2
Wyzwania społeczne i gospodarcze Polski
Bezrobocie w Polsce
STOPA BEZROBOCIA W %
8,2
LISTOPAD 2016
Bezrobocie i poszukiwanie pracy
Bezrobocie to zjawisko społeczne, polegające na tym, że część ludzi zdolnych
do pracy, i pragnących ją podjąć, nie znajduje zatrudnienia.
Jest to z pewnością jeden z ważniejszych problemów ostatnich lat. Zdaniem
analityków obecna sytuacja na rynku pracy wygląda lepiej niż kilka lat temu.
Bezrobocie w skali kraju osiąga wskaźnik 8,2 %, i wykazuje tendencję spadkową.
Zwiększa się również poczucie bezpieczeństwa osób pracujących – prawie 70% nie
obawia się utraty pracy w najbliższym czasie.
Nadal prawie 40% ogólnej liczby bezrobotnych mieszka na wsi.
Najwyższa stopa bezrobocia odnotowana jest w województwach: warmińsko –
mazurskim, zachodniopomorskim, lubelskim, kujawsko – pomorskim, świętokrzyskim
i podkarpackim.. Najniższą stopą bezrobocia charakteryzują się województwa:
wielkopolskie, mazowieckie, śląskie i małopolskie.
3
Sytuacja na rynku pracy powoduje, że coraz więcej ludzi poszukuje jej poza miejscem
zamieszkania. Przykładem tego może być masowa emigracja Polaków w celach
zarobkowych, do krajów Unii Europejskiej po 2000 roku.
Zjawisko migracji w celach zarobkowych niesie zarówno pozytywne, jak i negatywne
skutki. W poszukiwaniu pracy Polacy stali się jednym z bardziej dynamicznych i
mobilnych narodów europejskich. Codziennością staje się sytuacja, kiedy do pracy
dojeżdża się kilka, kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt kilometrów. Nikogo nie dziwi już,
że ktoś mieszkający w Łodzi codziennie rano zajmuje miejsce w pociągu jadącym do
Warszawy. Bardzo często można spotkać ludzi, którzy mieszkają w mniejszych
miejscowościach, ale pracują w dużych miastach i tam spędzają roboczy tydzień,
wracając do domu tylko na weekendy.
Zmianom w ostatnich latach uległa także struktura bezrobocia. W mniejszym stopniu
bezrobocie dotyka pracowników fizycznych czy niższego szczebla, lecz rozkłada się
bardziej równomiernie i dosięga także wysokiej klasy specjalistów.
Dużego znaczenia na rynku pracy nabrały firmy zajmujące się poszukiwaniem
odpowiednich kandydatów na różne stanowiska. Firmy takie funkcjonują głównie dzięki
zleceniom, jakie przyjmują od większych firm i organizacji. Aby przyszły pracownik
mógł podjąć pracę na wyższym stanowisku, musi przejść liczne rozmowy oraz testy.
Taka sytuacja powoduje, że wiele osób, wśród których przeważają ludzie starsi, nie
podejmuje pracy, ponieważ nie orientuje się w całej procedurze rekrutacyjnej.
4
Przyczyny bezrobocia:
likwidacja niektórych gałęzi przemysłu np. górnictwa,
zmniejszenie popytu na konkretne dobra czy usługi,
ograniczanie produkcji,
brak informacji o miejscach pracy,
brak mobilności,
przeniesienie zakładu do innego rejonu,
niedostosowane do potrzeb rynku wykształcenia pracowników,
zmiany w technologii,
wysokie obciążenia fiskalne,
Skutki bezrobocia:
niewykorzystany, nieproduktywny potencjał ludzki,
znaczne koszty materialne związane z utrzymaniem bezrobotnych oraz służb,
zajmujących się ich problemami i obsługą,
spadek dochodów rodzin, rozszerzenie się społecznych kręgów ubóstwa
degradacja psychiczna i moralna osób pozostających bez pracy (poczucie
beznadziejności, pesymizm, uczucie społecznej bezużyteczności),
zjawiska patologii społecznej - alkoholizm, narkomania, przestępczość itd.,
utrata kwalifikacji, emigracja,
Film o bezrobociu:
https://www.youtube.com/watch?v=HZBLXndtlK8&spfreload=10
Wzrost gospodarczy
Wzrost gospodarczy- to powiększenie się zdolności danego społeczeństwa do
produkcji dóbr i usług zaspokajających ludzkie potrzeby.
