) sistematik ve
tutarlı hale getirmek için birleştirme,
ilişkilendirme veya gruplandırma eğilimidir.
Piaget’e göre, hiçbir bilgi diğerinden kopuk ya
da ilgisiz değildir. Birey birbirinden bağımsız
olarak öğrendiği bilgileri, birbirleriyle
ilişkilendirip yeni bir bilgiye ulaşır. Burada eski
ile yeni bilgiler arasında bir ilişki kurularak
birleştirme yapılır.
Mesela; küçük bir çocuk önceleri sadece araba
şemasına sahipken, deneyimleri sonrasında
kamyon, otobüs, tren, traktör, dozer, tır
gördükçe bunları kendi içinde gruplara ayırarak
organize eder; iş araçları (dozer, traktör), yük
taşıtları (kamyon, tır), toplu taşıma araçları
(otobüs, tren) gibi çeşitli gruplara ayırır.
ARABA
Dozer Kamyon Otobüs
İŞ ARAÇLARI
YÜK TAŞITLARI
TOPLU TAŞIMA
Traktör Tır Tren
Beş yaşındaki bir çocuğun çizdiği resim aşağıda verilmiştir.
Çocuğun kraliçeye ilişkin şemasını taç takan bir kadın, arıya ilişkin şemasını ise kanatları ve iğnesi olan bir böcek olarak oluşturup daha sonra iki şemayı birleştirerek bu resimde kraliçe arıyı taç takan dişi bir böcek olarak çizmesi, Piaget’nin bilişsel gelişim kuramına göre aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?
A) Toplumsal aktarım B) Odaklanma C) Canlandırmacılık D) Örgütleme E) Gecikmiş taklit
27
28
DÖNEMLER YAŞLAR
Duyusal Motor Dönemi 0-2 yaş
İşlem Öncesi Dönem 2-7 yaş
Somut İşlemsel Dönem 7-11 yaş
Soyut İşlemsel Dönem 11 yaş ve üstü
C. PİAGET’İN BİLİŞSEL GELİŞİM DÖNEMLERİ
29
PİAGET’in BİLİŞSEL GELİŞİM DÖNEMLERİ ve ÖZELLİKLERİ
Zihinsel gelişim yavaş ve aşamalıdır.
Bir aşamada elde edilenler sonraki aşamaların temelini oluşturur.
Zihinsel gelişim evreleri hiyerarşiktir.
Zihinsel gelişimde bireysel farklılıklar görülebilir.
Evrelerin sırası değişmez, her birey, evreleri atlamadan sırayla izler.
Piaget‘e göre çocuk, basitten karmaşığa doğru bir sıra
içinde bilişsel gelişimini sürdürür.
30
1) Duyusal motor (hareket) dönemi (0–2 yaş)
31
Piaget'in Bilişsel Gelişim Kademeleri
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Duyusal Motor Dönem
(0 - 24 ay)
Öğrenme ve problem çözme yeteneği Bebek dış dünyayı keşfetmede duyarak, hissederek,
yaparak yani duyu ve motor becerilerini kullanarak
öğrenmesini yapar ve çevreye uyum sağlar.
Bebeğin dünyayı tanımasında (öğrenmesinde) taklit ve
deneme-yanılma olmak üzere iki öğrenme yolu vardır.
Refleks Dönemi (0-8 aylar) Bebekler doğuştan bazı refleksler ile dünyaya gelirler.
İlk refleksler “emme ve yakalama”dır. İlk kez 2. aydan
sonra istemli hareketlere (birincil döngüsel tepkilere)
geçer. Davranışları refleksler yönlendirir.
Bebek, biyolojik olarak olgunlaştıkça refleksler ortadan
kalkar ve 6-8. aylarda ise refleksli davranışlardan
amaçlı davranışlara geçer. Bu sürece bağlı olarak
nesnelerin devamlılığı, devresel tepkiler, taklit ve
ertelenmiş taklit gibi düşünme biçimleri kazanılır.
32
Piaget'in Bilişsel Gelişim Kademeleri
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Duyusal Motor Dönem
(0 - 24 ay)
Doğadan Ayrışma (8. aydan sonra) görülür Bebek en başlarda kendisini doğadan ve çevresindeki
nesnelerden ayırt edemez. Ne kendisinin ne de çevresinin
başlı başına varlıklar olduğunu kavrayamaz. Varlığın ve
yokluğun bilincinde değildir. Bebek algıladığı dünyasıyla
bir bütündür. Bu nedenle nesnelerin sürekliliği de yoktur.
8. ayla birlikte kendi benliğinin ve diğer varlıkların farkına
varır ve kendini dış dünyadan ve nesnelerden ayırt eder.
Ses Bulaşması (Buluşması) (0-8 ay arası) görülür 0-8 ay arasında ses bulaşması söz konusudur. Ses
bulaşması (buluşması) bebeklerin, çevrelerinde bulunan
başka bebeklerin ağlamalarını duyduklarında bu durumu
hoş olmayan tedirginlik verici bir durum olarak algılamaları
ve ağlamaya başlamalarıdır.
Sebebi bebek kendi sesi ile diğer bebeklerin sesini
ayırt edememesidir (yani bebek kendini dış
dünyadan ayıramaz).
33
Nesnelerin sürekliliği (8.aydan sonra) kazanılır 8. ayda nesnelerin sürekliliği (devamlılığı,
kalıcılığı) kazanmaya başlar.
Nesnelerin sürekliliği; bebeğin kendi görüş
alanının dışında kalsa dahi nesnelerin var
olduğunu bilmesidir. 8.aydan sonra bebeklerin
nesneler gözden kaybolduklarında nesneyi
aradıkları gözlenmektedir.
Bu ilkenin kazanılması bebeğin belleği ilk
kullanmaya başladığını gösterir.
8. ayda başlayan nesne sürekliliği 18. ayda
tamamlanır ve kişi sürekliliğinin kazanılmasına
temel olur.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Duyusal Motor Dönem
(0 - 24 ay)
NESNE SÜREKLİLİĞİ: 7 Aylık bebek oyuncak maymuna bakmaktadır (solda), ancak görüşü engellendiğinde (sağda) onu aramamaktadır. 2 ay sonra, saklanmış maymunu arayacaktır. Bu nesne sürekliliğinin varlığını gösteren bir eylemdir.
35
IV. alt dönemde (2.döngüsel tepkilerin koordinasyonu ve
amaca yönelik davranışlar aşaması) tamamen örtülü
nesneleri bulur fakat bir nesneyi ilk saklandığı yerde
aramakta ısrar ederek B' de değil A' da hatasını yapar.
V. alt dönemde (3.döngüsel tepkiler aşaması) nesneyi
saklandığı farklı yerlerde bulur.
Örneğin; Annesi, Alper'in oyuncağını kırmızı yastığın
altına koyuyor. Alper'de bu oyuncağı alıyor. Anne de
sürekli kırmızı yastığın altına koyuyor, Alper'de oradan
alıyor. Daha sonra annesi kırmızı yastığın yanında
bulunan sarı yastığın altına oyuncağı koyuyor. Bu olayı
Alper'in gözü önünde yapmasına rağmen Alper yine de
oyuncağı almak için kırmızı yastığı kaldırıyor.
Duyusal-motor dönemde “nesne sürekliliğinin” kazanılması bilişsel gelişimde önemli bir başlangıçtır. Bu başlangıç, aşağıdakilerden hangisinin göstergesi olabilir?
A) Kendisinde var olan şemaları düzenlemeye başladığının B) Deneme yanılma öğrenmesinin oluşmaya başladığının C) Çocuğun ilk bilişsel şemalarının oluştuğunun D) Belleği kullanmaya başladığının E) Yeni bilişsel yapılar geliştirmeye başladığının
36
Gülçin emeklemeye başlayan 7 aylık kardeşiyle oynarken, onun istediği bir oyuncağı arkasına saklamış ve ilgisinin hemen başka tarafa yöneldiğini görmüştür. Daha sonraları Gülçin kardeşine bir oyuncak vermek istemediğinde hep bu yola başvurmuştur. Ancak, 2 ay kadar sonra oyuncağı aynı şekilde sakladığında kardeşi, Gülçin’in arkasına doğru emekleyerek oyuncağı bulmaya çalışmıştır. Gülçin’in kardeşindeki bu davranış değişikliğinin nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Duyusal-motor döneme girmesi B) Nesne devamlılığını kazanması C) Uyum kurmaya (akomodasyon) başlaması D) Somut işlemler döneminin sonunda bulunması E) Özümseme (asimilasyon) yapmaya başlaması
37
38
Toplumsal referans ortaya çıkar Toplumsak referans bebeğin zihinsel gelişimine bağlı olarak
ortaya çıkan duygusal gelişim becerisidir. Toplumsal referans
alma 8-10 ay arası ortaya çıkmaktadır.
Toplumsal referans; bebeğin kendi tepkilerini belirlemek için
kendisine bakan kişinin yüz ifadelerini kullanmasıdır. Bebek
başkalarının yüzlerine bakarak onların duygularını algılar ve
kendi tepkilerini buna göre ayarlar.
Bebekler dünyayı keşfederlerken bir durumun güvenli, uygun
olup olmadığına karar verebilmek için annelerinin veya
bakıcılarının tepkilerini referans alır.
Bradwhaw tarafından yapılan oyun odası
gözlemlerinde (1986) gözlemci, çocuklar belli
bir oyuncağa dokunacakken öfkeli bir tepki
vermiştir. Bu tepkiden sonra çocukların
oyunlarına devam etseler de o oyuncaktan
uzak durdukları gözlenmiştir.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Duyusal Motor Dönem
(0 - 24 ay)
39
Ayna tepkiler (Ayna nöronlar) Ayna nöronlar, temel olarak karşımızdakinin duygularını
anlamaya/empatiye, düşüncelerini ve davranışlarını
kestirebilmeye, insanların kompleks davranışlarını taklit
edebilmeye ve yorumlamaya yarayan özel nöronlardır.
Ayna nöronlar özellikle insanlarda yaygındır. İnsanlar
diğerlerinin davranışlarını aslında birçok kez fark etmeden
taklit etmektedirler ve bu duruma da ayna tepkiler denir.
Örneğin; karşınızda acı çeken bir çocuk gördüğünüzde ayna
nöronlar devreye girer ve sanki siz acı çekiyormuşsunuz gibi
hisseder ve hüzünlenirsiniz.
Bebeklik dönemi gelişimiyle ilgili araştırmalar, yaklaşık ikinci veya üçüncü aydan itibaren bebeklerin, canlı ve cansız yüz ayrımı yapmaya başladıklarını, ayrıca ilerleyen aylarda insanların yüz ifadesinden karşısındaki kişinin mutlu, üzgün gibi duygu durumlarını algıladıklarını ve kendi tepkilerine buna göre karar verdiklerini göstermiştir. Bu parçada sözü edilen gelişimsel özellik aşağıdakilerden hangisidir? A) Bakış açısı alma B) Ayna tepkiler C) Toplumsal referans D) Tepkisel koşullanma E) Sosyal kabul
40
41
Model alma ve taklit etme başlar Model alma ve taklit etme kökenli davranışlar ortaya
çıkar.
Ertelenmiş taklit (18.aydan sonra) görülmeye başlar Çocuk, başlangıçta sadece görebildiklerini
taklit eder. 18.aydan sonra (VI. alt
dönemde) ise görmüş olduğu bir modeli,
model ortada yokken dahi taklidini yapabilir,
buna ertelenmiş taklit denir.
