H örmatli oxucul
DoJ!ma xalqımızın ulu keçmişini, keşmdkeşli taleyini, azadlıq eşqini, milli istiqlal uJ!runda mübariza azmini, Zdngin mad;miyyatini, e/dea da, qılıne va qalam müeahidlarinin, iclimai va dövlal xadim/arinin, dddbiyyal va ineasanal nümayandalarinin, bir söz/d, görkamU şaxsiyydtldrin hayal Vd fdaliyyatini aks eldiran larixi romanlar hdr bir oxueunun, xüsusan ganc/arin Vdldnparvarlik hissinin va milli iftixar duyJ!usunun yüksaldilmasindd misi/siz ahdmiyyald malikdir. M an siza bela bad ii nümu-, nalari oxumaeı va onlardan öyranmayi mdslahal görardim.
Dayar/i oxueuların mühakimdsina verilan bu kitabda son illardd qalamd alınmış tarixi romanlarımızdan bahs edilir. asar yuxarıda adı çaki/an müqaddas idealların gerçaklaşmasina az-çox kömak edd bilaeaksd, müdllif öz zahmatindan mdmnun qalar.
26 sentyubr, 1998.
YAVU Z AXU N D L U
TARİXİ·ROMAN YENİ MaRHa�aDa
( 1 980 - 1 990-cı illarl
"MAAR İ F " N ô Ş R İ YYAT I . B A K I __:_ 1 998
El mi redakloru va ön sözün müalliri: Vaqi/ Yusifli. Naşriyyal redakloru: abülfaz Naxçıvanlı.
Yavuz Axu ndlu. Tar ix i rom a n yeni marha lada, B . , " M a a r i f ", 1 998;
1 76 sah.
Filologiya elmlari doktoru. professor Yavuz j\xundlunun oxuculara laqdim olunan bu kilabı onun 1979 va 1988-ci iliarda çap olunmuş Azarbaycan tarixi romanlarının tadqiqina dair monoqrafiyalarının davamıdır. MLıallif asarda janrın son iliarda yaranan nümunalarindan atrartı söz açır, tarixi romanın öz inkişafında yeni bir marhalaya daxil olmasını el mi-nazari dalillarla şarh edir.
Kitab geniş oxucu küllasi Lıçün nazarda tutulmuşdur.
4604000000 - ı ı 4 A --------- E'lansız
M652-98
© Y. Axundıu, ı998.
TARiXi ROMANLARIMIZIN TClDQIQi
Bu i l qad i m O d la r d i ya r ı Naxç ıva n öz y u b i ley tan!ana la· r ina b i r i n i d a qoşd u . F i l o log iya el m l ar i doktoru, Y. Mammad� l iyev a d ı na Naxç ıva n Dövlat U n ivers i let i n i n p rofessoru , ta n ı n m ı ş adab iyyatşüna s Ya vuz Axu n d l u n u n 70 ya ş ı Naxçıva n da as i ba yra ma çevr i l d i .
Xa l q ı n sev i m i i s i o l ma q o qadar d a a sa n deyi l . Ya vuz m ü· a l l i m bu mahabba! i i l l a r boyu, ba lk� har gün , har saa t zar· ra-zar ra, q ra m - q ra m top la y ı b . Sa da, s ı ra v i b ir m ü al l i m dan ka fed ra m ü d i r l i y i n a, p rofesso r l u ğa qadar keç i lan yol la rda !akca e l m , b i l i k, peda qoj i usta l ı q yox, ham da ma'nav i zan· g i n l i k, xa l qa m axsus !am k i n l i k , yurdsevar l i k , xa ra k!er bü !öv lüyü a l da o l u n u b. Yavuz Axu n d l u 70 ya ş ı na Naxç ıva n ı n sözü keçan ağsaqqa l la r ı n da n b i r i k i m i qadam qoyu r . Sana· · t i na , ya ra d ıc ı l ı ğ ı na hamişa hörma! e!d i y i şaxs lar o lub -Mammad!a ğı S i d q i , M i rza Cal i l , Mammad Sa i d Ordıı ba d i , a l i q u l u Qamküza r , H üseyn Cav i d , a z i z Şar i f , Rza v a Mammadh üseyn Tahma s i b qa rda ş la r ı , a l i S u l !a n l ı , Mammadcafar Cafarov, Abbas Zanıa nov, Yahya Seyi dov, Farha d Zeyna lov, F i r i d u n H ü seynov . . . Bu a d la r takca Nax· ç ıva n üçün dey i l , bü tün Azarba yca n üçün m ü qaddas va az i z d i r . Man qa! i yya! l a Ya vuz Axu n d l u n u n a d ı n ı da bu s ı · raya qoş u ra m .
Ya vuz Axu n d l u n u man i l k növbada, b i r adabiyya tşünas k i m i !a n ı y ı ra m . Özü d a mahsu l da r adabi yya!şünas k i m i . Yavuz m ü al l i m haq q ı n da ya z d ı ğ ı m ha ns ı b i r maqa ladasa de· m i ş d i m k i , ya ş ı n ı n bu ça ğ ında da !ükan maz b ir havas l a iş · lay ir , yen i -yen i asar l a r ça p e!d i r i r . Adatan , aksar a l i m l ar 60 yaş ı n da n sonra qa lami d i nca b u rax ı r , ömrünün qa la n i l l a r i · n i s ı r f peda qoj i faa l iyya! l a başa vuru r la r . Maşa l la h , Yavuz müa l l i ma 60 ya ş ı n da n son ra sa n k i i k i nc i gancl i k havas i gal i b . 1 979-cu i l d a onun " Azarbayca n sovet !a r ix i roma n ı " a d l ı sa n ba l l ı monoqra f iyas ı ça p o l u n m uşdu . Onda n sonra o n ·
· la r la e l m i -!ad q i q i va p u b l i s i s ! i k sapgi l i maqa la lar d a r e e td i r · d i ( man ba'z i k i ta b ia r ı n ı n a d la r ı n ı b i l a -b i l a çakmi ram).
3
1 988-ci i l d a ·nd n i m ra'yç i s i o l d u ğ u m "Tar i x va rom a n " a d l ı son d araca �:d u a l b i r k i t a b ı i ş ı q ü z ü görd ü . B u son 3-4 i l da i sa man deyard i m , Yavuz müal l i m çox-çox cava n tadq i qa tç ı l a ra i b rat da rs i verd i . Türk iyada " İ s ! i q l a l ı n aza b l ı yol u " a d l ı nahang b i r k i t a b ı ç a p o l u n d u . '" Nahan g " ded iy im üçün qat i yyan taaccü bla n m ay i n . O, e l a q i yma! l i b i r k i t ab d ı r k i , şaxsan man i m ü ç ü n o n u n e l m i -t a r ix i ahamiyyat i n i aç ıq l a m aq çox ça! i n d i r . K i t a b Azarbayca n x a l q ı n ı n bu asrda keçd iy i son d araca az a b l ı , maşaqqa t l i t a r ix i yo l u a t raf l ı i ş ı q l a n d ı r ı r . Daha son ra " Naxç ı van - yurdum man i m " a d ı n d a k i t a b ı ç ı x d ı . Yena d a XX a s r . A m ma XX a s r bu k i t a bda N a xç ı van tor p a ğ ı n ı n yet i r d i y i t a r i x i şaxs iyya! l a r fonu n d a görün ü r.
'"Mammad Sa id O r d u ba d i " k i t a b ı . Bu asar Yavuz Axun d l u n u n çox gargin zahma! i , man deyar d i m , i şc i l a r ı l a ra maxsus har ç içakdan bir ş i ra top l a mas ı b a h a s ı n a a raya -arsaya gal i b . O r d u ba d i n i n haya t ı va y a r a d ı c ı l ı ğ ı n ı n ela b i r q a r a n l ı q nöqtasi yoxd u r k i , Yavuz müal l i m o r a y a tadq iqa tç ı nazar i tuş l a m a s ı n . Masala bu ras ı n d a d ı r k i. bu k i ta b ı man başd a n -ayağa oxu muşa m ( e l a a ly a zm a s ı n d a ). Reda klasi n i da mana t a p ş ı r m ı şd ı . D a h a son ra man Yavuz müa l l i m i n iki k i t a b ı n ı d a red ak la etd i m . as l i nda, reda klaya b i r e l a eh t iyac yox id i . S a d aca o l a raq , ba'z i mal i ab i ara Y avuz müal l i m i n sözüy la desam, huşyar gözüy l a baxmaq ki, nasa u n u d u l m a s ı n . B u ki t a bi a rd a n b i r i "Man i m a d a b i dünya m " d ı r - ya'n i Ya vuz Axu n d l u n u n adab i d ü ny a s ı . 30-35 i l arz i n d a qa l ama a l d ı ğ ı e l m i - tanq i d i maq a la l a r top lusu . i3dab i şaxs iyyat l a r im iz , on l a r ı n hay a t ı va y a r ad ı c ı l ı ğ ı , k l a ss i k l a r i n va müas i r şa i r l a r i m i z i n , n a s i r l a r i m i z i n adab i portre! l a r i , ç a ğd a ş nasr i m i z l a, xüsus i l a rom a n j a n r ı i l a bağ l ı e l m i -nazar i prob lemlar .. . Y. Axu n d l u n u n adab i dünyas ı n ı n ayr ı - ayr ı sah i fa lar i d i r . Va bu maq a l a l arda müal l if i n neca b i r adabi v i cdan s a h i b i o l du ğu n u d a h i ss e lad i m , h i ss e l ad im k i , masa lan , k l a ss i k adab iyya td a n söz a ç a n d a Yavuz m ü al l i m t a r i x i dövrü, şar a i t i , sanat k a r ı n yaşad ı ğ ı e poxa n ı düzgün adab i me'ya r l a r la q iy ma! land i r i r . Sovet tar ix i adabiyya t ı n a gal d i k d a isa ba ' z i i fr a t tanq i d ç i l a r k i m i har şey i n üstündan q a r a b i r xatt çakm i r, i n k a rç ı l ı q mövqey i n d a day a n m ı r, a ğa a ğ, qa raya q a r a dey i r .
Vaxt i l a, 20-30-cu i liara maxsus iJ ra t i n k a r ç ı l ı q , p ro le ta r adab iyya t ı doktr i n a s ı n a x i d m at edan vu lqar opportun i s! mövqe adabiyya t ı n b a ş ı n a m i n oyu n gat i rd i , i nd i tazad an 7 0
4
i l da y a r a n a n adab iyya t ı a ğ ı n a -boz u n a baxm a d a n q a m ç ı l a m a q d a e y n i dast-xatt. eyn i har�k at tarz i dey i l m i ? Y a x ş ı k i , man im ağsaqq a l ıl.ost u m bu c ü r sabats ı z l ı ğ a , " g ü n ü n ta lab-lar ina" uyıı b e l am i r . .
Yavuz müa l l i m i n d a h a b i r k i t a b ı : " l st i q l a l ş a i r l a r i " . B u k i t a b ı n d a reda kloru v a ön söz ü n ın üa l l i f i o l m a q şaraf i mana nasi b o l u b (qeyd ed i m ki , Yavuz Axu n d l u dost l u q d a çox saba t l ı a d am d ı r va ba l ka c ia bu x a r a kter i o n a t al q i n e d i b k i , ra hmat l i k A b b a s Z a m a nevd a n s o n r a o n u n k i t a b i a r ı n ı a n c a q V a q i f Yus i l l i redakla e d a b i l a r ). Ü ç görkam l i ş a i r i m i z i n - Baxt i y a r Va h a bz a d an i n , Xa l i l Rza U l u t ü r k ü n v a Mammad A r a z ı n hayat va y a r a d ı c ı l ı q yo l u n a hasr o l u n m u ş bu k i t a b şübhas iz , oxucu l a r ı n rağbat i n i q a z a n a c a q .
B u d u r, "T a r ix i rom a n yen i marha lada" monoq r a f i yas ı . . . X a t ı r l a d ı m k i , bu asar i n i l k i k i h i ssasi çoxd a n oxu c u l a ra ma' l u m d u r . I 97 9-cu i l da ç a p o l u n m u ş "Azarba yca n sovet t a r i x i rom a n ı " monoqra f i yas ı ada b iyyatş ü n a s l ı ğ ı m ı z d a t a r i x i rom a n j a n r ı n a i l k s is te m l i bax ış va m ü n a s ibatd i r . "Ta r i x v a rom a n " ( 1 988) asar i n d a i sa j a n r ı n 60-7 0-c i i l l ardak i n ü m u n a l a r i tah l i l o l u n m u ş d u r . Oxucu l a ra taq d i m o l u n a n üçüncü k i t a b d a i sa z a ma n a r d ı c ı l l ı ğı n a r i a yat o l u n u r, söh bat asasan 80-90-cı i l i arda ( ba'z i i s t i sn a l a r nazara a l ı n m a zsa ) yar a n a n tar ix i rom a n l a r d a n ged i r. O n u d a qeyd ed im k i , har üç k i t a b d a t a r i x i rom a n j a n r ı b i r neça aspektda tadq iqa ca l b o l u n ınuşdu r. Önca bu j a n r ı n y a r a n m a s ı n ı n t a r i x i - ic t i m a i sahabiar i a ç ı q l a n ı r, i l k növbada be la b i r s u a la c a v a b axt a r ı l ı r: b i z i m nasr i m iz d a t a r i x i rom a n j a n r ı m i l l i bad i i özü n ü dark i n mahsu l u d u r , yoxsa ru s sovet adab iyy a t ı n ı mexa n i k i i z i aman i n ta's i r i ? Tab i i k i , b u r a d a m ü ayyan adab i ta 's i r l ar i i n k a r etmak o l m a z, l a k i n m i l l i bad i i özü n ü d a r k i n ro l u ö n p l a n d a d ı r . i k i n c i s i , t a r ix i rom a n j a n r ı n ı n özünamaxsus b i r s ı r a xüsus iyyat l a r i forma l a ş ı b k i , bu xüsus iyyat lar j a n r ı n öz i n k i şa f ı p reses i nda y a r a n m ı ş d ı r . Ta r i x i fa k t l a r ı n va sanadl ar i n rom a nd a mühüm va ahamiyyat l i fa ktar o l d u ğ u n u u n u t m a y a n m ü al l i f onu d a döna-döna qeyd ed i r k i , t a r i x i o l d u ğu k im i " bad i i laşd i r m ak '" sanal i n q a n u n l a r ı n a z i d d i r . H ar h a n s ı yaz ı ç ı t a r ixa ona göra m ü r ac ia t ed i r k i , y a ş a d ı ğ ı dövrün b i r s ı r a i c t i m a i -s i yas i p rob l e m l a r i n a ç a v a b t a p a b i l s i n . Ç ü n k i t a r i x i n ö z q a n u n a uyğu n l u q l a r ı v a r va z a m a n ı n müayyan dövr l a r i nda t a r i x h a r dafa yen idan tak r a r o l u n a b i l a r . Ta r i x in verd iy i i brat dars lar i n i i s a u n u t m a q o l m a z . Azarbayca n t a r ix i m ahz b e l a b i r zang in , s o n darac a m a ra q -
5
l ı h a d isa lar l a d i qqa! i cal b ed i r . Tar i x i rom a n yazmağ' a başlayan müal l i f da i lk növbada, özü na be la b i r sua l vermal i d i r : man t a r ixda bu g ü n ü m ü z i a saslaşan h a n s ı ınaq a ml a r a ü z t u t u r a m ? M a h z t a r ix i m ü a s i r göz l a oxuyan y a z ı ç ı böyük sanat uğ' u r u q a z a n a b i l a r .
Yavuz m ü al l i m bu p r i n s i p l ar l a t a r i x i rom a n l a ra mürac i_ a t e d i r va tah l i l l a r i n i d a bu i s t i qa matda qurur . Man bu rada isiar - islamaz görka m l i rus yaz ı ç ı s ı Yur i T r i fonovun söz la r i n i x a t ı r l a m a l ı o lu ram: "Tar i x i mövzuya m ü rac iat eda n ya z ı ç ı , ü m u m i yyat l a, adab iyya t ı n i z l ad iy i maqsad i i z l ay i r . O, oxucu l a r ı d ü ş ü n d ü r m ak, hayac a n a gat i rmak is!ay i r " .
Ancaq !aassü f l a qeyd e!mal iyam k i, b i r s ı r a !a r ix i rom a n l a r ı m ı zda m a h z bu hayac a n , bu düşündü rücü m iss iya ç a l ı ş ın ı r . Tar i x i nasr i m i z çox z a m a n axta r ı ş l a r yo l u n u , h ans ı haq i qat i sa bu g ü n ü n i ş ığ' ı na ç ıxa rmaq yol u n u dey i l, h a z ı r haq i qat la r i , ma' l u m f a k t l a r ı bazamak, "c i l a l a m a q " yol u n u seçir . Bu t i p l i asar l a r Yavuz m ü al l i m i n !adq i qa !ç ı nazar indan yay ı n ın ı r va be la maq a m l a rd a o, da l i l - sübu t l a r l a h a qq ı n d a söz açd ığ' ı t a r i x i rom a n l a r ı n a s i sanat asari o l m a d ığ' ı n ı i z a h e d i r . M a n y e n a b i r s i t a t a üz t u t u r a m . Rus yaz ı ç ı s ı , l a r i x i rom a n l a r m ü al l i f i S . Z l ob i n y a z ı r : "Tez-tez b i z im adab iyyat ç ı l a r, tan q i d ç i l a r " m ü a s i r " va " t a r i x i " rom a n a n l ay ış l a r ı n ı q a rş ı - qa rş ıya qoyu r l a r . M a n t a r ix i rom a n d a n söz açanda onu heç da müas i r mövz u d a yaz ı l an rom a n a q a rş ı q" oymur a m . Ç ü n k i " t a r i x i " mafh u m u n u n özü " m ü a s i r " mafhumun a_ q a rş ı qoyu l a b i l maz. i nd i va keçm iş - bun l a r b i r - b i r i na z i d d a n l a y ı ş l a r dey i l . Ta r i x bu gün yen idan baş l a m a q ü ç ü n d ü nan q ü rt a r m ı r. B u , v a h i d p rosesd i r "·.
Yavuz m ü al l i m i n asar i n d a va ü m u m i yyat l a l a r i x i rom a n j a n r ı n a m ü n a s i ba ! i nda da bu p r i n s i p a s a s göt ü r ü l ü r .
Manca, bu nöq!ada söh ba! i b i t i rmay in vaxt ı d ı r . Oxuc u l a r a !aq d i m o l u n a n bu k i t a b ı n s o n 1 0- 1 5 i l i n t a r ix i rom a n l a r ı h a q q ı n d a t a m !aassü ra t y a r a d a c a ğ ı n a böyük i n a m l a s i zdan ayr ı l ı r va Y a v u z Axu n d l uya y e n i ya r a d ı c ı l ı q uğ' u r l a r ı a r zu l a y ı r a m!
VAQ/ F YUS/ FLI
6
GIRiŞ
Bad i i adab iyyal , söz sanal i la qad imdan dövrün, z a m a n ı n c a n l ı s a l n a m as ina çevr i l m i ş, x a l q ı n ma'nav i t a r i x i k i m i y a d d a ş l a r a hakk o l u n muşdur . Ma' l u m f i k i r l ar İ b i r d a h a x a l ı rl a l m a d a n deya b i l a r i k k i, agar l a r i x e l m i f ak t l a r ı, h a d isa lari ü m u m i laşd i r i b h a q q ı n d a söz a ç d ı ğ ı dövrün haq i q i , rea l manzaras i n i las d i q e d i rsa, söz sanal i konkrel f akl l a r l a ya n a ş ı bad i i ü m u m i laşd i rma lar yol u i l a haya t ı, gerçak l i y i , l a r i x i dövrü c a n l a n d ı r ı r . Ha l a qad i m döv r ü n y a z ı ç ı s ı L u k a n d e m i ş d i r : "Şe ' r i n va poet i k asar l a r i n vaz i fa l a r i va q a n u n l a r ı b i r başq a d ı r, l a r i x i n k i i s a b i r b a ş q a . O r a d a ( şe ' rda ) l a m a z a d l ı q d ı r va yega na b i r q a n u n v a r d ı r : ş a i r iri i r a da s i . Çün k i o, i l a h i b i r q ü d rala m a l i kd i r va i l h a m par i s i n i n h a k i m iyyat i n a l a bed i r " ( s i l a l Meh d i H ü seyn i n " Y a z ı ç ı va t a r i x " ( asarl a r i , I X c i l d , B a k ı , " Y a z ı ç ı " , 1 979, s a h . 4 1 6) maqa l as in dan göl ü r ü l m ü ş d ü r ).