Powszechnie przyjętą miarą wzrostu gospodarczego jest przyrost realnego
produktu krajowego brutto (PKB), często uzupełniane przez podanie PKB
przypadającego na jednego mieszkańca (PKB per capita)
PKB opisuje wartość dóbr i usług finalnych wytworzonych na terenie danego kraju w
określonej jednostce czasu (najczęściej w ciągu jednego roku).
5
Co pobudza wzrost i rozwój
gospodarczy?
Co hamuje wzrost i rozwój
gospodarczy?
Wysoki stopień wolności gospodarczej Wojna
Niewielka ingerencja państwa w
gospodarkę
Niestabilna sytuacja polityczna
Niskie podatki Zamknięcie granic
inwestycje Ograniczona wymiana handlowa
Postęp techniczny ideologie
Niskie zarobki
Łatwy handel, eksport Wysokie bezrobocie
Stabilność sytuacji Wysokie podatki
Wysokie wykształcenie Niejasne prawo, przepisy
Popyt konsumpcyjny
Dobre położenie geopolityczne
Dobra infrastruktura
Znajomość języków
Sprawna komunikacja
Sprawne sądownictwo
Film o podstawowych pojęciach ekonomicznych:
https://www.youtube.com/watch?v=aA3cd7q9Cno&spfreload=10
Przemiany Polski
Polska należy do tej kategorii krajów, które z początkiem lad 90. musiały się
zmierzyć z ogromnym wyzwaniem – transformacją z systemu centralnie
planowanego w kierunku gospodarki wolnorynkowej. Był to proces długotrwały
i trudny, którego sukces okupiony był wieloma problemami pracowników,
zwolnieniami tysięcy ludzi i całkowitą przebudową gospodarczą kraju.
Polska przed i po 1989 r.
8
1. Zmiany na lepsze:
2. swoboda podróżowania
3. wolność– ogólnie, swobody obywatelskie, a także wolność gospodarcza,
wolność słowa, wolność polityczna
4. Poprawa zaopatrzenia sklepów
5. ogólny wzrost stopy życiowej
6. wprowadzenie wolnego rynku
7. Zmiany na gorsze
8. Większe bezrobocie
9. Wyższe koszty utrzymania
10. Ubożenie społeczeństwa
11. Nieopłacalność produkcji rolnej
12. Upadek i likwidacja wielu zakładów przemysłowych
13. Zamknięcie zakładów o przestarzałych technologiach
Zanieczyszczenie środowiska w Polsce
Zanieczyszczenie środowiska — stan środowiska wynikający z wprowadzania
do powietrza, wody lub gruntu, substancji stałych, ciekłych lub gazowych lub
energii w takich ilościach i takim składzie, że może to ujemnie wpływać na
zdrowie człowieka, przyrodę ożywioną, klimat, glebę, wodę lub powodować inne
niekorzystne zmiany, np. korozję metali
Rodzaje zanieczyszczeń:
9
powietrza
wody
gleby
hałasem
światłem
Zanieczyszczenie powietrza
Zanieczyszczenie powietrza – na skutek spalania różnych substancji ( np.
benzyny w samochodach, węgla w elektrowniach) , przedostają się do powietrza
gazy i pyły szkodliwe dla ludzi i innych organizmów.
Szczególnie duże zanieczyszczenie powietrza występuje w dużych miastach.
Smog – jest to mgła zawierająca szkodliwe gazy i pyły, która utrzymuje się nad
niektórymi miastami, szczególnie położonymi w zagłębieniach
Kwaśne opady –część gazów, które powstają w wyniku spalania, trafia do atmosfery,
gdzie łączy się z wodą zawartą w chmurach i tworzy szkodliwe substancje nazywane
kwaśnymi opadami, które przedostają się na ziemię z deszczem lub śniegiem.
10
Zanieczyszczenie gleby
Zanieczyszczenie gleby – dochodzi do niego poprzez dostanie się do gleby
szkodliwych opadów, produkowanych w gospodarstwach domowych i
zakładach przemysłowych. Do gleby dostają się np. środki używane w
rolnictwie, sól służąca w zimie do posypywania jezdni, kwaśne deszcze..
11
Zanieczyszczenie wody
Zanieczyszczenie wody – wody rzek, jezior, mórz są zanieczyszczone ściekami,
powstającymi w zakładach przemysłowych i naszych domach. Ponad to deszcze
zmywają z pól uprawnych nawozy oraz środki ochrony roślin, które są również
szkodliwe dla środowiska , i dalej z wodami podziemnymi trafiają one do
strumieni, skąd zanieczyszczona woda trafia do morza.