Mesela; 2 yaşındaki bir çocuk, evcilik
oynarken annesini taklit ederek oyuncak
bebeğine yemek yedirmeye çalışması
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Duyusal Motor Dönem
(0 - 24 ay)
42
Devresel (döngüsel) tepkiler ortaya çıkar 1.aydan sonra devresel tepkiler ortaya çıkar.
Devresel tepki; çocuğun önceden rastlantı sonucu bulduğu
ve zevk aldığı hareketleri artık “bilinçli” olarak sürekli
yapmasıdır.
Mesela; tabağın kenarına kaşıkla vurduğunda çıkan ses
çocuğun hoşuna gidebilir ve çocuk her sofraya oturduğunda
bu davranışı tekrarlayabilir.
Döngüsel tepkiler, devresel tepkilerin başlangıcıdır; yani
devresel tepki; döngüsel tepkiyi de içine alır. Devresel
tepkiler 6 yaşına kadar devam eder. Duyusal-motor dönemde
bu tekrarlar bedensel (motor) ağırlıklıdır, bu dönemden
sonra (işlem öncesi dönemde) tekrarlar zihinsel ağırlıklı
olmaya başlar. Mesela; bir espri öğrenen çocuk, o espriyi
etrafındaki anne-babasına gına gelinceye kadar tekrar eder.
Ya da yeni öğrendiği bir şarkıyı sürekli tekrar eder.
Devresel tepkiler daha sonra tekrarlana tekrarlana
alışkanlıkları oluştururlar. Bir tepki alışkanlığa dönüşürse,
çocukta eskisi kadar haz yaratmadığı söylenebilir.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Duyusal Motor Dönem
(0 - 24 ay)
43
Devresel tepkiler üç aşamada gerçekleşir:
Birincil devresel tepkiler (1-6 ay): Çocuğun tepkileri kendi
bedenine odaklanarak gerçekleşir. Tamamen bedene
dönük tekrar hareketleri vardır.
Mesela; parmağını tesadüfen ağzına götürdüğünde haz
alır ve bunu tekrarlar.
İkinci devresel tepkiler (6-12 ay): Çocuğun tepkisinin kendi
bedeni dışındaki nesnelere yönelmesidir. Çocuk bedeniyle
başka bir nesneye yönelik olarak tesadüfî hareket eder.
Çevreyi tanımaya yönelik eylemlerde bulunur.
Mesela; beşiğinde ellerini sallarken yukarıda bulunan bir
çıngırağa tesadüfen dokunduğunda çıkan sesi tekrar
çıkarmak için ellerini bilinçli olarak sallar.
Üçüncü devresel tepkiler (12-18 ay): Bedeni dışında,
araçlarla davranışlarını tekrarlamasıdır. Keşfetmeye yönelik
davranışlarda bulunur.
Mesela; Elindeki kaşığı devamlı masaya vurma ve çıkan
sesten hoşlanıp davranışını tekrar etme
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Duyusal Motor Dönem
(0 - 24 ay)
44
1. döngüsel tepkiyi; bebek, bedenin bir
parçasına uyguluyor (parmağını emme)
2. döngüsel tepkide; bebeğin vücuduyla
herhangi bir nesneye yönelik hareketleri
var (elindeki oyuncağı sallama)
3. döngüsel tepkide; bebeğin bir nesneyle
başka bir nesneye yönelik hareketleri var
(elindeki kaşıkla tabağa sürekli vurma)
Ebru sekiz aylıkken rastlantı sonucu müzik kutusunun ipini çekmeyi keşfetmiştir. Ebru sekiz buçuk aylık olduğunda müzik kutusunun ipini artık isteyerek çekmekte ve bundan çok hoşlanmaktadır. Bu durum, Piaget'in bilişsel gelişim kuramında yer alan aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanabilir? A) Tersine çevrilebilirlik B) Uyum kurma C) Nesne sürekliliği D) Devresel tepkiler E) Algı gelişimi
45
46
0-18 ay arası İlk deneme-yanılma öğrenmeleri oluşur Mesela; çocuğun istediği topu çocuktan uzağa bir
battaniyenin üstüne koyulduğunda, 5 aylık bir bebek
topa birkaç kez ulaşmaya çalışır, alamazsa vazgeçer.
Fakat 10 aylık bir bebek doğrudan topa
ulaşamadığını gördüğünde, ulaşmak için her yolu
dener; mesela battaniyeyi çekerek topa ulaşırlar.
18.aydan sonra düşünmenin başlangıcı başlar Çocuk 18. aydan sonra deneme-yanılma yoluyla
problem çözme davranışlarından, daha planlı bir
yaklaşımla zihinsel olarak problem çözmeye doğru
ilerler.
Çocuk, öncelikle nesne ve olayları zihinsel olarak
sembolleştirir, resmeder. Bu durum düşünmenin
başlangıcı olarak adlandırılır.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Duyusal Motor Dönem
(0 - 24 ay)
47
Piaget’in Bilişsel Gelişim Kademeleri
DUYU-MOTOR DÖNEMİNİN ÖZETİ
Dönemin tamamında yaparak-yaşayarak öğrenme görülür.
0-18 ay arası deneme-yanılma problem çözmesi vardır.
0-8 ayda ses bulaşması (buluşması) görülür.
8.aydan sonra doğadan ayrışma vardır.
8.aydan sonra nesnelerin sürekliliği kazanılması başlar.
6-8. ayla beraber reflekslerden amaçlı davranışlara geçilir.
1.aydan sonra devresel (döngüsel) tepkiler görülür.
Devresel tepkilerden alışkanlara geçilir.
Model alma ve taklit etme görülür.
İlk deneme-yanılma öğrenmeleri oluşur.
18.aydan sonra ertelenmiş ve hedefe yönelik taklit başlar.
18.aydan sonra düşünmenin başlangıcı görülür.
Duyusal Motor Dönem
(0 - 24 ay)
48
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
İşlem Öncesi Dönem
(2-7. yıllar)
Sembolik fonksiyonlar ilk kez ortaya çıkar İşlem öncesi dönem, henüz işlemlerin yapılamadığı
dönemdir. Bu dönemin en önemli özelliği sembolik
fonksiyonların (sembolik zeka, düşünme, oyun) ortaya
çıkmasıdır. Yani bir önceki dönemde sürekli oldukları
anlaşılan nesneler, artık sembollerle temsil edilmeye
başlanır; Fakat henüz bu temsiller, sembollerle işlem
yapabilecek düzeyde değildir.
Sembolik düşünme: Bir nesnenin ya da eylemin diğerini
temsil edebildiğini düşünmedir. Sembolik düşünme
sebebiyle dil çok hızlı gelişir. Fakat geliştirdiği kavramlar ve
sembollerin anlamları çocuğa özgüdür.
Nesneleri, imgeler ve sözcüklerle ifade edebilirler. Çocuklar,
nesneler ortada yokken onu temsil eden bir sözcük, sembol
veya varlığı zihinsel olarak ifade edebilirler. Mesela; TV
kumandasına çok meraklı bir çocuğun eline geçtiği terliğe
kumanda gibi anlamlar yüklemesi, elindeki tabağı
otomobilin direksiyonu gibi kullanması
Piaget'in Bilişsel Gelişim Kademeleri
49
SEMBOLİK DÜŞÜNME VE SEMBOLİK OYUN
50
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
İşlem Öncesi Dönem
(2-7. yıllar)
Sembolik düşünme iki işlevin (simgesel ve
işaretsel işlev) kazanılmasına yol açar.
Simgesel işlev: Çocukların sembolleri
anlamasıdır.
Mesela; elma denince elmayı aklına getirmesi
(alıcı dili geliştirir).
İşaretsel (semiyotik) işlev: Çocuğun
sembolleri kullanmasıdır. Çocuğun nesne
yanında olmasa veya onu görmese bile onları
resmedebilmesidir (ifade edici dili geliştirir).
Mesela; görmediği bir elmanın resmini çizebilir.
Piaget'in Bilişsel Gelişim Kademeleri
51
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
İşlem Öncesi Dönem
(2-7. yıllar)
Sembolik zeka: Bir şeyi başka bir şeyle
canlandırabilme yeteneğidir. Mesela; bir kız çocuğu,
şekilli bir çay tabağını “taç” olarak başına
kullanabilmeyi düşünebilmektedir. Ya da bir erkek
çocuk elini bir silah, çubuğu da bir at olarak
düşünebilmektedir.
Sembolik oyun: Çocuğun gerçek bir nesne ya da kişi
yerine başka bir şeyi bunların yerine kullanması
yoluyla gerçekleştirdiği oyunlardır. Mesela; boş çay
bardağını, içinde çay varmış gibi kullanır ve içmeye
çalışır. 4 yaşındaki bir çocuk, süpürgeyi at gibi
kullanarak oyun oynar.
Mesela; çocuk çubuklardan gemi yapıp su
birikintilerinde onları yüzdürürler ve o
gemilerin kaptanı olurlar.
Piaget'in Bilişsel Gelişim Kademeleri
52
Sembolik düşünme ilk kez yalan
davranışının ve süslenmenin ortaya
çıkmasına neden olur.
53
Animizm (canlandırmacılık) görülür Canlı ve cansız nesneler arasında ayırım
yapamamadır. Çocuk cansız nesnelere canlılık
özellikleri yükler veya canlı varlıkları cansız varlık
olarak görür.
Mesela; oyuncak bebeklere yemek yedirmek, altını
değiştirmek, radyo üşümesin diye üzerini çarşafla
örtmek.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
İşlem Öncesi Dönem
(2-7. yıllar)
Piaget'in Bilişsel Gelişim Kademeleri
54
ANİMİZM
5 yaşındaki Ayşe, oyuncak bebeğiyle oynarken bebeğinin kolunu kırmış ve ondan defalarca özür dilemiştir. Ayşe’nin bu davranışı Piaget’nin bilişsel gelişim kuramında yer alan hangi bilişsel özelliğe bir örnektir? A) Korunum B) Yapaycılık C) Canlandırmacılık D) Gerçekçilik E) Tersine çevrilebilirlik
55
Dört yaşındaki Gökçe, bir gün masanın yanından geçerken masaya çarpmış ve canı yanmıştır. Masanın da canı yansın diye var gücüyle masaya vurmuştur. Gökçe’nin bu davranışı, Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı’nda yer alan aşağıdaki kavramlardan hangisine örnektir? A) Yapaycılık B) Sembolik oyun C) Animizm D) Odaklanma E) Büyüsel düşünce
57
Yapaycılık (Artifikalizm) görülür Çocuğun doğal nesneleri (güneş, ay), olayları (deprem,
sel), olguları (gece, gündüz) bir insanın yarattığına
veya bunlara birisinin neden olduğuna inanmasıdır.
Yapaycılıkta doğa olayları açıklanırken insan özellikleri
ile açıklanır.
Mesela; çocuğun, güneşi birisinin kibrit yakarak
oluşturduğunu (buna bağlı olarak Güneş’in geceleyin
ateşi söndürüldüğünü sabah ise yakıldığını)
düşünmesi, birisinin muslukları kapatmadığı için
sellerin oluştuğunu, rüzgârın bir adamın üflemesi
sonucu oluştuğunu ya da yağmurun birinin ağlaması
sonucu gözyaşları olduğunu düşünmesi.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
İşlem Öncesi Dönem
(2-7. yıllar)
58
Benmerkezci (Egosantrik) düşünme görülür Bu dönemdeki çocuklar, her durumu sadece kendi
bakış açılarından ele alırlar. Dünyayı başkaları
açısından göremezler. Çevresindekilerin
kendilerindekinden daha farklı bakış açılarına sahip
olacağını anlamazlar.