Bad i i adabiyya t l a müxla l i f e l m l ar i n q a rş ı l ı q l ı a l a qas i ba ra da uzun -uza d ı söhbal a ç m a q o l a r. L a k i n bad i i adab iyyal bü tün d i gar e l m l ardan daha çox l a r i x l a yol yol d a ş l ı ğ ı e tm iş d i r . Ya' n i bu i k i saha b i r - b i r i l a çox s ı x a l aqada o l m uş, bad i i adab iyyat ( i slar ş i f a h i , i siarsa d a ya z ı l ı ) t a r i x e l m i na, t a r i x i h a d isa l ara va f a k t l a r a i st i n a d e td iy i k i m i, t a r i x e l m i da yer i gal d i kca söz sanal i n a ü z l u tmuşdur . Mil sa lan , qad i m va orta asr larda b i r s ı r a lar ix k i t a b i a r ı manzum şak i l d a y a z ı l ı r d ı .
Azarbayca n adab iyya t ı t a qad imdan t a r i x i mövzuya m_ ü rac i at e tmiş , sonra l a r bu an ' ana h a l ı n ı a l a ra q ham ş i f a h i, ham da yaz ı l ı adab iyyat n ü muna l a r i nda t a r i x i m i z i n an şan l ı sah i fa la r i , x a l q ı m ı z ı n a s r l a r boyu a p a rd ı ğ ı a z a d l ı q müba r i zas i , b a ba l a r ı m ı z ı n ig i d l i y i , hamç i n i n keçd iy i aza b lo yo l l a r bad i i şak i l d a a k s o l u n m u ş d u r . l( l a ss i k adab iyy a t ı m ı z d a , xüsu s i l a N i z a rn i n i n "Xamsa " s i nd a, Füzu l i n i n , Nas i m i n i n , Xat a i n i n , Q u r ba n i n i n , V i d a d i n i n , V a q i f i n l i r i k a s ı n d a , Axundovun , B a k ıxanovun asar l a r i n d a tas a d ü f eld i y i m i z t a r ix i sahna lar heç d a t a r i x i asar la rdak i m a' l u m a t va f a kt l a r d a n a z
7
ta's ir bağ ı ş l a m ır . B ad i i adab iyyat t ar ix e l m i i l a yol yol daş ı o lsa d a , öz xar a kter i n a, haya t ı spes i f i k bad i i i dr a k xassasina s a d i q q a l m a l ı d ır va asasan q a l m ı şd ır . Meh d i H ü seyn i n ta' b i r i nca desak, " t ar ixçi dövrün ü m u m i i ct i m a i m ü n a s i batl ar i n i aks etd ir ir sa, yaz ı ç ı an çox dövr ü n ps ixo logiyas ı n ı taşr i h e d i r . Tar ixçi ps ixo loq dey i l d ir . L a k i n sanatka r ps ixoloq o l m a l ı d ır . Bunsuz t ar i x e l m i yar a nsa da, t ar ix i · bad i i asar yar a n a b i l maz. B ir qadar da sada desak, t a r ixç i "na l ar o l muşdur ? " su a l ı n a ca va b ver ir sa, sanatkar "na l ar o l a b i lar d i va neca o l a b i l ar d i ? " s u a l l ar ı n a d a cavab ver i r. Yaz ı ç ı n ı n vazi fasi heç da t ar ix i şaxsiyyat l ar i n faa l i yyat i n i başd a n b a ş a i z l a y i b bad i i tarcü m ey i - h a l yar a tm a q d a n i b a rat dey i l d i r " (M. H üseyn. asar l a r i , I X c i l d , sah.4 1 7 ).
B ad i i adab iyy a t ı n bü tün j a nr l ar ı bu va ya d i gar dar acada " t ar i x i n bad ii s a l n a mas i " , d a h a gen i ş ma'n a d a " z a m a n ı n sas i " . funks iya s ı n ı m ü vaffaqiyyat l a, h a m da özünamaxsus bir tarzda yerina yet ir m i ş d i r . Adi b ir baya t ı n ı götürak :
Man a şiqam Qara bağ", Şaki, Şirv a n , Qarabağ". Tehran cannata dönsa, Y a d d a n çıxm a z Qara bağ".
Bu baya t ı n ı n n a v a x\ yar a n d ı ğ ı , k i m i n d i l i n dan sas land iy i çox l ar ı n a m a' l u m d ur . A t a l ar söz tar i va masal l ar dan tut muş mahabbat va qahr a m a n l ı q d a s ta n i a r ı n a qadar ş ii a h i x a l q adab iyyat ı n ü muna l ar i n i n aksar iyyat i n d a tar ix ö z i z i n i , möh ü r ü n ü sax l a m ı şd ır . B u xüsus iyyati d a h a çox ş i f ah i xa l q adabiyya t ı n ı n das t an qol u n d a gör ür ü k . Doğr u d a n d a e l a b i r d as t an t a p m a q o l m a z k i , bu va ya d i gar dar acada m ü ayyan tar ix i haq iqat lar i özünda aks e td i rmas i n . Azar baycan fo l k lorşü nas l ı ğ ı n ı n p a t r i arx ı , m ar h u m professor M. H . Tah m a s i b yaz ır d ı : " D as t an i sa h a m i ş a o lmuş ahva l a t , baş ver m i ş h a d isa, t a r i x i haq i qat k i m i d a n ı ş ı l ı r . . . . K oroğl u n u n , Qar i b i n , ha t t a T a h ir M irzan i n s a daca adab i -bad i i su rat o l duğunu heç kas qabu l e tmaz . B u n l a r ı n haya tda yaşa m a m ı ş o l d u q l ar ı n ı na d a n ı ş an , n a da d i n i ayan a ğ l ı n a be la gat ir maz. E l a buna görad ir k i , takca Azar ba yc a n d a Koroğ lu ad ı i l a a l a qada r yüzl arca qa l a , day i r m a n , q ü l la , d a ğ, sangar va s . v a rd ı r . Öz hündür l üyü , gözal l i y i , azamali i l a d iqqat i cal b edan bütün bandar g a h l a r ı xa lq K oroğl u n u n ad ı i l a bağ l a m ı şd ı r . Çünk i x a l q onu rea l t ar ix i şaxs iyyat hesa b etm i ş va ed ir "
8
(M .H .Tah m a s i b . Azarbayc a n x a l q d a st a n l a r ı . B a k ı , " E i m " , 1 972, sah. 6 1 -62).
Y a z ı l ı adab iyyat n ü m una la r i na gal d i kda i sa bura d a bü trrn j a n r l a rd a , istar l i r i k , is tar e p i k, i siarsa da d r a m a l ik - t a r ix i h a d isa lar bu va ya d i gar daracada öz aks i n i t a p m ı şd ı r . L a k i n an faa l j a n r , şü bhas iz , rom a n o l muşdur. Azar�ayca n rom a n ı e l a i l k marha las indan ( t adq iqa lç ı l a r d a n M. l b r a h i · mov, Q . Xal i l l i , X . a l i yev, V . Y u s i l l i va b . ) rea l i sl Azarbaycan roma n ı n ı n asas ı n ı n 1 887-ci i lda görkam l i yaz ı ç ı - p u b l i s i s t Zeyn a l a b d i n M a r a!( a l ı n ı n " İ b ra h i m bay in saya hat n a mas i" asar i i la qoyu l d u ğu f i k r i n i i r a l i s ü rü r l ar .
Lak in Azarbayc a n rom a n ı n ı n asi i n k i ş a f dövrü asr i m i z i n 20-30-cu i l i ar i nda baş l a n m ı ş d ı r . Ç ü n k i i n q i l a bd a n avva l k i rom a n l a r ı m ı z tad q i q a tç ı l a r ı n d a qeyd etd i k l ar i k i m i , o l s a o l sa haq i q i rom a n ı n özü yox, onun esk i z i , m i n i a t ü r ü ta's i r i bağ ı ş l ay ı r d ı . B a l k a e l a bu sababdan uzun m ü d dal o n l a r ı povest a d l a n d ı rm ı ş l a r . ( B u h a q d a bax: V. Yus i f l i . Azarbaycan rom a n ı : d ü nan, bu gün . "Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 987, .N'• 1 2 ).
M a r a q l ı d ı r k i , Azarba yca n sovet rom a n ı n ı n i l k n ü m u n al a r i n i n b i r çoxu n u i n q i l a b i - t a r i x i rom a n l a r taş k i l e d i r . Ya' n i 30-cu i l l a r i n aksar rom a n l a r ı Sovel h a k i m i yyat i uğrunda gedan m ü b a r iza lar i aks etd i r m i ş d i r va bu gün bunu g i z l at maya heç b i r eh t iyac yoxd ur . Azarbayc a n ta r i x i rom a n ı n ı n i n k i ş a f yol u n u a k s e ld i ran v a gen i ş hac m l i b i r lad q i q a t asari k i m i düşündüyümüz "Azarbaycan l a r i x i rom a n ı" monoqr a f i ya s ı n ı n 1 h issas i n d a (" Azarbaycan sovel l a r i x i roma n ı " ) b i z mahz l a r ix i rom a n h a q q ı n d a söh bata 30-cu i l l a r i n nasr i ndan baş l a m ı şd ıq . Harnin k i l a b d a Azarbayca n t a r ix i rom a n ı n ı yeni keyfiyyat l i adabi h a d isa k i m i q iymat lan d i r i b, bu j a n r ı n i l k n ü muna lar i n i n ( " Du m a n l ı Tabr i z " , " Döyüşan şah ar " , " G i z l i B a k ı " - M. S . O r d u b a d i , " Q ı z l a r b u l a ğ ı " , " Q a n i ç i n d a " - Y . V . Çamanzam i n l i ) nasr i m i zda bu sa hada i l k uğu r l u a d d ı m l a r o l d u ğ u n u qeyd e lm işd i k. Onu da qeyd etm i ş d i k ki , son r a k ı i l i a rda e l a bu an 'ana üs tünda M.S .Ord u b a d i n i n " D ünya . d ay i ş i r " , " Q ı l ı nc va qa lam " , M .Hüseyn i n . " Sahar " , M . l br a h i movun "Ga lacak gün " va "Piı rva n a " , 1. Ş ı x l ı n ı n " Da l i K ü r " , A . M a k u l u n u n " S at tar x a n " , " G i z l i z i nd a n " asar l a r i va başqa t a r ix i roma n l a r ya r a d ı l m ı ş d ı r. B u rom a n l a rd a x a l q ı m ı z ı n l a r i x i n i n b i r s ı r a m ü h ü m va a l a matd a r dövr lar i i ş ı q l a n d ı r ı l m ı ş d ı r .
Müal l i f "Tar i x va rom a n " a d l ı i k i nc i monoq r a f i y a s ı n d a 70-ci i l l a r i n ort a l a r ı n d a n b a ş l a y a r a q 1 0 i l dan a rt ı q b i r m ü d -
9
d� tda ( 1 987- c i i l a qadar ) qa lama a l ı n m ı ş tar ix i rom a n l ar ı m ı · z ı n ideya -sanatkar l ı q maziyyat l ar i ndan söz açm ışd ır . Bu i l · l ar d a y a z ı l m ı ş tar i x i r om a n l ar " S anatkar v a z a m a n prob le m i " , "Tar ix, şaxs i yyat va xa l q pr oblem i " , " Roman va bad i i şar t i l i k " baş l ı q l ar ı a l t ı n d a tah l i l süzgac indan keçir i l m i şd ir .
B u mar ha lada ç a p o l u n m u ş tar ix i rom a n l ar içar i s i nda j a nr ı n " an'anavi " qa l i b l ar i n a, qayda , üsu l , m a ner a va nor · m a l ar ı n a s ığmayan nü muna lar da d i qqat i cal b ed ir . Masalan, Yus i f Samadaği u n u n "Qatl gü n ü " rom a n ı n d a fa lsaf i ç a l ar l ar güc lan ir , sanatkar va z a m a n prob lemi y a l n ı z b ir dövr ü n , epoxa n ı n sar h ad i n a s ığ ı şd ır ı l m ır , eyn i prob l em in bütün z a m a n l ar d a takr ar o l unduğunu nazara çar p d ır ır . Hatta bur a d a b ir çox tar ix i şaxsiyyat l ar i n a d l ar ı b i l a -b i l a day i şd ir i l m i şd ir . M. P . V a q i f sadaca ş a ir , H . C a v i d -Sa'd i afan d i d ir . Ancaq matndan ma' l u m o lur k i , yaz ı ç ı k ima i şar a ed ir . Demal i , bur a d a konkret tar ix i şaxsiyyat l ar i n t a l e l ar i ar a s ı n d a z a m a n p ar a l e l l i y i i z l an i l ir .
Y a x u d İ sa H ü seynovun "Mahşar " r om a n ı n ı götürak . B u tar ix i r o m a n a j a nr ı n i l k marha l as ina xas o l a n " t ar i x i ha d i · salar i o l d u ğu k i m i tasvir etmak " pr i n s i p i i l a y a n a şsaq , o z a m a n b ir çox tar ix i f ak t l ar ı n haq i qata uyğun o l m a d ı ğı meyda n a ç ıxar . Masalan, heç b ir ! ar ix i manba böyük Azar · bayca n ş a ir i N as i m i i l a Ş ar q i n a z ın a n lıökmdar ı 8 m ir Teym ur u n görüşü bar ada sor a q ver m ir . L a k i n r o m a n d a qoyul a n prob l em i n m i qyas ı , h ür u f i l i k !a' l i m i n i n o z a m a n bütün Şarq d ü nyas ı n ı bür üdüyü nazar a a l ı n arsa , t ar ixan be la b ir gör ü ş ü n m ü m k ü n l üyü eh ! i m a l ı yar a n ır .
Onu d a qeyd edak k i , i n d i k i tar ix i r om a n l ar ı m ı z d a m a · car a ç ı l ı q ünsür l ar i a z a l m a q d a d ır , or ta asr l ar i n cangavar qahrama n l ar ı n ı n sevgi s i n i tasvir edan salı na lar a da o qadar eh ! iyac yoxdur . B u asar l ar , har şeydan avval , t ar ixa müa s ir bax ı ş l a saciyyal an ir va müa l l i f l ar ps ixolog izma, bad i i şar ! i l i ya d a h a çox d i qqa! ye! ir ir l ar .
Dayar l i oxucu l ar a !aq d i m o l u n a n "Tar ix i roman yen i marha lada" a d l ı üçüncü k i ! a b d a isa b i z j a nr ı n asasan 80-90-cı i l i arda ( ba' z i i s t i sn a l ar nazar a a l ı n m a q l a ) meyd a n a ç ı · x an n ü m u na lar l n i ! a d q i q a cal b e ! m i ş i k .
1 0
F a S iL
TARlXiMiliN AÇlLMAMlŞ SaHiFaLaRi
Azar baycan t ar ix i , bu l ar ix i n a yr ı - ayr ı sah i fa lar i b ir s ır a roma n l ar ı ın ı zda öz do lğun bad i i h a l l i n i ! a p m ış , be la l i k l:ı , tar ix i r o m a n j a nr ı ö z axlar ı ş l ar ı i l a keçm i ş i m i z i d a h a y a x ı n d a n duymağa , t a n ı m a ğa va öyr an m aya k ö m ;ı k et m i ş d ir . Yaşar Qar a yevi n i f a dasi i l a desak, " i n d i n;ısr , şe'r v ;ı dram at ur giya öz ;ın yaxşı n ü m u n;ı l;ır i t i ms a l ı n d a keçm i ş i n m iqyas l ı h a d isa lar i na y e n i d ;ı n q a y ı d ır , tar i xda da şaxsiyyal va epoxa , " man " v;ı z a m a n m ü n a s i bat lar i n i n avva l i n i , kökü nü axlar ır , cami yy;ıt va x a l q qar ş ı s ı n d a cavabdeh l i k pr ob le min i lar ix i-ep i k mövz u n u n a y n a s ı n d a va s ı n a ğı n d a lah l i l ;ı c;ıhd ed ir " ( Y . Qar ayev. 3 d ;ıbi ü fuq l ar . B a k ı , "G anc l i k " , 1 985, s a h . 23-24 ) .
Nasr i m i z i n bu sah;ıd;ı i n a d i ı ax lar ı ş l ar ı n;ıt icas i nda 60-cı i l l ;ır d a " Da l i Kür " (i. Ş ı x l ı ), " P ;ır v a n ;ı " (M . İ br a h i mov), 70-80-ci i l i ar d a " Q ar l ı a ş ır ı m " , " X u d a f;ır i n kör püsü " ( F. K;ır i mza da) , " Falal i Falh i " ( Ç . H üseynov), "M a h m u d va M ;ır yam " ( E i ç i n ), "Qat l günü " ( Y. Samadoğl u ) va s. lar ix i r om a n l ar ı yar a n m ışd ır . L a k i n bütün bu n a i l i yyal l ar l a bar a bar son 2 0 i l i n nasr i n i heç da tar ix i j a nr ı n har t;ır af l i yü ks;ıl iş dövr ü a d l a n d ır m a q o l m a z . B üt ü n uğur l ar ı i l a bar a bar tar ix i r o m a n j a nr ı ha la m i l l i t ar ixa bad i i b ax ı ş ı n bütöv l üyü n ü a lda eda b i l mam işd ir . Yena avva l k i i l l ;ır d a o l duğu k i m i t ar ix i r o m a n s a y ı bax ı m ı n d a n q ı l l ı q h i ss ed i l m ir , a m m a s a y h e ç da s a m b a l demak deyi l . B u n u n l a y a n a ş ı , son i l l ;ır da t ar ix i m i z i n a ç ı l m a m ı ş sah i fa l ar i na , qar a n l ı q nöqt a l ar i n a baş vur m a q cah d i d a v a m etmakd;ı d ir .
B ir çox yaz ı ç ı l ar tar ix i m i z i n n i s bat an a z öyr an i l m i ş va yaxud öi aks i n i t a p m a m ı ş dövr l ar i na m ür a c ia t ed ir , be l a l i k la , t ar ix i m i zda "ağ laka lar i " n bad i i söz ü n q ü dr a t i l a tamiz J anmas ina can a l ır l ar . B u bax ı m d a n keçm i ş i m i z i n a l a m;ıtd ar dövr l ar i n d �n bir neça -r o m a n y a z m ı ş gör kam l i t ar ixç i a l i m M a h mud l s m a y ı lovun a d ı n ı çakmak o l ar .
l l
O n u n tar ix i r o m a n l ar ı n d a x a l q ı m ı z ı n soykökü i la b a � l ı c i d d i pr ob leml�r h� m i şa d i qqat mar kaz i n d a o lmuşd ur . Xüsusan tür k d i l l i b a b a l ar ı m ı z ı n bu tor p a � ı n azal i s a k i n i ar i o l mas ı va ya sonr a l ar bur a l ar a galmasi masalasi i l a ba� l ı t a r ixç i l ar ar a s ı n d a uzun muddatdan bar i d a v a m e d a n m ü b a h i sa lar d a müal l i [ takz i bo l u n m a z t ar ix i r ak t l ar a , m a d d i -madan iyyat nümunal ar i na, qad i m tar ixçi l ar i n ma' l u m a t l ar ı n a i s t i n a d edar ak b ir i nc i l ar i n mövqey i n d a s a b i t d a y a n m ı ş d ır . O , takca e l m i a sar l ar i i l a dey i l , bad i i asar l ar i i l a da b u konseps iya n ı n ar d ı c ı l m ü d a [ i aç i s i d ir . Bu cahatdan M. İ smay ı l ovun "San in u l u ba b a n " ad l ı r o m a n ı d iqqat i cal b e d ir . Müa l l i [ yuxar ı d a qeyd o lunan pr ob lemla ba� l ı an qad i m ç a �l ar d a n baş l ayar a q x a l q ı m ı z ı n taşakkür ü n a qadar k i dövr ü n b ir s ır a c i d d i h a d isa lar i n i nazar dan keçir m i ş, sa [-çür ü k et m iş , tu tar l ı nü muna lar l a [ i k ir l ar i n i asa s l a n d ır ma �a ç a l ış m ı şd ır . O, ham bad i i vas i ta l ar dan, ham da, yer i gal d i kca, p u bl i s i st i k a n ı n i m k a n l ar ı n d a n bacar ı q l a i s t i r ada e tm işd ir . M üa l l iU n tar ixçi sar i şiasi bütün r o m a n boyu özünü aç ı q· şak i l d a göstar ir . M ar aq l ı d ır k i, r o m a n d a xa l q ı m ı z ı n asr l ar i n d ar i n l i y i na ged i b ç ıxa n tar i x i n i n tadq i q i- i l a a la qadar i l l ar boyu top l a n m ı ş m a ter i a l l ar da müa l l i [ kon seps iya s ı n ı n tasd i q i n a xi<! mat ed ir .