12
Przeciwdziałanie zanieczyszczeniom:
Działania, które należy podjąć by przeciwdziałać zanieczyszczeniom środowiska
naturalnego:
1. recykling
2. zmniejszenie emisji dwutlenku węgla czy pyłów do atmosfery,
3. ograniczenie wydobycia paliw kopalnych,
4. promowanie zielonej gospodarki, w tym sektora odnawialnych źródeł energii
(elektrownia słoneczna, elektrownia wiatrowa itp.),
5. produkcja towarów nadających się do powtórnego użytku
13
MNIEJSZOŚCI NARODOWE W POLSCE
Mniejszość narodowa – grupa ludzi zamieszkująca obszar danego państwa,
odróżniająca się od większości społeczeństwa językiem, kulturą, pochodzeniem
etnicznym bądź religią.
Mniejszość narodowa w odróżnieniu od mniejszości etnicznej posiada lub
posiadała własne państwo.
Mniejszości narodowe i etniczne stanowią w Polsce kilka procent ludności kraju. RP
należy do tych państw europejskich, które mają ich najniższy odsetek.
Występowanie mniejszości narodowych w Polsce:
14
Niemcy (woj. opolskie, śląskie, dolnośląskie),
Białorusini (woj. podlaskie – okolice Bielska Podlaskiego i Hajnówki),
Ukraińcy (woj. pomorskie, zachodniopomorskie i warmińsko-mazurskie,
podkarpackie),
Litwini (okolice Suwałk) - jedyna mniejszość w Polsce prowadząca nauczanie prawie
wszystkich przedmiotów w języku ojczystym,
Czesi i Słowacy przy południowych granicach,
Rosjanie (Białystok, Mazury, Suwalszczyzna),
Żydzi (w dużych miastach),
Ormianie (wzdłuż południowej i wschodniej granicy oraz w Gdańsku i w Warszawie),
Łemkowie (region Karpat Wschodnich),
Romowie (miasta: Warszawa, Poznań, Wrocław, Łódź, Gdańsk, Kraków), dawniej
prowadzili wędrowny tryb życia,
Tatarzy (Białystok i teren przygraniczny), od XIV wieku zamieszkiwali teren Księstwa
Litewskiego,
Chińczycy, Wietnamczycy (duże miasta) XX, XXI wiek, prowadzą handel,
15
Sytuacja przed II wojną światową
Osoby należące do mniejszości narodowych stanowiły wtedy aż 32% wszystkich
obywateli Polski. W II RP wśród mniejszości narodowych najliczniejsi byli
Ukraińcy, Żydzi, Białorusini, Niemcy. W dalszej kolejności także Łemkowie,
Romowie (Cyganie), Słowacy i Litwini.
Po II wojnie światowej – okresie Holokaustu – drastycznie zmalała liczba
polskich Żydów. W 1968 roku nastąpiła masowa emigracja ludności żydowskiej.
Ponadto w wyniku zmian geopolitycznych poza granicami Polski znalazła się
większość Niemców oraz duża grupa ludności litewskiej, ukraińskiej i
białoruskiej.
16
Trzeba wiedzieć, że przed 1989 rokiem władze państwowe dążyły do ukształtowania
społeczeństwa o jednolitych poglądach polityczno-moralnych. Mniejszości narodowe
miały w związku z tym znacznie ograniczone prawa (np. do krzewienia własnej
kultury), gdyż stanowiły istotne zagrożenie dla “ogólnonarodowej jedności społecznej”.
Obecnie takich dążeń oraz wynikających z nich ograniczeń już nie ma
i przedstawiciele różnych nacji mogą pełnoprawnie uczestniczyć w życiu naszego
kraju, zachowując własną tożsamość narodową. Na przykład wzdłuż wschodniej
granicy języki litewski, białoruski czy ukraiński funkcjonują w wielu szkołach, gazetach,
czasopismach oraz programach radiowych i telewizyjnych; w niektórych gminach
Opolszczyzny język niemiecki stał się równorzędny z językiem polskim, a mniejszość
niemiecka od kilkunastu lat ma swoich przedstawicieli w polskim parlamencie.
Prawa mniejszości narodowych:
Do podstawowych praw mniejszości narodowych, gwarantowanych prawem polskim
należą:
zakaz dyskryminacji oraz istnienia organizacji, których program lub działalność
zakłada albo dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową;
wolność zachowania i rozwoju własnego języka;
wolność zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury;
17
prawo do nauki języka i w języku mniejszości;
prawo do nieskrępowanej możliwości praktyk religijnych;
prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych oraz takich, których
celem jest ochrona tożsamości religijnej;
prawo do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących własnej tożsamości
narodowej;
preferencje wyborcze dla komitetów wyborczych organizacji mniejszości.