Çocuk bir şeyden hoşlanıyorsa herkesin bundan
hoşlandığını, bir şeyden hoşlanmıyorsa kimsenin
bundan hoşlanmadığını zanneder. Mesela; çilekli sütü
hiç sevmeyen Demet, arkadaşının çilekli sütü içtiğini
görünce çok şaşırır.
Benmerkezcilik etkisinde olan bir çocuk, çevresindeki
herkesin ve her şeyin sadece kendisi için var olduğunu
zanneder. Dünyanın merkezi kendisidir. Mesela;
annesi ona bakmak, güneş onu ısıtmak için vardır.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
İşlem Öncesi Dönem
(2-7. yıllar)
Yasemin Hanım ve Aslan Bey bir süre önce şiddetli geçimsizlik yüzünden boşanırlar. Bu olaydan kısa bir süre sonra ana sınıfına devam eden kızları Azra okula gitmek istemez, yalnız uyumakta zorlanır ve geceleri altını ıslatır. Yasemin Hanım okul rehber öğretmeninden Azra’yla görüşmesini ister. Görüşme sırasında Azra, uslu bir çocuk olmadığı için babasının evden ayrıldığını ve annesinin de kendisini bırakıp gitmesinden korktuğunu söyler. Bu görüşmeden sonra rehber öğretmen, annesine “Azra istemese de onu okula gönderin, sabrınızı taşırsa da onu cezalandırmayın.” der. Şiddetli geçimsizlik yüzünden anne babasının boşanma nedenini Azra’nın doğru anlayamaması, Piaget’nin bilişsel gelişim kuramına göre aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanabilir? A) Benmerkezci düşünme B) Tümevarımsal düşünme C) Kişilerin sürekliliği D) Dönüşümsel düşünme E) Canlandırmacılık (animizm)
60
Kendi gördüğü, düşündüğü ve bildiği şeyleri
herkesin gördüğünü, düşündüğünü ve bildiğini
zannederler.
Mesela; bir kız çocuğun telefonda konuşurken
elindeki bebeğin rengini soran babasına
“Görmüyor musun? Yeşil” diye cevap vermesi
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
İşlem Öncesi Dönem
(2-7. yıllar)
61
Dört yaşındaki Jale, işyerinde bulunan babasıyla telefonda
konuşurken elinde tuttuğu resmi sallayarak “Baba bak ev resmi
yaptım.” der.
Jale’nin, yaptığı resmi kendisi gördüğü için babasının da
gördüğünü sanmasının nedeni aşağıdakilerden hangisine
bağlanabilir?
A) Kendini çevresindeki nesnelerden ayıramamasına
B) Somut işlemler döneminde bulunmasına
C) Soyut işlemler döneminin başlangıcında bulunmasına
D) Nesne devamlılığı kazanmamış olmasına
E) Benmerkezci düşünme biçiminin etkisinde olmasına
62
63
Monolog olgusu yaşanır Benmerkezcilikten dolayı, çocuğun karşısındakini
dinlemeden, onun kendisini dinlediğini varsayarak
yaptığı tek yönlü konuşmadır.
Kısacası monolog, çocuğun kendi kendine (yanında
biri varmış gibi) sesli bir şekilde konuşmasıdır. Kolektif monolog olgusu yaşanır Benmerkezcilikten dolayı, çocuklar yanındaki
arkadaşları kendilerini dinlemese dahi hep birlikte
toplu konuşmalarıdır.
Çocuklar farklı konularda konuşurlar, ama
söylediklerinin ilgisiz olduğunda dikkat etmez (hatta
aldırmaz) görünürler. Yani her çocuk ayrı telden
çalar.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
İşlem Öncesi Dönem
(2-7. yıllar)
Leyla annesine resim yapmak istediğini söyler. Annesi boyaları ve kâğıdı masaya bırakır. Leyla masaya oturur. Bir çiçek resmi çizerken yanında annesi olmadığı hâlde, “Bir çiçek, çiçek çizeceğim, çiçek yapacağım.” der. Leyla’nın resim çizerken yaptığı konuşmalar dil gelişimiyle ilgili olarak aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanabilir? A) İçsel konuşma B) Yansıtıcı konuşma C) Tekrarlama D) Monolog E) Telgraf konuşma
64
65
Paralel oyun olgusu yaşanır Benmerkezciliğin bir devamı olarak aynı anda,
diğer çocuklarla bir arada olmalarına rağmen,
diğerlerinin oyunlarına dikkat etmeden
birbirlerinden bağımsız olarak her çocuğun
kendi oyununu oynar.
Her çocuğun bireysel amaçları, kuralları ve
ilgileri vardır ve çoğu kez başka çocukların ne
yaptığına bile dikkat etmez.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
İşlem Öncesi Dönem
(2-7. yıllar)
66
4-7 yaş aralığında çocuklar mantıklı düşünemedikleri
için akıl yürütemezler. Bunun yerine sezgilerini
kullanırlar.
Bu nedenle yaklaşık 4. yaşla beraber çocuğun
problem çözmesinde sezgisel düşünme önemli
bir yer tutar.
Bilgiyi araştırma sürecinde çocuğun, verileri tam
anlamıyla toplamadan sonuca ilişkin tahminde
bulunmaları sezgisel düşünmedir.
Sezgisel düşünme ise çocukların karşılaştıkları
yeni durumlarla ilgili denenceler kurmalarını ve
bu denenceleri sınamalarını sağlar. Böylece
çocukların problem çözme becerileri gelişir.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
İşlem Öncesi Dönem
(2-7. yıllar)
Sezgisel düşünme başlar
67
Odaklanma (odaktan uzaklaşamama) sorunu vardır. - Çocukların karşılaştıkları durumların, olayların,
kişilerin, nesnelerin birçok özelliğinden yalnızca birine
odaklanmaları (dikkatlerini verebilmesi) ve diğer
yönlerine, özelliklerine dikkat edemeyişleridir.
Odaklanma bilişsel bir yetersizlik durumudur. Çocuğun
bilişsel bir işlem yapamaması, olaylar arasında
mantık kuramaması odaklanmanın sonucudur.
Mesela; bir çocuğun annesinin bir anne olduğunu bilir
ancak onun sadece annelik görevine odaklandığı için
ayrıca onun bir eş, öğretmen, teyze olmasını anlayamaz.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
İşlem Öncesi Dönem
(2-7. yıllar)
Anne Eş Öğretmen
68
Odaklanmacılık nedeniyle çocuklar bir etkinlik
dizisi yaşadıkları zaman bu etkinliğin tek bir anına
(en çok dikkat çeken kısmına veya son
zamana) odaklanabilirler.
Ayrıca aynı anda sadece tek bir etkinlik
gerçekleştirebilirler.
Mesela; Hasan çizgi film izlerken elindeki meyve
suyunu tutmakta ancak hiç içmemektedir; reklam
olunca hızlıca meyve suyunu içmeye devam
etmekte fakat çizgi film başlayınca yine
içmemektedir.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
İşlem Öncesi Dönem
(2-7. yıllar)
69
ODAKLANMACILIK
Mesela; Beş yaşındaki Dilek ailesiyle çıktıkları yaz
tatilinde Trabzon’da farklı yöreleri görme fırsatı
bulmuştur. Anaokuluna başladığında, ilk derste
öğretmeni “Tatilde nerelere gittiniz?” diye sormuştur.
Dilek, tatilde Trabzon’da 4 farklı yer gezmiştir.
İşlem öncesi dönemde olan Dilek,
sizce bu dört farklı yerin
ismini hatırlayabilecek midir?
70
1. Gidilen yer; Ayasofya 2. Gidilen yer; Atatürk Köşkü
3. Gidilen yer; Sümela Manastırı 4. Gidilen yer; Uzungöl
71
CEVAP:
Dilek, tatilde uğradıkları en son iki yerin ismini
(Sümela, Uzungöl) hatırlayabilmiş, ama daha
önce gördükleri yerlerin ismini hatırlamakta
zorlanmıştır.
72
Odaklanma somut işlemler döneminde
yerini odaktan uzaklaşmaya bırakacaktır.
Odaklanma nedeniyle;
- Nesneler tek yönlü sınıflanır ve sıralanır,
- Özelden özele akıl yürütülür,
- İşlemler tersine çevrilemez,
- Korunum kazanılamaz,
- Kalıp yargılar geliştirilir.
Annesi üç yaşındaki Murat’ın, her zaman giydiği yağmur çizmelerinin içine, daha sıcak tutması için bir kılıf koyarak çizmenin boyun kısmına doğru bu kılıfı kıvırmıştır. Çizmelerin görünümünün kısmen değişmesi üzerine Murat, “Aaa! Bu çizmelerim de çok güzel! Diğerleri nerede anne?” diye sormuştur. Bu küçük değişiklikten sonra Murat’ın aynı çizmeyi yeni bir çizmeymiş gibi görmesi, Piaget’nin bilişsel gelişim kuramına göre aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanır? A) Benmerkezcilik B) Yapaycılık C) Canlandırmacılık D) Odaklanmacılık E) Nesne sürekliliği
73
Kısa süreliğine ailesiyle birlikte İngiltere’de yaşayan 4 yaşındaki Anıl kendi ana dili dışında çevresinde duyduğu her farklı dili İngilizce olarak adlandırmakta, kendisi ve ailesi dışında tanıdığı herkesi "İngilizce" olarak isimlendirmektedir. Anıl’ın bu davranışı, Piaget’nin bilişsel gelişim kuramı çerçevesinde aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanır? A) Yapaycılık B) Odaklanma C) Korunum D) Canlandırmacılık
E) Tersine çevirme
74
75
Nesneleri sadece tek özelliğe göre sınıflayabilir Çünkü çocuk, odaklama düşünme özelliğindedirler.
Nesneleri odaklandıkları tek bir özelliğe (renk, biçim,
büyüklük gibi) göre sınıflarlar.
Mesela; sarı, kırmızı, mavi renklerle boyalı olan küçük,
büyük ve orta büyüklükteki kare, daire ve yıldız şeklindeki
tahta parçalarını, ya sadece renklere göre ya sadece
büyüklüklerine göre ya da sadece şekline göre
sınıflayacaktır. Yani çocuk “Orta boy sarı” daireler ile
“Büyük mavi yıldızlar” diye çok özelliğe dayanarak bir
sınıflama veya gruplama yapamaz.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
İşlem Öncesi Dönem
(2-7. yıllar)
76
Nesneleri sadece tek özelliğe göre sıralayabilir Nesneleri tek bir özelliğe dayanarak sıralayabilir
(dizebilir).
Çocuklardan nesneleri sıralaması istendiğinde,
en uzun-en kısa, en geniş-en dar, en büyük-en
küçük gibi özellikleri anlar ve doğru
kullanabilirler. Fakat arada kalan dereceleri
doğru kullanamazlar.
Mesela; bu yaştaki çocuğa farklı uzunluklara
sahip 5 çubuğun en uzundan en kısaya
dizilmesi istendiğinde, en uzun çubuğu en başa,
en kısa çubuğu en sona koymayı başarır, fakat
arada kalan çubukları doğru sıralayamaz.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
İşlem Öncesi Dönem
(2-7. yıllar)
77
Özelden özele akıl yürütme (tek yönlü) görülür Özelden özele akıl yürütme; özel bir durumdan diğer özel bir
duruma genelleme yapmadan akıl yürütmedir. Tümevarım
ve tümdengelimsel akıl yürütme becerilerini henüz
kazanamadıkları için, genele dokunmadan iki özel durum
arasında bağlantı kurarlar.
