Download - gniezno pierwsza stolica
PAŃSTWO PIASTÓW
ŻMUDZINI
OBODRZYCE
WIELECI
PAŃSTWORURYKOWICZÓW
KRAKÓW
Odra
WisłaGNIEZNO
ZIEMIA GNIEŹNIEŃSKADOMENA PIASTÓW
PAŃSTWO PIASTOWSKIEX - XI w.
CZASOWE NABYTKITERYTORIALNE PIASTÓW
Łaba
PRUSOWIE
KRÓLESTWO ARPADÓW
KRÓLESTWOPRZEMYŚLIDÓW
CESARSTWO NIEMIECKIE
Na przełomie IX i X w. na ziemiach polskich
wykrystalizowały się dwa ośrodki, wokół których
następowały procesy państwowotwórcze, tzn. jednoczenie
plemion w zwarte ponadregionalne struktury polityczno-
społeczne. Pierwszy z nich znajdował się w Małopolsce
na obszarach wokół Krakowa, zamieszkiwanych przez
plemię Wiślan, gdzie miał panować „silny książę siedzący
na Wiśle” [Legenda Panońska]. Ośrodek ten nie odegrał
jednak większej roli, gdyż znalazł się w X w. w granicach
państwa czeskiego.
Drugim obszarem państwowotwórczym była ziemia
gnieźnieńska, rozciągająca się mniej więcej pomiędzy
dzisiejszym Gnieznem a Poznaniem, zlokalizowana
w rozległej krainie historyczno-geograficznej zwanej
Wielkopolską. Zamieszkiwana była ówcześnie przez
pogańskie plemiona, określane współcześnie terminem
„Polanie”, choć ich pierwotna nazwa nie jest znana. Ziemia
gnieźnieńska znajdowała się z dala od ówczesnych
ekspandujących państw Europy środkowej – cesarstwa
Ottonów na zachodzie, państwa czeskiego na południu
i państwa ruskiego na wschodzie. Dzięki temu powstały
tutaj warunki do rozwoju wczesnego organizmu
państwowego pod władzą pierwszej historycznej dynastii –
Piastów. W końcu X w. zwany był on „Państwem
Gnieźnieńskim” a po roku 1000 – państwem polskim
(POLSKA/POLONIA). Na obszarze ziemi gnieźnieńskiej
w Wielkopolsce, stanowiącej jądro tworzącego się państwa
Piastów, powstało zgrupowanie głównych, stołecznych
grodów wczesnopiastowskich: Gniezno, Poznań, Ostrów
Lednicki, Giecz, Grzybowo, które wyznaczały teren
o największej koncentracji sił militarnych, różnych dóbr
oraz znaczącym potencjale demograficznym. Spośród nich
Gniezno odgrywało rolę szczególną jako religijno-ideowe
centrum państwa.
Na obszarze ziemi
gnieźnieńskiej
w Wielkopolsce, stanowiącej
jądro tworzącego się
państwa Piastów, powstało
zgrupowanie głównych,
stołecznych grodów
wczesnopiastowskich:
Gniezno, Poznań, Ostrów
Lednicki, Giecz, Grzybowo.
„
Płytka gliniana
z motywem orła, XII-XIII
wiek. Terakotowa płytka
romańska z rzadkim
przykładem dekoracji
reliefowej, odkryta
na terenie zamku
piastowskiego na Górze
Lecha w Gnieźnie.
Denar Bolesława
Chrobrego z napisem:
GNEZDUN CIVITAS, X-XI wiek.
Moneta o znaczeniu głównie
manifestacyjnym dowodzi
znaczenia Gniezna,
w którym znajdowała się
m.in. mennica władcy.
Państwo Piastów na tle Europy
Środkowej, X-XI wiek.
„PAŃSTWO GNIEŹNIEŃSKIE” – POCZĄTKI POLSKI
Polska około roku 1000 GNIEZNO PIERWSZA STOLICA
Wystawa powstała z inicjatywy
Piotra Gruszczyńskiego – Senatora RP
Prezydent Miasta Gniezna
Jacek Kowalski
PATRONAT HONOROWY > MECENASI >
Starosta Gnieźnieński
Dariusz Pilak
Gniezno potocznie określa się mianem pierwszej stolicy
Polski. Wynika to nie tylko z faktu zaliczania go do grupy
kilku najważniejszych wczesnośredniowiecznych grodów
centralnych państwa Piastów, ale także ze względu
na ówczesne postrzeganie go jako gniazda, z którego
mieli wywodzić się nie tylko Polanie (legendarny
protoplasta – Lech) ale także dynastia Piastów.
Badania archeologiczne potwierdziły, że na Górze Lecha
w Gnieźnie znajdował się ponadregionalny ośrodek kultu
pogańskiego – być może miejsce intronizacji pogańskich
książąt. Pozostałością tego miejsca jest kamienny nasyp
odkryty przez archeologów, na którym być może stał
kamienny tron.
W latach 40. X w. na Górze Lecha powstał potężny zespół
grodowy, należący do kilku głównych stołecznych grodów,
wyznaczających jądro państwa Piastów, zwanego
w końcu X w. „Państwem Gnieźnieńskim”. Szczytową formę
osiągnął on w 1 połowie XI w., składając się
z czterech oddzielnych członów i zajmując powierzchnię
około 4,5 hektara. Wszystkie człony grodu były otoczone
przez wysokie na 10 metrów wały drewniano-ziemne
w konstrukcji przekładkowej, z podtrzymującymi hakami
w podwalinie.
Znaczenie Gniezna nie umniejszyło się po chrzcie Polski
w 966 r., zarządzonym przez Mieszka I. Ranga Gniezna
znacznie wzrosła, gdy w 997 r. władca polski Bolesław
Chrobry złożył w miejscowym kościele relikwie
zamordowanego przez Prusów biskupa św. Wojciecha.
W roku 1000 obecny tutaj z pielgrzymką cesarz Otton III
osobiście ogłosił podniesienie Gniezna do rangi pierwszego
arcybiskupstwa w Polsce. Katedra na pierwszym
podgrodziu stała się sanktuarium św. Wojciecha
o międzynarodowej sławie. Pozycję Gniezna za rządów
Bolesława Chrobrego ilustrują bite przez tego władcę
srebrne denary z napisem GNEZDUN CIVITAS.
Po najeździe czeskiego księcia Brzetysława II w 1038 r.
i upadku tzw. pierwszej monarchii w Polsce przeniesiono
główny ośrodek władzy do Krakowa, jednak Gniezno – obok
Poznania – zachowało przynajmniej do początków XIII w.
swoje ponadregionalne znaczenie.
Badania archeologiczne
potwierdziły, że na Górze Lecha w Gnieźnie
znajdował się ponadregionalny ośrodek
kultu pogańskiego – być może miejsce
intronizacji pogańskich książąt.
„
NA GÓRZE: Rekonstrukcja pierwotnego
ukształtowania Góry Lecha
(„święta góra”) w Gnieźnie wraz
z funkcjonującym w partii szczytowej
ponadregionalnym ośrodkiem kultu
pogańskiego, 1 połowa X wieku.
Fragment naczynia
glinianego z motywami
antropomorficznymi, X wiek.
POWYŻEJ: Fragment nasypu kamiennego
w szczytowej partii Góry Lecha –
archeologiczna pozostałość
ponadregionalnego ośrodka kultu
pogańskiego, być może dawne miejsce
intronizacji książąt pogańskich.
Nóże wolutowe z żelaza z Bonikowa, pow. Kościan i z Bnina,
pow. Kórnik, VIII-IX wiek. Ten typ noży łączy się z pogańskimi
czynnościami kultowymi (rytualnym ubojem zwierząt).
GNIEZNO – PIERWSZA STOLICA POLSKI
Polska około roku 1000 GNIEZNO PIERWSZA STOLICA
Wystawa powstała z inicjatywy
Piotra Gruszczyńskiego – Senatora RP
Prezydent Miasta Gniezna
Jacek Kowalski
PATRONAT HONOROWY > MECENASI >
Starosta Gnieźnieński
Dariusz Pilak
Niewątpliwie powstanie państwa polskiego zawdzięczamy
talentom książąt wywodzących się z nowej dynastii –
Piastów. Dynastia ta pochodzi z terenu Wielkopolski, jednak
nie można ustalić jej konkretnego gniazda rodowego
(wskazuje się m.in. Giecz, Lednicę czy Kalisz).
W tym kontekście należy zauważyć, że według legendy
z początku XII w., zawartej z najstarszej polskiej kronice,
zwanej „Kroniką Polską” Galla Anonima, dynastię miał
założyć ubogi Piast – oracz, syn Chościska, mieszkaniec
gnieźnieńskiego podgrodzia. Objął on władzę po obaleniu
dotychczasowego „złego” księcia z dynastii Popielidów.