Rom a n d a x a l q ı m ı z ı n soykökü n a d a ir r i k ir l ar d a h a q a b a r ı q ver i l m i şd ir .
" Do�ma Azar bayca n ı m ! Ş a m götür d ü m a l i ma, san i n keçm i ş i n a işıq s a l m a q, neça-neça yüz i l l i k l�r i ar x a d a qoyu b keçd i y i n yol l ar ı i ş ı q l a n d ır m a q istad i m . Ç a t m a d ı onun şö' l �s i , i ş ı� ı . Na qadar m a �ar a l ar , a l t q a t l ar q ar a n l ı q d a q a l d ı . Ç ı raq götür düm, yen� mu r a d has i l o lmad ı , Azar bayca n ı m man i m . San dema ş a m, ç ır a q, hatta bu gur i ş ı q l ar bas dey i l m i ş san i n qa t -qa t, üst -üst q a l a n m ı ş tar ix i n i , keçm iş i n i , qar i na-qar i na böyüdüb ar say� yet ir d i y i n o�l a n l ar ı n ı n , q ı z l ar ı n ı n çox vax! keşmakeş l i o l a n haya t ı n ı n sah i [a l ar i n i oxu m a q , oxucu l ar a ça td ır m a q üçün . B u i ş ı q l ar ı n şö' l asi h e ç bir şey ver a b i l maz. B u n d a n ötr ü i n d i k i va galacak nas i l l ar i n göz la r i n i n aynas ında aks e td ir m ak üçün bey n i i ş ı q l a n d ır ma q , onu san i n ö z ü n a� ır l ı q d a yük layar ak i ş ı q man bay i n a çevir mak l a z ı m gal d i . Bu yük başqa yük lar dan asa s l ı sur atda rar q l anan yükdür . Başqa y ü k l ar i a � ır l a ş d ı qca d a ş ı m a q çat i n l aş ir , bu yük isa çoxa l d ı qca onu d a ş ı m a q a s a n l a ş ır , o, i n san beyn i n i i ş ı q l a n d ır ır , ona "yü n gü l l ü k gatir ir . B u yükü beyn imda yer l aşd ir m�k üçün yüz-yüz k i tab ı , macm uan i , ! ad -
1 2
q i qa l ı varaq lama l i o l dum , m i fo log iya n ı , fo l k loru , das l a n l a r ı kömaya çal!' ı r d ı m . an qad i m keç m i ş i ndan b a ş l a m ış , son ra k ı yüz i l l i k l ar boyu keçd iy i n d a ş l ı -kasak l i , dara l i - lapa l i , q a· ya l ı - uçuru m l u , ş a h r a h yol l a r ı n b a ras inda dey i l m iş , ba'z i s i düzgün-haqiqal , ba' z i s i haq i qala yax ın , ba'z i s i uydurma , ba'z i s i ravayat lardan i ba rat yaz ı l a r ı oxu d u m. B ey n i m a kö· çürdüm, qeyd lar gölü rdüm , varaq-varaq, d aftar-daflar , qov· l uq -qov luq . Ancaq on l a r d a a z l ı q e l ad i. X a l q ı m ı n bir q i s m i · n i taşk i l etm i ş a l ba n l a rd a n başqa o l m a y ı b dey i r lar san i n torpağ ında öm ü r sürm üş, döş lar indan a m i b, boya -başa ç a l · m ı ş öv l a d l a r ı n ı n öz yaz ı s ı. Yox, e l a dey i l , o l u b. Türk d i l l i soy l a r ı n y a z ı l a r ı o l u b. " ( M. İ s m a y ı l. S a n i n u l u b a b a n. B a k ı , Azarnaşr, 1 989, sah. 4 ).
Göründüyü k i m i , müa l l i f bu keşmakeş l i t a r i x i n q a r a n l ı q sahi la lar i n i aşka r l a m a q ü ç ü n çox c i d d i axta r ı ş l a r a p a rm ı şd ı r. Rom a n d a l a r i x i n ay r ı - ay r ı dövr lar i n i n ü m u m i manzara· s i ve r i l andan sonra müa l l i f kon krel bir e p i zod l a öz m ü l a h i · za lar i n i asa s l a n d ı rmağa ç a l ı ş m ı ş d ı r. M i s dövrü , tunc döv· rü , dam i r dövrü i la bağ l ı tasv i r o l u n a n e p i zod l a r bu bax ım · d a n m a r a q doğu rur. Quza tay k i ş i , Domfu l , Aka bay va b. surat lar x a l q ı m ı z ı n arnaya rağbat, lorpal!' a bağ l ı l ı q , qur m a q-ya r a l m a q azm i , d ü şmana n i fral h i ss lar i n i ü m u m i l aşd i rmak maqsad i d a ş ı y ı r .
Rom a n d a oxuyuruq : "Qad i m Azar baycan lor p al!' ı n d a bü tün i şquzsak soy l a r ı masku n l a ş m ı şd ı l a r". ( S an i n u lu ba ban , sah. 69). Müa l l i f bu mühüm l a r i x i aham iyyat l i f ak l ı lasd i q e lmak üçün m a r a q l ı · e p izod l a r naq l ed i r, oxucu l a r ı n a s i haq iqal i dark elmas i na ç a l ı ş ı r. D a h a son ra Massake l l ar · l a bağl ı qad i m la r ixç i l a r i n f i k i r l a r i n i s a d a l a y ı r. B u n u n l a a l aqad a r Tom i r i s l a Keyxosrovun m ü n a s i bat l a r i da süjelda öz aks i n i l a p m ı ş d ı r .
Müal l i f öz müddaa l a r ı n ı lasd i q e l m a k üçün y e r i gal d i k ca z a n g i n fo l k l o r n ü m u na la r i na , o c ü m l adan " Dada Qorqud " d a si a n ı n a üz tu tur .
· M. l s m a y ı l asar i n d a m i l a d d a n son ra k ı l a r i x i m i z i n mü h ü m masal a l a r i na da gen i ş yer verm i ş d i r . Xüsusan 26 soyd a n i ba rat A l b a n ç a r l ı ğ ı n ı n y a r a n ın a s ı p roses i n i y a d d a q a l a n ep izod l a r l a q a l a m a a l m ı ş d ı r . C a v a n ş i r , onun q ü d rat l i döv la l i h a q q ı n d a dey i l an l a r d a t a r i x i m i z i n başqa şa n l ı sah ifas i d i r . " C a v a n ş i r Bardadan Damaşqa yol a .. d ü şanda şahar c a m a a t ı n ı n h a m ı s ı küça lara tökü l m ü ş d ü. O l k a n i da fa lar la basq ı n l a rd a n x i l as e tm iş C a v a n ş i r Aran a h a l i s i n i n , xüsusan
1 3
bardal i l ar i n böyük rağbat i n i q a z a n mışd ı . " ( " Sa n i n u l u ba ba n " , sah . 252).
C a v a n ş i r i n arab x i l a fat i i l a m ü n a s i bat lar i masalas i da asarda mühüm yer tu tur .
Naxç ıvan , Ganca, Darband , Qaba la şahar iar i h aqq ı nda ver i l an ma' l u m a t l a r d a oxucu l a r ı n x a l q ım ı z ı n t a r i x i na da i r görüş d a i ras i n i n gen iş l anmas ina x id mat e d i r . E l aca da m ü a l l i f i n Tabr iz , Ş a br a n , Muğan , B i l asuvar , S a lyan , H u n a n , Quba , Gor a n boy, Xaçmaz , S a bunçu , Q a r a b a g va s. topon i m l a r i n aç ı q l a nm a s ı n a d a i r ma' l u m a t l a r ı d a i l k növbada ta r ix i f akl i a ra söykanm işd i r .
Be l a l i k l a, m ü al l i f era m ı zı n X as r i na qadarki dövrün mü h ü m marhat a lar i n i x a t ı r l a tmaq l a tü rkd i l l i b a b a l a r ı m ı z ı n bu yurdun azal i s a h i b i a r i va s a k i n i ar i o l m a s ı f i k r i n i b i r d a h a tasd i q ed i r.
Kit a b bu söz ta r l a t a m a m l a n ı r: "Azarbayc a n x a l q ı va onun d i l i sa lcu q l a r ı n bu yer iara yürüş lar in dan xey l i q a b a q taşakkü l ! a p m ı ş , Xl va son r a k ı yü z i l l i kt arda Azarbayca n a gal m i ş Azarbayca n d i l i n i n l ahcal ar inda d a n ı ş a n soy l a r,, küt la lar isa e tn ik proses l arda iş t i rak et m i şd i r . " ( San in u lu ba b a n . " , salı. 302).
M ü a s i r l ar i m i z i n haya t ı n d a n bahs edan bir s ı r a m a r a q l ı rom a n va poves t l a r i n müal l i f i k i m i t a n ı d ı ğ' ı m ı z 8fqa n ı n " Bay İ n a l " rom a n ı n ı d a eyn i mey l l a r i n b i r tazahürü k i m i q iymat l and i rmak l a z ı m d ı r . Ya' n i m a h z bu nac i b a rzu harn i n rom a n ı n yaz ı l m a s ı n ı n v a c i b l i y i n i şart l an d i ran asas a m i l d i r .
Rom a n a yazd ığ ı ön sözda ( "Müal l i fdan " ) oxuyuruq : " B i z k a m i l l i k y a ş ı n a do lduqca tabi i o l a raq ö z kökümüzü , soyu muzu axta r ı r ı q . Ağ' l akal ar in na demak o lduğu n u isra r l a soruşuruq . . . " (8fqan . " Bay İ n a l " . Bak ı , "Yaz ıç ı " , 1 989, salı. 3 . ) .
Müal l i f harn i n k iç ik g i r i şda Z a q a fqaz iyada xr is t i a n l ı q yay ı l a rkan qad i m a l ll a n l a r ı n d a b i r q i sm i n i n bu d i n a s i t a y i ş etd i y i n i göstar i r va d a v a m ed i r k i , Ç a r U rner in t i k d i r d i y i Arn a r a s k i l sasi i n d i da d u rur . Qad i m a l b a n t i k i li s i Qanzasa r , e l aca da B a k ı d a , N axç ıva n d a , Kal bacarda, Gadabayda, Qazaxda va başqa yerlardaki a l b a n k i l sa lar i n i n haras i bir t a r i xd i r. Xr i st i a n l ı ğ ı asas d i n k i m i qabu l edandan son ra a l b a n , erman i , i ber va a bxaz ç a r l ıq l a r ı zardüşt i İ r a n ş a h l ığ ı i l a b i r l i kda m ü b a r i z a a p a rm ı ş, " d i n q a r d a ş ı n ı z a m" - deya işğa l ç ı l ı q s i yasat i yürü dan Rom a - B i z a ns hücuml a r ı n d a n b i r l i kda qoru n m a l ı o lmuş la r . B u , x a l q l a r ı n t a t ey i n d a ha l l ed i c i dövr o l u b. Son i l liı r ayr ı - ayr ı monoq ra f iya -
1 4
l a rda harn i n dövr i ş l ansa da, l a r i x k i l a b ı mı z d a bu , ha la l i k a ğ laka k i m i q a l m a q d a d ı r . .
Oxucu l a ra laq d i m e ld iy im " Bay l n a l " rom a n ı da harn i n a ğ ) �kan i a r a d a n q a l d ı r m a q c�h d l a r indan b i r i d i r . Ma' l u md u r k i , Azarbayc a n x a l q ı n ı n elnogenez i n d a ha l l ed i c i rol oyn a m ı ş türkd i l l i l ayfa l a r d a n b i r i da larakamalard i r . Tarakama i z a h d a - lü raka man, ya' n i " t ü rk manam " demakd i r . H a d isa lar xaçparasl l i y i n Z a q a fq a z iya ç a r l ı q l a r ı n a ayaq aç d ı ğ ı , m i l l i m ü n a s i ba t l a r in daha güc l ü şak i l d a form a l aşd ığ ı b i r dövrda carayan ed i r " . ( " B ay l n a l " , sah . 5-6).
Rom a n h a q q ı n d a bu q ı s a müa l l i f sözü i l a yaz ı ç ı onun asa s qayasi n i oxucuya ç a td ı rm a q istam i ş d i r .
Heç şübhas iz , " Bay l n a l" t a r i x i m i z i n d a h a qad i m q a l l a r ı n a üz tu tduğu ü ç ü n , h a m da bu dövr h a q q ı n d a l a r i x i asarl ar d a h a a z y a z ı l d ı ğ ı n a göra m ü al l i fdan xüsus i d i qqat la lab ed i r . 8fqan l a z ı m o l a n bü tün t a r ix i man balara baş vurmuş va öz yaz ı ç ı taxayy ü l ü n ü da işa s a l a ra q qad i m dövrü müzü , bu dövrda baş veran h a d isa lar i , x a l q ı n a d al -an 'ana l a r i n i va bü tün bun l a r ı n fon u n d a i n s a n obraz l a r ı n ı ca n l a n d ı ra , aks e td i ra b i l m i şd i r .
B i za ma' l u m d u r k i , A l b a n iya Şarq i Z a q a fq a z i y a d a qad i m döv la t l ardan b i r i d i r . B u döv l a t i n a raz i s i i n d i k i Azarbayca n ara z i s i n i , D a ğ ı st a n ı n can u b h i ssas i n i ahata e d i r d i . Bu dövlat in taq r i ban e r a m ı z d a n avval I V - l l l asrlarda form a l a ş d ı ğı eht i m a l o l u n u r. P a y l a x l ı Ka b a l a k a (Qaba la ), d a h a son ra l a r Barda o lmuşdur . Manba larda ad ı A l b a n i y a , A r d a n , Ar r an , R a n i , Ağvan , A r a n va s . k im i çak i l i r .
8fqa n ı n tasv i r etd iy i dövrda ( IV as r i n avval l a r inda ) A l b a n iya n ı n hökmd a r ı ç a r U rner i d i ( manbalarda U rn a yr) . Harn i n dövrda başda U rner o l m a q l a a l ba n zadaga n l a r ı xr i sl i a n l ığ ı qabu l etm iş l ar . Lak in o d a ma' l u m d u r k i , xr is l i a n l ı q A l b a n i yada dövlat d i n i na çevr i lmad i . a h a l i n i n b i r q i sm i qad i m e't i q a d l a r ı o l a n bütparast l iy i , d i gar q i sm i i s a m a z d a i z m i qoruyub saxl a d ı . A l ban iyan ı n laşki l a lca a vtoke fa l ( m ü staq i l ) o l a n k i lsas i n i n b a ş ı n d a pa t r i a rx-kata l i kos d u r u r d u . I V asr i n avva lar indan A lban iya S a s a n i i m per iya s ı n ı n lark i b i nda i d i . ( B u h a q d a bax: A S E , 1 c i l d , B a k ı , 1 976, sah. 2 1 5-2 1 6).
8 fq a n ı n rom a n ı n d a bü tün bu l a r ix i h a d isa lar a z -çox öz aks i n i t a p m ış d ı r . Bu rom a n d a i n s a n t a l e l a r i , i n s a n ı n h i ss va hayaca n l a r ı , xüsus i l a vatan parvar l i k duyğu l a r ı o qadar rea l va i n a n d ı r ı c ı d ı r k i , b i z tasv i r o l u n a n h a d i sa l a r i n u z a q ta r ix i keçmişda baş verd i y i n i n farq i n a v a r m ı r ıq .
1 5
asarda süjet çoxşaxal i d i r , l a k i n müal l i f qat iyyan yay�ı n l ı ğa yo l vermam iş , har b i r obra z ı n t a ley i n i son adak i z l am i şdir . B u obraz l a r ı n bir q i s m i t a r ix i şaxs iyyat l a rd i r , b ir q i sm i isa müa l l i f taxayyü l ü n ü n mahsu l u d u r . L a k i n hans ı sac iyya daş ı y ı rsa d a ş ı s ı n , harn i n obraz ı biz t a r i x i bir obraz k i m i qavray ı r ı q .
Rom a n d a asas yer i tarakamal arİ n haya t ı va ma i şa t i tu tur . Müa l l i f o n l a r ı n a d at-an'anas i , y a şay ış tarz i h a q q ı n d a atra f l ı s ö z a ç ı r. Rom a n d a tarakamalarİ n ! a yfa b a şç ı s ı U ğ u r b a b a d ı r . O, t ay fa n ı n a ğsaqqa l ı va mas lahatç i s i d i r . Har b i r masal an i ad a l atı a ha l l ed i r , h a m i ş a sü l ha, am i n a m a n l ı ğa ça l ı ş ı r. " D ada-Qorq u d " d a st a n ı i l a bağ l ı maraq l ı ma' l u m a t l a r onun d i l i i l a n a q l o l u n u r .
A l b a n ç a r ı U rner , S a s a n i hök m d a r ı I I Ş a h p u r, E rmanis t a n ça r ı I I I T i r i d a t va s . t a r ix i obra z l a r d a rom a n d a gen i ş i ş ı q l a n d ı r ı l ı b. asarda bu günümüz i a saslaşan maq a m l a r da a z dey i l . E rman i ç a r ı n ı n ha l a o dövrda torpaq i d d i a s ı n a düşmas i , ara z i l ar i n i gen i ş l and i rmak n i yyat i t a r ix i haq iqat d i r. O dövrda Şarqda an güc l ü dövlat İ r a n ı n S a s a n i lar dövlat i i d i . O n l a r Zardüşt d i n i n a i t a at ed i rd i l a r v a o z a m a n Il Ş a h p u r ş a h l ı �a v a zard üşt i l iya d ö n ü k ç ı xm ış erman i ç a r ı T i r i d a t ı m a h v etmak is tay i r d i . A l b a n ç a r ı U rner isa Ş a h Ş a h p u r l a qoh u m o l m a s ı n a b a x m a y a r a q Z a q a f q a z i y a b i r i i y i n a m i na ermani döv lat i n i n mahv ed i l mas i n i i stam i r d i . Ma' l u m d u r k i , a l ba n t ay fa l a r ı içar i s i nda t ü rkd i l l i qab i l a lar da v a r i d i . B u t a r i x i h a d i sa larda U rner qad i m t ü r k t ay fa l a r ı o l a n _ tarakama lar in gücündan i s t i f ada ed i r d i . Rom a n d a k ı Bay l n a l tarakam a lar in an a ğı l l ı va an i g i d n ü m a yandasi d i r. O, ham da yumşaq qa l b l i , rah m d i l bir i n s a n k i m i ver i l m i şd i r . Lak in o, h a q s ı z l ı � a qarş ı a m a ns ı z , düşman i ara q a rş ı qat i yyat l i va sart d i r . B ay İ n a l ı n döyüş dost l a r ı Özarbay, B a h a d u r va başq a l ar ı d a öz mard l i k va qahrama n l ı q l a r ı i la seç i l i r lar .