Odaklanmanın etkisi ile çocuk bütünü oluşturan parçalar
arasından tek bir parçaya odaklanır ve diğer parçaları göz
önünde bulunduramaz. Bu yüzden iki özel durum arasında
tek yönlü bir bağlantı kurularak akıl yürütülür.
Özelden özele akıl yürütme, bir durumda var olan bir
özelliğin, ona benzer başka bir durum olduğunda da
mutlaka var olması gerektiğini düşünmesidir.
Mesela; her sabah kahvaltıda yumurta yiyen bir çocuk, o gün
sabah yumurta yiyemediğinde kahvaltı yapmadığını ileri
sürebilir.
Mesela; çocuk her gün mutfakta kahvaltı yapıyorsa “kahvaltı
sadece mutfakta yapılır” şeması oluşturduğu için, oturma
odasında kahvaltı yapıldığında “hayır bugün kahvaltı
yapmadık” der.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
İşlem Öncesi Dönem
(2-7. yıllar)
Dört buçuk yaşındaki Nil, oyuncaklarını toplama konusunda annesinin uyarılarını dinlememiştir. Annesi odaya geldiğinde oyuncakların toplanmadığını görünce, “Nil, oyuncaklarını toplamaman beni çok üzdü, oyuncaklarının toplanmadığını görmek hayallerimi suya düşürdü.” demesi üzerine Nil, “Anneciğim, hayallerin ıslanmışlardır o zaman.” diyerek cevap vermiştir. Nil’in annesine verdiği cevaba göre, Nil aşağıdaki bilişsel gelişim özelliklerinden hangisini göstermektedir? A) Benmerkezcilik B) Nesne sürekliliği C) Özelden özele akıl yürütme D) Korunum E) Yapaycılık
78
Büyük annesinin evinde kalan Fulya, sabah izlediği bir çizgi film, akşam tekrar gösterildiğinde yine aynı ilgiyle izler ve “Keşke bu çizgi film bizim televizyonumuzda da olsaydı.” der.
Piaget’nin bilişsel gelişim kuramına göre, Fulya’nın çizgi filmin sadece büyük annesinin televizyonunda gösterildiğini düşünmesi aşağıdakilerden hangisiyle en iyi açıklanabilir? A) Canlandırmacılık B) Yapaycılık C) Özelden özele akıl yürütme D) Dönüşümsel düşünme E) Tümdengelim
79
Buğra ilköğretim I. sınıfa devam etmektedir. Amcasıyla arasında şöyle bir konuşma geçer: Amcası: Okumayı öğrendin mi? Buğra: Evet. Amcası: O hâlde, bana “A” harfiyle başlayan üç isim söyle? Buğra: Ayva, … Ayşe, Ay. Amcası: Peki “Be” harfiyle başlayanları söyle? Buğra: … (sessizlik olur) Amcası: Beste … Buğra: Olmaz ki! “Bı” ile başlayan demeliydin. Biz öyle öğrendik. Buğra okulda “B” harfini “Bı” sesiyle öğrendiği için soruyu yanıtlayamamıştır. Bu durum Piaget’nin bilişsel gelişim kuramına göre aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanabilir? A) Tümevarımsal düşünme B) Canlandırmacılık (animizm) C) Tümdengelimsel düşünme D) Analoji E) Özelden özele akıl yürütme
80
81
İsimlendirmede gerçeklik ortaya çıkar İsimleri gerçek anlamları işe düşünürler ve
onların yalnızca bir isim olabileceğini
anlayamazlar.
Mesela; çocuk, kısa boylu bir arkadaşının
soyadı “Uzun” ise “Ama sen kısasın” diye
arkadaşının soyadına itiraz edebilir, çünkü
“Uzun” soyadını yalnızca bir soyad olarak
düşünemez.
Mesela; Çocuk, “Güneş” ismine sahip
arkadaşına “Ama sen güneş değilsin ki”
diyerek ismine itiraz edebilir.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
İşlem Öncesi Dönem
(2-7. yıllar)
82
Devresel tepkiler görülmeye devam edilir Devresel tepki, çocuğun önceden rastlantı sonucu
bulduğu ve zevk aldığı hareketleri artık “bilinçli”
olarak sürekli tekrar eder.
Devresel tepki, döngüsel tepkiyi de içine alır.
Döngüsel tepkiler, devresel tepkilerin başlangıcıdır.
Devresel tepkiler 6 yaşına kadar devam eder.
Duyusal-motor dönemde bu tekrarlar bedensel
(motor) ağırlıklıydı, işlem öncesi dönemde ise
tekrarlar artık zihinsel ağırlıklı olmaya başlar.
Mesela; bir espri öğrenen çocuk, o espriyi etrafındaki
anne-babasına gına gelinceye kadar tekrar eder. Ya
da yeni öğrendiği bir şarkıyı sürekli tekrar eder.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
İşlem Öncesi Dönem
(2-7. yıllar)
83
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
İşlem Öncesi Dönem
(2-7. yıllar)
Kişilerin sürekliliği (Değişmezliği) kazanılır Çocuğun, bir kişinin dış görünümündeki (saç, sakal,
bıyık, kıyafet) değişiklik ya da benzerlik ne olursa
olsun, kişiyi diğerlerinden ayırt edebilmesidir.
Mesela; çocuk, annesinin elbiselerini giyen bir
kadının, kendi annesi olmadığını anlar.
Mesela; çocuk annesi saçını boyadığında onun halen
annesi olduğu bilir.
Mesela; çocuk her gördüğü bıyıklı erkeğin babası
olmadığını bilir.
Kalıp yargılar geliştirilir Çocuklar geçirdikleri sınırlı deneyimler nedeniyle kalıp
yargılar geliştirirler. Çocuklar, olguları aralarındaki
karmaşık ilişkilerle ele alamadıklarından bunlara ilişkin
algılayışlarını da dar kavramlarla örgütleme çalışırlar
ve bu nedenle kalıp yargılar geliştirirler.
Mesela; erkekler ağlamaz, kızlardan asker olmaz, erkekler hemşire olmaz. Şoförler hep erkektir.
84
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
İşlem Öncesi Dönem
(2-7. yıllar)
Büyüsel (Sihirli, Majik) düşünme görülür Gerçek ile hayal olanı ayıramazlar. Masal
kahramanlarının gerçek olduğuna inanırlar. Ayrıca
bu çocuklar için büyü (sihir) gibi doğaüstü olaylar da
gerçektir.
Mesela; Noel Baba’yı, Şirinler’i, Casper’i, Pempe
Panter’i, Örümcek Adam’ı vb. hayali ve masal
kahramanlarını gerçek olarak kabul ederler. Taşların
yaşadığına, ağaçların düşündüğüne inanırlar.
85
Yanlış bağdaştırma (Senkretik akıl yürütme) görülür Her koşulda aralarında hiçbir mantık ilişkisi
olmayan durumlar arasında bağ kurmaya
denir.
Mesela; en son hastaneye yatırıldığında eve bir
bebekle dönen annenin tekrar hastaneye
yatırıldığında eve yeni bir bebekle döneceğini
çocuğun düşünmesi.
Mesela; kreşte çalan zil sesiyle teneffüse
çıkacağını bilen öğrencinin evde çalan kapının
zil sesiyle de teneffüse çıkacağını düşünmesi.
Mesela; 5 yaşındaki çocuğa Güneşin neden
parlak olduğu sorulduğunda, sarı veya yuvarlak
olduğu için cevabını vermesi.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
İşlem Öncesi Dönem
(2-7. yıllar)
86
Özelden özele akıl yürütme ile yanlış
bağdaştırma karıştırılmamalıdır.
- Yanlış bağdaştırmada birbirleriyle mantıksal
açıdan hiçbir ilişkisi olmayan iki durum arasında
bağ kurma vardır ve yaşamında her döneminde
görülür.
- Özelden özele akıl yürütme de ise; bir bütünü
oluşturan birbirleriyle ilişkili iki durum (parça)
arasında tek bir düşünce geliştirilir ve sadece işlem
öncesi dönemdeki çocuklarda görülür.
87
Piaget’in Bilişsel Gelişim Kademeleri
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
İşlem Öncesi Dönem
(2-7. yıllar)
ÖZET Sembolik fonksiyonlar (oyun, düşünme) ortaya çıkar. Sezgisel düşünme başlar. Benmerkezci düşünce anlayışı vardır. Paralel oyun görülür. Monolog ve kolektif (toplu) monolog görülür. Animizm (canlıcılık) görülür. Kişilerin sürekliliği (değişmezliği) kazanılır. Odaklanmacılık (odaktan uzaklaşamama) vardır. Nesneleri tek özelliğe göre sıralayabilir / sınıflayabilir. Özelden özele akıl yürütme vardır. Devresel tepkiler görülür. Yapaycılık görülür. İsimlendirmede gerçeklik görülür. Yanlış bağdaştırma (Senkretik akıl yürütme) vardır. Büyüsel (sihirli, majik) düşünme görülür. Kalıp yargılar geliştirilir.
88
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Somut işlemler Dönem
(7-11. yıllar)
Piaget'in Bilişsel Gelişim Kademeleri
Somut mantıksal düşünme başlar - Olaylar ve nesneler hakkında mantıksal
düşünmeye başlamıştır. Ancak çocuk mantıksal
yeteneklerini somut nesne ve yaşantılar üzerine
uygulayabilir. Somut özellikteki problemleri
çözebilirken, soyut problemleri çözemez.
- Ayrıca bu dönemde çocuklar atasözlerinin
kastettikleri anlamları anlayamazlar. “Damlaya
damlaya göl olur” sözünden sadece suyun
birikmesini çıkarsayabilir.
- Sayıları kullanmayı, problem çözmeyi ve
muhakeme yapmayı öğrenir.
İlköğretim birinci sınıfa devam eden Emre, birgün okuldan geldikten sonra “Baba, öğretmenimiz ‘okulların tatil olmasına aşağı yukarı iki hafta kaldı.’ dedi. Aşağı yukarı ne demek?’’ diye sorar. Emre’nin zihinsel gelişim dönemi özellikleri dikkate alındığında, babasının aşağıdakilerden hangisini yapması daha uygun olur? A) Birbirine yakın büyüklükteki iki nesneyi göstermesi B) “Hemen hemen’’, “yaklaşık olarak” anlamına geldiğini söylemesi C) Sözlükten bakıp anlamlarını anlatması D) Merdivenden, önce aşağı inip sonra yukarı çıkarak göstermesi E) Henüz yaşının küçük olduğunu, zamanı gelince anlayacağını
söylemesi
89
90
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Somut işlemler Dönem
(7-11. yıllar)
Benmerkezci düşünceden uzaklaşır (Dağılma) Olayları ve dünyayı başkaları açısından
görebilirler yani perspektif yapabilirler.
Odaktan uzaklaşma görülür Çocuk, dikkatini nesnelerin, olayların veya
kişilerin birkaç yönüne birden vererek,
nesneleri, olayları veya kişileri diğer
yönleriyle birlikte ele alabilir.
Mesela; bu dönemdeki bir çocuk annesinin
artık anne olmasının yanında onun bir eş,
bir öğretmen, bir teyze olabileceğini anlar
(bilir).
91
Somut işlemler döneminde odaklama düşünme
biçiminden kurtuldukları için;
İşlemleri tersine çevirebilir.
Nesneleri birden çok özelliğe göre sıralayabilir ve
sınıflayabilir.
Özelden özele akıl yürütme düşünceden kurtularak
tümevarımsal ve tümdengelimsel düşünme
yeteneklerini kazanmaya başlar.
Sezgisel düşünceden çıkarak mantıksal akıl yürütür
(somut düzeyde).
Kalıp yargılardan kurtulur.