Prawo do rozwoju własnej kultury, zachowania obyczajów i tradycji, zachowania,
rozwoju i nauki własnego języka, również nauki w swoim języku,
Prawo do swobody praktyk religijnych, tworzenia własnych instytucji kulturalnych i
edukacyjnych, komitetów wyborczych,
Ustawowy zakaz dyskryminacji,
ETNICZNA POLSKA – KASZUBI I GÓRALE
Grupy etniczne (wspólnota z jednego regionu o poczuciu silnej więzi,
posiadająca własną historię, kulturę, dialekt, tradycje, folklor),
Podhalanie – górale zamieszkujący Kotlinę Podhalańską, w XIX w. Region
rozsławili artyści; znany strój góralski, styl zakopiański w budownictwie,
muzyka, rzemiosło i gwara, Kazimierz Przerwa-Tetmajer - Na skalnym Podhalu,
oscypki,
Kaszubi – Pojezierze Pomorskie i Pobrzeże Gdańskie, stroje, bogata tradycja
śpiewacza i własne oryginalne nuty, alfabet, szkoły z nauczaniem w języku
kaszubskim (matura),
18
Kultura góralska
Z uwagi na położone region Podhala nigdy nie był obszarem, który zachęcał do
osadnictwa. Mikroklimat, duże amplitudy terenu, bezpośrednie sąsiedztwo Tatr oraz
mało urodzajne i trudne w uprawie gleby powodowały, że głód w tym rejonie był
zjawiskiem dość częstym. To co dzisiaj jest postrzegane jako atrakcja turystyczna lub
uzdrowiskowa, przez wiele wieków były barierą w zasiedlaniu tych terenów. To mogło
również spowodować, że dzisiejsi górale podhalańscy mają gorące serce, ale są też
ludźmi twardymi w obyciu.
POCZĄTKI OSADNICTWA
Pierwsi osadnicy przybyli na Podhale w XII wieku z Małopolski a na początku powstała
w tym rejonie pierwsza parafia w Ludźmierzu. W początkowym okresie Podhale było
zderzeniem dwóch kultur, z jednej strony napływała tutaj, w części północnej, ludność
niemiecka. Natomiast do południowej części zaczęli napływać w XIV wieku pasterze
wołoscy. Mimo niewielkiej ich liczby dotarły tu ich zwyczaje związane z pasterstwem
migracyjnym co miało ogromne znaczenie dla późniejszej specyfiki i folkloru Podhala.
19
FOLKLOR
Najbardziej rozpoznawalnym elementem folkloru góralskiego jest z pewnością wypas
owiec i związane z tym produkcja żywności. Tak, tak oscypki są tego najlepszym
przykładem (no może nie te z krowiego mleka). Nieodłącznym elementem folkloru jest
też gwara, pieśni i taniec oraz stroje ludowe. Jest też inny wymiar kultury góralskiej,
najlepiej tutaj przytoczyć słowa ks. Józefa Tischnera – „kultura góralska jest wielka nie
przez to, że jest góralska, ale przez to (…), że z niej promienieje prawda, prawda o
człowieku, o jego miłości, o jego wierze, o jego nadziei”.
RZEMIOSŁO
Nieodłącznie z folklorem i kulturą góralską rozwijało się na Podhalu rzemiosło. Było
ono związane z codziennym życiem na wsi i potrzebami gospodarstwa. U górali miało
ono głównie charakter rodzinny, każdy z jej członków pracował zgodnie z
możliwościami na wspólne dobro. Historycznie znajdziemy tu tradycyjny podział ról,
kobiety zajmowały się gotowaniem, szyciem a mężczyźni obróbką drewna,
szewstwem czy pracami rymarskimi.
Dzięki bliskim związkom rodzinnym wiele umiejętności przechodziło z pokolenia na
pokolenie. To powodowało, że górale stawali się coraz lepszymi specjalistami w
danych dziedzinach. Równocześnie z rozwojem umiejętności rozwijały się warsztaty i
narzędzia dzięki czemu wytwory pracy były coraz bardziej doskonałe. Równolegle do
praktycznych wytworów rękodzielniczych rozwijała się sztuka i dziedzictwo kulturowe
regionu. Głównie uwidaczniało się to w aspekcie sakralnym z powodu głębokiej wiary
górali.