Bay I n a l ı n b i r i n c i a r v a d ı Gözal vaxts ız ö ld ü kdan son ra o, ev lanmamiş , yega na oğ lu Ya loyu ig id k imi böyü tmüşdür. O, b i r tas a d ü f na t i cas i n d a U rner i n bac ı s ı Bay i m Çiçak la rast l a ş ı r va on lar b i r - b i r i n i sev i r l ar . Bay im Ç içak hatta bu sevgi n a m i n a öz n i ş a n l ı s ı B a h r a m ı qat la yet i r i r. Bay İ n a l b i r s ı r a i g i d l i k l a r gösta r i b ç a r U rner i n va Ş a h Ş a h p u r u n ra�bat i n i q a za n ı r, onun amr i l a s i nahpud vazilas ina ta' y i n ed i l i r . . Bay İ n a l ı tarakama gözal i Tom rus da sev i r , a ncaq Bay l n a l öz sevgi s i n d a bütövdür , onun qalb i y a l n ı z Bay im Ç iça-
1 6
Ll
-JIABA �ıuall epuıseıe bıex ·ııpqewunıo p.(ab ısnsux (LB6J) ıuewoı .,ıeıpnınq eıv .. ununı.ıloueseH ıeıııes uepuıwıxeq ııewııpıa sııe epuısese ııeıA!IOW ıoııııoı ı�ıw�aıı ıxııeı
"Jip�IWUBJBA ıeıeunW!)U !lleAA!WeLJe BJIS J!q ep -eııes nq ·�ıwııına.( ıebbıp ue.(.(eiJW euısewpııpueıueJ uı� -ıwoaıı ıxııeı epuıııxep ııeıueııwı uıuııeıınsiJ J!leıxuw U!A!I -ıpe� !!peq epzıwııseu epıı uo uos ·ııpıeıııeuıg bı.(eıeıebbıp ueııoas eıı ısepeıı snsxeweuuzg U!A!I!IJe� !!peq epzıwııseu ıxııeı ııeıuewoı .. uuull ııeo .. ununı.ilopewes ıısnA ',OQ)I .. uıuııuew.(aıus pnıAQW ',we.(ıew eA pnwııew .. uıuıoı::ı epıeııı !J-OB ·ııpa qıeJ ııebbıp ıwııı wıppe >ıl! epıewebıısı nq ıuewoı .. ı.ileınq ıeızıo .. uıuııuıwezuewej ·A ·A epuııeııı nJ-OE uızıwııse ·ıı.(ap xoo ep ıepeb o ı.(es uııeıuewoı �ıw -pzd epuısese >i!I!IJe� !!peq epupseu ıxııeı ueJ.{eqıezv
·bııı.{eı.ıleq eıuıwez ıxııeı ııq ueHeuw zeweı -sı-ı�ısı nuo zıq eJbnpnxo ııese ep esewuıııq ııeıdııoıoıd ıaı -ııuoıı uııeızeıqo 'ep esewıo ıxııeı bıbep uııeıesıpeıı eA UIJJ -AQP ueunıo sııeq epıeıuewoı ıxııeı uepze.( epuısese >ı!i!l -ıe� !!Pea ·ııdeı eıı ı,<;ewgıı uııeıınsu J!leıxuw ue�eıweJ ep -uıııe ıpe >ı!I!IJe� !!peq 'xo.( e�eqııq ıuısepeıı U!JUIJZQ ııeııııı -ııeoıall U!JJAQp ıxııeı epıeııese eıaq •ııesap eızgs eb�ea
·ının,<;np ıeıı�e !I!JOf -oıı eA nıını >ı!i!X!JBI uepuıllueııe ıwnwu uıue.(ıııııeı eA J!Aseı ep esewınınb epuısese ıeııııeı ıaıııuoıı ıafiJs epıeıuewoı na "JnfnJnb epuısese pefA!JOW JOf>ifOJ jJIS !JafiJS UIJefUeW -oı ız,eq '!>ı ııe.(ap eıaa ·ııdıeo eıezeu uıp.{e ep epzıwııe -uewoı ıxııeı ıellıp ııewııpueıeHıJes ıwııı ııeıueweıııeb ıc -ıııoı zııew ııeıueweıııeb ·ııewııpıa weAep epılldes snsxeu euııafiJS ıoııııoı ııeıesıpeıı ıxııeı xoo ııq nıını ueısep ueı� sex euıuewoı .. ıeuı .{ea .. '!>ı ııepa p.{ab ueıı�ıwıell ııaA
· ·ııpııewııpa qesaıı ıııq uepıeıeu -nwuu qbeıew epzıwııseu ıxııeı .. ıeuı .{ea .. ıeqeıeq eıı ıı -eıınsub UIJJ!)q U!JOIJ n.l!npıo wıppe >ılı" epeııes nq uıııeı 'ıeı -ıeııq edeı ıeıbnıznsun.ıl.(n ıxııeı ue.(.(euw ıı.l!eq eıı ıuewoı .. ıeuı .{ea .. ııeısıssexeı1Jw JAQP wıpeb uızıwıxııeı ·eııeqıe ·bnıripnun ıuıseıezuew ıxııeı ıeaı UIJJAQP ueunıo J!Aseı ep -uewoı ep eu •ıuııeıımıezgll siısxeweuuzg uıuqe.{eıı· eweııeı -eı eu zıq beJUV ·ıııeo e�eq eıı esıpeıı ıııepeıı nq uewo�
·ınıo ıueqınb ununxo bıpuebsıb ıeuı .{ea ueuı.(e.{ uep -uııeıxo uew�up •uepı.{eb eıı eqeıeb uepeqpeLJIJW ııueb eo -au ııq •eıııııeıaa ·ınınA eıxo uepexıe ııeuı .{ea U!JO!J ı.{ıpew -ııAas ıesea ueAas euıseJııep nsnıwoı "JQU!JAQP eııMa uı.(
m ış " A p a r d ı se!!� r S a r a n ı " m a lı n ı s ı n d a n t a n ı d ı ğ ı m ı z Xan çoba n l a S a r a nın ( rom a n d a S a ra y ı n - Y. A . ) t a l ey i fonunda x a l q haya t ı , mai şat i , d ü nya duyumu rom a n d a maraq l ı süjet dax i l i nda c a n l a n d ı r ı l m ı ş d ı r. K i t a b ı n reda kloru Mustafa Çaman l i n i n y a z d ı ğı k i m i : " A l a b u l u d l a r " rom a n ı n ı n mövzusu adabiyya t ı m ı z d a az i ş l anm i ş e l a t-tarakama haya t ı n d a n göt ü r ü l müşdür . Ancaq qeyd etmak l a z ı m d ı r ki , rom a n d a tasvir o l u n a n Ş a h sevan, M u ğa n l ı , Aşı q l ı , Kab i r l i tayfa l a r ı !aza ot l a q l a r , b i çanak lar ax ta ran , h a r a d a gal d i çubuğun u san c ı b geealayan yurdsuz-yuvas ı z a d a m l a r yox, da im i yay l aq yurd , a ran -q ı ş l aq maskan l ar i na m a l i k , dada-baba oca q l a r ı n ı sönmaya qoymayan böyük b i r x a l q ı n övl a d l a r ı d ı r ". ( Ş. H asanoğ lu. A l a b u l u d l a r, B a k ı , Yaz ı ç ı. l 987, sa lı. 5 . ).
Rom a n üÇ h i ssadan i b a ratd i r : " E i a t q ı z ı " , " Küy i ç i nda" va " A l a bu l u d l a r ".
Süjetda x a l q adab iyyat ı mot i v l a r i a pa r ıc ı yer tu tur. Yux u d a buta ver i l mas i , a ş i q l a r i n vüsa l hasrat i l a çakd i k l ar i i z t i r a b l a r, m üxtal i f x a rak ter l i i n s a n l a r ı n m ü b a r izas i , Xey i r i n Ş a r a q a l i b gal masi va s . mot i v l a r müa l l i f tara f in dan yer l i -yer i nda, fol k l o" r · an 'anal a r i na uygun şak i l da qa lama a l ı n m ışd ı r .
Rom a n d a "Apard ı se l l ar S a ra n ı " als anas i n i n mot i v l a r i n dan a l a va , d i gar fo l k l o r n ü m una la r i ndan, malın ı va oyun h a v a l a r ı n d a n - " Ç a l p a p a q " , " A m a n nan a " , "Tarakama" va s. -dan maha rat l a i s t i f ada o l u nmuşdur .
A d i çob a n oğ lu X a nçoba n l a va r l ı Döv l a t bay i n q ı z ı S a ray a r a s ı n d a k ı mahabbat xatt i s ü j e t i n asa s ı n ı taşk i l e d i r . Har i k i a ş i q i n t a l e l ar i n i n qoca darv iş taraf i ndan yuxu d a b i r b i r i l a b a ğ l a n m a s ı , haya tda o n l a r ı n qa rş ı l a ş d ı q l a r ı çal i n l i k l ar rom a n d a i n a n d ı r ı c ı boy a l a r l a qa lama a l ı n m ı ş d ı r.
Müal l i f o n l a r ı n i l k görüşün ü n "an 'anaya " uyğun o l a raq b u l a q baş ı nda vaqe o l duğunu d a tasv i r ed i r :
" - Mana b i r do lça su verarsanm i , gözal q ı z ? - Ba l ka, manarn e la san i n bax t i n , i g i d ? ! - San bay q ı z ı s a n , man çob a n oğl uyam . .. Dövlat bay öz
xan ım q ı z ı n ı h ü l ey l i Q a ş q a b a q B a l ay ı n çob a n oğl u n a verarm i ? ...
- A n d i ç i ram uca göyl ara, çob a n oğ lu , a t a m man i sana vermasa maskan i m q a r a torp a q l a r o l a caq ". ( " A l a b u l u d l a r " , sah. 1 1 - 1 2 ).
Oğl a n v a r l ı q ı z ı n o n a ver i l acay i n i g ü rn a n etm i r. X a nçob a n ı n a n a s ı Ağca a rv a d h ü ley l i t ay fa s ı n ı n a ğsaqqa l ı Dostu bayi e l ç i l iya gelmaya r a z ı s a l ı r . L a k i n Dövlat bay l a Dos-
1 8
tu bay a r a s ı n d a i xt i l a f o l d u ğ u n d a n vaziyyal d a h a da kask i n laş i r . Dostu bay la Döv l al bay x a r a klerca da b i r - b i r i n dan seç i l i r l a r . Dostu bay qad d a r , ş a n -şöhral as i r i bir şaxs d i r . Dövlal bay i n onun islay i n i radd elmasi o n l a r a r a s ı n d a k ı düşmanç i l i y i d a h a d a d a r i n l aşd i r i r . Bu h a d isa l a r i n tasv i r i n da Dövlal bay i n nac i b keyf iyyat l a r i i l a Dostu ba y i n xab is x is la l i daha ayd ın gör ü n ü r. Döv l al bay c idd i cah d l a tayfa lar a r a s ı n d a bar ış ıq y a r a n m a s ı n a ç a l ı ş ı r , qan lök ü l mas ina imkan ver m i r . Dostu bay i sa. öz k iç ik maqsad i n a ç a l m a q üçün h a r cü r ç i r k i n yol l a r a a l a l m a q d a n çak i n m i r. Dostu bay in a rv a d ı Bağ ı , bac ı s ı Turac q a r ı d a şar arna l l a r i i la n i frat qaza n ı r l a r.
E l a l l a r a maxsus a d al -an 'ana l ar, ma i şal sahna lar i , x a l q oyu n l a r ı , on l a r ı n maras im nağmalar i , mard l i k , sax aval, a l i a ç ı q l ı q k i m i nac i b keyf iyyat l a r i har fasi l d a a y d ı n boya l a r l a aks o l u nmuşdur . X a l q a r a s ı n d a gen i ş y a y ı l m ı ş " d i radeyma" oyununun lasv i r i m ü al l i f i n x a l q r u h u n u n i ncal i k l ar i na dar i ndan ba lad o l duğunu gösla r i r.
B a h a r ı n gü l l ü -ç i çak l i ç a ğ' ı n d a Kür q ı r a ğ ı n d a baş veran h a d i sa lar fon u n d a Azarbaycan tab ial i n i n füsu n k a r gözal l i k J a r i n i n tasv i r i rom a n a l i r i k b i r ovqa l gal i r m i şd i r .
" A l a bu l u d l a r " a d l a n a n lll h i ssada a ş i q l a r i n !oy mara s i m i gen i ş tasv i r o l un muşdur . Azarbaycan x a l q ı n ı n , x ü s u s a n lab ia l in qoyn u n d a yaşayan e J a t l a r ı n ! o y şan l iy i ü ç gün - üç geca çak i r . X a nanda l a r in oxu d u ğu şan m a h n ı l a r , a ş ı q J a r ı n dey işmasi , x a l q o y u n h a va l a r ı n ı n i n s a n ı vacda gal i ran larana lar i , i d rna n y a r ı ş l a r ı , pah l av a n l a r ı n öz güc lar i n i s ı n a mas ı va s . . ep i zod l a r o l duqca tabi i . ve r i l m i ş d i r . S a l ı S ü leym a n, Pezi l s m a y ı l , Qara B u rzu , Narba la k iş i , Dava Çarkaz, D ı z ı q Q a r a va d i gar pah lava n l a r x a l q gücü n ü n azamalin i Hada ed i r l ar . Yer i gal m i şkan qeyd edak k i , h arn i n Jaqab lar bu gün da xa lq a r a s ı n d a i ş l an makdad i r .
Be la l i k l a, Dövlal bay i n q ı z ı S a r a y çob a n B a l ay ı n ev ina gal i n köç ü r ü l ü r . B u n a qadar i sa m üxla l i f h a d isa lar b a ş vermiş, sevg i l i l ar cü rbacür s ı n a q l a r l a ü z l aşm i ş d i . Ağca a rv a d !oy arafas i nd!l o ğ l u X a nçoba n ı s i f a r i ş ver, d i y i q ı z ı l kamari a l m aq üçün J rava n a göndar i r . S a r a y i sa uca d a ğ ı n b a ş ı n a ç ı x ı b sevgi l i s i n i n yo l u n u göz lay i r. B u v a x ! göy guru l d a y ı r, J eys a n yağ ış y a ğ ı r. Turac q a r ı n ı n ç i r k i n , man fur arn a l i n al i cas inda S a ray Arpa çay ı n ı n· gur s u l a r ı n a qarq o l u r.
Ağca a rv a d bu xabar i eş idanda ü rayi p a r t l a y ı r. X a n çoban i sa a ğ ı r i lk iya tab gal i rmay ib' bi r d afal i k bu yurdu lark
1 9
e d i r , Tarakanı• ı· l i A r a n a kiiç ed i r . Takca Ço lu get may ib Xançoba n ı g öz lay i r . O , Turac qa r ı n ı uca qaya d a n t u l l a y ı b i n t i q a m a l ı r . İ l l ar keç i r, X a nço ba ıı ö z y u r d u n a b i r da ö l ü m ayağ ında gal i r . Kii r s a lı i l i n da gözal b i r q ı z a rast gal i r , a d ı · n ı soruşur , q ı z S a ray o l d u ğ u n u b i l d i r i r .
B a b a darv i ş i n göz lar i y a ş ı ı r ı r , q ı z ı n a l i ndan tu tub deyir - san i n baxl i n i q a r a q a ş l ı , q a r a göz l ü b ir oğl a n a yazd ım , gözl a onu , galacak! B u vax! yo l d a n b i r a t l ı keç i r. Q ı z heyral i ndan donub q a l ı r. B a ba darv i ş i n ded i k l ar i haqiqat o lu r . Darv i ş onun a d ı n ı soruşur Ço lu oğlu Xançoba n a m dey i r .
Be laca, an 'ana d a v a m ed i r . Ya' n i b i r z a m a n l a r Döv la t bay i n q ı z ı S a r a y l a çoba n oğl u X a nçoban a r a s ı n d a sevgi xatti baş l a n d ı ğ ı k i m i , bu dafa da Döv lat bay i n nal icas i S a ra y l a Xa nçob a n ı n qoh u m u Çal u n u n o ğ l u X a nçoban b i r -b i r i n i sev i r. M a r a q l ı d ı r k i , o n l a r ı n buta s ı n ı B a ba Darviş - n a k a m l a l e l i , S a raya qovuşmayan qoca X a nçoban ver i r . B u d a qoca X a nçoba n ı n ganc lara vasiyyat i :
" S i z b i z i m k i m i etmay i n . U l u b a b a l a rd a n q a l m a sarvali d ü nya m a l ı n a , l i r a v a n yaşay ı şa day işmay i n , b a l a l a r ı m ! " ( " A l a b u l u d l a r " , salı . 358). B u n u deyi b darv iş göz lar i n i abadi yumsa d a ganc X a nçoba n l a S a r a y ı n a rz u l a r ı n a ç a t ı b xoşbaxt o l a c a ğ ı n a oxucu i n a n ı r. ·
Yaz ı ç ı asarda Azarbayca n tab ial i n i n asra ran g iz gözal l i y i n i mahabbat la qa lama a l m ış , x a l q haya t ı n ı n b ü t ü n ç a l a rl a r ı n ı göstarmaya m üvaffaq o lmuşdur.
Ro m a n d a k ı ba'z i ahva l a t l a r ı n ravayat, afsana sac i yyasi d a ş ı m a s ı da asl i n d a m ü al l i f i n x a l q adab iyya t ı ruhunu saxl a m a q a rzusu n d a n doğmuşdur.
Rom a n d a n a ğ ı l - d a s t a n tah k i yas i na xas o l a n xüsus iyyatlarla çağdaş nasr in şart i - s i mvol i k üs l ubu üzvi vahda tdad i r. Rom a n d a t a r i x l i k l a şart i l i y i n qovuşuğu da a p a r ı c ı mövqeda d a y a n ı r. Palı lavan S a l ı S ü leyma n k i m i surat l a r i n v a r l ı ğ ı asara ta r ix i rea l l ı q l a r gal i r d i y i k i m i , S a r a y alsanas i da ümumi b i r f an t asm aqor i k fon bağ ı ş l ay ı r .
8 1 bat ta, fa l k l o r ni ot iv lar i , d a h a çox afsana, ravayat asa s ı n d a yaz ı l a n rom a n l a r ı n heç d a ham ıs ı t a r i x i saciyyal i dey i l d i r. 8 gar a fs a n a, ravayat m ü ayyan bir t a r i x i dövr la a l a qa lan d i r i l i rsa va bu a l aqa asa s ı n d a tasv i r o l u n a n dövr haq q ı n d a tasavvür a l da e d i r i ksa ( " A l a b u l u d l a r " rom a n ı n d a o l duğu k i m i ), o z a m a n h a d i sa lar b iza i n a n d ı r ı c ı ta' s i r l:ı a ğış l a y ı r. Farma n Kar i m z a d a n i n "Tabr iz n a musu " asar i nda bel a bir ü s u l d a n maha rat l a i s t i f ada o l u n m uşdur.
20
Ancaq harn i n rom a n h a q q ı n d a söz a ç m a m ı ş d a n önca F.Kar imzadan i n ta r ix i nasr i h a q,ı ı n d a bir neça ka lma.
Marh u m yaz ı ç ı Far m a n Kar i m z a d a n i n t a r ix i rom a n l a r ı ça�daş nasr i m izda j a n r ı n poten s i a l i m k a n l a r ı n ı n t ü kanmaz l i y i n i sübut et d i. Müal l i f i n " Q a r l ı aş ı r ı m" ı daha sac iyyav i d i r va ham da onun bütün son rak ı t a r ix i rom a n l a r ı n ı n özünamaxsus lu�unu , d i gar m ü al l i f l a r l a m ü q a y i sada t a r ixa v a t a r i x i şaxs iyyat lara m ü n a s ibat i n i ayd ı n l a ş d ı r m a � a kömak ed i r.
" Q a r l ı a ş ı r ı m " Azarbaycan n asr i n da , xüsu s i l a t a r ix i rom a n j a n r ı n d a m a r a q l ı bir adabi h a d i sa i d i. Onu da xa t ı r l a d a q k i , rom a n 70-ci i l i a rda - keç m i şa, t a r ix i h a d i sa l ara ma' l u m ster iot i p l ar l a y a n a ş m a i l ia r i n d a qalama a l ı n m ı ş d ı r. L a k i n F. Kari mza da m ü m k ü n qad� r. özü da usta l ı q l a bu ster iot i pdan y a y ı n m a � a ç a l ı şm ış , istar bol şev i k p l a tfor m a s ı n d a , i siarsa da " d üşman " tarafda m ü b a r i za a p a r a n qüvva lar i tasv i r e td ikda eyn i daracada i f ra t görünan tendens iyaç ı l ı q dan qaçm ışd ı r.
D i gar tarafdan, yaz ı ç ı avva l k i t a r ix i rom a n l a ra xa s o l a n obraz l a r ı y a l n ı z s i n f i mövqedan q iymat l and i rmak ki m i an'anav i üsu l d a n da x i l a s o l a b i l m i ş d i r. Manf i obraz takca manl i obraz o laraq q a l m a m ı ş, ham da b i r insan k i m i bü tün z id d iyyat lar i va mürakkab l i y i i l a c a n l a n d ı r ı l m ı şd ı r. Eyn i ü s u l l a müsbat obra z l a r d a y a l n ı z m üsbat görünsün d e y a c a n s ı z , quru m üqavvaya çevr i lmamiş , bü tün i n s a n i cahat l a r i i l a taqd i m ed i l m i şd i r . .
B i r söz l a, F. Kar i m z a d a is tar man f i , i siarsa da m üsbat obra z l a r ı tasv i r edarkan m i l li x a ra kter a n l a y ı ş ı n a s a d i q q a l m ı ş d ı r. Rom a n d a t a r i x i dövra b ü t ü n m ü rakkab l i y i va z i d d iyyat l i taz a h ü r l a r i i l a, ham da m ü a s i r bad i i tafak k ü r ü n i ş ı � ı n d a nazar s a l ı n ı r . Ya' n i F. Kar i m z a d a "obyekt iv-sos i a l v a m i l l i i n k i ş a f ı n tiı r ix i mant i q i n i , onun fa lsaf i konseps iyas ı n a asasan do�ru va t a m i f a d a " ( Q . Y a ş a r ) etm i ş d i r .
" Q a r l ı a ş ı r ım " d a n son ra F. Kar imzada böyük sarkarda v a döv lat xad! m i , a n a d i l l i adabiyyat ı m ı z ı n ya rad ı c ı l a r ı n d a n b i r i o l an Ş a h I smay ı l Xat a i n i n haya t ı n d a n söz a ç a n "Xuda far in körpüsü" va " Ç a l d ı r a n döyüşü" d i logiy a s ı n ı qa lama a l d ı .