Ben merkezciliğin yerini perspektif almaya bırakır.
Korunum ilkesini kazanır.
Dönüşümsel düşünme yeteneği kazanılır.
Buğra ile Arda amca çocuklarıdır. Buğra ile yengesi Ebru arasında şöyle bir konuşma geçer: Buğra: Bir teyze vardı. O, Arda’nın anneannesi mi yoksa babaannesi mi? Ebru: O, anneannesi. Senin babaannen onun da babaannesi. Buğra: Benim iki tane babaannem yok ki! Buğra’nın son ifadesinin altında “Benim bir babaannem var, Arda’nın da bir babaannesi var. Onun babaannesi benim de babaannemse benim iki tane babaannem olur.” düşüncesi yatmaktadır. Piaget’nin bilişsel gelişim kuramına göre, Buğra’nın bu düşüncesi aşağıdaki bilişsel becerilerden hangisinin tam gelişmediğini gösterir? A) Özümleme B) Benmerkezci düşünme C) Canlandırma D) Odaktan uzaklaşma E) Aynılık ilkesi
92
Beş yaşındaki Ayşe ailesiyle çıktıkları tatilde farklı yöreleri görme fırsatı bulmuştur. Anaokuluna başladığında, ilk derste öğretmeni “Tatilde nerelere gittiniz?” diye sormuştur. Ayşe söz almış, tatilde uğradıkları en son iki kasabanın ismini hatırlayabilmiş, ama daha önce gördükleri yerlerin ismini hatırlamakta zorlanmıştır. Piaget’nin bilişsel gelişim kuramına göre, tatilin başlangıcında gördüğü kasabaları hatırlayamaması, Ayşe’nin hangi bilişsel özelliğinin tam olarak gelişmemiş olmasından kaynaklanmaktadır? A) Odaktan uzaklaşma B) Canlandırmacılık (Animizm) C) Tek yönlü sınıflama D) Benmerkezci düşünme E) Özelden özele akıl yürütme
93
94
Tümevarımsal (Endüksiyon) düşünme başlar ve gelişir Tek tek olan gözlem ve deneyimlerin birleştirilerek tümel
(genel) önermelerin elde edilmesidir. Aklın özelden genele
veya parçadan bütüne izlediği yoldur.
İlk kez bu dönemde bu düşünme ortaya çıkar ve gelişmeye
başlar.
Mesela; Ali insandır ve ölümlüdür.
Ayşe insandır ve ölümlüdür.
Derya insandır ve ölümlüdür.
Hasan insandır ve ölümlüdür.
O halde, bütün insanlar, ölümlüdür.
Tümdengelimsel (Dedüksiyon) düşünme başlar Aklın genelden özele veya genelden genele izlediği yoldur.
Bütüne ilişkin bir bilgiden hareketle parçalara ilişkin bilgilere
ulaşılabilir.
Mesela; Bütün insanlar ölümlüdür.
Sokrates insandır.
O halde, Sokrates ölümlüdür.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Somut işlemler Dönem
(7-11. yıllar)
Betül annesine “Anne, kendini öldürenler hapishaneye mi gömülür?” diye sorar. Piaget’nin bilişsel gelişim kuramına göre, “Betül’ün bu çıkarımda bulunmasının nedeni” ile “içinde bulunduğu bilişsel gelişim dönemi” aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir? A) Deneme - yanılma yoluyla öğrendiğinden işlem öncesi dönem B) Sezgisel olarak ayırt edebildiğinden işlem öncesi dönem C) Tümevarımsal düşünmeye başladığından somut işlemler dönemi D) Esnek düşünme geliştiğinden somut işlemler dönemi E) Varsayımlara dayalı düşündüğünden soyut işlemler dönemi
95
Mustafa Öğretmen derste Cumhuriyet Döneminde elde edilen kadın hakları konusunda bir tartışma ortamı yaratır. Öğrencilerden Nazan söz alarak, “Atatürk kadınlara erkeklerle eşit haklar verilmesini sağlamasaydı, ben sınıf arkadaşım Kemal’le aynı sırada oturamayacaktım.” der. Nazan’ın bu sözü, Piaget’nin bilişsel gelişim kuramına göre aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanabilir? A) Özelden özele akıl yürütme B) Benmerkezci düşünme C) Bağdaştırma D) Tümdengelim E) Tümevarım
96
97
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Somut işlemler Dönem
(7-11. yıllar)
İşlemleri tersine çevirebilir İşlem öncesi dönemde, çocuk bir işlemi tersinden
düşünemezken somut işlemler döneminde
odaklanmacılık kalktığı için artık işlemleri tersten
düşünebilir. Bu nedenle somut işlemler döneminde
çocuk; bir işlemi son aşamadan başlangıç aşamasına
doğru geriye götürebilir. Çocuk bir işlemi baştan ya da
sondan yaparak aynı noktaya gelebileceğini bilir.
İşlemleri tersine çevirme, korunumun başlangıç
noktasıdır. Bu nedenle işlemleri tersine çevirme
işleminin yapılamaması, korunumun kazanılmasına
engel olan durumlardan biridir.
Mesela; 1’den 10’a kadar sayabilen çocuğun 10’dan 1’e kadar da sayabilmesi.
A=B ise B=A diyebilmesi.
Sağlama yöntemi yapma
Bir bardaktan sürahiye boşaltılan suyu tekrar bardağa doldurulması
halinde önceki düzeyine geleceğini düşünebilir.
Ayşe okula giderken izlediği yoldan evine geri
dönebilmektedir.
Piaget’ye göre, Ayşe’nin bu davranışı hangi evrede
kazanılan bir bilişsel beceridir?
A) İşlem öncesi dönem
B) Somut işlemler dönemi
C) Duyusal motor dönemi
D) Soyut işlemler dönemi
E) Formel dönem
98
99
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Somut işlemler Dönem
(7-11. yıllar)
Korunum ilkesi kazanılmıştır Bir nesnenin mekân içindeki yerinde veya fiziksel
görünümünde değişiklik olmasına rağmen, bir şey eklenip
çıkarılmadıkça nesnenin niteliğinde (miktar, ağırlık, alan,
hacim vb.) herhangi bir değişiklik olmayacağını kavramadır.
Mesela; şekli değişen hamur parçasının ağırlığının aynı
olduğunun bilinmesi. Masa üzerindeki kalemlerin yeri
değiştiğinde, kalem sayısının değişmediğinin bilinmesi gibi.
Korunum ilkesinin kazanılması şu süreçlere bağlıdır.
1. Özdeşlik (ayniyet): Nesneye herhangi bir şey
eklenmemiş ya da nesneden bir şey çıkarılmamışsa
nesnenin aynı kaldığının bilinmesidir.
2. Ödünleme (telafi): Nesnenin bir boyutundaki değişimin
başka bir boyuttaki değişime neden olduğunun
kavranmasıdır. Mesela; su dar bir cam kaba
boşaltıldığında çocuk yüksekliğinin artacağını bilir.
3. Dönüşebilirlik (tersine dönüştürme): Bir nesnenin
görünümü değişse bile tekrar önceki haline
gelebileceğini kestirebilmedir. Mesela; bir buzun
yeniden suya dönüşebileceğinin bilinmesi gibi.
100
İlk önce; sayı korunumu (5-7 yaş)
En son; hacim korunumu (12-14 yaş)
kazanılır.
101
Korunum İlkesi Deneyi: Çocuk önce iki uzun bardaktaki suyun eşit olduğunu
görür, çocuğun gözü önünde bardağın biri geniş ve kısa bardağa
aktarıldığında, uzun bardaktaki suyun daha fazla olduğunu söyler.
Dört yaşındaki Ayça, annesiyle gittiği bir oyuncakçıda gördüğü bebeği almak ister. Annesi, bebeği istiyorsa kendi parasıyla alabileceğini söyleyince Ayça eve gidince kumbarasından ödemek üzere annesinden borç ister. Eve döndüklerinde Ayça, bebek için ödenen 14 lirayı kumbarasından çıkardığı 1’er liralık demir paralarla annesine verirken annesi kumbaradaki kağıt 10 lirayı görüp, “Ayça ben bu 10 lirayı ve 4 tane de demir parayı alsam olur mu?” diye sorar. Bunun üzerine Ayça “Yaşaşın! Olur tabi, böylece kumbaramdan daha az param gider.” diyerek sevinir. Piaget’nin bilişsel gelişim kuramına göre, Ayça’nın bu sevinci aşağıdaki bilişsel gelişim özelliklerinden hangisini henüz kazanamadığını gösterir? A) Benmerkezcilik B) Nesne sürekliliği C) Korunum D) Tersine çevirme E) Hipotetik düşünme
102
Ali’nin annesi bir çikolatayı tam ortasından bölerek yarısını onun, diğer yarısını da küçük kardeşinin tabağına koyar. Ancak, küçük kardeşinin dişleri henüz tam olarak çıkmadığı için onun tabağındaki çikolatayı birkaç parçaya böler. Ali, kardeşinin tabağındaki çikolataları görünce annesine “Ona daha çok çikolata verdin.” der ve ağlamaya başlar. Piaget’nin bilişsel gelişim kuramına göre Ali aşağıdakilerden hangisini henüz kazanmamıştır? A) Nesne devamlılığı B) Korunum ilkesi C) Başkalarının bakış açısını anlama D) Davranışları niyete göre değerlendirme E) Görelilik ilkesi
103
Masa üzerindeki kalemlerin yeri değiştiğinde, kalem
sayısının değiştiğini düşünen bir çocuk Piaget’ye göre
hangi bilişsel gelişim evresindedir?
A) Didaktik evre
B) Somut işlemler evresi
C) Duyusal devinim evresi
D) Soyut işlemler evresi
E) İşlem öncesi evre
104
Somut işlemler dönemindeki bir çocuğa eşit miktarda su doldurulmuş aynı büyüklükte iki bardak gösterilmiş ve hangisinde daha fazla su olduğu sorulmuştur. Çocuktan, "İkisinde de aynı" yanıtı alındıktan sonra, onun gözü önünde, bardaklardan birindeki su üç bardağa paylaştırılmıştır. Bu çocuğun, "Bu üç bardakta mı yoksa diğer bardakta mı daha çok su var?" sorusuna, aşağıdaki yanıtlardan hangisini vermesi beklenir?
A) "İkisinde de aynı‘” der, çünkü nesnelerin devamlılığı kavramını kazanmıştır. B) “Sürahideki su çok" der, çünkü sayı boyutunda bağımlılık vardır. C) "İkisinde de aynı" der, çünkü miktar korunumunu kazanmıştır. D) “Bardaklardaki su çok" der, çünkü görelilik ilkesini henüz
öğrenmemiştir. E) “Hiç fark etmez" der, çünkü dönüştürme işlemini henüz başaramaz.
105
106
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Somut işlemler Dönem
(7-11. yıllar)
Üst düzey (Çoklu) sınıflama ve sıralama başlar. Korunumun kazanılmasına bağlı olarak ortaya
çıkar.
Somut işlemler döneminde çocuk, nesneleri
birçok özelliğe (renk, biçim, büyüklük) göre
sıralama, sınıflama ve karşılaştırma
yapabilir.
Mesela; bu dönemdeki çocuk sarı, kırmızı,
mavi renklerle boyalı olan küçük, büyük ve orta
büyüklükteki kare, üçgen ve daire şeklindeki
tahta parçalarını artık “Orta boy sarı daireler”
veya “Büyük mavi üçgenler” diye bir çok
özelliğe dayanarak bir sınıflama/gruplama
yapabilir.