Po nim mieli sprawować rządy: Siemowit, Leszek
i Siemomysł. Syn tego ostatniego księcia – Mieszko I – jest
już postacią w pełni historyczną, zaliczany wraz ze swoim
synem – Bolesławem I Chrobrym – do właściwych twórców
państwa polskiego.
Książę Mieszko I (960-992) skonsolidował plemiona wokół
centrum wielkopolskiego a następnie rozpoczął proces
rozwoju terytorialnego państwa przyłączając Mazowsze,
Kujawy, Pomorze, Śląsk i na końcu Małopolskę. Poprzez
swoją wiekopomną decyzję o chrzcie Polski w 966 r.
wprowadził nasz kraj do chrześcijańskiej Europy.
Bolesław I (992-1025), to jedna z najwybitniejszych
osobowości przełomu X i XI w., którego potomni nazwali
Chrobrym lub Wielkim. Za jego rządów Polska wyrosła
na pierwszorzędnego partnera politycznego w tej części
Europy. Prowadził skutecznie wojny z Cesarstwem
Niemieckim i Rusią, broniąc niezależności swego państwa.
Poprzez swoje mądre decyzje udało mu się utworzyć
niezależne arcybiskupstwo w Gnieźnie w 1000 r.,
co pozwoliło mu sięgnąć po koronę królewską w 1025 r.,
dzięki czemu umocnił suwerenność swego państwa.
Za jego życia przyjęła się nazwa POLSKA/POLONIA
na oznaczenie naszego kraju, która funkcjonuje
po dziś dzień.
Stołeczny gród w Gnieźnie w szczytowym
okresie rozwoju, 1 połowa XI wieku. Zespół
grodowy składał się z członu książęcego, gdzie
zlokalizowana była siedziba władcy oraz z trzech
podgrodzi, z katedrą na pierwszym podgrodziu.
Bogato zdobiony krążek
z poroża z Gniezna, XI-XII wiek;
być może służył do gier.
Witold Pruszkowski, „Ofiarowanie korony Piastowi”, własność
Muzeum Narodowego w Warszawie. Legendarny motyw
powołania ubogiego Piasta na władcę Polan.
Według legendy z początku XII w., zawartej
w „Kronice Polskiej” Galla Anonima, dynastię miał założyć
ubogi Piast – oracz, syn Chościska, mieszkaniec
gnieźnieńskiego podgrodzia
„
GNIEZNO GNIAZDEM RODOWYM DYNASTII PIASTÓW
Polska około roku 1000 GNIEZNO PIERWSZA STOLICA
Wystawa powstała z inicjatywy
Piotra Gruszczyńskiego – Senatora RP
Prezydent Miasta Gniezna
Jacek Kowalski
PATRONAT HONOROWY > MECENASI >
Starosta Gnieźnieński
Dariusz Pilak
Administrację rozrastającego się państwa sprawowali
urzędnicy księcia, rezydujący w potężnych warowniach
czyli grodach, które stanowiły centra władzy wykonawczej,
gospodarczej, sądowej i wojskowej a także życia religijnego
i kulturalnego. Spośród grodów wyróżniały się swoją rangą
tzw. grody centralne, w których najczęściej przebywał
książę i gdzie najpełniej manifestowała się jego pozycja
suwerennego władcy. Grody te charakteryzowały się dużą
powierzchnią, wieloczłonowością a przede wszystkim
wyjątkowo rozbudowanymi umocnieniami obronnymi,
zwłaszcza wałami drewniano-ziemnymi, osiągającymi
w przypadku Gniezna szerokość przekraczającą 20 metrów
a wysokość powyżej 10 metrów. Ich konstrukcja, będąca
dowodem wielkich umiejętności inżynieryjnych
oraz organizacyjnych, stała się symbolem potęgi
nowego państwa.
Korpus wału wznoszono z drewna układanego w konstrukcji
rusztowej lub przekładkowej w ten sposób, aby ściany
zewnętrzne wznosiły się ku górze ukośnie. Wały
wzmacniano szerokimi odsadzkami, w grodzie poznańskim
była nią szeroka ława kamienna. Specjalnością piastowskich
budowniczych była tzw. konstrukcja hakowa, zapobiegająca
rozjeżdżaniu się stosów drewna. O umiejętnościach
inżynieryjnych ówczesnych mieszkańców świadczą także
odkryte przez archeologów drewniane mosty, prowadzące
do grodów na wyspach (Ostrów Lednicki, Poznań, Giecz).
Inną wyróżnialną cechą tych grodów jest obecność
kamiennej architektury murowanej, zarówno świeckiej
jak również sakralnej, będącej znakiem rodzącej się
wczesnofeudalnej władzy oraz powiązanego z nią Kościoła.
W Wielkopolsce grody centralne znajdowały się w Gnieźnie,
Poznaniu, na Ostrowie Lednickim i w Gieczu.
Spośród grodów wyróżniały się swoją rangą tzw. grody
centralne, w których najczęściej przebywał książę i gdzie
najpełniej manifestowała się jego pozycja suwerennego władcy.
„Fragment rekonstrukcji wału I podgrodzia gnieźnieńskiego z
oryginalnego drewna, pochodzącego z wykopalisk
pod kierunkiem prof. Kazimierza Żurowskiego.
Wał, zbudowany w typowej konstrukcji
przekładkowej z użyciem haków
w podwalinie, został wydatowany
dendrochronologicznie
na lata 40. X wieku.
NA DOLE: Fragment dolnej partii
wału z hakami oraz konstrukcji przekładkowej
wału w Gnieźnie w trakcie badań archeologicznych.
Rekonstrukcja budowy
wału grodu w Gnieźnie.
GNIEŹNIEŃSKIE WAŁY GRODOWE
Polska około roku 1000 GNIEZNO PIERWSZA STOLICA
Wystawa powstała z inicjatywy
Piotra Gruszczyńskiego – Senatora RP
Prezydent Miasta Gniezna
Jacek Kowalski
PATRONAT HONOROWY > MECENASI >
Starosta Gnieźnieński
Dariusz Pilak
Obok aparatu urzędniczego podstawowym narzędziem
władzy w państwie pierwszych Piastów były siły zbrojne.
Oprócz obrony kraju przed wrogimi najazdami i udziału
w wyprawach wojennych, pełniły także rolę instytucji
utrzymującej porządek wewnętrzny oraz zabezpieczającej
rządy panującego poprzez tłumienie ewentualnych buntów
i ujarzmianie nieposłusznych możnowładców
dysponujących często własnymi uzbrojonymi oddziałami.
Najważniejszą formacją wojskową w państwie pierwszych
Piastów była drużyna książęca. Pierwsze informacje
dotyczące jej istnienia zawiera relacja żydowskiego
podróżnika po krajach słowiańskich, Ibrahima ibn Jakuba,
spisana w drugiej połowie X w. Członkowie drużyny
rekrutowali się z ludności wolnej od, innych niż służba
wojskowa, posług wobec władcy. W jej szeregi wstępowali
też najemnicy wikińscy, cenieni w ówczesnej Europie
jako znakomici wojownicy. Drużynnicy pozostawali
na utrzymaniu księcia, dostarczającego odpowiednie
uzbrojenie oraz zapewniającego zarówno im jak i ich
rodzinom, dobrą sytuację materialną. Pod względem
uzbrojenia ówczesne siły zbrojne dzieliły się
na ciężkozbrojną jazdę (tzw. pancernych) wyposażonych
w pancerze i hełmy, jazdę lekkozbrojną i piechotę, złożoną
z tarczowników (jedyne ich uzbrojenie ochronne stanowiła
drewniana tarcza) i łuczników. Zarówno jazda jak
i tarczownicy walczyli przy pomocy włóczni. Popularną
bronią we wszystkich rodzajach wojsk był topór, stosowany
powszechniej niż znacznie kosztowniejszy miecz. Oprócz
walki używano go także w charakterze narzędzia do prac
polowych w trakcie przemarszu wojsk (budowa przepraw,
mostów, umocnień obronnych). W razie zagrożenia państwa
władca powoływał pospolite ruszenie, czyli wszystkich
zdolnych do noszenia broni mężczyzn, w zależności
od sytuacji majątkowej służących pieszo lub konno.
Zapiski w "Kronice Polskiej" Galla Anonima pozwalają
ustalić liczebność drużyny w czasach Bolesława Chrobrego
oraz miejsca jej rozlokowania w pobliżu konkretnych
grodów: w Gieczu – 300 pancernych i 2000 tarczowników,
we Włocławku – 800 pancernych i 2000 tarczowników,
w Poznaniu – 1300 pancernych i 4000 tarczowników.