F. Kar imzada bu böyük t a r ix i şaxs iyyat i n ö m ü r yol u n u xronoloj i q a yd a d a , an mö'tabar t a r ix i m a n b a va q a y n a q l a r ı n verd iy i ma' l u m a t l a r a u y � u n şak i l d a i z l a m i ş , l a k i n t a r ix i h a d i sa va f a k t l a r ı ö z ü n ü n b a d i i tafakkürün d a ü m u m i laşd i rarak aks etd i r m i ş d i r. D i legi y a n ı n har sah i las i n d a Sah İ smay ı l a
2 1
böy ü k mahabbat va ragbat duygusu h i ss o l unur . Bu da sababs iz deyiL F. l( a r i m z a d a "Xat a i mö'cüzas i " maq a l as i nda yaz ı rd ı : " B u böyü k sarkarda n i n vaxt ı n d a onun sa l tanal i i k i m i lyon sakk iz yüz m i n k v a d r a t k i lomeir b i r ara z i n i ahata ed i r d i .
B e l a böyük b i r döv lat i i d a ra e d a n şaxs i n a n a d i l i n d a , h a m ı n ı n başa düşdüyü b i r d i l d a qoşma , va rsa gı, qazal y a r a t m a ga v a x t t a p d ı ğ" ı n a i n s a n heyran q a l ı r " . ( F. Kar imza da. Xat a i mö'cüzas i , "Azarbayc a n " j u r n a l ı , 1 988, .N"• 2, sah . 75) .
B u heyra n l ı q şü bhas iz , vatan parvar lİ k duygusu n d a n i rali gal i r d i . ( " T a r i x va rom a n " monoq r a f i y a s ı n d a bu asar lar ba rada atr a f l ı söz a ç d ı g ı m ı z d a n üs tünda at r a f l ı d ayanmaga eh t iyac duymura m ).
i s tar " Q a r l ı a ş ı r ı m " , i siarsa da a d ı çak i l an i k i rom a n ı n d a F . l( a r i m z a d a y a l n ı z b i r qa yan i i z l a m i ş d i : t a r ix i y a d d a ş ı n barp a s ı n a n a i l o l m a q ! T a r i x i y a d d a ş ı n barp a s ı i s a heç d a manba lardak i f ak t l a r ı yan -yana d ü z ü b qoşm a q deyiL B u r a d a h a rn i n fakt l a r ı n özüna da m ü a s i r bad i i tafakkü r ü n i ş ı g ı n d a y a n a ş m a q l a z ı m d ı r . F. Kari mzadan i n ö m r ü n ü n son i l i a r i nda qa lama a l d ı ğ- ı "Tabr iz n a musu " va "Qoca qa rta l ı n ö l ü m ü " rom a n l a r ı d a mahz t a r i x i y a d d a ş ı n bar p a s ı n a x i d m at e d i r.
Müal l i f i n özü "Tabr iz n a m u s u " rom a n ı n ı n a lyazm a s ı n ı 1 988-ci i l i n ort a l a r ı n d a " Ya z ı ç ı " naşr iyya t ı n a taq d i m etmişd i r . Naşr iyya t ı n reda kloru S a b i r Rüstamx a n l ı va p rofessor K a m i l Val i yev asari oxuyub m üsbat q i ymat lan d i r m i ş l ar . L a k i n ad i b i n 1 989-cu i l m a rt ı n 1 9- d a vaxts ı z vafa t ı onun rom a n üzar i n d a t a m a m l a m a i ş l ar i n i a p a rm a s ı n ı qeyri -mümk ü n etm i ş d i r . Marh u m u n og lu az i z Kar imzadan i n va A n a r ı n x a h i ş i i l a yaz ı ç ı O q t a y S a l a m z a d a asari ç a p a h a z ı r l a m ı ş va rom a n i l k d a f a " Ka rva n " k i t a b l a r ser i ya s ı n ı n 1 989-cu i l , I -c i va 2-c i s ay l a r ı n d a ç a p o l un muşdur.
F. Kar i m z a d a bu rom a n ı n d a Azarbayc a n t a r i x i n i n o l duq c a m ü rakkab dövr l a r i n dan b i r i na m ü r a c iat etm i şd i r . asarda tasv i r o l u n a n h a d i sa lar X ll l- X I V asr larda caraya n ed i r . Monqol yürüş l ar i n i n Azarbaycanı d a ç a l xa l a dı g ı dövrün m ü h ü m i ct i m a i -s i yas i h a d i sa la r i-Eixa n i l ar i n h a k i m i yya ta gal masi va o n l a r ı n süqutu , süjet i n asa s ı n ı taşk i l ed i r .
Müa l l i f s akk i z E l x a n i hökm d a r ı n ı n h aya t ı n ı t a r i x i haq i qat lara u y g u n şak i l d a vermaya ç a l ı ş m ı ş d ı r. B u maqa m l a rd a onun xüsusan maşh u r o r t a a s r t a r ixç is i Fazl u l l a h Raş idadd i n i n asar i n a i s t i n a d etmasi rom a n d a t a r ix i l i y i n i n a n d ı r ı c ı -
2 2
l ı ğ ı n a i m k a n verm işd i r . Ç i n g i z x a n ı n y a r a l d ı ğ ı qüdrat l i dövlat v a o n u n ö l ü m ü n d an SOi�r a h a k i m iyyatda o lmuş 7 hök m d a r ı n ( H ü l ak ü x a n d a n. abu S a i d a qadar) dövrü rom a n d a ö z bad i i aks i n i l a p m ışd ı r .
Rom a n ı n sü j e l xa l l i üç şa xaya ayr ı l ı r va har b i r i m a raq l ı h a d isa lar la i n k i ş a f etd i r i l i r .
B i r inc i ahv a l a l als ana şakl i n d ad i r , müa l l i f qeyd i ndan ayd ın o l u r k i , bu alsa na da Faz l u l l a h Raş i d a d d i n taraf i ndan qa lama a l ı n ı b . Harnin als a n a n i n mağzi budur k i , Ç i n g i z xan ın u lu nanasi Alan Qoa övl a d l a r ı n a t a n r ı d a n h a m i l a o l ub . Amma Raş i dad d i n B a y a l qab i l as indan o l a n oğl a n ı n d a ad ı n ı tas a d ü fan çakm i r . Far m a n Kari m z a d a da als a n an i n axa r ı n ı bu i s l i q amala yöna l d i r . A l an Qoa n ı n t a n r ı d a n yox, ha m i n baya t l ı oğl a n d a n d ü nyaya uşaq gat i r d i y i n i söy lay i r . a J balla, buna i n a n m a q d a o lar , i n a n m a m a q " da . Amma F . Kar imzada bu afs a n aya t a r ix i b i r do n gey i n d i rmi ş va Raş idadd i n i n ma' l u m a l ı n ı as a s göl ü r ü b rom a n ı n süje l i n a da x i l etm i ş d i r . Burada tasv i r o l u n a n h a d i san i n afs ana, ya ha q i qal o l u b-ol m a m a s ı n ı n d a farq ina v a r m ı r s a n . N a ğ ıl -afs ana e le ment iar i i l a rea l h a d isa lar b i r - b i r i l a q aynay ı b-qovuşur . aı balta, l a r ix i k i t a b l a r l a , çox qad il)l tayfa l a r ı n a dat-an'anal a r i i la l a n ı ş o l m a d a n nasa uydu r m a q çat i n d i r . H iss o l u n u r k i , F. Kar imzada b i r i n c i ahva l a t l a b a ğ l ı h a d i sa larda bad i i laxayyü l ü n gücüna a rx a l a nsa d a , h a r h a l d a m ü ayyan l a r ix i qayn a q l a rd a n d a bahra lan m i ş d i r . O n u n tasv i r e td iy i ! ay fa öz sar t q a n u n l a r ı i l a se ç i l i r . Tayfa başç ı s ı Dobu n -Bayan i g i d l ikda , cangavar l i kda t a y ı - bara bar i o l m a y a n b i r cavan id i . Dobun-B ayan i g i d l ar i i l a b i rga safara ç ı xar , a y l a r d a n son ra dava ka; � a n l a r ı gat i rar, y ü k l a r i boşa l d a rd ı . Qonşu layfa l a ra da i�ak, xara , zarxa ra , gümüş q a b l a r , na f i s ç i n i da lç a l a r s a t ı l a r d ı . A m m a Dobu n - B aya n d ü n y a d a n t e z köçür .O, döyüş d a a l d ı ğ ı y a ra d a n yox, bir geca n i n i ç i n d a dahşat l i sanc ıdan ö l ü r. C a n ı n ı t a p ş ı r m a m ı ş d a n avval bela b i r vasiyyat e d i r: "S u d ü n y a d a nahayals iz çö l l a r i , doğma q a rd a ş l a r ı m ı , döyü ş a t ı m ı va b i r da x a l u n u m u sev m i şam. Ata-baba qaydas ı i l a x a t u n u m u d a özü m l a a p a r m a l ıyam . O d ü n y a d a d a r ı x m a m a q üçün . A m m a çöl l a r i da , a t ım ı d a , q a rdaş l a r ı m ı d a , e l i m i da e l a onun k i m i sev i ram. B i r c ü l oğl u m B u l qu n t a y l a Buqun lay ı da özü m l a a p a r ı m . Yox, h a m ı s ı qoy q a l s ı n . B i rca a l ı m ı man i m y a n ı m a göndar i n . B i r d a q ı l ı nc ı m l a , ox-ka m a n ı m ı . Man i m ü ç ü n q a x a c at, a l ı m üçün quru ot qoyu n . S i z görmasan i z da , xay a l k im i o a l ı n be ll n -
23
da, t ay fa rn ı n i ç i nda o l a caq , onun i g i d l a r i n i n zafa r l i yürüş la · r inda i şt i r a k edacayam. X a t u n u m i sa qoy cüt körpal a r i n i a t a l a r ı n a l ay i q böyütsü n . O n u n özünü qoru mağ ı isa q a rd a ş l a r ı m a , xüsus i l a Yeka N i d u n a t a p ş ı r ı r a m " ( " K a rva n " k i t a b l a r ser iya s ı , a vqust , 1 989, N• 1 , salı. 4-5).
B u vasi yyat biza qad i m tay fa l a r a maxsus a d at-an 'ana lar i x a t ı r l a d ı r .
Dobu n - B ay a n v a f a t edandan son r a A l a n Q o a öz ö l ü m ü n ü göz l ay i r . Yeka N i d u n d a q a r d a ş ı n ı n vasi yyat i na amal etmayi üstün tu tur . Ham ! a yfa q a n u n l a r ı n a r i a yat ed i r , ham da h a k i m iyyat i tam a la keçirmak istay i r . an çox i z t i r a b ke· ç i ran i sa A l a n Qoa d ı r . O, har geca yuxu görür . Vaq ias inda a l a ç ı ğ ı n bacas ı n d a n q ı rm ı z ı s a q q a l , a ğs i fat, m a v i göz b i r i g i d t u l l a n ı b i çar i d ü ş ü r va onun l ü t badan i n a ta ra f gal i r . Q a d ı n yuxu d a onu n l a ç a r p ı ş ı r , özündan u z a q l a ş d ı r m a q i s· tay i r , a m m a b a c a r m ı r . Yuxu d a k ı bu ş i r i n l i k getd i kca onda q a d ı n l ı q duyğu l a r ı n ı daha d a ş i d dat lan d i r i r .
Bas A l a n Qoa na etmal i d i r ? Axı hayat çox ş i r i n d ir. , o ö l · mak istam i r. B a ş a dü ş ü r k i , görd üyü y u x u haq iqat o lmaya d a b i l ar . O n a göra da öz dard i n i Şamana aç ı r .
Burada yaz ı ç ı Ş a m a n l a r h a q q ı n d a o l a n als a na lar i x a t ı r· l a d ı r . Qad i m tay fa l a r d a i n d i k i a ş ı q l a r ı n u l u b a b a l a r ı şa· m a n l a r a böyük e' t i q a d v a r i d i . O n l a r ı n d u a , ovsun , sehr , ca· du yo l u i l a mö'cüza lara i n a m ta l q i n e lma tar i b i r s ı r a tü rk x a l q l a r ı n ı n afsana l a r i nda öz aks i n i t apmışd ı r . F. K ar imzada d a bu f ak ta i st i n a d e d i r .
Ş a m a n A l a n Qoa n ı d i qqat l a d i n l ay i r va ! a yfa başb i l an la r in i top l a y ı b dey i r : "A lan Qoa doğm a l ı d ı r . agar tanr ı i l a n i g a h l a n ı bsa , demak o, d ü nyaya U'Şaq gati rmal i d i r . B u n u n ay r ı b i r y o l u yoxd u r " . a k s taq d i rda, agar Ş a m a n ı n bu ded i k i ar i d ü z ç ı xmasa , x a t u n da, Ş a m a n d a mahv o l a r, i n s a n· l a r i n a m ı n ı i t i rar , ! a yfa başqa çöl l a r i n quzğu n l a r ı n a yem o l a r . Be l a l i k l a , Ş a m a n h a m ı n ı i n a n d ı r ı r .
Bas A l a n Qoa h a n s ı yo l u seç i r? Ş a m a n onun göz l a r i n i a ç ı b hay a t ı gösta rm i şd i . N ahaya! , ç ıx ı ş yo lu t a p ı r . H a y a t eşqi , yaşa m a q y a n ğ ı s ı , iki körpa b a l a s ı n ı böyütmak a rzusu onu makr yo l u seçmaya sövq ed i r . X i l a s o l m a q üçün o , k i · m isa öz y a t a ğ ı n a buraxm a l ıy d ı . Naha yat, O , Bayat ! a yfa · s ı n d a n o l a n Orxa n a d l ı b i r ganc i seç i r , bu oğl a n çox cavan i d i , i r i , q a r a gözü , a ğ s i fat i c a l bed i c i i d i , heç v a xt baş ı n ı q a l d ı r ı b x a n ı m a d i k b a x m a z d ı . A l a n Qoa özü n ü o gaiı ca !as-li m ed i r .
'
24
B u n d a n son ra müal l i f i k i n c i b i r ahv a l a t ı n tasv i r i n a keç i r . Monqol !ayfa başç ıs ı Yesu gey b a h a d ı r t a t a r tayfa s ı n ı n başç ıs ı Teym urç in -uqe va Q a r a b u ğ" a d a n i n t iq a m a l m aq üçün q a r l ı -çovğu n l u g ü n l arda qa f i l dan o n l a r ı n üzar ina hücuma keç i r . Bu hücumda , o, qa laba ç a l ı r va bü tün d i gar tayf a l a r ı d a öz at r a f ı n d a b i r l aşd i r m aya c a n al ı r . Onun f i k r i n ca , "bu dünya güc üs tünda q u r u l u b . Gücün va r , a ğa l ıq e t a, yaşa . Gücün yoxdu r , nökar o l , a ç ıq boyn u n q ı l ı n c a l t ı n d a q a l s ı n " . A m m a Yesu gey b a h a d ı r ı n b i rca d a r d i v a r d ı - oğ"lu yox i d i . Arvad ı h a m i l ayd i va o n d a n oğul göz l ay i r d i . Oğl u o l sa , q ü d rat i a rt a r ,Ç ina q a l i b galar, d ü nyaya hök m d a r o l a r . A x ı onun nas l i n u r d a n y a ra n ı b, t a n r ı l a r d a n dünyaya gal i b (burada harn i n alsa na rea l l ıq kasb ed i r ) .
Yesu gey b a h a d ı r ı n a rzusu ç in o lur . U ş a ğ ı n a d ı n ı d a özü qoyur : "Man t a t a r t ay fa s ı n ı mahv etd i m . Tor p aq l a r ı n ı , yayl aq va o t l aq l a r ı n ı , m a l -q a r a s ı n ı , v a r-döv l at i n i a l d ı m . Arv a d l a r ı n ı v a q ı z l a r ı n ı a s i r gat i r d i m . O n l a r ı n a d l a r ı n ı d a a l ı m, qoy a d s ı z yaşas ı n l a r. O ğ l u m u n a d ı n ı qoyu r a m Teymurç in - Ç i n dam i r i ! Ç i n dam i r i möhkam o lu r . Ham da t a t a r l a r ü rak _ e l ayi b b i r da bu a d ı öv l a d l a r ı n a qoymayacaq l a r .
. . . l l l ar ötacak, b i r ovuc q a n l a d ü nyaya göz a ç a n körpa böyüyli b h a k i m i yyati a l a a l a caq , d ü n y a d a çox qan tökacak va o za' m a n onu d a h a bir !aza a d l a Ç i n gi z xan dey i b çağ ı racaq l a r ( " Ka rva n " k i t ab l a r ser iyas ı , a vq ust, 1 989, .N'� 1 , salı . 1 9 ).
Rom a n ı n son r a k ı fas i l l a r iıida isa Ç i n g i z x a n ı n harb i yü rüş lar indan söz aç ı l ı r .
Bu i k i ahv a l a t ı rom a n a d a x i l etmakda müa l l i f i n maqsad i na o l m uşdur? Azarbayca n t a r i x i i l a b a ğ l ı k it a b i a rd a oxuyuruq k i , X I I I asr i n orta l a r ı n d a n b a ş l a y a r aq ( 1 256-c ı i l da ) monqo l x a n ı H ü l a kü x a n taraf i n dan yen i b i r s ü t a l a n i n - El x a n i l a r i n hökmra n l ı ğ ı b a ş l a y ı r. Va bu s ü t a l a çox böy ü k b i r ara z i n i i d a ra ed i r . Azarbayc a n ı n böy ü k b i r h i ssasi da bu araz i n i n tark i b i na q a t ı l m ı ş d ı . E l x a n i hökmd a r l a r ı Çağ"a tay u l usu, Q ı z ı l Orda va M i s i r su l t a n l ı ğı i l a m ü h a r i ba lar a p a r m ı ş l a r. 1 3 16 -c i i l da E lxa n i l ar döv l at i n i n a m i r a l -ümaras ı seç i l an Çoba n h a k i m iyyata keçan 12 y a ş l ı abu-Sa id i n avaz i n a bütün i d a ra i ş l a r i n i öz a l i n d a cam l aşd i r i r . O z a m a n iq t i s a d i va harb i q üvvaya m a l i k o l a n b i r çox feod a l l a r markaz i h a k i m i yyata t a be o l m aq istam i rd i lar . B u n d a n başq a Q ı z ı l Orda x a n l ı ğ" ı va M i s i r s u l t a n l ı ğ" ı E l x a n i l ara q a rş ı h ü c u m u gen i ş l an d i r i b ö l kan i n b i r s ı r a ara z i l a r i n i a l a keç i r d i lar .
25
Eyn i vaxtda b a ş vermiş üç taraf l i harb i tah l ü kan i n q a rş ı s ı n ı n a l ı n m a s ı n d a Çoba n böyük ro l oyn a d ı , onun sa 'y i nat i cas i nda d a x i l i i ğt i ş a ş l a r y a t ı r ı l d ı , x a r i c i i şğa lç ı l a r daf o l u n d u. B u n d a n son ra a m i r Çoba n ı n n ü fuzu d a h a da a rt d ı . O, hatta E l xa n i l ara q a rş ı üsyan q a l d ı ra n oğ lu Teymur taş ı n da öhdasindan gal d i . Çoba n ı n h a k i m iyyatd a f ak t i k i o l a r aq yegana q üvva o lduğunu göran abu Sa id n a raz ı feod a l q r u p l a r ı n ı n ta' k i d i i l a 1 328-ci i l d a Çob a n ı q a t l a yet i r d i .
E lxa n i lar h a k i m i yyat i i sa 1 357-ci i l a q a d a r dava m e l d i v a t a m süq u t edandan sonra Q ı z ı l O r d a dövlat i n i n tark i b i na d a x i l o l d u (Bu h aq d a bax : ASE, I V c i l d , Bak ı , 1 980, sah. 53-55).