107
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Somut işlemler Dönem
(7-11. yıllar)
Geçişlilik kazanılmıştır
Korunum ilkesinin ve sıralama yeteneğinin
kazanılmasına bağlı olarak ortaya çıkan yetenektir.
Çocukların önceden yaptıkları karşılaştırmalara bağlı
olarak nesnelerin birbirleriyle olan ilişkilerini göz
önüne alıp, nesnelerle ilgili yeni bir ilişkiyi
keşfedebilmesidir.
Kısacası geçişlilik; önceki parçalar arasındaki ilişkiyi
bilerek yeni bir ilişkinin çıkarılmasıdır (transfer).
Mesela; Çocuk kendisine aynı anda gösterilen iki
çubuktan birincinin daha uzun olduğunu gördükten
sonra çocuğa birinci çubukla birlikte ondan daha
uzun olan üçüncü bir gösterilerek bu üç çubuğun
büyükten küçüğe doğru sıralanması istendiğinde
geçişlilik özelliğini kazanmış bir çocuk 3, 1, 2
şeklinde doğru sıralamayı söyleyebilir.
Oktay 7 yaşındadır ve ilköğretim 1. sınıftadır. Elimizde 20 cm’lik beyaz, 40 cm’lik mavi ve 75 cm’lik kırmızı tahta bloklar var. Oktay’a önce beyaz blokun kırmızı bloktan kısa olduğunu gösterelim. Sonra mavi blokun kırmızı bloktan kısa olduğunu gösterelim. Daha sonra beyaz ve mavi blokları yan yana getirmeden hangisinin daha uzun olduğunu soralım. Oktay diğer karşılaştırmaları dikkate alarak mavi blokun beyazdan uzun olduğunu söyleyebilir. Oktay’ın davranışını somut işlemler döneminin hangi kavramı ifade eder? A) Sınıflama B) Sıralama C) Geçişlilik D) Korunum E) Tersine çevrilebilirlik
108
109
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Somut işlemler Dönem
(7-11. yıllar)
Dolaylı gerçeği kavrayabilme vardır Çocuk bir olayın ya da nesnenin sadece görünen ya da
yüzeyde kalan tarafını değil, görünmeyen ve yüzeyde
kalmayan tarafını da algılar.
Mesela; sarı renkli kapaklı bir kitabı, mavi renkli bir kaplıkla
kapladığınızda gerçek rengini sorduğunuzda “Sarı” der ve
gerçek rengini bilir.
Parça ile bütün arasındaki ilişki kurulabilir Bu dönemde çocuklar parça ile bütün arasındaki ilişkiyi
(sınıf içerme becerisi) artık kurabilirler.
Yani bir sınıfa ait olan nesnelerin, başka bir sınıfın alt dizisi
olabileceğini çocuk anlar.
Mesela; köpekler, hayvanlar sınıfının bir alt dizisini oluşturabilir (yani hayvanlar
sınıfının içerisine ait olduğunu gruplandırabilir).
Mesela; bir çocuğa hamsi gösterilip onun bir balık olduğu söylendiğinde; “Hayır, o
balık değil! O hamsi!” demesi parça bütün ilişkisini kavrayamamaktır.
Şehirlerarası bir seyahat sırasında dört yaşındaki Merve ile yan koltukta oturan Hatice Teyze arasında şöyle bir konuşma geçer: Hatice Teyze: Nerede oturuyorsunuz? Merve: Ankara’da. Hatice Teyze: Ankara Türkiye’ de mi? Merve: Evet. Hatice Teyze: Ankara’da oturanlar, Türkiyeli midir? Merve: Hayır, Ankaralıdırlar. Hatice Teyze: Hiç Türkiyeli tanıdın mı? Merve: Tanıdım ama çok değil. Hatice Teyze: Nerede oturuyorlar? Merve: Bilmem… Piaget’nin bilişsel gelişim kuramına göre, Hatice Teyze’nin sorularını Merve’nin yanlış yanıtlaması, aşağıdakilerden hangisinin tam olarak gelişmediğini gösterir? A) Toplummerkezci düşünme B) Canlandırma C) Odaklanma D) Özelden özele akıl yürütme E) Parça bütün ilişkisini kavrama
110
111
Çıkarsanmış gerçeklik ilk kez görülür Sonuca bakarak süreci tahmin etmektir. Bu dönemde
çocuk göz önündeki nesnelerin farklı görünümlerinin
farkındadır. Daha önceki öğrenmelerini göz önüne alarak
elindeki diğer kanıtlarını değerlendirerek neyin gerçekte
doğru olduğunu fark edip, eldeki somut verilerden gerçek
çıkarımlar yapabilir. Yani bir önceki durum irdelenerek
eldeki verilerden çıkarım yapmak, gerçeğe ulaşmaktır.
Var olan bir durumun nasıl gerçekleştiğine tanık olmasalar
bile bir olayın nasıl gerçekleştiğini kestirebilirler. Yani daha
önceki olayları göz önüne alarak gerçekliği
açıklayabilirler ve bu beceri çıkarsanmış gerçeklik ile
ifade edilir.
Mesela; teyzesinin oğlunun hiperaktif bir çocuk olduğunu
bilen çocuğun, eve geldiğinde ortalığı dağınık görünce
demek bugün teyzem ve küçük oğlu bizim eve gelmiş
demesi.
Mesela; daha önceden kendine orijinal bir ayakkabı alan
bir çocuk daha sonradan o ayakkabıdan gördüğünde
bunun orijinal olup olmadığını anlaması.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Somut işlemler Dönem
(7-11. yıllar)
112
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Somut işlemler Dönem
(7-11. yıllar)
Yatay dekalaj vardır Çocuğun bir korunum türü için öğrendiğini, başka
bir korunum türüne aktaramamasıdır.
Dönüşümsel düşünme becerisi ortaya çıkar Daha önceki zamanlarda yaşanmış bir olayı,
sonraki zamanlarda da kafasında canlandırıp
anlatabilmedir.
Geriye ve ileriye doğru düşünebilir ve olayları
öncelik-sonralık sırasına koyabilir. Dönüşümsel
düşünme zamanla ilgili perspektifin
kazanılmasıdır.
Mesela; çocuk bir gün içerisinde yaşamış olduğu
tüm etkinlikleri sırayla söyler; önce okula gittik,
sonra alışverişe çıktık, daha sonra sinemaya gittik,
oradan da halamlara uğradık der.
I. Aslı, elindeki büyün çikolatayı üç parçaya bölüp artık daha fazla çikolatasının çoğalmadığını hala aynı miktarda çikolataya sahip olduğunu söylemiştir.
II. Güngör, oyuncak sepetindeki çeşitli renk ve boyutlardaki blokları sınıflandırması istendiğinde blokları yalnızca renklerine göre sınıflandırabilmiştir.
III. Murat, mama sandalyesinde peluş oyuncağıyla oynarken yere düşen oyuncağı arama girişiminde bulunmamış, oyuncağa ilgisini hemen kaybetmiştir.
IV. Ünal, kendisine mutfaktan cam kase getirmesini söyleyen annesine "Büyük olanı mı küçük olanı mı istiyorsun?" diye sormuştur.
Piaget’nin bilişsel gelişim kuramına göre, yaşantıları verilen bu çocukların hangileri somut işlemler dönemindedir? A) I ve II B) I ve IV C) III ve IV D) I, II ve III E) II, III ve IV
113
114
Piaget’in Bilişsel Gelişim Kademeleri
ÖZET Somut mantıksal düşünme başlar. Odaktan uzaklaşma vardır. İşlemleri tersine çevirebilir. Üst düzey (çoklu) sınıflama yapabilir. Üst düzey (çoklu) sıralama yapabilir. Tümevarımsal düşünme başlar ve gelişir. Tümdengelimsel düşünme başlar. Benmerkezcilik yerine perspektif alma başlar. Korunum (değişmezlik) ilkesi kazanılır. Yatay dekalaj vardır. Geçişlilik kazanılmıştır. Dolaylı gerçeği kavrayabilir. Parça-bütün ilişkisi kurulabilir. Çıkarsanmış gerçeklik ilk kez görülür. Dönüşümsel düşünme başlar.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Somut işlemler Dönem
(7-11. yıllar)
115
Soyut düşünebilme başlar - Soyut kavramları ve düşünceleri (demokrasi,
özgürlük, adalet, hoşgörü gibi) anlayabilerek
mantık yürütebilir.
- Atasözleri ve deyimlerin gerçek anlamlarını
anlayabilir. Mecaz ve benzetmeleri de anlayabilir.
Üst düzey akıl yürütebilir ve bilimsel düşünme gerçekleşir - Problemlerin çözümünde tümevarım,
tümdengelim, analoji gibi akıl yürütme yollarını
birlikte kullanır.
- Hipotez oluşturabilir ve test edebilir.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Soyut işlemler Dönem
(12 yaş ve sonrası)
Piaget'in Bilişsel Gelişim Kademeleri
116
Analoji (benzeşim kurma) düşünme ortaya çıkar İki şey arasındaki ortak bir özellikten yola çıkarak, biri
hakkında verilen bir yargıyı diğeri hakkında da vererek
benzerlik kurmaktır. Yani ortak özelliği olan iki şey
arasında bir benzerlik kurmadır.
Analoji bilinen bir örnekten yararlanarak bilinmeyenlerin
öğrenilmesini sağlayan düşünmedir.
Mesela; Türkiye de, İtalya da yarımadadır. İtalya’da
balıkçılık yapılır. O halde Türkiye’de de balıkçılık yapılır.
Mesela; kan dolaşımının şehirdeki trafik akışına
benzetilmesi. Veya kalbin pompaya benzetilmesi.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Soyut işlemler Dönem
(12 yaş ve sonrası)
117
Hipotetik düşünme ortaya çıkar Problemlerin çözümünde sadece var olan somut yöntemler
değil, çözüme ilişkin olası (farklı) yollar belirleyip (hipotez
geliştirip) bunları test edebilmektir.
Mesela; Mars’ta hayat var mı? sorusuna “Su ve oksijen
varsa” hayat vardır cevabını vermesi.
Mesela; kutuplardaki buzullar erimiş olsaydı dünyada
canlılar için yaşam nasıl olurdu? sorusuna yönelik farklı
hipotezler geliştirebilir.
Esnek düşünme ortaya çıkar Hipotetik düşünebilen ergenler bir probleme dair olası
durumları sıralayabilir, ancak kendi görüşüne yani tek bir
çözüme saplanıp kalmaz. Başka çözüm yolları olabileceğini
anlar, düşüncelerinde esnek olabilirler.
Mesela; matematikte bir problemi hep aynı yolla çözmez,
yeni başka yollar da bulup dener.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Soyut işlemler Dönem
(12 yaş ve sonrası)
Mustafa, opera sanatçısı olmayı istemekte ama ailesinin yaşam koşullarını göz önüne aldığında bu isteğinin çok da gerçekçi olmadığının farkındadır. Ancak yeterince para biriktirebileceği bir iş bulup çalışırsa opera eğitimi alabileceğini düşünür. Piaget’ye göre Mustafa’nın bu düşüncesi aşağıdakilerden hangisiyle açıklanır? A) Hipotetik B) Tümevarım C) Göreli D) Odaklanmacı E) Somut
119
Göreceli düşünme ortaya çıkar Kişiye, zamana ve yere göre düşünmedir. Ergen birey,
kişi, yer ve zaman değiştiğinde bilginin veya sonucun
da değişebileceğini anlar. Yani kişiye, zamana ve
duruma göre düşünebilme yeteneğini kazanır.
Mesela; kendi doğruları ile başkalarının doğruları
arasındaki farkı anlar.