20
POPULARNOŚĆ PODHALA
Do XIX wieku Podhale nie było specjalnie popularnym miejscem, dopiero w latach 30
zaczęli je odwiedzać artyści. Wielkim propagatorem Zakopanego i Podhala był Tytus
Chałubiński. Wielu artystów przybywało tutaj w poszukiwaniu inspiracji zachwyconych
malowniczymi górami. Część z nich osiedlała się tutaj i tworzyła, tak jak Stanisław
Witkiewicz – twórca STYLU ZAKOPIAŃSKIEGO, projektant wielu pięknych,
drewnianych budowli w Zakopanem. Spod jego ręki wyszły min. KAPLICA NA
JASZCZURÓWCE czy willa Koliba (obecnie filia Muzeum Tatrzańskiego). Poniżej
inne ciekawe miejsca związane z kulturą podhalańską.
MUZEUM NA HARENDZIE
W dzisiejszych czasach pozostałością po mieszkających w Zakopanem artystach są
liczne muzea im poświecone. Watro tu wymienić mieszczące się NA HARENDZIE
MUZEUM JANA KASPROWICZA, w którym obejrzeć można liczne pamiątki po
poecie. Zaś miejscem upamiętniające twórczość i życie Stanisława Witkiewicza jest
willa Koliba, gdzie ma swą siedzibę Muzeum Stylu Zakopiańskiego. Obejrzeć w nim
można eksponaty etnograficzne, instrumenty muzyczne i sprzęty użytku codziennego
zaprojektowane przez Witkiewicza.
21
WILLA ATMA
Jednym z ważniejszych muzeów w Zakopanem jest mieszczące się W WILLI ATMA
NA KOZIŃCU MUZEUM KAROLA SZYMANOWSKIEGO. Willę wybudowano w 1895
roku, a muzeum udostępniono zwiedzającym w 1976 roku. Fundusze na ten cel zebrał
Jerzy Waldorff. W muzeum zobaczyć można liczne pamiątki po artyście oraz
posłuchać jego dzieł. Dodatkowo w muzeum regularnie odbywają się liczne koncerty
muzyki klasycznej z udziałem wybitnych muzyków z kraju i zagranicy. Zakopane może
się również poszczycić własnych teatrem.
TEATR I GALERIE
22
Mowa tu o TEATRZE IM. WITKACEGO, który gromadzi na swych spektaklach licznych
widzów. Teatr słynie z nowatorskich realizacji dzieł słynnych dramaturgów takich jak
Dostojewski Szekspir, Witkacy, czy Gombrowicz. Zakopane znane jest również z
licznych galerii. Najbardziej znane wśród nich są Miejska Galeria Sztuki, Galeria Sztuki
Współczesnej, GALERIA WŁADYSŁAWA HASIORA i Galeria Sztuki im Kulczyckich.
Obejrzeć w nich można rzeźby, obrazy malowane na szkle i inne dzieła słynnych
zakopiańskich artystów.
Obecnie Podhale popularne jest głównie wśród turystów, którzy przyjeżdżają tutaj
wędrować po górach czy zimą jeździć na nartach. Kultura góralska zmieniła się i ma
raczej związek z komercją niż z kulturą i sztuką góralską. Zachowały się jednak
miejsca, gdzie można spotkać górali, którzy zgodnie z tradycją produkują oscypki czy
zajmują się rzemiosłem tworząc oryginalne przedmioty związane z tutejszą kulturą.
Polskie góry to miejsce, które na tle innych regionów etnograficznych, wyróżnia się
stałym kultywowaniem folkloru. Nie jest to folklor wyuczony i sztucznie
podtrzymywany, lecz w naturalny sposób przekazywane kolejnym pokoleniom. Co
więcej folklor góralski jest kultywowany na co dzień, nie tak jak w przypadku innych
regionów, gdzie folklor jest jedynie „odkurzany” na święta i uroczystości. W Polsce
Górali dzieli się na kilka grup, różnice pomiędzy tymi grupami możemy dostrzec w
strojach ludowych oraz w gwarze. Największym centrum folkloru góralskiego jest
Zakopane. Odwiedzając to miasto, na każdym kroku możemy spotkać takie
elementy folkloru jak: stroje, gwara i kuchnia.
Stroje góralskie – stroje spiskie, orawskie, podhalańskie
Każda grupa górali może poszczycić się własnym strojem ludowym. Obecnie
najbardziej znanym strojem góralskim jest strój podhalański. Wśród licznie
zachowanych strojów mamy również strój Górali Żywieckich czy strój Górali Beskidu
Śląskiego. Mniej znane są stroje Spiskie czy strój Orawski. To właśnie mnogość
strojów góralskich, najlepiej odzwierciedla bogactwo folkloru góralskiego.