B ü t ü n b u n l a r t a r i x i f ak t l a r d ı r va F. Kar imzada ham ta r i x i f ak t l a r d a n i s t i f ada e tmiş , ham da o lmuş h a d isa lara b i r qadar da sarbast y a n a şm ı ş d ı r. a i batta, bu sarhasi l i k müa l l i f i deya s ı n a x i d mat ed i r va rom a n d a c idd i b i r tah r i f ya ra t m ı r . asas odur k i , m ü al l i f X IV asrda Azarbayc a n a raz i s i n da baş veran h a d isa la r in m a h iyyat i n i düzgün dark etmişd i r . avva lk i i k i ahva l a t a gal d i kda isa bu n l a r rom a n d a ya l n ı z b i r m aqsada x i d mat e d i r : d ü nyaya höknid a r l a r gal i r , o n l a r öz azğ ın va i s t i l a ç ı n iyyat l ar i n i hayata keç i rarak ö l ka lar fath ed i r , q a n l a r tökür , h a m ı n ı i t a atda sax l ayan b i r döv l at ya ra d ı r, sonra isa övl a d l a r ı n ı n baca r ıq s ı z l ı ğ ı va fars i z i i y i ucbat ı n d a n har şey mahv o lur . E lxa n i l a r da harn i n o böyük dövl at i n - Ç i n g i z xan döv l at i n i n sonuncu q a l ıq l a r ı d ı r va tab i i k i , qan üs tünda q u ru l duğu üçün gee-tez b a şq a b i r s ü l a l ay· l a avaz o l u n m a l ıy d ı .
"Tabr iz n a musu " n d a süjet i n a s a s axa r ı ü ç ü n c ü ahv a l a t l a b a ğl ı d ı r . Burada amir Çoba n ı n obraz ı böyük rağbat l a tasv i r o l u n u b. Tar i x i manba l ardan va e lm i adab iyya tdan ma' l u m o l a n f a kt l a r ı yaz ı ç ı bad i i taxayyü l ü nda d a h a d a gen i ş l an d i r m i ş, b i r çox mat l ab lara a yd ı n l ıq gat i r m i ş d i r . Nax ç ıvanda hökm r a n l ıq edan Çoban , i g i d b i r sarkard ad i r , o, b i r neça dafa E lxa n i l a r i fa la katdan q u rt a r m ış , l a k i n sa ray dax i l i nda o n a q a rş ı o l an f i t na toru n d a n x i l as o l a b i l mamişd i r . Budur , o, yena be la b i r tah l ü ka q a rş ı s ı n d a d ı r . Çoban ta'q i bl ardan x i l a s o l u lı ardab i l a - o z a m a n bütün Şarq a l a m i n da böy ü k n ü fuz s a h i b i o l a n Şeyx Saf iyad d i n i n y a n ı n a gal i r . Şeyx Saf iyad d i n Ş a h l s m a y ı l Xata i n i n yed d i nc i babas ı o l muşdur . O n u n n ü fuzu o qadar böyük i d i k i , Su l t an abu Sa i d i n qoşunu d a onun q a rş ı s ı n d a ac i z i d i . a m i r Çoba n ı n özü da Şeyx Saf iyad d i n i n m ü r i d l a r i n dan b i r i i d i . Ona göra da
26
Çoban d a r ayaq d a ardab i l şeyx i n a m ü r a c i at e d i r . O n l a r ı n d i a loq u n d a o dövrün ic t i m a i - s i yas i manzaras i h aqq ı n d a m ü ayyan tasavvür a lda e d i r i k . Şeyx d e y i r : " A i t !Jl ı Ş i l dan çoxdur k i , Ç i n g i z xan övl a d l a r ı n ı n t a p d a ğı o l duq . I n d i - i n d i öz ümüz;ı gal i r i k , i ç i m i zda b i r nafar yet i ş i b arsaya ç a t ı lı , o , t ay f a l a r ı m ı z ı n , vatan i n dard ina ma lham o l a b i lar , onu d a kökü ndan lı a l t a l a y ı b y ıxmaq istay i r i k " .
Şeyx, Çoba n ı x i l a s etmak ü ç ü n a b u S a i d i n y a n ı n a yol l a n ı r v a doğrudan d a a b u S a i d ardab i l şeyxi n i n sözündan ç ı xa b i l m i r. Y e r i gal m i şkan qeyd edak k i , a m i r Ç o b a n a b u Sa i d l ;ı q o h u m i d i , onun b i b i s i Dü l and i x a n ı m l a ev lanmiş , b u n i ka h d a n doqquz o ğ l u o lmuşdur . B a s abu Sa id neca, o , a x ı ra qadar a m i r Çoba n ı q i ymat l and i r a b i l i rm i ? Y a z ı ç ı b u hök m d a r ı n s i m a s ı n d a o r t a a s r t i r a n i a r ı n a maxsus c i zg i l a r i ü m u m i laşd i rm i şd i r . abu Sa id , rom a n d a qeyd e d i l d iy i k i m i ,Ç ing i z x a n ı n n avasi H ü l a k i x a n İ ra n ı , Azarbayca n ı , Rum u , İ raq ı , G ü reüst a n ı tu ta n d a n son ra ga lan sakk i z i nc i hökmd a r id i . O, h a k i m iyyat i möhkam l atmak üçün böyük nü fuz s a h i b i o l a n a m i r Çoba n d a n maha rat l a i s t i f ada ed i r . Son r a d a n a m i r Çoba n ı n get d i kca ö l kada bü tün h a k i m iyyat i ala a l a c a ğ ı n d a n qorxub ona q a rş ı bad n i yyat l a r i n i hayata keç i rmaya ç a l ı ş ı r . Ancaq ona qar iba gal i r k i , ö lkan in qoşunl a r ı , a z q a l a bü tün h a k i m iyyat am i r Çoba n ı n a l inda i k�n n i ya özüna q a rş ı bir y a m a n l ıq hiss e !m i r? Ax ı , a m i r Çoban i siasa özü taxta ç ıxa b i l ard i . Va bu maq a.m d a abu Sa id amir Çoba n ı heç cü r başa düşa b i l m i rd i . Özü onun yer i n d a o l sayd ı , ayaq l ay a rd ı , a s ı b-kasard i .
a b u S a i d !ad r i can b u p l a n ı n ı hayata keç i rmaya b a ş l a y ı r, ö lan b i b i s i n i n yer i na cavan bac ı s ı n ı . - S a l i bay i m i a m i r Çoba n a a r a ver i r . B i l i r k i , S a l i bay i m beş a m i r Ç o b a n k i m i s i n i ovcu n d a sax l aya r . B u n d a n sonra i s a tad r i c l a a m i r Çoba n ı n nü fuzuna zarba lar e n d i r i r .
B ü t ü n b u n l a r feod a l dünyas ı n a xas o l a n çak i şma la r, z i d d i yyat lar k i m i ma'n a l a n d ı r ı l ı r .
a m i r Çoban q ı z ı S a r a xa tu n l a hac ı s ı oğ lu Q a r a bay i n !oyu n a h a z ı r l a ş ı r d ı . Toya b i r q o h u m , h a m d a hökmd a r k i m i a b u S a i d da da'vat o l u n m u şdu . Toy çox ş a n keç i r d i . Ancaq abu S a i d i n gözü a m i r Çoba n ı n böy ü k q ı z ı göza l l ar -göza l i B a ğd a xa tuna düşm.�şdü . B a ğd a x a t u n i s a a r t ıq a r l i q a d ı n i d i , a i l a q u rmuşdu . Uç y a ş ı n d a S u l d us a d l ı oğ lu d a v a r i d i . a b u S a i d bu b a rada S ü buqtak i n l a mas lahat l aş i r va B a ğda xa tunun e l ç i l i y i n i ed i r . amir Çoban bu xabardan qazab l an i r :
27
"Axı q ı z ı ardad i r . 3 yaş l ı o�l u va r " . S ü buqtak i n buna çox a d i yanaş ı r : " B i r q ı z nad i r k i ? E la b i r ö l ü b, ya yoxdu " . a m i r Çoban b u n a m ussuz l uğa döza b i l m i r. Bu ba rada a r v a d ı S a t i bay ima dey ir . O n d a n d a l aqeyd l i k görür . Nahayat o� lu D i maşq Xocaya da har şey ma ' l um o lu r . a m i r Çoban b i l i r k i , agar q ı z ı n ı vermasa, abu Sa i d onun nasl i n i yer üzündan s i l d i racak.
D i m aşq Xoca isa Xaca Baş i r l a t i ryakxa n a d a görüşür . Onun vas i tas i l a hökm d a r haramxa nas ı na g i r i b, bac ıs ı n ı n q i sas ın ı a l m aq istay i r va istay i n a na i l o lur . Lak in onu haramx a n a d a görü b tutu r l a r. D i m aşq Xoc a n ı sahar dar a ğac ı n ı n a l t ı n a gat i r i r l ar . Be l a l i k la , h a d isa d a h a da kask i n şak i l a l ı r . abu Sa id Hera t hak im i Mal i k Qiyasad d i n Qurd vas i tas i l a ami r Çoba n ı ö l d ü rtdürür , oğl u n u d a q a t l a yet i r i r. B u n d a n son ra abu Sa id qoşu n l a Konya ya-Teymurtaş ın ü s t ü n a ged i r . Teymurtaş abu S a i d i n qoşunu q a ba � ı n d a duruş gat i ra b i l mayacay i n i h i ss ed i nca, baş ı na 50-ya q adar an e't i b a r l ı a d a m ı n ı y ı � ı b, a rv a d ı va o � l u i l a v i d a l a ş ı b yol a düşür . · Teymurtaş M i s i ra ged i r . O r a d a marn l ü k l ar h a k i m iyyat baş ına keçm işd i . Mal i k N a s i r M i s i r hökm d a r ı o lsa d a as i i -nas l i ma' l u ıtı o lmayan mamlük id i . On lar Teymurtaş ı hörmat l a q a r ş ı l a sa l a r da, özü n ü va yol d a ş l a r ı n ı xaya nat la ö l dü rü r l ar.
abu Said b u n u n l a da r a h a t l a n m ı r . O, öz qoşu n u n u Naxç ı vana O�l a nq a l a va Q ı zq a l a a d l ı yera gön dar i r . amir in q ı z ı S a r a va a r i Q a ra b a y buraya s ı � ı n m ı şd ı l a r. Qoşun q a l a ya yax ı n l a ş ı r . O n l a r Q a r a baydan S a r a xa tunu hök m d a r haramxa n a s ı üçün is tay i r l ar . L a k i n Qara bay be la ç i r k i n takI i l i radd ed i r va on l a r l a vu ruşur . B i r döyüşçü n ü n a td ı� ı ox Qara bay i n üray indan day i r . Q a l a d a h a m ı döyüşüb h a l a k o l u r . S a r a xa tun i sa ö lmay i düşman a l i n a keçmakdan üstün tu tur . Qa la bürcündan özünü A r p a çay ına a t ı r . O vaxtd a n y a r a n ı b , ha la da x a lq ı m ı z ı n d i l i nd a yaşayan q a m l i m a h n ı bunu s ü b u t e d i r :
2 8
- A r p a çayı aşdı -da şdı , Sel Saranı a l dı , qaçdı . Qolam qaş l ı , gözü yaşlı , Apardı se l lar S a r a n ı , B i r a l a göz l ü b a l a nı .
Ged i n deyin xan Çoba n a , G a l m a s i n bu 'il Mu�a n a , Mu ftan b a ! ı b nahaq q a n a .
A p a r d ı se l lar S a r a n ı . B i r a l a göz l ü b a l a n ı .
S u l t a n iyyada isa 8bu Sa i d cangavar Yeka H asan i ç a fİ ı r ı b a rv a d ı B a fİd a xa tunu t a l a b e d i r va onu Ş a m a M i s i r su l · t a n ı i l a döyüşa gön dar i r . Yeka H asan bu ta lab lar i yer i n a ye· t i rmaya macbur o l u r .
Rom a n ı n l i n a l ı o l duqca ta 's i r l i d i r .Ta r i x i haq iq ata uyğun o lmasa da , bu sah na F. Kar i m z a d a n i n b i r yaz ıç ı k imi uğuru id i . B a ğd a xa tun baş ına galan h a d i sa l a r i n dözü l maz l i y i na göra i n t i h a r etmak qara r ı n a gal i r va p i y a l as i na zahar tö kür . E l a bu vaxt ebu Sa id içar i dax i l o l u r .
" B a ğd a xa tunun n i tq i tu tu l d u . Heç na d e y a b i l mad i . Göz lar i n i n q a b a ğ ı n d a hökmd a r ı n o zahar l i b adan i neca ba ş ı n a çakd i y i n i görd ü . B i rdan ü ray i n d a e l a b i r sev i n e baş q a l d ı r d ı k i , a t a s ı , q a rd a ş l a r ı e l a b i l d i r i l i b q a lxd ı l a r. O n a " s a fİ o l " ded i lar . - Axı r k i , ü z ü m a gü l d ü n , - d e y a 8bu Sai d qadahi kana r a t u l l a d ı . - B a fİd a x a t u n , neca da göza lsan i
Be la l i k l a, m i l a d i tar ix i i la 1 256 -c ı i l d a Azarbayc a n ı işğa l ed i b h ü l a k i lar , yaxud E lxa n i l ar h a k i m iyyat i q u r m u ş monqol s ü l a las i n i n sonuncu hökmd a r ı 1 335-c i i l d a zahar l a n i b ö l d ü . Be la l i k l a d a , 7 9 i l d a v a m e d a n bu i st i l aya B a ğd a x a t u n u n sayas i nda s o n qoyu l d u ( " Ka rva n " k i t a b l a r s e r i y a s ı , a vqus t 1 989, .N'• I , sah . 55-56 ).
Rom a n ela bu söz l a r l a başa ça t ı r . asardan gen i ş bahs edan tanq i dç i 8d i l a Mam madzada
y a z ı r : "Müal l i f i n ( Farm a n Kar i m z a d a n i n - Y. A . ) mara rn ı a y d ı n d ı r : t a r i x boyu Azarbaycan m üstaq i l l i ya, b i r dövlat a l t ı n d a b i r i aşmaya c a n a t m ı ş, l a k i n ham işa d a x i l i v a x a r i c i dü şman l a r i n tazyiq l a r i na m a ' r u z q a l m ı ş d ı r . Magar X I I asrda y a r a n a n q ü d rat l i Ata bay lar dövlat i buna b a r i z n ü m u na dey i l m i ? L a k i n m ü staq i l l i k d uyğusu m i l l i ş ü u r u n y a r a n m a s ı i l a b i r vaxta düşmamişd i r . O n a göra d a "Tabr iz n a m u s u " n d a Azarbayc a n söhbat i yoxd u r . Sonra l a r b i r çox m i l l i f ac ia l ar i m i za gat i r i b ç ı xa ra caq fal a kat lar i s a mahz uzaq asrlardan baş a l ı b gal i r d i . 8 m i r Çoba n l a H e r a t h a k i m i Mal i k Q iyasad d i n Qurd möhkam dost i d i lar , a m m a Çoba n ı n n ü f u zu sa rayda öz gücünü i t i r d i k d a H e r a t h a k i m i onu öz s a r a y ı n d a ö l d ü rt d ü r ü r, hatta k i ç i k oğl u n a d a a m a n verm i r . D e ma l i , feod a l dövrü üçün bun l a r a d i , saciyyavi h a d i sa l ar d i r . - Q a rd a ş q a rd a ş ı n , a t a oğ lun , dost dosl u n q a n ı n a yer ik l a y i r , h a k i m i yyat 'har i s l i y i har hans ı i n s a n i keyf iyyat i üsta la-
29
y i r . Harn i n h i ss lar neça asr lard i r k i , bu x a lq ı n q a n ı nd a dövr edir va i n d i k i [ ac i a l ar i m i z i n kökü da o r adan baş l ay ı r .
F. Kari mzadan i n "Tab r i z n a rnusu " rom a n ı d a mahz bu f i k r i la lq i n ed i r . ( a . Mammadza da. Yad cl a ş ı n m ü h a k i masi . "Azarbayca n " j ur n a l ı , 1 994, N• 1 -3, salı 1 74 ).
Bu m ü l a h iza la r l a asa san r a z ı l a ş ı r ıq . Tanq i dç i rom a n ı n i deya s ı n ı d ü z g ü n q a v r a m ı şd ı r. L a k i n b i r masa lan i da unul· m aq o l m a z. Şü bhas iz , Azarbaycan söhbal i , ayr ı - ayr ı v i l a yal l a r i n b i r döv lalda b i r l aşd i r i l masi söhbal i X I V asrda ha la yel işmam i ş d i . Bunun üçün çox güc lü b i r şaxsiyyal l az ım id i va b i r asrdan son ra Şah i smay ı l Xal a i n i n s i m a s ı n d a be la b i r şaxsiyyat yel i şd i . Har h a l d a , F. Kar i m z a d a bunu da nazara a l m ış d ı r .
Tar i x i n a ç ı l m a mış , qadar inca i ş ıq l a n d ı r ı l m a m ı ş sah i la lar i ndan b i r i da X I I asr i n sonu - X I I I asr i n avval l a r i n i aha ta edan b i r dövrdür . B u dövrü ta r ixç i l a r Azarbaycan döv la· ! i n i n ç i çak lan masi n i n sonu va tanazz ü l ü n ü n baş l a nğ" ıc ı a d l a n d ı rm ı ş l a r. O z a m a n Gancada öz ö l maz poez iyas ı i l a bü tün Şarq a l am inda t a n ı n m ı ş d a h i şa i r va mü lafak k i r N i z a m i Gancavi yaşay ı r d ı . X a lq q ahram a n ı Bandar da malız hamin dövrda yaşa m ı şd ı r .
Ma' l u m d u r k i , bu dövrda Azarbayca n d a an q ü d ral l i dövl al Ala bay lar döv lat i yd i . Ta r ixçi l a r in doğ"ru q eyd etd iy i k i m i h a rn i n dövrda - ya' n i monqol h ü c iı m u arafas inda Azarbayc a n d a feod a l m ü n a s i bat lar i yüksak i n k i ş a f saviyyas ina çal · mışd ı . Daha yü ksak i n k i ş a f göz l an i l fr d i k i , monqol hücumu buna imkan vermad i . Yade l l i i şğ"a l ç ı l a r ı n aramsız hücumla r ı nat icas inda Azarbaycan Ata �aylar döv lal i süquta uğ"ra d ı .
Y a z ı ç ı - j u r n a l i s t aıımad 1 s a yev uzun i l l a rd i r k i , Gancan i n keçm iş i va görkam l i şaxsiyyal lar i ba rada çox lu yaz ı l a r ç a p etd i rmakdad i r. B u b a x ı m d a n C a v a d xan , a . R u h i va başq a l a r ı h aqq ı n d a k ı maq a la l ar i n i " H a rd a s a n , qad im Ganca? " , " B i r b u l aq ç a ğ" l a y ı rd ı " k imi ya z ı l a r ı n ı , xüsu san "Ganca va ganca l i l a r " a d l ı k i t a b ı n ı ( 1 99 1 ) qeyd el mak l a z ı m d ı r .
a. I s ayev in t a r i x i mövz u l a rd a va bad i i p u b l i s i s l i k sapgi da qa l ama a l d ı ğ" ı yaz ı l a r ı n an saciyyavi n ümuiıas i " Ü sya n " rom a n ı d ı r . X I I I asr in avval l a r i ndan Ata baylar dövlat i zai f l amaya baş l ay ı r . Gancada da bu h a l özünü göstar i r . Be la b i r dövrda baş verm i ş m ü h ü m i ct i m a i - s i y a s i h a d i sa lar , x ü · susan gen i ş i anan x a lq üsyan ı sü jet i n asa s ı n ı taşk i l e d i r .
Rom a n d a tasv i r o l u n a n h a d i sa l ar üç xalt üz ra i n k i ş a l ed i r : b i r i nc i s i , ay r ı - ay r ı t a r i xç i l a r i n asar l a r i n dan göt ü r ü ! -
3 0
müş s i ta t , t a r i x i sanad k i m i yer i ga l d i kca süjeta d a x i l ed i l m iş mater i a l l a r; i k i n c i s i , Bandar va o n u n at r a f ı n d a caraya n edan h a d isa lar i n tasv i r i ; üçüncüsü , Baxt i ya r , L a l a, Toğru l va başq a m ü a s i r l ar i m i z i n obra z l a r ı n ı n y a r a d ı l m a s ı , o n l a r ı n keçm işa m ü n a s i bat i n i n a y d ı n l a şd ı r ı l m a s ı d ı r .