Metabiliş (Üst biliş) düşünme ortaya çıkar Bireyin öğrenme sürecindeki bilişsel etkinliklerini fark
etmesi, bu süreci kontrol etmesi ve denetlemesidir.
Ergen birey, başkalarının ne bildiğini ve nasıl bildiğini
araştırabilir ve böylece diğerlerinin stratejilerini
anlama ve kullanma becerisi geliştirebilir.
Birey, öğrenme hedeflerini kendisi belirleyip kendi
öğrenme sorumluluğunu aldığında, bu sürecini de
kendisi gözlemleyip değerlendirdiğinde
metabilişsel düşünmeyi gerçekleştirmiş olur.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Soyut işlemler Dönem
(12 yaş ve sonrası)
Yiğit, 17 yaşında bir ergendir. Kendi duygularını ve düşüncelerini değerlendirmenin yanında başkalarının kendisi ile ilgili düşünceleri üzerinde düşünme ve o düşünceleri değerlendirmede oldukça beceriklidir. Yiğit’in ergenlik döneminde ortaya çıkan bu düşünme şekli aşağıdaki bilişsel yetilerden hangisinin gelişimiyle en iyi açıklanır? A) Soyut kavramlar ile ilgili ilişkileri görebilme B) Üstbiliş C) Çok boyutlu düşünme D) Varsayımsal düşünme E) Tümevarımsal beceri
120
2014 ÖABT
Birey, öğrenme hedeflerini kendisi belirleyip kendi öğrenmelerinin sorumluluğunu aldığında, bu süreçte ne kadar başarılı olduğunu ve ne kadar ilerleme gösterdiğini kendisi gözlemlediğinde aşağıdaki yaklaşımlardan hangisini izlemiş olur? A) Araştırmaya dayalı B) Tümevarım C) Tümdengelim D) Metabilişsel (üstbilişsel) E) Davranışçı
Metabilişsel düşünmede temel vurgular şunlardır;
Düşünmeyi öğrenme
Öğrenmeyi öğrenme
Öğrenme üzerinde düşünme
Öğrenmeyi kontrol etme ve düzenleme
Öğrenmeyi etkili kılma ve kullanma
Öz düzenleme
Öz değerlendirme
Öz denetim
Öz yeterlilik
123
Bütünleştirici (Kombinasyonel) düşünme başlar Bir problem durumunun birden fazla değişkeni (alt
problemi) barındırdığını ve dolayısıyla bir problemin
birden fazla çözüm yolunun bir araya getirilip
birleştirilmesiyle çözülebileceğini kavrayabilir. Bu
düşünceye bütünleştirici düşünme denir.
Mesela; doktorların hastalarına teşhis koyarken
sadece sorun yaratan organı değil de bütün fizyolojik
yapıyı dikkate almaları.
Ergen Egosantrizm (Benmerkezcilik) görülür Ergen benmerkezciliği çocuk benmerkezciliğinden
farklıdır. Bu dönemde ergen bireyler, dünyanın kendi
etrafta dönmediğini bilirler ve empati kurabilirler.
Ancak kendi düşüncelerinin ve söylediklerinin en
doğru olduğunu düşünür. “Benim felsefem en
doğrudur” gibi bir düşünceye sahiptir. Aksi görüşlere
tahammül edemez (Aşırı/naif İdealizm)
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Soyut işlemler Dönem
(12 yaş ve sonrası)
124
Ergen kendine özgü çoğu dramatik olan senaryolar
geliştirir. Yaşamış olduğu olayların sadece kendi başına
geldiğini düşünür. Mesela; “hiç evlenemeyeceğini düşünür.
Veya kimsenin kendisi kadar sevemeyeceğini, acı
çekmediğini, kimsenin kendisini anlamadığını” düşünür.
Bazen de iyimser senaryolar geliştirir. “Kendisini ünlü bir
sporcu, film kahramanı” olarak hayal eder (Kişisel
Efsane/Mit/Hikâye).
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Soyut işlemler Dönem
(12 yaş ve sonrası)
Herkesin kendisiyle uğraştığını, onu takip ettiğini, izlediğini
ve onun davranışlarına dikkat ettiğini (Hayali Seyirciler)
düşünür. Adeta kendini sürekli sahnede hisseden bir
oyuncu gibi görür. Diğer insanların kendisiyle ilgili (özellikle
fiziki özellikleriyle) düşüncelerine aşırı önem verirler. Bu
nedenle ayna karşısında bolca zaman geçirilir.
Lise 2. sınıf öğrencisi Deniz’in kendisini sürekli olarak izleyen ve kendisi hakkında fikir yürüten bir seyirci kitlesinin olduğunu düşünmesi, aşağıdaki kavramlardan hangisine örnek olabilir? A) Cinsel rol karmaşası B) Suçluluk duygusu C) Ergen benmerkezciliği D) Aşağılık duygusu E) Yalnızlık duygusu
125
126
Omnipotent düşünme ve Psikolojik tepkisellik görülür Ergen benmerkezciliğin (egosantrizm) ürünüdür.
Ergen “benim gücün her şeye yeter, kimseye ihtiyacım
yok, bana bir şey olmaz” düşüncesiyle çok fazla risk
alabilmektedir. Çeşitli riskli davranışlar yaparak
kahramanlık sergilemeye çalışır. Kendilerine zarar
gelebileceğini düşünmezler. Bana bir şey olmaz derler.
Yani kendilerini Süpermen zannederler. Bu davranışları
engellendiğinde ise saldırgan tepkilerde (bu tepkiye
psikolojik tepkisellik teorisi denir) bulunurlar.
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Soyut işlemler Dönem
(12 yaş ve sonrası)
Dokuzuncu sınıf öğrencisi Elif, günlüğüne "Hiç kimse beni anlamıyor, ne annem-babam, ne arkadaşlarım ne de öğretmenlerim. Kimse ne hissettiğimi tam olarak bilmiyor." diye yazmıştır. Elif'in günlüğüne yazdığı bu duygu ve düşünceler aşağıdaki kavramlardan hangisine örnektir?
A) Kişisel hikâye B) Felaketleştirme C) Hayali seyirci D) Öğrenilmiş çaresizlik E) Kendini gerçekleştiren kehanet
TEMEL PSİKOLOJİK KAVRAMLAR – 7. SORU
Piaget'ye göre, somut işlemler dönemi 7-11 yaş, soyut işlemler dönemi ise 12 yaş ve sonrasını kapsamaktadır. Buna göre, aşağıdaki öğretmen davranışlarından hangisi, ilköğretim üçüncü sınıf düzeyine uygun değildir? A) Dünya’nın, ekseni etrafında döndüğünü öğretmek için, içinden şiş
geçirilmiş portakaldan yararlanmak B) Paraları tanırken, kullanılmakta olan metal ve kağıt paralarla nelerin
satın alınabileceğini göstermek C) Mikropların dokunmakla nasıl bulaştığını göstermek için, eline
tebeşir tozu sürüp öğrencilerle tokalaşmak D) Caddede karşıdan karşıya güvenli geçişi öğretmek için, bu eylemi
drama ile canlandırmak E) Uzay yolculuğunu anlatmak için, öğrencilerden, kendilerini sınıf yerine bir
uzay kapsülündeymiş gibi düşünmelerini istemek
128
129
Piaget’in Bilişsel Gelişim Kademeleri
ÖZET
Gelişim aşaması
ve yaklaşık yaş
Soyut işlemler Dönem
(12 yaş ve sonrası)
Soyut düşünme başlar. Üst düzey akıl yürütebilir. Bilimsel düşünme başlar. Tümevarım ve tümdengelim düşünme gelişir. Hipotetik düşünme ortaya çıkar. Esnek düşünme ortaya çıkar. Göreceli düşünme ortaya çıkar. Metabiliş düşünme ortaya çıkar. Analoji düşünme ortaya çıkar. Bütünleştirici (birleştirici) düşünme ortaya çıkar. Ergen egosantrizm (benmerkezciliği) görülür. Hayali seyirciler ve kişisel mitler görülür. Omnipotent düşünme görülür. Psikolojik tepkisellik gözükür.
13
0
BÖLÜM 2: VYGOTSKY’İN BİLİŞSEL
GELİŞİM (SOSYO-KÜLTÜREL) KURAMI
Vygotsky, bilişsel kuramının merkezine
temel zihinsel işlevler olarak nitelendirdiği
dikkat, bellek, çağrışım, çıkarsama, irade
ve problem çözme gibi ögeleri
yerleştirmiştir.
Vygotsky'e göre, yüksek temel zihinsel işlevleri
kültür ve dil aracılığıyla zamanla içselleştiririz.
Çocuklar kültürel araçları (özellikle dili)
edindikten sonra temel zihinsel işlevleri
bağımsız olarak kullanmaya başlarlar.
Lev VYGOTSKY (1896 - 1934)
131
Vygotsky’e göre; bilişsel gelişimde, çocuğun sosyal
çevresi (yetişkinler ve arkadaşlar) ve kültür önemlidir.
Çünkü tüm öğrenmelerin kaynağı bireyin sosyal
çevresidir.
O halde bilişsel gelişimin kaynağı, kişisel psikolojik
süreçlerden önce, sosyal çevredir.
Yani bütün kişisel psikolojik süreçler, kültür tarafından
biçimlendirilmiş sosyal süreçler olarak başlar. Bu nedenle
zihinsel gelişimde gerçek ve birincil bölüm sosyal
süreçlerdir.
Sosyal çevrenin bireyi etkileme aracı ise dildir. Dilin
bilişsel gelişimde önemi büyüktür. Bir anlamda bilişsel
gelişim, bireyin dili içselleştirmesiyle şekillenir.
132
Vygotsky’e göre, çocuğun bilişsel gelişiminde 2 aşamalı bir
süreç yaşanır. Birey önce sosyal yönünü geliştirir daha sonra,
bilişsel yönünü geliştirmeye başlar. Yani bilişsel gelişim
dıştan içe doğru olur.
Öğrenmede bireysel farklılıklar dikkate alınmalıdır.
Öğrenme, yakın gelişim alanında gerçekleşir.
Öğrenme sürecinde öğrenci yalnız ve aşırı derecede
bağımsız bırakılmamalıdır. Öğretmen, öğrenme sürecinde
rehberlik yapmalıdır. Çocuk, bir yetişkin rehberliğinde daha iyi
öğrenir.
Öğrenciler eğitim süreci içerisinde birbirleriyle işbirliği
yapmalıdır.
Yüksek ses karşısında irkilerek dikkatini o yöne çeviren bir çocuğun bu davranışı, Vygotsky'ye göre aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanır? A) Yakınsak gelişim alanı B) Yapı iskelesi C) Semboller D) Temel zihinsel işlevler E) Sosyal çevre
133
2016 ÖABT
134
1. Yakınsal Gelişim Alanı Bu kavramla zihinsel gelişimin sosyal
yönüne dikkat çekmiştir.
Vygotsky’e göre, insanların tek başına
belli şeyleri öğrenebilmesi mümkündür
fakat tek başına öğrenebileceğinden daha
fazlasını sosyal çevresinin (yakın gelişim
alanının) desteğiyle öğrenebilir.
Çocuğun tek başına yapmakta zorlandığı veya
başarılı olamadığı, ancak başkalarının rehberliğinde
(işbirlikli öğrenme) başarabileceği görevler
(davranışlar) çokça vardır. Bu alandaki kişiler
ebeveynler, öğretmenler ve arkadaşlardır.
Bireyin başkalarının desteğiyle ulaşabileceği gelişim
düzeyi, kendi çabalarıyla ulaşabileceğinden daha
yüksektir. Bu iki gelişim düzeyi arasındaki fark
yakınsal gelişim alanıdır.