23
Gwara góralska – język góralski używany na co dzień
Gwara góralska jest bardzo specyficzna, wyróżnia się połączeniem dialektu polskiego
i naleciałości słowackich i bałkańskich. Gwara ta charakteryzuje się akcentowaniem
pierwszej sylaby oraz wymawianiem głosek cz, sz, ż, ch jako c, s , z, k. Zachowanie
archaizmów staropolskich w gwarze góralskiej oraz w mowie potocznej, może
doprowadzić do ciekawej sytuacji. Rozmówca nieznający tego języka i słuchający
rdzennego górala, może odnieść wrażenie, że rozmawia z obcokrajowcem.
Taniec góralski – zbójnicki, krzesany, drobny
Tradycje tańców góralskich, wywodzą się w dużej mierze ze zwyczajów pasterzy
wołoskich. Dlatego tańce góralskie to przede wszystkim tańce męskie, które mają na
celu pokazanie siły i zręczności tancerzy. W trakcie wykonywania tańca, Góral miał za
zadanie okazać swoje umiejętności i tym samym olśnić partnerkę. Specyfikacja tańców
góralskich, sprawiła, że rola kobiety w tańcach jest niewielka często dekoracyjna.
Głównymi tancerzami są mężczyźni, co mocno uwidacznia się w trakcie tańczenia
zbójnickiego.
24
Muzyka góralska – pryma, sekunda, basy
Kapela góralska składała się głownie z czterech grajków. Najważniejszym z nich był
tzw. pryma. Jako prowadzący miał za zadanie dobór muzyki, którą następnie odgrywał
na skrzypcach. Sekunda są to drugie skrzypce, muzyk grający sekundę miał za
zadanie uzupełnić lukę powstającą pomiędzy prymą a basami. Dla wygody skrzypek
opierał skrzypce o klatkę lub bark, co ułatwiało mu grą na niższych strunach. Basy z
budowy podobne są do małego kontrabasu. Według muzyków góralskich jest to
instrument na którym najłatwiej jest się nauczyć grać.
Kuchnia góralska – oscypek, kwaśnica, golonka
Tradycyjna kuchnia góralska to przede wszystkim niepowtarzalny smak, który nie
zmienia się od wieków. W kuchni góralskiej bazuje się głownie na ziemniakach,
kwaszonej kapuście, bundzu i oczywiście oscypku. Istotną tradycją, która przetrwała
w regionie Zakopanego jest kiszenie kapusty, którą układa się w beczkach,
wyłożonych liśćmi a następnie ugniata się ją boso.
25
Kaszubi
Kaszubi są słowiańską grupą etniczną, która w prostej linii wywodzi się od Pomorzan.
Kaszubi zajmują tereny na Pomorzu Gdańskim i wschodnią część Pomorza
Zachodniego. Wewnątrz tej grupy można wyróżnić podgrupy etnograficzne, takie
jak na przykład Morzanie, Lesacy, Zaboracy. Sporej części Kaszubów udało
się zachować własną kulturę i język. Część z nich identyfikuje się podwójnie jako
Polacy i jako Kaszubi. Podczas ostatniego spisu powszechnego 5100 polskich
obywateli określiło swoją narodowość jako kaszubską. Stanowią oni 1% wszystkich
Kaszubów. Dla Polski tego typu deklaracje nie są jednak wiążące, dlatego
nie umieszcza się Kaszubów na liście mniejszości narodowych. Podobnie zresztą jest
ze Ślązakami. Kaszubom udało się jednak jako jedynym spośród mniejszości,
żyjących w Polsce wprowadzić do szkół język kaszubski. Mniejszość kaszubska jest
na pewno grupą, tworzącą odrębną kulturę, która opiera się na tradycji wielu wieków.
Pierwsza wzmianka o plemieniu kaszubskim pojawiła się w trzynastowiecznym
dokumencie Grzegorza IX i odnosiła się do tytułu książąt zachodniopomorskich dux
Slavorum et Cassubia. Kaszubi od kilku lat świętują rocznicę tego wydarzenia,
obchodząc Dzień Jedności Kaszubów. Nazwa Kaszubi odnosiła się również
do ludności zamieszkującej ziemie kołobrzeskie i białogardzkie. Z upływem lat nazwa
przesuwa się bardziej na wschód Pomorza. Mówi się o kilku źródłach pochodzenia
tej nazwy. Jedno mówi o ludziach, którzy noszą podkasane rękawy, inna o tych, którzy
żyją pośród mokradeł.
26
Tradycyjnym źródłem utrzymania było dla Kaszubów rybołówstwo i praca na roli.
Kaszubi, żeby usprawnić połowy rybacy powoływali zrzeszenia, tzw. maszoperie.
Największą rolę w kształtowaniu kultury kaszubskiej odegrali chłopi - gbury, którzy byli
posiadaczami ziemskimi. Zamieszkiwali oni m.in. Swarzewo.