Największa liczba zbrojnych stacjonowała w okolicach
Gniezna – 1500 pancernych i 5000 tarczowników.
Pod względem uzbrojenia ówczesne siły
zbrojne dzieliły się na ciężkozbrojną jazdę
(tzw. pancernych) wyposażonych
w pancerze i hełmy, jazdę lekkozbrojną
i piechotę, złożoną z tarczowników (jedyne
ich uzbrojenie ochronne stanowiła
drewniana tarcza) i łuczników.
„
SIŁY ZBROJNE PIASTÓW
Hełm typu normańskiego, z nosalem
z Ostrowa Lednickiego, z jednego płata
blachy żelaznej, X-XI wiek.
Tarczownik i pancerny z czasów
Bolesława Chrobrego.
Nakładka głowicy miecza z kości
słoniowej, zdobiona motywem
plecionki wzorowanej na motywach
sztuki normańskiej,
z Gniezna, X-XI wiek. Sierp w okładzinie z poroża,
tzw. koser, zdobiony rytym motywem
długonogiego ptaka, z Gniezna,
X-XI wiek. Ten typ sierpów był
na wyposażeniu wojów konnych, służąc
do ścinania paszy dla konia.
Polska około roku 1000 GNIEZNO PIERWSZA STOLICA
Wystawa powstała z inicjatywy
Piotra Gruszczyńskiego – Senatora RP
Prezydent Miasta Gniezna
Jacek Kowalski
PATRONAT HONOROWY > MECENASI >
Starosta Gnieźnieński
Dariusz Pilak
Przy najważniejszych grodach powstawały skupiska
ludności, potrzebnej do bezpośredniej obsługi grodu
i dworu księcia a więc rzemieślnicy i kupcy oraz wojowie.
Zamieszkiwane przez nich skupiska chat zaczęto z czasem
otaczać wałami obronnymi, tworząc w ten sposób
umocnione podgrodzia, stanowiące niejednokrotnie rodzaj
protomiast. Wewnątrz podgrodzi znajdowała się gęsta
zabudowa drewniana o funkcjach mieszkalnych i
gospodarczych a wewnętrzne drogi moszczone były
drewnem lub kamieniami. Zdecydowanie przeważały tutaj
budynki naziemne, zbudowane z bierwion drewnianych,
najczęściej łączonych na zrąb. Budynki te początkowo
posiadały powierzchnię kilku metrów kwadratowych
o niepodzielonych wnętrzach, gdzie pośrodku znajdowało
się proste palenisko z kamieni polnych. Wokół niego
koncentrowało się życie domowników.
W narożniku chaty niekiedy zlokalizowane były małe
piece z glinianą kopułką, służące do wypieku chleba
(podpłomyków). Często w chacie znajdował się też pionowy
warsztat tkacki do wyrobu tkanin, obciążony glinianymi
ciężarkami. W jednej części chaty umieszczano łoża
lub proste legowiska, gdzie mieszkańcy spali.
Na podgrodziu pojawiły się także budynki użyteczności
publicznej – przede wszystkim łaźnie, świadczące
o higienie naszych przodków, wspomniane w
odniesieniu do Słowian już u Ibrahima ibn Jakuba w X w.
Wczesnośredniowieczne łaźnie odkryto w Gnieźnie –
na III podgrodziu oraz na osadzie na wyspie na dawnym
Jeziorze Świętym (na zachód od Góry Lecha).
Na podgrodziach koncentrowała się działalność
wielu kupców i wytwórców, których rękodzieła były
przedmiotem wymiany handlowej z ludnością
przybywającą na targi. Targowiska wyznaczane były
często nieopodal podgrodzi, stając się z czasem
miejscem, gdzie w okresie od XIII w. lokowano miasta
o regularnej już zabudowie.
Po przyjęciu chrztu w grodach i na podgrodziach
pojawiła się architektura sakralna; zarówno drewniana
jak i kamienna.
Wewnątrz podgrodzi
znajdowała się gęsta
zabudowa drewniana
o funkcjach
mieszkalnych
i gospodarczych
a wewnętrzne drogi
moszczone były
drewnem lub
kamieniami.
„
NA GNIEŹNIEŃSKIM PODGRODZIU
Nożyce żelazne
tzw. omegakształtne,
Gniezno, XI-XII wiek.
But skórzany, gród
w Gnieźnie, XI-XII wiek.
Szeroka okładzina
z poroża z Gniezna,
bogato zdobiona rytym
ornamentem roślinnym,
z XI-XII wieku.
NA GÓRZE: Rekonstrukcja
chaty w konstrukcji zrębowej,
X-XI wiek.
POWYŻEJ: Fotografia
wykopalisk na gnieźnieńskim
III podgrodziu pod kierunkiem
prof. Józefa Kostrzewskiego
(lata 1936-1938).
Na pierwszym planie
widoczne podwaliny łaźni
z brukiem z kamieni,
rozgrzewanych ogniem
a następnie polewanych wodą
dla wytworzenia pary wodnej.
W głębi drewniana zabudowa
i ulice moszczone drewnem.
Polska około roku 1000 GNIEZNO PIERWSZA STOLICA
Wystawa powstała z inicjatywy
Piotra Gruszczyńskiego – Senatora RP
Prezydent Miasta Gniezna
Jacek Kowalski
PATRONAT HONOROWY > MECENASI >
Starosta Gnieźnieński
Dariusz Pilak
Wydarzeniem przełomowym było przyjęcie chrztu przez
Mieszka I w roku 966 i rozpoczęcie procesu chrystianizacji
ludności ziem polskich. Decyzja ta była przemyślana
i wynikała z chęci uniezależnienia się od Kościoła
w Niemczech, stosującego ekspansywną metodę narzucania
nowej wiary wraz z podległością polityczną. Z tego
względu Piastowie zwrócili się do czeskich Przemyślidów
o pośrednictwo w staraniach o przyjęcie chrześcijaństwa.
Elementem tych układów było przybycie do Polski w 965 r.
Dąbrówki, córki czeskiego księcia Bolesława Srogiego
i poślubienie przez nią polskiego władcy – Mieszka I.
Chrystianizacja Polski była ogromnym skokiem
cywilizacyjnym, bowiem wprowadzała nasz kraj do rodziny
państw europejskich, wyrosłych na tradycjach kultury
antycznej, w tym na bogatej spuściźnie literackiej, kulturze
prawnej i artystycznej. Ważnym wydarzeniem w tym
wczesnym okresie dziejów Kościoła polskiego było
przybycie pierwszego biskupa Jordana w 968 r., który swoją
siedzibę biskupią miał w grodzie poznańskim. Od czasów
Mieszka I datują się kontakty z papiestwem, czego
przejawem jest dokument „Dagome iudex”, w którym
Mieszko I oddał swoje państwo bezpośrednio
pod opiekę papieża.
Przejawem chrystianizacji Polski było pojawienie
się architektury sakralnej, zarówno kamiennej jak
i drewnianej – zarówno samodzielnych budowli jak też
kaplic sprzężonych ze świeckimi pałacami. Obiekty sakralne
charakteryzowały się dużą różnorodnością wielkości
i planu: od niewielkich rotund czy jednonawowych
kościółków drewnianych po monumentalne bazyliki
katedralne (Poznań, Gniezno, Kraków, zapewne Wrocław).
Innym przejawem kultury chrześcijańskiej było zastąpienie
ciałopalenia zmarłych obrządkiem szkieletowym.
Reprezentanci dynastii i elit społeczeństwa posiadali
przywilej pochowania w centralnych miejscach
kamiennych kościołów.
Chrystianizacja Polski była
ogromnym skokiem cywilizacyjnym,
bowiem wprowadzała nasz kraj
do rodziny państw europejskich,
wyrosłych na tradycjach
kultury antycznej.
„
CHRZEST I CHRYSTIANIZACJA POLSKI
Stauroteka z pozłacanego brązu z Ostrowa Lednickiego,
X-XI wiek. Stauroteka jest typem relikwiarza
przeznaczonym specjalnie do przechowywania
i eksponowania relikwii
Drzewa Krzyża
Świętego.
Kielich i patena z blachy
srebrnej, z Kruszwicy, XII wiek.
Zestaw małych, podróżnych
naczyń liturgicznych,
wykorzystanych jako
wyposażenie grobowe
nieznanego duchownego.
Ikonka-zawieszka ze steatytu,
z wyobrażeniem popiersia Chrystusa – Emanuela,
z Bełżca, pow. Tomaszów Lubelski, XII-XIII wiek.