Bireyin doğrudan etkileşimde bulunduğu yakın
çevresi onun yakınsal gelişim alanını oluşturur.
Annesini örgü örerken gören 7 yaşındaki Duru, “Ben de örgü örmek istiyorum. Bana da öğret.” der. Annesi de, “Kızım, daha küçüksün. Birkaç yıl daha geçsin, öğretirim.” diye cevap verir. Bir süre sonra annesi, Duru’nun kendi başına örgü ördüğünü görür. Bunu nasıl öğrendiğini sorduğunda Duru, kendisinden birkaç yaş büyük olan ablasından öğrendiğini söyler. Duru’nun bu durumu, Vygotsky’e göre aşağıdakilerden hangisiyle açıklanır?
A) Yakın gelişim alanı B) Dolaylı öğrenme C) Model alma D) Yapı iskelesi E) Örtük öğrenme
ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ İLE İLGİLİ ORTAK SORU
135
Buğra, ayakkabı bağcıklarını bağlamakta zorlanmaktadır. Babası ona ayakkabı bağlamanın kolay bir yolunu öğretir. Daha sonraları Buğra ayakkabılarını kolayca bağlayıp çözer. Buğra’nın bu öğrenme davranışı aşağıdakilerden hangisiyle en iyi açıklanabilir? A) Edimsel koşullanma B) Özümleme C) Dengeleme D) Yakın gelişim alanı E) Uyum sağlama
GELİŞİM PSİKOLOJİSİ İLE İLGİLİ ORTAK SORU
136
İlköğretim beşinci sınıf öğrencisi Umut, matematik dersinde basit kesirlerle ilgili problemleri çözmede zorlanmaktadır. Öğretmen çözüm olarak Umut’u, bu konuyu çok iyi bilen bir arkadaşıyla eşleştirir ve bu tip soruları birlikte çözmelerini söyler. Bir süre sonra öğretmen, Umut’un basit kesirlerle ilgili problemleri zorlanmadan çözebildiğini gözler. Bu örnekteki durum, aşağıdakilerin hangisinde verilen kuramcının öne sürdüğü kavramla ilişkilendirilebilir?
A) Bloom: Tam öğrenme B) Piaget: Dengeleme C) Vygotsky: Yakınsal gelişim bölgesi (zone of proximal development) D) Ausubel: Anlamlı (receptive) öğrenme E) Bruner: Eylemsel (enactive) öğrenme
137
138
2. Yapı iskelesi (Destek olma, İskele kurma): Çocuğun
yapacağı bir öğrenmede başlangıçta bir öğretici (insan veya
bilgisayar bu öğretici olabilir) desteğinin (örnekler,
benzetmeler, sorular, ipuçları, yönlendirmeler) olması, daha
sonradan aşama aşama bu desteğin kesilmesi ve bu sayede
çocuğun tek başına yapamayacağı bir öğrenmeyi artık bir
öğretici desteği olmadan yapar hale gelmesini sağlayan
tekniktir.
Çocuğun etrafında bulunup ona bilgi ve deneyim edinme
konusunda yardımcı olanların çocuğa verdiği bu desteğe yapı
iskelesi denir.
Mesela; yüzme eğitiminde yüzme hocasının öğrenciye verdiği
destek.
139
Yapı iskelesi (iskele kurma, destekleme)
yakınsal gelişim alanında kullanılan bir
yöntem ve tekniktir.
Bir başkasının desteğiyle bireyin
yapamadığını yapabilir duruma getirmek
için kullanılan örnekler, benzetmeler,
sorular, ipuçları, yönlendirmeler vb.
gibi araçlar birer destekleyicidir.
Bir anasınıfında öğretmen, renkli küçük bloklarla oynayan Neslihan'ı izlerken onun hep aynı şekle sahip blokları üst üste koyarak çalıştığını gözlemler. Eline farklı bir blok alır ve çocuğa uzatarak "Bunu nereye koyabilirsin acaba?" der. Öğretmenin yaklaşımı aşağıdakilerden hangisine örnektir? A) Öz düzenleme B) Mış gibi oyun C) Yapı iskelesi D) Özel konuşma E) Sezgisel düşünme
Arda, bir bilgisayar oyunundaki tüm seviyeleri geçerek oyunu bitirmek ister. Oyunu bitirebilmek için oyun sırasında bilgisayar programı tarafından verilen ipuçlarını ve yönergeleri takip eder. Arda son seviyelere yaklaştığında artık bilgisayardan ipucu almadan seviyeleri hızla geçmeye başlar. Buna göre, Arda’ya bilgisayar programı tarafından sunulan yönlendirmeler Vygotsky’nin aşağıdaki bilişsel gelişim kavramlarından hangisiyle açıklanır? A) Kültürel araç B) Sembolleştirme C) Yapılandırma D) Uyum sağlama E) Yapı iskelesi
ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ İLE İLGİLİ ORTAK SORU
141
142
3. İşbirlikli Öğrenme: Birey tek
başına öğrenebileceğinden çok daha
fazlasını yakınsal alanıyla (çevre
desteği) işbirliği yaparak öğrenebilir.
Öğrenmenin bireysel süreçten
ziyade kolektif bir süreçte
gerçekleşmesi gerektiğini söyler.
Bu şekilde gerçekleşen
öğrenmelere de işbirlikli öğrenme
denir.
143
4. Kavram Gelişimi: Vygotsky’e göre; kavram gelişimi
zihinsel gelişimle doğrudan bağlantılıdır. Kavram gelişimi,
nesnelerin zihinsel tasarıma dönüştürülme sürecidir.
Vygotsky’e göre çocuklar kavram edinmeyi iki şekilde yapar.
İlk şekilde; bazı kavramlar günlük dilde kullanıla kullanıla
kendiliğinden (tümdengelim ile) elde edilir. Mesela;
kardeş, amca, masa kavramının öğrenilmesi.
Diğer şekilde ise; bazı kavramlar okullarda çocuklara
öğretilir (tümevarım ile). Mesela; laiklik, demokrasi,
sömürü, özgürlük, halkla ilişkiler gibi kavramların
öğretilmesi.
144
5. Özel ve İçsel Konuşma: Çocuk toplumsallaşmış konuşmadan
özel konuşmaya yaklaşık 3 yaşında geçiş yapar. Özel konuşma,
çocuğun kendi için konuşma ile diğeri için konuşma arasında ayrım
yapamadığı bir konuşmadır. Çocuk sesli bir şekilde bir diğerini dikkate
almadan konuşur (monolog tarzı konuşma).
Özel konuşma, 6-7 yaşlarında içsel konuşmaya dönüşür. Birey artık
kendi için konuşma ile diğeri için konuşma arasında ayrım yapar. İçsel
konuşma bireyin zihninden geçen, seslendirilmeyen (sözcüklerle
sessizce düşünebilir) düşünme sürecini anlatır.
İçsel konuşma; çocuğun bir iş, eylem ya da problemi çözerken
yapacaklarını, yaptıklarını sessizce düşünmesi ve içinden
konuşmasıdır.
İçsel konuşmada, birey kendi kendine konuşarak farkındalık yaratır,
kendini anlar, durumu değerlendirir ve zihinsel gelişimine katkı yapar.
145
İçsel konuşma ile Monolog farklıdır.
Monologda çocuk bir olayı ya da oynadığı
oyunda yaptıklarını kendi kendine sesli
konuşurken,
İçsel konuşmada çocuk bir problemi
çözmek için düşündüklerini içinden ve
sessizce konuşur.
Ayrıca içsel konuşmanın monologdan farkı
her yaşta görülebilmesidir.
14
6
BÖLÜM 3: BRUNER’İN BİLİŞSEL GELİŞİM KURAMI
Bruner’e göre bilişsel gelişim yaşam
boyu devam eden bir süreçtir.
Bilişsel gelişimi, zihinde gerçekleşen
içsel süreçlerle açıklar.
Bilişsel gelişim, tepkilerin
uyarıcılardan bağımsız hale
gelmesidir. Jerome BRUNER (1915 -2016 )
147
Çocuk başlangıçta çevredeki uyarıcıların kontrolü altındadır.
Yani tepkileri uyarıcılara bağımlıdır. Ancak zamanla, özellikle
dilin kazanılmasıyla birlikte uyarıcılar kontrol edilmeye
başlanır ve tepkiler uyarıcılardan bağımsız hale gelir.
Bilişsel gelişim, bireyin bilgiyi işleme, depolama ve kullanma
gelişimine bağlıdır (Piaget ortak noktası).
Bilişsel gelişimde dil önemli bir anahtardır. İnsanlar dili
kullanarak birbirleriyle iletişim kurarlar, öğrenir ve öğretirler.
Öğrenciyi harekete geçiren önemli güdüler; merak, başarılı
olmak ve birlikte çalışmaktır.
148
Bruner; sarmal programlama yaklaşımının (içerik
düzenleme yaklaşımıdır) kurucusudur.
Bilginin yapılandırılıp bir bütün haline getirilmesinde
birey aktiftir.
Bilgi keşfedilmelidir. Buluş yolu ile öğrenme
stratejisinin kurucusudur.
Bruner’e göre Bilişsel gelişim 3 aşamada oluşur.
A) Eylemsel (0-3 yaş)
B) İmgesel (3-6 yaş)
C) Sembolik dönem (7 yaş ve üstü)
149
1. Eylemsel dönem (0-3 yaş) Çocuk bu dönemde çevreyi eylemleriyle
anlar ve bilgi toplar.
Çocuk nesnelerle doğrudan etkileşime
geçerek (dokunarak, vurarak, ısırarak,
hareket ettirerek) yani yaparak-yaşayarak
öğrenir.
Bilgiyi eylemleri temsil eder. Mesela;
kaşık yemek yediği, bisiklet bindiği bir
nesnedir.
Devinim (eylemler) duyusal zekâyı
ilgilendirir ve onu geliştirir.
150
Uyarı: Bu dönem Piaget’in duyusal-motor dönemine karşılık
gelir.
151
2. İmgesel dönem (3-6 yaş) İmge; zihinde tasarlanan, canlandırılan, gerçeğin
hayali olan düşünceler ya da algılanan bir nesnenin
bilince yansıyan benzeri imajı (görüntüsü) veya
hayalidir.
Bu dönemde gelişmiş olan dil ve görme (algı)
duyusuyla değişik durum ve yaşantılar imgesel
formüllere (sözcük, kavram) dönüştürülerek zihne
aktarılır ve öğrenme gerçekleştirilir. Bilgiyi imgeler
temsil eder.
Görsel bellek gelişmiştir ve bilgi görsel resimler
şeklinde saklanır. Çocuklar, algılarının tutsağıdır.
Bir olayı, nesneyi nasıl algılarsa zihninde o şekilde
canlandırır. Çocuk, bir olayı veya nesneyi
görmeden onları zihninde canlandırarak işlem
yapabilir. Mesela; çocuk daha önceden gördüğü
oturma odasının resmini o odada olmazsa bile
çizebilir.
152
Uyarı: Bu dönem Piaget’in işlem öncesi dönemini karşılar.
153
3. Sembolik dönem (7 yaş ve üstü) Çocuk tüm yaşantılarını sembollerle
açıklar.
Yaşamın tamamıyla mecazlar, grafikler,
formüller ve simgeler yoluyla kavranmasını
kapsar.
Dil, mantık, matematik, müzik alanlarının
sembollerini kullanarak iletişim kurabilir.
Öğrenme sembollerle gerçekleşir.
Uyarı: Bu dönem Piaget’in
somut ve soyut işlemler
dönemine denk gelmektedir.