Bu üç xatt b i r - b i r i i l a üzv i şak i l d a a l aqa l an d i r i l m i ş, t a r i x l r uh özü nün a s a s ç a l a r l a r ı i l a c a n l a n d ı r ı l d ığ ı k i m i , " m ü a s i r l iya x idmat edan t a r i x " me'y a r ı d a u n u d u l m a m ışd ı r . Rom a n ı n kompoz i s iyas ı va süjet i da bu maqsada uyğu n l a ş d ı r ı l m ı şd ı r . Be l a k i , rom a n d a t a r i x i h a d i sa lar y a r a d ı c ı taxayyü l ü n kömayi i l a a ç ı l ı r , müa l l i [ b i z i m m ü a s i r i m i z o l a n Baxt i ya r sural i vas i t as i l a o dövrü n h a d isa lar i n i tasv i r e d i r va ma'n a l a n d ı r ı r . Tasv i ra b a ş l a m a z d a n avval B axt i y a r Ganca, onun ta r i x i va görkam l i şaxsi yyat l a r i h aqq ı n d a do lğun ma' l u m a t ver i r , sonra rom a n d a k ı ahva l a t naq l ed i l i r . " B axt i y a r ı n qeyd dartar i ndan " a d ı i la ve r i l an t a r i x i ma' l u m a t l a r keçm iş l a m ü a s i r l i y i n vahdat i ta 's i r i n i b a ğ ı ş l a y ı r _
Rom a n d a k ı h a d isa la r in markaz i n d a B a n d a r d a y a n ı r . O, ad i sanatka rd ı r, d u l usçu l uq l a maşğul o lur . Rom a n boyu b iz onu müxtal i [ yer larda, m ü xtal i f şara i tda , an q a y n a r nöqta lar� da, an ağır vaz iyyat larda görü rük . O, öz a ğ l ı , zakas ı, güc lü qo lu , i l i q ı l ı n c ı i l a seçi l i r . Müal l i f öz qahram a n ı n ı n x a r a kter i n i açmaq üçün rom a n ı n avval i nda k i ç i k bir e p i zod tasv i r e d i r . B u ep i zod qahram a n ı n galacak hayat yol u n u n ma' n a l ı tarnal d a ş ı k i m i d iqqat i çak i r .
B i r maha l l an i n üç c a v a n ı i l a başq a maha l l a n i n dörd ganci a r a s ı n d a yers i z çak i şma va savaşma o l u r. Müal l i [ bu h a d isan i bela tasv i r ed i r: " Bandar h a m ı s ı n ı n ü z ü n a bir da göz gazd i r d i : - görürsünüz - ded i , a r a n ız d a özga a d a m yoxd ur , h a m ı can -c iyar, a m m a yol a get m i r s i n i z , k ü ç a d ava sı sa l ı rs ı n ız . Şahar in b i r qo lu s i zs i n i z, b i r q o l u d a b u n l a r. A d a m qo lunu kas i b özünü şi kast e l ayar heç? ! B i l i r s i n i z k i m nan. d a l a ş a r !.a r ? E v d a xoruz, ç ö l d a toyuq o l m a z a d a m ? " ( 8 . 1 sa yev. " Usya n " B a k ı , " Y a z ı ç ı " , 1 989, salı . 1 8) .
B u n u n a r d ı nca Ganca am i r i Quşq a r a n ı n vergi y ı ğa n l a r ı n ı n qadda r l ı ğ ı n ı göraıı Bandar darh a l öz dost l a r ı i l a b i r l i kda on l a r ı n üstü n a a t ı l ı r .va g ü n a h s ı z i n sa n l a r ı x i l a s ed i r . B u h a d isa lar Bandar in x a r a kter a l a mal la r i n i n asas c i zg i l ar i n i ayd ı n l a ş d ı r ı r .
Rom a n d a qahram a n ı n fard i keyl iyyat l a r i n i göstarmak üçün başq a i brat a m i z e p i zod l a r d a v a r d ı r . Göründüyü k i m i , Bandar i l k növbada y a x ı n dost l a r ı i l a b i r l i k da yer l i feod a l -
3 1
l a r, Quşq a ra k i m i z a l i m h a k i m lar a l eyh ina müba r iza a p a r ı r, h a r yerda h a qq ı n - ada l a t i n gözlan i l mas ina ça l ı ş ı r .
Vade i l i qasbka r l a r ı n Vatan tor p a ğ ı n a hücum etd iy i, Vatan in baş ı n ı n üstü n ü q a ra b u l u rl l a r a l d ığ ı z a m a n isa Bandar bütün q üvvas i n i on l a r l a m ü b a r izaya yön a l d i r . X a lq ı n mard oğul va q ı z l a r ı bu m ü b a r i zadan kan a r d a . d u rm u r l a r . Ganca l i l ar qeyr i - bara bar döyüşda güc lü d üşman l a mard l i k l a v u r u ş u r , o n l a r a s a r s ı d ı c ı zarba lar end i r i r . Be la l i k l a, gü rcü qoşu n l a r ı şahar i !ark elmaya macbur o l u r l a r . Doğrudur , onl a r h i y l a i ş l ad i b hatta Bandar i as i r a l ı r l a r . Bandar T a m a r a q a rş ı s ı n d a ö z l ayaqat i n i qor ıı m a ğı b a c a r ı r va as i r l i kdan x i l a s o l u r .
Rom a n d a X I I I asr i n i l k rübün da, d a h a d aq iq i , 1 225-ci i l d a X a razmşah Cal a l a d d i n i n Azarbayc a n a basq ı n ı , Ganca atr a f ı n d a k ı döyüş la r t a r i x i haq iq ata uyğun o l a raq tasv i r e d i l i r. X a razmşah C a l a l a d d i n, U rxa n ı Gancaya h a k i m ta'y i n e d i b öz qoş u n l a r ı i l a G ü reüst a n a taraf ü z t u t u r . Ganca alı a l i s i i sa yen i h a k i m i n qad d a r l ı ğ ı n a dözmay i b üsyan 'ed i r . X a lq ı n q azabi coşu b -daşm ışd ı r . Nat icada U r x a n ö l d ü r ü l ü r . B u n d a n xabar t u t a n C a l a l a d d i n d a h a güc lü q ü vva i l a geri dön ü r.
B u d u r h a d isa lar i n an gargin maq a m ı , süjet i n k u l m i n a s i ya nöqtas i . Ganca q a l a s ı m ü h a s i raya a l ı n ı r . Bandar bu a ğ ı r vaziyyata döza b i l m i r .
" . . . Bu q a r a n l ıq d a n Bandar in na'ras i , h a y ı eşi d i l d i :
azizim , ayd ın o l sun , Ay do((s u n , a yd ı n o l sun . Galin , gecadan çıxaq, G ü n ü m ü z a y d ı n olsun . . .
B an dar geld i, d a l ı nca bü tün Gonca a x ı n d ı . " ( " Üsyan·" salı. 372-373).
Q a n l ı döyüş la r baş l a n d ıq d a Bandar bir an d a o lsun tarad d ü d elmadan öz ama! va aq i d a dost l a r ı i la b i r l i kda an qorxu l u sahalarda i r a l i d a vuruşur . O n a a t ı l a n says ız kamandlar boşa ç ıx ır , h a m ıs ı n ı dal e d i r . O, b i l i r k i , "Ger iya yol yoxdur . Düşmana a m a n vermak o l m a z . a bas dem i rd i qoca oğuz: " D i l i n i , e l i n i , bir da be l i n i qor u ! " D i l i n i qorudu , e l i n i qorudu , ind i be l i n i qor�ya garak . K iş i üzbaüz döyüşar, vuru l sa öndan v u ru l a r " . ( " Usy a n ", salı . 373). L a k i n mardl i k l a vuruşan qahram a n a rx a d a n kamanda sa l ı n ı r . B i r ma-
32
h a l l ada böyü düyü , son l i kas i n i bö ldüyü D a v u d o n a xaya nat ed i r . O d a d i gar q ı l ı nc b a h a d ı r l a r ı k i m i faci� qahram a n ı n a çevri l i r .
Roma n d a [ard i c i zg i l a r i i la ver i l an b a şq a y a d d aq a l a n surat lar da v a r d ı r . B u n l a r ı n içar i s i n d a Banda r i n atas ı Dada İ m ran sural i daha m a r aq l ı d ı r . O, öz m ü b a r i z l i y i n i a t a s ı n d a n axz etm işd i r, xa lq ı m ı z ı n u l u t a r i x i n i n c a n l ı ramz i d i r . a ı karak ( Kapaz) d a ğ ı i l a s a n k i b i r yaşd a d ı r . Bandar d a i m a t a s ı n ı n m ü d r i k mas iahai i a r i i l a harakat e d i r . Rom a n d a oğu l - ata x a lq ı n v u r a n a l i , düşü nan ):ıey n i k i m i ma' n a l a n d ı r ı l m ı şd ı r . Bad i i asar larda görd üyümüz an'anavi a t a -oğul i xt i l a f ı burada yoxd ur , aks i n a, a t a -oğu l b i r i i y i q ı r ı l m a z te l l a r la b i r - b i r i n a bağ l a n m ı şd ı r . Ro m a n d a k ı Hac ı Cam a l a d d i n , M i rza M ü l k , Xosrov b a y surat i a r i h aqq ı n d a d a s ö z a ç m aq l a z ı m d ı r . Ganca sa ray ı n d a Quşq a r a n ı n vaz i r i o l a n M i rza Mülk yü ksak mansab d a ş ı s a da, asi x a lq a d a m ı d ı r . O, b i r neça dafa Bandar i yers iz harakat l ardan çak i n d i rm i ş d i r .
M ü l kada r H a c ı Cam a l a d d i n da bü tün v a r -döv lat i n i x a lq yo l u n d a xarcl amaya h a z ı r d ı r . Müa l l i f Xosrov s i m a s ı n d a i sa ham x a lq m ü d r i k l i y i n i , ham da casu r l uğunu b i r l aş d i r m i ş d i r . B ü t ü n bu n l a r l a bara bar rom a n d a B a n d a r i n s i l a h yol d a ş l a r ı , a m a l dost l a r ı q a ba r ıq ver i l mamişd i r .
Tar i x i şaxs iyyat k i m i s u l t a n Cal a l ad d i n su ral i rom :; : ı d a a z görünsa d a sü je t xat t i nda mühüm yer tu tur . O n u n I a teh l i k t ab i a l i da , qad d a r hökmd a r x a r a kter i da i n a n d ı r ı c ı boy a l a r i s ver i l m i ş d i r . Roma n d a k ı q a d ı n surat iar i i çar i s i n d a Qa, marba nu , asmatbanu , Mah l iq a , Marziya va b a şq a l a r ı n ı qeyd etmak o l a r .
Qamarbanu D a d a İ m r a n ı n ö m ü r - g ü n yol d a ş ı , B a n d a r i n a n a s ı d ı r . O d a b i r e l a ğb i rçayi taass ü r a t ı oya d ı r. Rom a n d a k ı m a r aq l ı surat lardan b i r i da Da l i N u ra y d ı r . O n u n ş u x m a h n ı l a r ı d a , ş a n z a r a f a t l a r ı d a as l i n d a b i r çox mat i ab l ar dan xabar ver i r .
Rom a n d a n d a n ı şa rkan m ü al l i f i n q a l a m a a l d ığ ı döv r ü n i cl i m a i -s iyas i manzaras i n i , B a n d a r l a b a ğ l ı har h a ns ı b i r [ a k t ı d iqqat l a öyran maya cah d göstar d i y i n i x ü s u s i q e y d etmak l a z ı m d ı r .
Müal l i f t a r i x i manba lardan a l d ı ğ ı bu m a' l u m a t l a r ı süjet xatt i nda ust a l ıq l a verm işd i r . X I I I asr. t a r i xç i s i a n -Nasav i dan göt ü r ü l m ü ş a ş a ğ ı d a k ı f a k t rom a n boyu d a v a m e d a n h a d i sa la r in t a r ix i haq iqata uyğun · tasv i r o l u n d u ğ u n u söyl amaya i m k a n ver i r .
33
" X a razm l i l ;; • · i ö l d ü randan son ra gancal i l a r a raya iğ"t i şaş s a l a raq i n a d k a r l :q göstarmaya ba ş l a d ı l a r . O n l a r ı n başç ı l a r ı Bandar a d l ı b i r n af ar i d i . Q a r a c a m a a t onu eş i d i r d i . " ( " Üsya n " , sah. 363 ).
Bu söz lar rom a n d a tasv i r ed i l an dövrün ü m u m i manzaras i n i n t a r i x i haq iqata uyğ"un c a n l a n d ı r ı l d ı ğ" ı n ı göstar i r,
Rom a n d a be la n ü m u n al ar çoxdur . Orta asr t a r i xç is i l bn · 8 1 -8s irdan va a k a d em i k Z iya B ü nya dovun "Azarbaycan Ata bay lar döv l at i " k i t a b ı n d a n gat i r i lan f a kt l a r rom a n d a k ı t a r i x i i i y i güc land i r i r . Bandar in s o n aq i bat i ba rada roma_n da yaz ı l a n l a r d a t a r i x i haq iq ata uyğ"undur . Z . Bünyado.v ad ı çak i l an k i t a b ı n d a y a z ı r: " G ancal i l ar i ta'q i b edan S u l t a n şahara sox u l d u va tez bir z a m a n d a üsyanç ı l a r a d i v a n tutdu . Ban· dar başda o l m aq l a 30 nalari h abs etd i r d i . S u l t a n h a m ı n ı n b a ş ı n ı kasmay i , Bandar i i s a e ' d a m etmayi va barlan i n i t i katika doğ"r a m a ğ" ı amr eld i " . (Z. Bünya dov. Azarbaycan Atabay lar döv la t i , B a k ı . " E i m " naşr iyya t ı , 1 985, sah. 1 33) .
Rom a n d a fo l k lo r n ü m u na l a r i ndan da maha rat l a i s.!Hada o l u n m uşdur . Ayr ı - ay r ı su raHar i n n i tq i nda o n l a r ı n ahva l - ru h i yyas i na, ovq a t ı n a uyğ"un baya t ı va s . ver i l masi bu cahatdan d iqq ata l a y iq d i r . Rom a n d a tasv i r e d i l an ba'z i e p i zod l a r bad i i l i k bax ı m ı n d a n m a r aq l ı d ı r . Xüsusan gancal i l a r i n a d atan'ana lar i , şahar sanatk a r l a r ı n ı n hayat va mn işat i n i aks etd i ran sahnalar , ay r ı - ay r ı etnoq r a f i k det a l l a r buna m i s a l o l a b i l a r .
Rom a n ı n maziyyat l a r i ndan d a n ı şa rkan onun d o ğ" m a Va· tan i m izda bu gün törad i l a n h a d isa lar la ma'navi bağ" l ı l ı ğ" ı n ı xüsu s i l a vu rğ"u l a m aq l a z ı m d ı r . Müa l l i f b e l a qanaata gal i r k i , mamlakat dax i l i n d a b i r l i k o lm azsa , n a mard q üvval a r in xayanat lar i n i n q a rş ı s ı a l ı n m azsa , q a rş ıya qoy u l a n maqsada ça tmaq çat i n o l a r . Oxucu i n d i , ş a h i d i o lduğ"u fac ia la r i göranda on l a r ı ma' n a l a n d ı r m a ğ" ı baca r m a l ı va t a r i x i n i b rat dars l a r i ndan çox şey öyranmal i d i r . Rom a n ı n son u n d a Bandar ö l d ü r ü l d ü kdan sonr a m ü al l i f i n onun d i l i i l a "Ayı l ı n in s a n l a r ! " - deya haray çakmasi va bu ç a ğ" ı r ı ş d a n , h a r a y d a n d o ğ" a n n i k b i n l i k, ü m i d , i n a m h i ss i d a tasa d ü f i dey i l .
Rom a n ç a p e d i l d i kdan son r a onun h aqq ı n d a yaz ı l a n maq a l al a r va oxucu makt u b l a r ı asar i n rağ"bat l a q a rş ı l a n d ı ğ" ı n ı göstar i r . Falsafa e l m l ar i n a rn izad i 8 l i k r a m Tağ" ıyevi n " T a r i xa sadaqat l a " m aq a las i da ( "Azarbaycan ganc lar i " qazet i , 22 sentyab r 1 990, .N"• I I 4 ) f i k r im i z i tasd iq ed i r .
· ·
Rom a n a ön söz y a z a n i k i görka m l i a l i m - a k a d e m i k Z i -
34
9€
epu1bbeıı u e'uıoı uıuepezpewwew ·e 1�eue.< e ıunung ·ıı .<eısı >ıewı ıpuepı:ı11 1 u ııe ı
-e� >ı ı ı ıx ııeı ı >ıepıese ı>ıues • ı ııııe1! ıeııeııs !IA3X epeıeq ııe ı -epı qe eouen ' l�queıw>ıQLJ uııeı ıpeppes •ııe>ıeıeq ıe ı ıxe •e ı -ezıez ı >ıepı ı no-6€ 1 1 •ıe ııı >ı !J ue ı ıııııs ı ıeı ı ı ı .!!eq e ızgs nq ep -ıe ızex,ew wıpeb • ıx ı ıeı ewueıe.< u ı ueouen ı ı ı ıeııw ·ınunıo >ı ıep ıwı >ı ısewı3 zeAe ı u ıı ıq-ııq epep.<eb ıfo ıouoıx '1sew -ueıeı1s UIJBil>iBJ ıı.<e- 1ı.<e beoue >ı ı ı ıxııeı epuewoı •ep uep -nı�oa ·bıı1�eı ızeı ep zıq e ı ı ısız,eq u ııe ıp.<3b ıpıbueı ng
' (LL l ·ııes '€- I '.N' 't66 1 •qeuınf ,. ueo.<eqıezv .. l · .. ııp�ıwewı3 ıeıeseo e.<ewııpueı ı ıp ·e�ewıe.<o nuo qı ı -e11 eu1xe.< ·�!WJ3 JA3S uepbezn ıxııeı ı >ı ues A3.<esı pewııe •esuQ>jWQW >ıew3p e ı 3 g ·ııwı31! e�ezn uepıeıesı peq •uep -ıeı ı>ıeı ue ıo wnı ,ew ezıq uepxııeı 1ue.<sı:ı ıepueg epuew -oı beouv ·q ıueııeAAIJb ıssı ıı >ııep lJUIJZQ ·�1ue.<o epuqeHıA -eu,ew u1bıex epıxeA ı ıq ı .< ıpewJ3A eıe • ı.< ıpewı11 ues u ııe ı -eq ı ıeııııw � � �e��� ' ! >ı !P ! >ıew3p o ng ' !P! esıpeq ııq WIJLJIJW UIJ�IJ JAQP o 1sewxıeb eue.<sıı uı u ısı ı eııe eouen e ı ı � � � � ���eq uııepueg ' ! >ı ııpe ıesew u1p.<v ·ınwunı o ss ııı .. >ııepQUQZQ ıx - ııeı , ep esueıeı1s eou1pıe uı u ıııq-ııq ıe ı ı>ıeı ıxııeı 'ep es - ıo ıe ııe.<.< ızeA ı ı e�ıbeu ı:ıw •ıeıesıpeq •ıeııeıns n ıxo� epuew ·OM 'I !A3p me.<.< ıbeJJCA!)W uepu1w1xeq >i ! I !X!JBI ( ' If ',{ - l U -ewoı ,. ue.<so . . l ıese . . :ı1 .<es uesbgu 1U 11! 1pew�ı ıe� uııeHıı -A3>1 nq zqew ıipuewoı •eu ıs>ıe •epu ıse ıebew .. ısewı>ıeııııw u1�eppeA .. u e ı ı >ıe� 1pe ep1ıexn.< esı epezpewwew e ı ıpe
'J !P�!W -ı ıpueııew.< ıb >ıes>ı ıı.< ı .< mxııeı epu1 uewoı .. ue.<sn ,. ıı ı ıeııw ! >i! ıeq '!W! >ı QAQPUIJJQ11 •ep esewıo nı�op >ıewı;i' ı nqeb ı w -ı>ı ıebıbeq be ııııw QZQS UQ �1wpze.< eqeı ı>ı ı ıq 1sueq JeH
'( 6 ·qes • ,. ue.<sn .. 'ZQS UQ BUIUBWOJ ,. UeASO,. ·ıepueg 'weıes 'A3A !Ie ·� 'A'öp -e.<u ı:ı g e.< ı z l .:ııp�ıwı ıp·a ııAseı eıweıı ı ı ısnsox beıe ıo un�· -.<n weı eıeb ıbeq ıxııeı epuewoı ııeı.<3b u ıuısı ıeııe eouen eA ııepe�eı uı ıepueg ·ı ıp3 e ııepı:ıw eı >ı ı ıpıew ı u ı.< ı ı uew U ! 1 3 •ın.<nıob e p e u ıııı ı u ııeı.<3b u1bıex •ep esı g e ı ı eoue11 -�ı -qeze QZQ 'JIJIPIBb e.<ezııeqı:ıw 1�ıeb euııe ıı� ıe.l!�! wzeı -ex ıuıs ı ıeıje eouen ep>ı ı ıı ıq e ı ı 1ıepe>ıweq zg >ıeıe.<ewıııe11 qeı eıeıese •ewmz ep ıepueg n�sn ınp !W! >ı eABD ı�ııwea '>i QJQJQ11 1�q�epıeb ıeu ıııı eA ıeı.<3b ·n�nıwnqob ueb ııq epu1seıe ıepueg n�snınp e ı ı eAeD ı�ı ıwep zıq eobnpnxo 1u -ıuewoı .. ue.<sn .. :ı ı ı ı .<3p epewıppebııw ·ıe ı�!WI3 p.<ab 1 uıı -eıın�n upese ep Aa.< ı ıe WCjSQM JOSSajOJd eA Aope.<uQ g e.{
" l a r i x i özü n ü d �r�: h i ss o l u n m u r " f i k r i doğru dey i l . "Tar ix i özünüdark" o demokd i r k i , müal l i f l a r ix i h a d i s� la r in va mü rac ia l e ld iy i dövrü m ü a s i r l a r i üçün ayd ı n l a şd ı r a , a ç ı q l aya b i l s i n . a. 1 s a yev b u n a asasan mü vaff.aq o l a b i l m i şd i r .