Bardzo rzadki typ osobistej ozdoby-symbolu wiary,
typowego dla ludności wschodniego obrządku.
Rekonstrukcja gnieźnieńskiej rotundy na I podgrodziu
w oparciu o wyniki badań archeologicznych, 2. połowa
X wieku. Widoczny jest m.in. aneks południowo-zachodni,
w którym prawdopodobnie znajdowało się pierwsze
miejsce depozycji relikwii św. Wojciecha
po ich wykupieniu przez Bolesława
Chrobrego od Prusów w 997 roku.
Polska około roku 1000 GNIEZNO PIERWSZA STOLICA
Wystawa powstała z inicjatywy
Piotra Gruszczyńskiego – Senatora RP
Prezydent Miasta Gniezna
Jacek Kowalski
PATRONAT HONOROWY > MECENASI >
Starosta Gnieźnieński
Dariusz Pilak
Kościół w Polsce szybko rozwijał się pod opieką polskich
władców, skoro u schyłku X w. Polska sama rozpoczęła
działalność misyjną na zewnątrz. W 997 r. wyruszyła pod
opieką Bolesława Chrobrego misja ewangelizacyjna
do pogańskich Prusów pod kierunkiem wygnanego z Pragi
świątobliwego biskupa Wojciecha z rodu Sławnikowiców,
postaci dobrze znanej w Europie. Męczeńska śmierć tego
gorliwego krzewiciela religii chrześcijańskiej w dniu
23 kwietnia 997 r. odbiła się głośnym echem w całej
Europie. Wykupione od Prusów relikwie zmarłego
Męczennika Bolesław Chrobry złożył w kościele w grodzie
gnieźnieńskim. Do tego właśnie miejsca – grobu św.
Wojciecha – pielgrzymował w 1000 r. sam cesarz Otton III,
który ogłosił decyzję papieża Sylwestra II o kanonizacji
Wojciecha Sławnikowica oraz powołaniu w Gnieźnie
pierwszego arcybiskupstwa w Polsce z trzema podległymi
mu biskupstwami.
Grób Męczennika stał się kamieniem węgielnym polskiej
prowincji kościelnej i miejscem, do którego prowadził ruch
pielgrzymkowy o zasięgu międzynarodowym. Św. Wojciech
stał się pierwszym polskim świętym i jednocześnie
patronem państwa i Kościoła w Polsce. W okresie
wczesnego średniowiecza św. Wojciech był także patronem
wysiłków chrystianizacyjnych, podejmowanych przez
władców i Kościół polski na pogańskich jeszcze terenach
Pomorza Zachodniego i Prus.
Grób Męczennika stał się kamieniem węgielnym
polskiej prowincji kościelnej i miejscem, do którego
prowadził ruch pielgrzymkowy o zasięgu międzynarodowym.
Św. Wojciech stał się pierwszym polskim świętym
i jednocześnie patronem państwa i Kościoła w Polsce.
„
GNIEZNO – MIASTO ŚWIĘTEGO WOJCIECHA
Próba rekonstrukcji najstarszej,
przedromańskiej bazyliki archikatedralnej
w Gnieźnie na I podgrodziu w oparciu
o wyniki badań archeologicznych, 1 połowa
XI wieku. Pośrodku nawy głównej znajduje się
konfesja św. Wojciecha, stanowiąca
ideowy zwornik świątyni.
Kwatera XVIII na Drzwiach Gnieźnieńskich: złożenie relikwii
św. Wojciecha w katedrze gnieźnieńskiej w obecności Bolesława
Chrobrego i arcybiskupa gnieźnieńskiego, 2 połowa XII wieku.
Polska około roku 1000 GNIEZNO PIERWSZA STOLICA
Wystawa powstała z inicjatywy
Piotra Gruszczyńskiego – Senatora RP
Prezydent Miasta Gniezna
Jacek Kowalski
PATRONAT HONOROWY > MECENASI >
Starosta Gnieźnieński
Dariusz Pilak
Najważniejszym wydarzeniem polityczno-kościelnym
młodego państwa polskiego o dalekosiężnych skutkach,
które miało miejsce za panowania księcia Bolesława
Chrobrego (992-1025), była wizyta cesarza niemieckiego
Ottona III w Gnieźnie w roku 1000 – Zjazd Gnieźnieński,
będący okazją do szerszego zaistnienia Polski
w świadomości elit Europy zachodniej. Cesarz przybył
tutaj z pielgrzymką do grobu znanego sobie osobiście
głośnego męczennika i misjonarza – biskupa praskiego
Wojciecha, zamordowanego przez Prusów w 997 r.,
aby ogłosić jego wyniesienie do chwały ołtarzy.
Na odbytym z tej okazji synodzie ustanowiono
arcybiskupstwo w Gnieźnie wraz z podporządkowanymi
jemu biskupstwami w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu.
Zjazd Gnieźnieński miał także wymiar polityczny, co zostało
podkreślone wręczeniem przez cesarza polskiemu księciu
Bolesławowi Chrobremu kopii włóczni św. Maurycego
(przechowywanej obecnie w skarbcu katedry na Wawelu)
i uwieńczenie jego skroni diademem. Było to widomym
znakiem pozyskania polskiego władcy do realizowanej
przez Ottona III uniwersalistycznej koncepcji odbudowy
cesarstwa rzymskiego (RENOVATIO IMPERII ROMANORUM).
Być może darem cesarza była także agatowa czara, czyli
tzw. Kielich Św. Wojciecha, zachowany w skarbcu katedry
gnieźnieńskiej.
Wprawdzie Otton III wkrótce zmarł (1002), jednak trwałym
skutkiem Zjazdu Gnieźnieńskiego była niezależna polska
prowincja kościelna oraz dążenie władców polskich
do uzyskania korony królewskiej, uwieńczone sukcesem
w 1025 r. poprzez koronację Bolesława Chrobrego. Od tego
czasu utrwaliła się także w Europie nazwa naszego państwa:
POLSKA/POLONIA. Warto dodać, że Zjazd Gnieźnieński był
w jakimś sensie partycypacją mającego obecnie miejsce
zjednoczenia krajów naszego kontynentu w ramach
istniejącej Unii Europejskiej.
Trwałym skutkiem Zjazdu Gnieźnieńskiego
była niezależna polska prowincja kościelna oraz
dążenie władców polskich do uzyskania korony królewskiej.
„
PRZEŁOM 1000 ROKU – ZJAZD GNIEŹNIEŃSKI
Denar Bolesława Chrobrego z napisem:
PRINCEPS POLONIAE. Moneta o znaczeniu głównie
manifestacyjnym, być może wybita z okazji
Zjazdu Gnieźnieńskiego w 1000 roku,
zawiera jeden z najwcześniejszych
przykładów użycia słowa „POLONIA”
na oznaczenie naszego państwa.
Ewangeliarz
cesarza Ottona III
z miniaturami przedstawiającymi
tronującego cesarza i personifikacje
czterech prowincji cesarstwa: Sclavinię (Słowiańszczyznę),
Germanię (Niemcy), Galię (Francję) i Romę (Italię), składające dary
Ottonowi. Miniatura ilustruje śmiałe plany młodego władcy, dotyczące politycznego zjednoczenia
zachodniego świata, do których, w nieco zmienionej formie, nawiązuje dziś Wspólnota Europejska.
Bolesław Chrobry
wprowadza Ottona III
do gnieźnieńskiej
rotundy, w której
złożono ciało
św. Wojciecha.
Kopia włóczni
św. Maurycego,
uważanej za symbol
władzy cesarskiej,
wręczona przez cesarza
Ottona III Bolesławowi
Chrobremu podczas
Zjazdu Gnieźnieńskiego
w 1000 roku. Żelazny
grot włóczni, częściowo
pokryty złoconą blachą,
pełnił rolę relikwiarza,
zawierającego gwóźdź
z Krzyża Chrystusa,
podtrzymywany przez
pasemka srebrnego
drucika.
Polska około roku 1000 GNIEZNO PIERWSZA STOLICA
Wystawa powstała z inicjatywy
Piotra Gruszczyńskiego – Senatora RP
Prezydent Miasta Gniezna
Jacek Kowalski
PATRONAT HONOROWY > MECENASI >
Starosta Gnieźnieński
Dariusz Pilak
TEREN UTRACONY W 1 poł. XI w.
Pielgrzymujący w 1000 r. cesarz niemiecki
Otton III ogłosił przy grobie św. Wojciecha
powołanie niezależnej polskiej prowincji
kościelnej z siedzibą arcybiskupstwa w Gnieźnie.