Język
Charakterystyczną cechą kultury kaszubskiej jest język. Jedni określają go jako gwarę
inni jako pełnoprawny język. Sami Kaszubi przyznają, że używają swojego języka,
kiedy nie chcą, żeby ich zrozumiano. Język kaszubski ma inne niż polski słownictwo,
frazeologię, gramatykę, wymowę i melodykę, można w nim znaleźć naleciałości sakso
- germańskie. Na XIX wiek datuje się pierwszą kaszubską literaturę. Ciekawe jest
to, że do momentu stworzenia pisma kaszubskiego, każdy
27
pisał po swojemu. Powszechnie znane jest Abecadło Kaszubskie. Abecadło
to gliniana tabliczka, na której wyrzeźbiono lub namalowano przedmioty, na które
wskazuje się śpiewając. Funkcją Abecadła było zachowanie kaszubskiej mowy,
nauczenie dzieci podstawowych terminów. Chroniło przed germanizacją..
Strój
Kolejnym, co wyróżnia Kaszubów, jest strój. XIX wiek przyniósł na wsie nową,
mieszczańską modę, zrezygnowano ze strojów tradycyjnych. Oczywiście nie każdy
mógł sobie pozwolić na drogie ubiory, dlatego ich jakość i rodzaj zależały od stanu
majątkowego chłopów. Ten zaś zależny był od ich pozycji. Strój mężczyzny składał
się z długiej, granatowej sukmany z błyszczącymi guzikami, zapinanej pod szyją
kamizelki i płóciennych spodni - granatowych bądź czarnych, które wpuszczano
w buty z cholewami. Zimą dochodziła do tego barania czapka, chroniąca uszy i kark
i granatowa kurtka z kołnierzem. Latem strój uzupełniał kapelusz, podobny do cylindra.
Mężczyźni zakładali też krótkie spodnie, koszulę i ciemnozieloną kamizelkę.
Pod brodą wiązali czerwoną chustkę w białe i zielone kwiatki. Jeśli chodzi o strój
kobiecy to obowiązywały koszule, które wiązano czerwonymi tasiemkami, a na
nie nakładano gorsety. Do tego kobiety ubierały marszczone lub klinowane
dwuwarstwowe spódnice. Wierzchnia warstwa była jednolita kolorystycznie, spodnia
czasem wzorzysta. Pod koniec XIX wieku starsze kobiety nosiły brunatne
lub granatowe spódnice
28
z lnu, wełny albo bawełny. Spódnice dziewcząt były natomiast niebieskie. Kobiety
zamężne nosiły długie, płócienne fartuchy, ciemniejsze od spódnic. Odświętnym
strojem był ciemnozielony fartuch z jedwabiu. Dla dziewcząt przeznaczone były białe
fartuszki. Do takiego stroju ubierano białe wełniane pończochy i sznurowane trzewiki
do kostek. Na głowach kobiety nosiły chustki, kobiety zamężne również białe
lub kolorowe czepki. Jedwabne lub aksamitne czepki były nieduże, kryły tył głowy,
z przodu natomiast sięgały do skroni. Zdobiły je ornamenty roślinne.
Zwyczaje i obyczaje
Wokół katolickiego roku obrzędowego wykształciły się kaszubskie zwyczaje
i obyczaje. Tak samo zresztą działo się również w innych regionach. Rodzaj modlitw,
kierowanych do odpowiednich świętych, uzależniony był, co oczywiste, od rodzaju
pacy, jaką trudnili się mieszkańcy danej wioski. Jeśli byli to rybacy modlili się o udane
połowy, jeśli rolnicy, to o bogate zbiory. Nie brakowało też w wierzeniach elementów
czysto ludowych, pogańskich. Na porządku dziennym były różnego rodzaju przesądy,
co ciekawe, żyjące w idealnej symbiozie z religią katolicką. I tak, na przykład świece,
poświęcone 2 lutego, czyli w Matki Bożej Gromniczej, miały chronić domostwo
od złego. Kiedy w czasie burzy postawiło się zapaloną świecę w oknie albo obeszło
z nią dom, zamykał się zaczarowany krąg. Żeby uchronić się przed
29
piorunami należało na stropach nakreślić kapciem magiczny krzyż. W dniu św. Agaty
(5 lutego) ludzie przynosili do kościoła wodę, chleb i sól, żeby je poświęcić.
Poświęcona w ten dzień woda miała chronić przed powodziami i naporami lodu.