„
ARCHIDIECEZJA
GNIEŹNIEŃSKA
DIECEZJAPOZNAŃSKA
DIECEZJAWROCŁAWSKA
DIECEZJA
KOŁOBRZESKA
METROPOLIA MOGUNCKA
METROPOLIA HAMBURSKO - BREMEŃSKA
METROPOLIAMAGDEBURSKA
KOŁOBRZEG
POZNAŃ
WROCŁAW
GNIEZNO
KRAKÓW
†
††
†
†
DIECEZJA
KRAKOWSKA
Pielgrzymujący w 1000 r. cesarz niemiecki Otton III ogłosił
przy grobie św. Wojciecha powołanie niezależnej polskiej
prowincji kościelnej z siedzibą arcybiskupstwa w Gnieźnie.
Pierwszym arcybiskupem gnieźnieńskim został przyrodni
brat św. Wojciecha – bł. Radzim Gaudenty. Metropolii
w Gnieźnie podlegały trzy biskupstwa-sufraganie:
w Kołobrzegu pod kierunkiem biskupa Reinberna,
we Wrocławiu pod kierunkiem biskupa Jana i w Krakowie
pod kierunkiem biskupa Poppona. Biskupstwo w Poznaniu
pod władzą biskupa Ungera, miało pozostać przez jakiś czas
niezależne. Niestety wkrótce biskupstwo kołobrzeskie
upadło pod naporem pogańskich Pomorzan.
Z nielicznych zapisek znamy imiona bezpośrednich
następców Gaudentego na gnieźnieńskiej stolicy
arcybiskupiej: Hipolita i Bossutę Stefana. Ten pierwszy
prawdopodobnie koronował Bolesława Chrobrego w 1025 r.
na króla w gnieźnieńskiej katedrze. Rzekomo w czasach
pierwszej monarchii (1 połowa XI w.) miało powstać
w Polsce jeszcze jedno arcybiskupstwo, ale wiadomości
tej nie sposób zweryfikować.
Poważne zawirowania polityczne w końcu lat 30. XI w.,
w tym reakcja pogańska oraz najazd księcia czeskiego
Brzetysława w 1038 r. i uwiezienie relikwii św. Wojciecha,
nie były w stanie powstrzymać rozwoju Kościoła i państwa.
Struktury kościelne i państwowe odbudował Kazimierz
Odnowiciel a restytucję przypieczętowało przywrócenie
za rządów Bolesława Śmiałego arcybiskupstwa w Gnieźnie
w 1075 r. z podległymi biskupstwami w Krakowie,
Wrocławiu, Poznaniu i Płocku.
Kościół w Polsce
w 1000 roku.
Przedromański grobowiec
z płyt kamiennych, odkryty
w 2010 roku przy katedrze
gnieźnieńskiej, datowany
na 1 połowę XI wieku.
Być może zawiera szczątki
jednego z pierwszych
gnieźnieńskich arcybiskupów,
następców Gaudentego
(może Hipolita?).
Przedromański grobowiec
z płyt kamiennych
w formie tumby (skrzyni),
zachowany w podziemiach
katedry gnieźnieńskiej,
z 1 połowy XI wieku.
Prawdopodobne miejsce
pochówku pierwszego
arcybiskupa, bł. Radzyma
Gaudentego.
Fragment kościanego rdzenia
krzywaśni pastorału, z grobu
w katedrze gnieźnieńskiej, XI wiek.
Zabytek pierwotnie był obity blachą
złotą lub pozłacaną. Pastorał był
jedną z oznak władzy biskupiej.
Pektorał (enkolpion)
reliefowo-inkrustowany
z brązu z wyobrażeniem
ukrzyżowanego Chrystusa,
z ziemi halickiej, XII-XIII wiek.
Pektorał, zawieszany na szyi,
mógł zawierać wewnątrz
cząstkę relikwii.
GNIEZNO PIERWSZYM ARCYBISKUPSTWEM W POLSCE
Polska około roku 1000 GNIEZNO PIERWSZA STOLICA
Wystawa powstała z inicjatywy
Piotra Gruszczyńskiego – Senatora RP
Prezydent Miasta Gniezna
Jacek Kowalski
PATRONAT HONOROWY > MECENASI >
Starosta Gnieźnieński
Dariusz Pilak
Ofiarowanie chorego
św. Wojciecha Bogu
przez rodziców
Jeleń uciekający przed wilkiem
– dusza uchodząca przed złem
(szatanem) do świętości
Lwia głowa – symbol Słowa
Bożego, skierowanego
do św. Wojciecha we śnie
Trzej robotnicy pracujący przy
winobraniu – symbol pracy
św. Wojciecha w winnicy Pańskiej
Łucznik przeszywający strzałą
wiewiórkę – symbol głosiciela Słowa
Bożego, przenikającego niewiernych
Centaur z wyrastającą spiralną łodygą
– uosobienie grzechu pierworodnego
zgładzonego przez chrzest
Inwestytura
św. Wojciecha na biskupa
Pragi przez Ottona II
Oddanie św. Wojciecha
do szkoły w Magdeburgu
Modlitwa nocna
św. Wojciecha
Św. Wojciech wypędza
szatana z opętanego
Chrystus ukazuje się
śpiącemu św. Wojciechowi
Św. Wojciech poucza księcia
czeskiego Bolesława II
Cud z dzbanem w klasztorze
na Awentynie w Rzymie
Orion z psem polujący na zająca
– symbol misjonarza łowiącego dusze
Ptak fantastyczny jedzący
winogrona – symbol
przyszłych łask Bożych, jakich
dostąpi św. Wojciech
Ptak fantastyczny jedzący
winogrona – symbol
przyszłych łask Bożych, jakich
dostąpi św. Wojciech
Małpa jedząca winogrona
– szatan, próbujący zasiać
rozpacz i zwątpienie w sercu
młodego św. Wojciecha
Lew – symbol mocy Boskiej,
objawiającej się poprzez
egzorcyzm, dokonywany
przez św. Wojciecha
Wilk ścigający jelenia – symbol zła
(ziemskiego i nadprzyrodzonego)
czyli szatana, prześladowcy
dusz ludzkich
Kogut – symbol przyszłego
misjonarza, budzącego
nawróconych przez siebie
pogan do życia w Chrystusie
Smok, czyhający na ptaki: kruka i koguta,
bezpieczne na boskim drzewie Peridexion
– symbol szatana czyhającego na dusze,
bezpieczne w boskim azylu (klasztorze)
Kruk jedzący winogrona – kolejny
etap dojrzewania duchowego
św. Wojciecha; Święty „dojrzał”
do roli pasterza diecezji
Kruk jedzący winogrona – pierwszy
etap dojrzewania duchowego
św. Wojciecha – wstąpienie na
drogę życia konsekrowanego
Fantastyczny czworonóg z ludzką
głową – symbol barbarzyństwa
i pogaństwa, czyhających na
św. Wojciecha w Prusach
Kozioł górski wspinający się
do góry – symbol osiągnięcia
przez Świętego godności biskupiej
i wyżyn duchowości
Narodziny św. Wojciecha
Lew – symbol mocy
Boskiej, dodającej męstwa
św. Wojciechowi w chwili
słabości i umacniającej
go w wierze
Paw jedzący winogrona
– symbol zwycięskiego
Kościoła i Chrystusa, z
pomocą którego św. Wojciech
dokonał egzorcyzmu
Wykupienie przez
Bolesława Chrobrego ciała
św. Wojciecha z rąk Prusów
Wystawienie ciała
św. Wojciecha, orzeł
na straży relikwii
Św. Wojciech wygłasza
kazanie do wrogo
nastawionych Prusów
Św. Wojciech przybywa
z misją chrześcijańską
do Prus
Smok – symbol mocy
piekielnych pokonanych
w duchowej walce
Ptak jedzący winogrona
– symbol zbawionej
duszy Męczennika
Ptak jedzący winogrona
– symbol zbawionej
duszy Męczennika
Garbaty smok – siły
piekielne szykujące się,
aby zgładzić Świętego
Tygrys – symbol sił Zła,
czających się, aby zaatakować
św. Wojciecha
Lew pożerający człowieka
– symbol przyszłej męczeńskiej
śmierci Świętego
Ostatnia msza
św. Wojciecha
Pogrzeb św. Wojciecha
w katedrze gnieźnieńskiej
Przeniesienie ciała
św. Wojciecha do Gniezna
Prusowie mordują
św. Wojciecha
Św. Wojciech chrzci
nawróconego Prusa
Potwór o gadzim ogonie
– symbol szatana, z którym
walczył św. Wojciech,
przypominający widzom,
że ta walka trwa
Herkules walczący z ptakami
stymfalijskimi – symbol walki
o uwolnienie ziemi pruskiej
od pogaństwa
Czworonóg gryzący się
w brzuch i ptak jedzący winogrona
– bezsilny, pokonany diabeł
i zbawiona dusza Świętego
Biegnący ptak drapieżny
– symbol grzesznej natury
pogan, buntującej się przeciw
nauce św. Wojciecha
Smok – symbol siły nieczystej,
burzącej się przeciw
chrystianizacji Prus przez
św. Wojciecha
Małpa jedząca winogrona
– symbol intruzów w Kościele;
pozornie nawróconych pogan
trwających przy bałwochwalstwie
Centaur – symbol pogaństwa,
barbarzyństwa i grzechu,
zwyciężonego przez duchową
ofiarę św. Wojciecha
Wąż oplatający lwa depczącego
smoka – symbole Zła: grzechu,
Antychrysta i szatana, pokonanego
przez św. Wojciecha
Czworonóg (pies?) kąsający się
w grzbiet – symbol zła (pogaństwa)
bezsilnego mimo pozornego
sukcesu – zabójstwa misjonarza
poległego za wiarę, a więc
nie bezsensownie
Robotnik, ścinający winogrona
w winnicy – symbol św. Wojciecha, który
po kilkuletnim pobycie w klasztorze,
powraca uprawiać „winnicę Pańską”
i wyrusza jako misjonarz do Prus
Centaur z rogiem i maczugą
– symbol bezrozumnych
barbarzyńców, zabójców
misjonarza, który niósł
„światło” wiary
Harpia, człekopodobne
stworzenie, zabijające ludzi
– symbol pogańskich zabójców
Świętego, którzy zamknęli sobie
drogę do zbawieniay
Gryf, okrutny strażnik skarbów
– symbol piekielnych sił i ich
pogańskich sług, strzegących
dusz współplemieńców przed
misjonarzem
Herkules walczący z hydrą
lernejską – symbol Świętego,
wkraczającego do Prus,
by „walczyć” o dusze pogan
• ETAP I. Artysta wycina z plastra rozwałkowanego wosku postać. Posługuje się wcześniej przygotowanym szkicem wykonanym na pergaminie.
• ETAP II. Po naklejeniu wyciętego konturu
na woskową tabliczkę, rzeźbiarz modeluje
szczegóły za pomocą rylca.
• ETAP III. Gotowy model zostaje pokryty cienką
warstwą delikatnej glinki, która wypełnia wszystkie
szczegóły płaskorzeźby. Po wyschnięciu pierwszej
warstwy, nakłada się glinę zmieszaną z gnojem, końskim
włosiem lub paździerzami. Dodatki te spalą się podczas
wypalania formy, a przez powstałe w ten sposób
kanaliki uchodzić będą gazy w trakcie procesu odlewania.
• ETAP IV. Formę z gliny wypala się w prowizorycznym piecu zbudowanym z luźno ułożonych kamieni. Jednocześnie z rozgrzanej formy wycieka roztopiony wosk, tworząc pustą przestrzeń do wlania brązu.
• ETAP V. Do zakopanej w dole formy wlewa się roztopiony
w tyglu płynny metal. Ziemia zabezpiecza formę przed rozsadzeniem przez gazy.
• ETAP VI. Po wystygnięciu brązu z rozbitej formy wyjmuje się misterny odlew. kkkk
Odtworzenie procesu powstawania Drzwi Gnieźnieńskich.
Fundacja Drzwi Gnieźnieńskich, która nastąpiła za czasów
rządów Mieszka III Starego, to w wymiarze artystycznym
szczytowy punkt w dziejach średniowiecznego kultu
św. Wojciecha. To jednocześnie niezwykły pomnik
świadomości religijnej w Polsce u schyłku XII w. Nowością
w skali europejskiej było poświęcenie głównego programu
obrazowego, zawartego w 18 kwaterach, postaci
konkretnego świętego a nie scenom czy postaciom
biblijnym. W ten sposób św. Wojciech urasta do rangi
„drugiego Chrystusa”, składającego życie w ofierze
za wiarę, stając się kamieniem węgielnym Kościoła
w Polsce. Na lewym skrzydle ukazano główne momenty
z jego życia od narodzin do pobytu w klasztorze rzymskim
na Awentynie. Natomiast prawe skrzydło poświęcone
zostało misji św. Wojciecha w Prusach, jego męczeństwu,
wykupowi relikwii i złożeniu ich przez Bolesława
Chrobrego w katedrze w Gnieźnie. Należy zaznaczyć,
że uzupełnieniem treściowym poszczególnych kwater
są elementy dekoracji biegnącej wzdłuż boków obu
skrzydeł Drzwi czyli w tzw. bordiurze.
DRZWI GNIEŹNIEŃSKIE
Polska około roku 1000 GNIEZNO PIERWSZA STOLICA
Wystawa powstała z inicjatywy
Piotra Gruszczyńskiego – Senatora RP
Prezydent Miasta Gniezna
Jacek Kowalski
PATRONAT HONOROWY > MECENASI >
Starosta Gnieźnieński
Dariusz Pilak
Pierwsza królewska
koronacja odbyła się w 1025
roku, najprawdopodobniej
w gnieźnieńskiej katedrze,
a namaszczenia Bolesława
Chrobrego na pierwszego
króla Polski dokonał
arcybiskup gnieźnieński.
„
Dzięki powołaniu w 1000 roku polskiej prowincji kościelnej
z samodzielną, podległą tylko papieżowi metropolią
w Gnieźnie, powstały warunki do koronacji władcy
polskiego na króla, gdyż obrzęd taki mógł dokonać tylko
arcybiskup. Jednak dopiero śmierć cesarza niemieckiego
Henryka II w 1024 r. otworzyła księciu Bolesławowi
Chrobremu drogę do upragnionej korony. Pierwsza
królewska koronacja odbyła się więc w 1025 r.
najprawdopodobniej w gnieźnieńskiej katedrze
a namaszczenia Bolesława Chrobrego na pierwszego króla
Polski dokonał arcybiskup gnieźnieński, zapewne Hipolit
(zmarły dwa lata później). W tym samym roku, po śmierci
Chrobrego, zwierzchnik polskiego Kościoła uwieńczył
koroną królewską syna i następcę Bolesława, Mieszka II.
Pasmo sukcesów politycznych dynastii piastowskiej
przerwał kryzys lat 30. XI wieku, zakończony spustoszeniem
centralnych grodów królewskich przez wojska Brzetysława
czeskiego. Konsekracja odbudowanej, staraniem Bolesława
Szczodrego, katedry gnieźnieńskiej w roku 1064 stanowiła
zapowiedź przywrócenia stolicy arcybiskupiej w jej dawnej
siedzibie. Nastąpiło ono faktycznie w roku 1075,
poprzedzając zaledwie o rok, trzecią w dziejach Polski
koronację królewską Bolesława Szczodrego. Uroczystość
ponownie odbyła się w murach katedry metropolitalnej
w Gnieźnie. W ten sposób władca podkreślał tradycyjną
rolę gnieźnieńskiej świątyni jako miejsca dynastycznych
ceremonii.
Mimo upływu ponad dwustu lat, w ciągu których żaden
z polskich władców nie uzyskał tytułu królewskiego,
tradycja gnieźnieńskich koronacji przetrwała wśród
piastowskich książąt i elit państwowych Polski
dzielnicowej. Stąd też zarówno książę wielkopolski
Przemysł II w roku 1295, jak i czeski monarcha Wacław II
z dynastii Przemyślidów w 1300 r., przyjęli koronę
królewską z rąk arcybiskupa gnieźnieńskiego
w gnieźnieńskiej katedrze archidiecezjalnej. Wspomniane
wydarzenia dowodzą, że w świadomości monarchów,
jak i możnych przełomu XIII i XIV w. pozostawała
ona bazyliką koronacyjną królów polskich.
GNIEZNO MIEJSCEM KORONACJI KRÓLÓW POLSKI
Pierścień złoty z szafirem, z grobu w katedrze
gnieźnieńskiej, XII wiek. Prezentowany zabytek
należy do okazałych, rzadkich romańskich
pierścieni, pełniących – obok pastorału –
funkcję oznaki władzy biskupiej.
Fragment archiwolty (łuku portalu) pochodzący zapewne z głównego wejścia
do katedry gnieźnieńskiej, XII/XIII w. Wykonany z piaskowca, nosi ślady
polichromowania, zdobiony jest zwielokrotnionym reliefowym motywem lilii.