W razie potrzeby wrzucano do niej sól i okruchy z chleba. Bardzo ważne były obchody
dnia św. Grzegorza, ponieważ od nich rozpoczynały się połowy łososia. Kilka
dni później obchodzono dzień św. Józefa. Pomorzanie zwali go dniem Stromnej,
co znaczyło strumiennej, wtedy bowiem zaczynały pękać lody. Kaszubi większość
wydarzeń i przemian zachodzących w przyrodzie wiązali jednocześnie z ludowymi
wierzeniami i kalendarzem świąt kościelnych. Z ich wnikliwych obserwacji przyrody
brało się, na przykład to, że nazywali bociany Wojtkami , ponieważ pojawiały się w
kwietniu, na św. Wojciecha lub Bartkami, ponieważ na św. Bartłomieja odlatywały.
25 kwietnia, św. Marka, był dniem ponownych modłów o urodzaje i bogate połowy.
Św. Roch był odpowiedzialny za połów węgorza, św. Marcin był opiekunem ludu.
Na św. Marcina miało też miejsce zakończenie sezonu połowu węgorza. Ludzie
gromadzili się wtedy u szypra albo w karczmie, gdzie przy poczęstunku ostatecznie
się rozliczano. Znajdujący się w niebezpieczeństwie na morzu rybacy, zwracali się o
pomoc i modlili o uchronienie od śmierci, do św. Barbary. Ja też 4 grudnia prosili
o bogate połowy. Ciekawy obyczaj wiąże się ze św. Łucją, kiedy to dziewczęta
wkładały do kieszeni jabłko i nosiły je w niej aż do Bożego narodzenia. Przesąd mówił,
że ten, kto jako pierwszy odezwie się do takiej dziewczyny po pasterce, zostanie
jej mężem. Na św. Tomasza zaś (21 grudnia) panny wkładały pod łóżko len i owies,
co miało sprawić, że we śnie zobaczą swojego przyszłego męża. 26 grudnia (św.
Szczepana) rybacy zbierali się u szypra i snuli plany na przyszłoroczne połowy.
30
Na północy Kaszub, w kilku wioskach (Domatówka, Piaśnica, Tyłowa, Warszkowa),
specyficzne były obchody związane z uroczystym strzyżeniem owiec. Obchody
te miały odbywały się późna wiosną. Najpierw wszystkie owce spędzano w jedno
miejsce i kąpano. Następne w kolejności było przygotowywanie stanowisk, na których
strzyżono owce i obrabiano wełnę, oraz budowano szałasy i przygotowywano
jedzenie. Obchody trwały tydzień. Co wieczór palono ogniska, przy których odbywały
się tańce i zabawy. Organizowano też zawody, które wiązały się z hodowlą owiec.
Sztuka
Charakterystyczne dla ludowej twórczości kaszubskiej są hafty i ceramika. Niemal
każdy sklep na Pomorzu ma w swoim asortymencie takie obrusy i naczynia.
Przeważającym na nich motywem są różnego rodzaju kwiatki, na czele z tulipanem.
Równie często spotykane są serca w czerwono-czarną kratę, róże, morskie gwiazdy
i owoce. Jeśli chodzi o kolory to najczęściej spotyka się ciemną, niejaskrawą czerwień,
ciemną zieleń, złocisty żółty, czerń i niebieski w trzech odcieniach, który stosowany
jest najczęściej. Hafty kaszubskie
31
od innych odróżnia bogata, bajeczna wręcz, kolorystyka, w której specjaliści doszukują
się motywów klasztornych i szlacheckich. Korzenie klasztorne haftu kaszubskiego
związane są z działającymi na tych terenach zakonami Benedyktynek w Żarnowcu
i Norbertanek w Żukowie. A to zakonnice właśnie słynęły z umiejętności robienia
najpiękniejszych haftów. Dzisiaj różne są szkoły haftu, jedne zalecają używać więcej,
inne mniej kolorów i elementów zdobniczych.
Potrawy
Potrawy kaszubskie charakteryzowały się prostotą i niewyszukaniem. Zgodnie
z tradycją na śniadania podawano zakwas, tzn. żur, który zasypywano tłuczoną kaszą
jęczmienną. Głównym składnikiem tradycyjnych dań były ziemniaki.
32
Najczęściej podawano je ugotowane polane szpyrkami, czyli topioną słoniną
ze skwarkami. Do tego była maślanka lub kwaśne mleko. Typowym daniem
obiadowym była zupa grochowa. Pieczono też śledzie, które były tradycyjnie postnym
daniem. Stąd zresztą ich nazwa - postniki. Do bardziej wyszukanych zaliczały
się dania drobiowe, przyrządzane na słodko. Wszelkiego rodzaju przyjęcia
rozpoczynano kawą i tortami, a dopiero po nich podawano dania gorące.