W portalu tym zawieszone były słynne Drzwi Gnieźnieńskie z brązu.
Wizja plastyczna koronacji
Bolesława Chrobrego w katedrze
gnieźnieńskiej w 1025 roku.
Reliefowa scena koronacji Dawida
przez Joaba w Rabba na czaszy
kielicha tzw. królewskiego, około
1190 rok. Srebrny kielich liturgiczny,
będący pierwotnie prawdopodobnie
na wyposażeniu katedry
gnieźnieńskiej, zaliczany jest
do najbardziej okazałych kielichów
romańskich, wyposażonych w
rozbudowane programy
ikonograficzne.
Polska około roku 1000 GNIEZNO PIERWSZA STOLICA
Wystawa powstała z inicjatywy
Piotra Gruszczyńskiego – Senatora RP
Prezydent Miasta Gniezna
Jacek Kowalski
PATRONAT HONOROWY > MECENASI >
Starosta Gnieźnieński
Dariusz Pilak
Kancl. �askiego
Kole
giaty
Tumska
Tras
a Zja
zdu G
nie�n
ie�sk
iego
Płytka gliniana z motywem gryfa,
XII-XIII wiek. Terakotowa płytka
romańska z rzadkim przykładem
dekoracji reliefowej, odkryta
na terenie zamku piastowskiego
na Górze Lecha w Gnieźnie.
Kościół pw. św. Jerzego, określany w źródłach pisanych
„in arce” – „na zamku”. Zapewne jest to fundacja książęca
z początku XIII wieku – skromna, jednonawowa budowla
z emporą i wieżyczką schodową w partii zachodniej. Od XIII
wieku do 1815 roku kościół miał rangę kolegiaty. W roku
1782 został przebudowany w stylu późnobarokowym.
Płytka gliniana
z motywem ptaka
w bordiurze,
XII-XIII wiek.
Można domniemywać, że pierwotna siedziba
władców – palatium czyli pałac książęcy – znajdował
się w północnej partii Góry Lecha, w obrębie
członu książęcego zespołu grodowego.
„
Gród gnieźnieński, będący jednym z najważniejszych
wczesnośredniowiecznych ośrodków władzy w państwie
Piastów, szczycił się niewątpliwie posiadaniem okazałej
siedziby władców. Przybywali oni okresowo do Gniezna,
miejsca kultu pierwszego polskiego Patrona –
św. Wojciecha oraz siedziby metropolii kościelnej a także
ważnego punktu zarządu państwem. Było to właściwe
miejsce do okazywania splendoru władzy i podkreślania
swoich praw zwierzchnich. Władca sprawował nadzór nad
aparatem administracyjnym, wojskowym oraz doglądał
ściągania należności, wynikających z tytułu prawa
książęcego. W Gnieźnie odbywały się także sądy pod
przewodem władcy, zakończone niekiedy skazaniem
podsądnego na kaźń i śmierć.
Niestety, minione wieki zatarły ślady budowli, w których
przebywali piastowscy władcy, stąd wiemy o nich
stosunkowo niewiele. Można domniemywać, że pierwotna
siedziba władców – palatium czyli pałac książęcy –
znajdował się w północnej partii Góry Lecha, w obrębie
członu książęcego zespołu grodowego. Niestety,
nie odkryto dotąd jednoznacznych reliktów tej budowli,
o której wiemy, że musiała stać w grodzie gnieźnieńskim.
Nieco lepiej w źródłach pisanych odbiła się młodsza
budowla obronna władców piastowskich w Gnieźnie,
określana jako zamek. Zajmował on teren dawnego członu
książęcego w północnej części Góry Lecha. Wiadomo, że
miał on status zamku państwowego, należąc do książąt
i królów polskich do roku 1457. Po pożarze w 1192 r. zamek
został gruntownie odbudowany przez księcia Władysława
Odonica. Wprawdzie zachowały się jedynie nikłe relikty
w ziemi, to do dzisiaj możemy oglądać romańsko-barokową
bryłę dawnego kościoła zamkowego – kolegiatę
pw. Św. Jerzego, zbudowaną w początkach
XIII wieku. Sensacją archeologiczną było odnalezienie
w północnej partii Góry Lecha pracowni ceramicznej
działającej być może na potrzeby budowanego zamku,
z unikalną kolekcją romańskich płytek, zdobioną zestawem
różnych wizerunków. W wieku XIV podlegał on naprawom
i modernizacjom, odnotowanym w źródłach pisanych.
Wraz z przekazaniem terenu zamku przez króla w 1457 r.
Kościołowi zakończył się okres funkcjonowania zamku
książąt i królów w Gnieźnie.
GNIEŹNIEŃSKI ZAMEK PIASTOWSKI
Polska około roku 1000 GNIEZNO PIERWSZA STOLICA
Wystawa powstała z inicjatywy
Piotra Gruszczyńskiego – Senatora RP
Prezydent Miasta Gniezna
Jacek Kowalski
PATRONAT HONOROWY > MECENASI >
Starosta Gnieźnieński
Dariusz Pilak
W XII stuleciu kult Świętego Wojciecha jako
patrona Polski przybrał na znaczeniu, co oznaczało
intensyfikację ruchu pielgrzymów zdążających
do jego grobu w katedrze
gnieźnieńskiej.
„
Istnienie w Gnieźnie od 997 roku sanktuarium
Św. Wojciecha przez kolejne stulecia dodawało prestiżu
tutejszej katedrze, od roku 1000 pełniącej także funkcję
świątyni metropolitalnej. Na decyzji o przyznaniu Polsce
niezależnej samodzielnej prowincji Kościoła Katolickiego,
a samemu Gnieznu – statusu siedziby pierwszego
arcybiskupstwa w dużym stopniu zaważył fakt wsparcia
przez księcia akcji misyjnej podjętej przez św. Wojciecha
wśród sąsiadujących z Polską pogańskich Prusów oraz
pochówek ciała misjonarza, wkrótce ogłoszonego świętym,
w gnieźnieńskim kościele grodowym.
W XII stuleciu kult Świętego Wojciecha jako patrona Polski
przybrał na znaczeniu, co oznaczało intensyfikację ruchu
pielgrzymów zdążających do jego grobu w katedrze
gnieźnieńskiej. Propagowanie kultu duchownego, który
jako pierwszy podjął próbę chrystianizacji północnych
plemion pogańskich, było związane z polityką księcia
Bolesława Krzywoustego. Książę od roku 1113 prowadził
działania zbrojne, zakończone w latach dwudziestych
XII wieku przyłączeniem do Polski Pomorza Gdańskiego
i ponownym podporządkowaniem zwierzchnictwu Piastów
władców Pomorza Zachodniego. Bolesław Krzywousty zlecił
ewangelizację Pomorzan biskupowi Bambergu Ottonowi,
późniejszemu świętemu, który wyruszył na wyprawę
misyjną po spotkaniu z księciem w Gnieźnie w 1124 r.
Utworzone przez niemieckiego misjonarza biskupstwa:
w Lubuszu – dla Pomorza Zachodniego i w Kruszwicy –
dla Pomorza Gdańskiego, podporządkowane zostały
archidiecezji gnieźnieńskiej.
Najzdolniejszy i najbardziej ambitny z synów
Krzywoustego, książę Wielkopolski, Mieszko III Stary,
dążąc do zjednoczenia w swym ręku całości ziem polskich
nie omieszkał wykorzystać ideologicznego znaczenia
Gniezna. Mimo posiadania Krakowa jako stolicy dzielnicy
pryncypackiej (przysługującej księciu zwierzchniemu)
politycznym centrum władzy podczas swego panowania
uczynił Wielkopolskę. W Wielkanoc 1177 r. zwołał
generalny wiec książąt i możnych u grobu Św. Wojciecha
jako patrona Polski w katedrze gnieźnieńskiej. Jako senior
czyli najstarszy przedstawiciel dynastii Piastów i książę
zwierzchni przyjął tytuł księcia całej Polski (dux totius
Poloniae).
Bulla tzw. Kujawska,
2 połowa XII wieku. Bardzo
rzadki przykład ołowianej bulli czyli
odcisku pieczęci, służącej do uwierzytelnienia
dokumentu lub jako rodzaj plomby. Na awersie znajduje się
przestawienie księcia, prawdopodobnie Bolesława Kędzierzawego,
na rewersie – postać św. Wojciecha, Patrona państwa i Kościoła polskiego.
Posadzka z płytek ceramicznych w katedrze gnieźnieńskiej,
XII/XIII wiek. Późnoromańska posadzka składająca się z płytek
i kształtek ceramicznych pokrytych różnobarwnym szkliwem
(niebieskim, zielonym, żółtym). Z kształtek
układano motywy zdobnicze
nawiązujące do stylistyki
romańskiej.
Moneta srebrna
z wyobrażeniem postaci
św. Wojciecha (s. Adalbertus)
z Imielna, pow. Gniezno,
2 połowa XII wieku. Moneta
znaleziona została w jednym
z grobów przy dłoni zmarłego.
Ilustruje zakorzeniony
kult tego świętego we
wczesnośredniowiecznym
społeczeństwie.
Reliefowa główka
ludzka, wymodelowana
w warstwie tynku gipsowego
z katedry gnieźnieńskiej, XII wiek.
Jest to niewielki fragment dekoracji
reliefowej, pierwotnie polichromowanej,
ozdabiającej wnętrze dostojnej
świątyni archikatedralnej.
GNIEZNO IDEOWĄ STOLICĄ W OKRESIE ROZBICIA DZIELNICOWEGO
Polska około roku 1000 GNIEZNO PIERWSZA STOLICA
Wystawa powstała z inicjatywy
Piotra Gruszczyńskiego – Senatora RP
Prezydent Miasta Gniezna
Jacek Kowalski
PATRONAT HONOROWY > MECENASI >
Starosta Gnieźnieński
Dariusz Pilak
Dopiero u schyłku XIII wieku pojawił się władca,
którego wysiłki zmierzające do uzyskania korony
królewskiej zostały uwieńczone sukcesem.
Był nim książę wielkopolski Przemysł II.
„
Insygnia
koronacyjne
Kazimierza Wielkiego
z XIV wieku, odnalezione
w jego grobowcu w katedrze
wawelskiej w 1869 roku: korona,
berło i jabłko królewskie.
Ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego, wprowadzona
w życie w 1138 r. miała na celu zapobiec bratobójczym
walkom między synami księcia o następstwo tronu po ojcu,
przez wydzielenie każdemu z nich odrębnego terytorium.
Niepodzielna pozostawała dzielnica księcia zwierzchniego
(princepsa). Wbrew oczekiwaniom Bolesława, ustawa
sukcesyjna nie zapobiegła walkom o władzę, które
rozgorzały już w pierwszym pokoleniu między synami
księcia. Rozpoczął się podział kraju na coraz mniejsze
dzielnice między kolejnych przedstawicieli dynastii
piastowskiej. W warunkach głęboko posuniętego
rozdrobnienia terytorialnego i politycznego, odbudowa
królestwa przez dłuższy czas pozostawała jedynie
w sferze marzeń ambitniejszych władców dzielnicowych.
Dopiero u schyłku XIII wieku pojawił się władca, którego
wysiłki zmierzające do uzyskania korony królewskiej
zostały uwieńczone sukcesem. Był nim książę wielkopolski
Przemysł II. Do 1290 r. połączył on Wielkopolskę (rodzinne
księstwo poznańskie, zjednoczone z gnieźnieńskim
i kaliskim) z Pomorzem Gdańskim przejętym na mocy
wcześniejszego układu z tamtejszym władcą – Mściwojem II.
Wyrazem programu politycznego wielkopolskiego
monarchy był przyjęty przez niego nowy herb dynastii
Piastów – orzeł, używany wcześniej przez książąt śląskich
jako herb ich linii dynastycznej, w nowej wersji –
zwieńczony koroną królewską. Od czasów Przemysła
stał się on także herbem Królestwa Polskiego i po dziś
dzień jest godłem państwowym.
Współpracownikiem Przemysła II w dziele jednoczenia
Polski był arcybiskup gnieźnieński, Jakub Świnka.
On koronował księcia w katedrze gnieźnieńskiej
26 czerwca 1295 r. na czwartego z kolei króla Polski.
Pierwsza po 219 latach koronacja królewska w Polsce
stała się symboliczną datą końca rozbicia dzielnicowego.
Polityczny wymiar gnieźnieńskiej koronacji Przemysła II –
jako podkreślenie ciągłości Królestwa Polskiego przez
dokonanie jej w miejscu uświęconym tradycją
wcześniejszych uroczystości – doskonale rozumiał
Wacław II Przemyślida, przyjmując koronę królewską
w 1300 r. jako następca Przemysła, także z rąk Jakuba
Świnki w katedrze gnieźnieńskiej.
Rekonstrukcja romańskiej katedry w Gnieźnie,
koniec XI-1 połowa XIV wieku. Bazylika archikatedralna
w Gnieźnie uzyskała pełną bryłę romańską u schyłku
XI wieku (konsekracja w 1097 roku). Pośrodku
nawy głównej znajdowała się konfesja
św. Wojciecha, wokół której ogniskował
się kult tego Świętego Męczennika.
KORONACJA PRZEMYSŁA II W GNIEŹNIE – ODNOWIENIE KRÓLESTWA POLSKIEGO
Polska około roku 1000 GNIEZNO PIERWSZA STOLICA
Wystawa powstała z inicjatywy
Piotra Gruszczyńskiego – Senatora RP
Prezydent Miasta Gniezna
Jacek Kowalski
PATRONAT HONOROWY > MECENASI >
Starosta Gnieźnieński
Dariusz Pilak
Gnieźnieńscy hierarchowie, mimo licznych zwrotów
dziejowych, zachowują status zwierzchników całego
Kościoła polskiego. Potwierdzeniem prymatu metropolity
gnieźnieńskiego nad całym Kościołem w Polsce było
uzyskanie przez arcybiskupa Mikołaja Trąbę w roku
1418 tytułu prymasowskiego, który gwarantował
mu zwierzchność nad wszystkimi biskupstwami
i arcybiskupstwami Królestwa Polskiego, również
nowo utworzonymi.
Oficjalne zniesienie tytułu prymasa Polski przez króla
pruskiego Fryderyka Wilhelma II uzasadnione likwidacją
Rzeczypospolitej Obojga Narodów, nastąpiło po trzecim
rozbiorze. Podniesione do rangi metropolii w 1821 r.
biskupstwo poznańskie, papież Pius VII połączył unią
personalną z arcybiskupstwem gnieźnieńskim. Została
ona zastąpiona w 1946 r. przez papieża Piusa XII, na prośbę
ówczesnego prymasa Augusta Hlonda, unią archidiecezji
gnieźnieńskiej i warszawskiej. Decyzja zwierzchnika
polskiego Kościoła została podyktowana głównie trudną
sytuacją w mrocznych czasach stalinizmu, wymagającą
od prymasa stałej obecności w stolicy państwa.
W 1992 r., wskutek reorganizacji struktur Kościoła
katolickiego w Polsce, została rozwiązana unia personalna
między archidiecezją gnieźnieńską i warszawską. Ówczesny
prymas, kardynał Józef Glemp, ustąpił z funkcji metropolity
gnieźnieńskiego. Decyzją papieża Jana Pawła II, zachował
jednak godność Prymasa Polski jako kustosz relikwii
św. Wojciecha. Kardynał Józef Glemp pozostał prymasem
aż do momentu ukończenia 80 lat, co nastąpiło w dniu
18 grudnia 2009 r. Nazajutrz, 19 grudnia 2009 r., zgodnie
z wcześniejszym postanowieniem papieża Benedykta XVI,
przywracającym tytuł prymasowski arcybiskupom
gnieźnieńskim, uroczyście przekazał swoje uprawnienia
urzędującemu wówczas metropolicie gnieźnieńskiemu,
Henrykowi Józefowi Muszyńskiemu. Tytuł Prymasów Polski
pozostaje od tej pory ponownie funkcją duchowych
spadkobierców Mikołaja Trąby, obecnie – arcybiskupa
gnieźnieńskiego, ks. metropolity Józefa Kowalczyka.
GNIEZNO STOLICĄ PRYMASÓW POLSKI
Gnieźnieńscy hierarchowie, mimo
licznych zwrotów dziejowych,
zachowują status zwierzchników
całego Kościoła polskiego.
„
List papieża Benedykta XVI zapowiadający
przywrócenie tytułu prymasa Polski
metropolicie gnieźnieńskiemu.
NA GÓRZE: Arcybiskup Henryk Muszyński podczas uroczystości
święceń kapłańskich w katedrze gnieźnieńskiej.
PO PRAWEJ: Prymas Polski Arcybiskup Metropolita Gnieźnieński Józef Kowalczyk.
Polska około roku 1000 GNIEZNO PIERWSZA STOLICA
Wystawa powstała z inicjatywy
Piotra Gruszczyńskiego – Senatora RP
Prezydent Miasta Gniezna
Jacek Kowalski
PATRONAT HONOROWY > MECENASI >
Starosta Gnieźnieński
Dariusz Pilak