Azarbayca n ta r ix i n i n a ğ lak� lar i n i do l durmaq i sl�yi t a n ı n m ı ş t a r ixç i M a h m u d i smay ı lovu d a a z düşündürmür. B i z b u n d a n avva l k i monoq r a f i y a m ı z d a onun "Xaq a n i " , "Ağ y a p ı n c ı " , "E l üçün yan" rom a n l a r ı n ı tah l i l e lm iş i k . Bu rom a n l a r ı n u ğu r l a r ı , i l k növbada müa l l i f i n oxucu l a ra x a l q ı m ı z ı n l a r i x i n i n a z ma' l u m o l a n dövr lar i h a q q ı n d a atra f l ı m a' l u m a l vermak k i m i n ac i b a rzusu va l a r i x i f a k l i a r a sad a qald i r. O n u n rom a n l a r ı n d a bu ma' n a d a l a r i x i l i k çox gücl ü dü r , i n a n d ı r ı c ı d ı r . 8 l batta, bu v a c i b şa r t l a yanaş ı sanat asar i n d a bad i i -estet i k şart lar da az ahamiyyat l i dey i l . adab i tanq i d d a mahz bu qüsu r l a r h aqq ı n d a konkret i r a d l a r göslarm işd ir . Müa l l i f isa laassüf ki, bu lan q i d i qeyd l a r i n b i r q i s m i n a aham i yyat vermayarak al ava y e n i roma n l a r yazmış d ı r . " İ k i od a r a s ı n d a " , "Qara Yus i f " va " U zun Hasan " j a nr ın son i l i arda çap e d i l m i ş n ü m u nalar i d i r . B u üç rom a n Azarbaycan l a r i x i n i n an çal i n v a bad i i adab iyya tda demak olar k i , i ş ıq l a n d ı r ı l m a m ı ş dövr l a r in dan söz açır . Har üç rom a n d a tasv i r o l u n a n h a d isa lar z a m a n e ' l i b a r ı i la b i r - b i r i na yax ı n d ı r . " İ k i od a ra s ı nd a " rom a n ı n d a Azarbayc a n ı n �n q ü d rat l i döv lat l a r i n"d an o l a n Ş i rvanşa h l a rd a n va onun an a ğı l l ı hökmd a r ı İ b r a h i m ş a h d a n , " Q a r a Yus i f " rom a n ı n d a g ü c l ü Q a r aqoyu n l u döv la t i va onun başç ıs ı Q a r a Yus i fdan, " U z u n H asan " rom a n ı n d a i sa Q a r a qoyu n l u l a rd a n sonra h a k i m i yyal i a la a l m ış Ağqoy u n l u döv la t indan va Uzun Hasan i n h ay a l ı n d a n bahs ed i l i r . Göründüyü k i m i , bu rom a n l a r d a tasvi r o l u n a n dövr lar yuxa r ı d a q eyd etd i y i m i z k i m i , b i r - b i r i n a yaxı n d ı r va b i r - b i r i n i n d a va m ı d ı r .
H a rn i n asar l a r i n tah l i l i n a keçmam işdan önca q ı sa b i r t a r ix i ş a r h a eh t iyac duyuruq .
Qa raqoyu n l u döv lal i ( 1 4 1 0- 1 468) XV asrda Azarbaycan d a an güc lü feod a l döv l a t i i d i va onun araz i s i Azarbayc a n ( Kü rdan Can u b a ), i n d i k i E r m a n i s l a n , Q a r b i İ r a n , i raq , G ü reüsta n ı n b i r h i ssasi va s. ara z i l ar i alıata ed i r d i . Bu döv lal i n p aytaxt ı Tabr iz i d i .
Q a r a qoyun l u döv l al i n i n i l k hökm d a r ı Q a r a Yus i f ( 1 355-1 420) o l m uşdur . Q a r a Yus i f B a h a r ! ı t ay ra s ı n d a n o l a n Qara Malıammad i n ( ? - 1 389) oğ ludur . Q a r a Mahammad Q a r a qoyu n l u ! ay fa i l l i f aq ı n ı n asa s ı n ı qoymuş, Cal a i r i 1 ar l a qo-
36
h u m l uq a l aq as i ya r a tm ı şd ı . Ancaq o, Tabr i z i tutsa d a , 8 m i r Teymurun qoşu n l a r ı n a q a rş ı n ı ü b a r i zada m üvaffaq i yyats i z · l i ya uğra m ı ş d ı . O , oğl u n u - Q a r a Yus i l i v a r i s ta'y i n . . e t m i ş, Qara Yus i f Qa raqoyu n l u döv lat i n i y a r a t m ı şd ı r . Omrünün çox h i ssas i n i döyü ş l arda keç i ran Q a r a Yus i f Teym ur l a vuru ş l a r d a b i r neça da fa farq lan m i ş d i . Son r a l a r Teymura q a rş ı i t t i faq ya ra tmaq maqsad i l a m üttaf iq i Ca l a i r i hökmdar ı S u l t a n 8hmadla Türk iyaya, oradan isa Mis ira gelmaya macbur o lmuşdur . L a k i n M i s i r h a k i m i n i n amri i l a har i k i s i habs e d i l m iş , Teym u r u n ö l ü m ü ndan ( 1 405) son ra Q a r a Y u s i ! habsdan a z a d o l u n u b, Azarbayc a n a q a y ı l m ı ş d ı r . 1 406 -c ı i l d a Naxçıvan yax ı n l ı ğ ı n d a k ı döyüşda Teymur i 8bu Bakr i , 1 408-ci i l da i sa Tabr iz atra f ı n d a k ı vuruşda M i r a n ş a h ı mağlub e d i r ( ham in döyüşda M i r a nşah ö l d ü r ü l ü r ). 1 4 1 0-cu i l da isa Qara Yus i f Azar bayc a n a y iy;ı lanmaya ç a l ı ş an Cal a i r i hök m d a r ı S u l t a n 8hmada q a l i b gal i r va b u s ü l a l a n i n h a k i m iyyal i n a s o n qoyur . Qa raqoyu n l u döv l al i n i y a r a t d ıq d a n son ra o ğ l u P i rbu d a ğı s u l t a n e ' l a n etsa d a , as l i n da. döv lal i Qara Yus i f özü i d a r a ed i rd i . O, harn i n dövrda an güc lü dövlat o l a n Ş i rvanşa h l a r ı d a mağl u b eda b i l d i , 1 4 1 2-c i i l d a Kür çay ı s a h i l i n dak i vuruşm a d a Ş i rv a n ş a h 1 İ b r a h i m mağl ı.i b o l du va Q a r a Yus i fa t a be o l m aq şart i i l a h a k i m i yyatda q a l d ı . Q a r a Y u s i f 1 420-ci i l da vafat eld i .
Q a r a Yus i fdan sonra Q a r aqoyu n l u döv lal i b i r m ü d dal müvaz inal i n i sax l asa d a , tadr ican za i f l amaya doğru üz qoydu. Masala bu ras ı nd a d ı r k i , Tey m u r i l a r heç cür be la b i r güc l ü döv l at i n rea l l ı ğ ı i l a r a z ı l a şm aq istam i r d i l a r . Q a r a Yus i fdan sonra h a k i m iyyata keçan o ğ l u İ sgan dar Teym u r i l a r i n mü ltaf iq i o l a n Ş i rvanşa h l a r ı n torpaq l a r ı n a d afal ar la hücum etsa da, bundan b i r nat ica has i l o l m a d ı . Sonra Teym u r i l a r i n ta' s i r i i l a Q a ra Yus i f i n d i gar oğlu C a h a nş a h h a k i m i yyata keç d i . C a h a n şa h ı n h a k i m iyyali i l l ar i n i la r i xç i l a r Qa raqoyu n l u l a r döv l at i n i n an q ü d ra t l i dövrü k im i saciyyal and i r i r lar . X a t ı r l a d aq ki , " h aq iq i " taxal l ü s ü i la şe'r lar y a z a n Cahanşah , döv r ü n ü n gen iş m a' l u m a t l ı a d a m ı , b a c a r ıq l ı dövlat x a d i m i i d i . C a v a n ş a h gü c l ü döv l at y a r a t m ı ş d ı va öz ara z i l a r i n i daha da gen i ş l and i rmaya ç a l ı ş ı r d ı . O, Teymu r i l ara q a rş ı h a r b i safar i a rda o l d u ğu m ü d datda köçar i feod a l - . l a r q i y a m q a l d ı r ı r d ı l a r . C a h a n ş a h uzun m u ddat bu q i y a m l a r ı y a t ı r m aq l a maşğul o l d u . Art ıq markaz i h a k i m i yyat getgeda zai f l am işd i . B u z a m a n Ağqoyu n l u l a r d a h a da güc lanm i şd i va Qa raqoyu n l u l a r ı n b i r s ı r a ara z i l a r i Ağqoyun l u l a -
37
r ı n torp aq l a r ı n a q a ! ı l m ış d ı . 1 467-c i i l i n m a y ı n d a Muş ya x ı n l ı ğ ı n d a b a ş veran vuruşm a d a Uzun hasan Qaraqoyu n l u l a ra q a l i b gald i , C a h a nş a h ö l d ü r ü l d ü . 1 468-c i i l dan Qaraqoy u n l u döv l a! i n i Ağqoyu n l u l a r avaz etd i l ar . ( B u h aq d a bax: ASE, I I I c i l d , B a k ı , 1 979, salı. 54-55 ).
Ağqoyu n l u l a r ı n hökm r a n l ığ ı isa 1 50 1 -c i i l adak d a v a m et-d i . Bu döv l a! i n da p a ytaxt ı Tabr iz o lmuşdur . Ağqoyu n l u l a r döv la t i U z u n H asan i n ( 1 423- 1 478) h a k i m iyya! i i l i a r i nda araz ica daha d a böyüm üş, Yax ın va Orta Şarq i n an güc lü döv la t l ar i n dan b i r ina çevr i l m i ş d i . Uzun H asan görkam l i sarkarda va d i p larna l i d i . Uca boy l u , nahang a d a m o l dugund a n on a " U z u n " l aqab i ver m i ş d i l ar . Qa raqoyu n l u döv l a ! i na son qoyduq d a n son ra q ısa b i r m ü d dal arz i nda gen i ş b i r ara z i n i ö z h a k i m iyya! i a l l ı n d a b i r l aşd i r d i . U z u n H asan Avrop a ö l ka lar i i l a a l aqa lar i n i d a h a d a möhkam l a!mak maqsad i l a Tra bzon i m pera toru I V I o a n ı n q ı z ı Das p i n a xa !u n l a ev lanm i ş d i . Avro p a ö l ka l a r i i l a b i r başa t ica rat a l aqa la r i ya ra t m aq maqsad i l a Q a r a dan i z va A r a l ıq dan i z i s a h i l l a r i na gedan t i ca rat yol l a r ı n ı t u tmağa ç a l ı ş an Uzun H asan i n s iyasal i n i şü bhas iz ki, Osma n l ı i m pera!or lugu qabu l eda b i l mazdi . Odur ki , bu iki dövlat a r a s ı n d a tez-tez m ü h a r i ba lar baş ver i r d i , O t l uq be l i vuruşm a s ı n d a ( 1 473) a ğqoyu n l u l a r mağl u b i yyata uğray ı r . Ge!d i kca iq ! i s a d i çat i r. l i k lar , dax i l i çak i şma lar , ay r ı - ayr ı feod a l l a r ı n markazi h a k i m i yyata ! a be o l mamas ı Ağqoyu n l u l a r ı n süq u ! u n u sür 'at lan d i r d i . 1 478-ci i l da U z u n H asan vafa! eld i . U z u n Hasan i n v a r i s i Su l t an Ya q u b u n dövründa ( 1 478- 1 490) vazi yya! n i sba!an sab i ! l aşd i , l ak i n onun ö l ü m ü ndan son ra öv l a d l a r ı a ras ında h a k i m iyyat uğru n d a m ü b a r i z a ş i d dat l and i va bu d a safav i l a r i n h a k i m iyyali a l a a l m a s ı n a şar a i t y a r a t d ı . (Bu h aq d a bax : ASE, I c i l d , salı. I 03- 1 04) .
Nahayat, Ş i rv a n ş a h l a r h aqq ı n d a . Ta r ixan uzun b i r müddal arz i n d a Azarbayca n d a an güc lü dövlat k imi ! a n ı n a n Ş i rv a n şa h l a r ba_rada gen i ş i z a h a t a eht iyac duymu ruq . Y a l n ı z Ş i rv a n ş a h I I b r a h i m h aqq ı n d a q ısaca söz açmaq is!ay i r i k . Onun h a k i m iyya! i 1 382- 1 4 1 7-c i i l i a r i alıa ta et m i şd i r . Çox a ğı l l ı va uzaq göran s iyasalçi o lmuşdur . Teym u r l a Q ı z ı l Orda xan ı Toxt a m ı ş a ra s ı n d a k ı m ü b a r i zadan ist i fada edarak Ş i r v a n ı n möhka.m l an d i r i l masi s iyasal i n i yürü !müş, a m i r Teymurun vassa l l ı ğı n ı q a b u l edarak onu n l a i l ! i faq · b a g l a m ı ş d ı . Teymurun ö l ü m ü ndan son ra I I b r a h i m Azarbaycan lorp a q l a r ı n ı öz h a k i m i yya! i a l t ı n d a b i r laşd i rmaya ç a l ı ş ı r d ı .
38
Doğr u d a n da o, q i sman buna n a i l o l du , l a k i n 1 4 1 2 -c i i l d a 1\ü r ça y ı s a lı i l i ndak i vuruşm a d " Q a raqoyu n l u l a ra mağl u b o l du , hatta as i r a l ı nd ı , son ra aza d ed i l d i . Q a r a Y u s i l i n vas s a l l ı ğ ı n ı qabu l edarak Ş i rv a n a qay ı td ı va 1 4 1 7-c i i l da va fa t e ld i . ( Bu h aq d a bx : ASE, X c i l d , B a k ı , 1 987, sah. 357).
Bu t a r ix i şarha n a üçün m u r a c i at e ld i k ? Maqsad i m i z bu f a k t l a r ı Mahmud İ smay ı lovun roma n l a r ı n d a k ı tar ix i f ak t l a r l a tutuşd u r m aq dey i l . M. İ s m a y ı l ov görkam l i t a r ixç i k i m i bütün bu f a kt l a r ı öz rom a n l a r ı n d a sal iq a i l a yer laş d i ra b i l m i şd i r . Ya' n i ba 'z i x ı r d a - p a r a d iqq ats i z l i k l a r n azara a l ı n m a zsa , o n u n rom a n l a r ı n d a bu bax ı m d a n i r a d tu tu l m a l ı heç na yo,.d ur . Doğru d a n d a o, tasv i r etd iy i dövrü bir t a r ixç i k i m i gözal b i l i r , h a n s ı h a d isan i n na vax! baş verd i y i n i düz gün müayyan l aşd i r i r , ha t t a h a n s ı hökmd a r ı n h a n s ı vuruş m a d a na üçün mağl u b o l m a s ı n ı n sabah l ar i n i da t a r i x i b a x ı m d a n doğru ş a r h e d i r .
Bu rom a n l a r ı n an m ü h ü m maziyyat i x a lq ı m ı z ı n soykökü i la b a ğ l ı y a n l ı ş konseps iya l a r a q a rş ı b a r ı ş m a z mövq ey i n bad i i söz ü n q ü d rat i l a tasd iq o l u n m a s ı d ı r . L a k i n e y n i z a m a n d a a d ı çak i lan rom a n l a r d a bad i i nasra x a s o l a n keyf iyyat la r -güclü va möhtaşam obra z l a r , q üvvat l i kon f l i kt yoxd ur . Tanq i dç i V a q i f Y u s i f l i " İ k i od a ra s ı n d a " rom a n ı h aqq ı n d a y a z ı r: " Ro m a n ( " İ k i od a r a s ı n d a " - Y . A . ) Azarbaycan Ş i rvanşa h l a r döv lat i hökm d a r l a r ı n d a n bir i o l a n Şeyx İ b r a h i m i n t a r ixdan b i z a ma' l u m hayat ı , ş a h l ı ğ ı , ömür yo l u n u x a t ı r l a d ı r . B i z a m i r Teymuru , Toxt a m ı ş ı , 8h mad Cal a y i r i n i , Faz l u l l a h N ai m i n i , Nas i m i n i , d i gar ta r i x i şaxs iyyat la r i darh a i t a n ı y ı r ıq . T a n ı y ı r ıq , amma b i l d i k l a r i m i z a heç n a a l ava o l u n m u r. B i rdan -b i ra Azarbaycan t a r ix i n i n bu keşmakeş l i , z i d d i yyat l i dövrü b a rada yaz ı l a n " Mahşar " rom a n ı n ı x a t ı r l a y ı r ıq va h a rn i n rom a n d a k ı Şeyx İ b ra h i m sural i göz önüna g-al i r , İ sa H ü seynov u n bu obraz ı neca malıarai la y a r a t d ı ğ ı , unun bü tün z i d d iyyat l a r i , m ü rakkab l iy i i l a canl a n d ı r d ı ğ ı n ı düşünanda i siar- i slamaz be la b i r sua l ve r i r i k : "Magar lv\. İ smay ı lov bu obraz ı y a r a d a n d a haz ı r adab i nü muna i l a t a n ı ş deyi l d i m i? " (V . Yus i f l i . Azarbaycan rom a n ı : d ü n an , bu g ü n , "Azarb a yca n " j u r n a l ı , 1 987, .N'• I 2, sah . l 78). Ya' n i ma' l u m t a r i x i f ak t l a r ı hatta m ü kammal ta r ixç i d i l i i l a daq iq s a d a l a maq va görka m l i şaxsiyyat l a r i n a d l a r ı n ı x a t ı r l a t m aq d ö v r ü n ruhunu d o l ğ u n c a n l a n d ı rm aq maqsad i l a y a z ı l m ı ş bad i i asar üçün k i fayat deyi l . Rom a n m ü al l i f i " D a h a çox sar i şta, d a h a çox naza kat l a z ı m d ı r " ( "Azarbayca n kom-
39
m u n i sl i " j u r n a l ı , 1 989, N•5, salı . 97- 1 0 1 ) a d l ı c avab ı nda tanq i d ç i n i n i r a d i a r ı i l a r a z ı l a şmasa d a, dey i l an qüsu r l a r göz ı:ı a b a ğı n d a d ı r.
" İ k i od a r a s ı nd a " rom a n ı i k i h i ssadan i b a ratd i r . I h i ssa I 987-ci i l da, I l h i ssa isa 1 993-cü i l da ça p o l unm uşdur . Rom a n ı n I h i ssasi Şeyx İ bra h i m i n Ş i rvanşa h l a r taxt ı n a ç ıx ması i la ( 1 382-ci i l ) baş l a n ı r va XIV asr i n 90-cı i l i ar i n i n avval l a r i nadak o lan dövrü ah a ta ed ir . 1 I h i ssada isa asa s tasv i r obyekti XV asr i n i l k on i l l i k l a r i nda baş vermiş h a d isa lar d i r .
Ro m a n ı n a d ı ramzi ma'na daş ı y ı r , b i r tarafdan Q ı z ı l Or d a h a k i m i Toxt a m ı ş x a n ı n , d i gar tarafdan da Samarqand amir i Teymur l ang in hücu m l a r ı a r a s ı n d a q a l a n Ş i rv a n ı n i k i od a r a s ı n d a ç ı r p ı n m a s ı n a i ş a rad i r.
Azarbayca n t a r i x i n d a görkam l i yer tutmuş Ş i rvanşah I İ b ra h i m 1 382-c i i l i yun a y ı n ı n 22-da çox mü rakkab b i r şarai tda h a k i m iyyata gal m i ş d i r . O , i lk növ bada, a r d ı - a ra s ı �as i l mayan feod a l m ü h a r i ba l a r i na s o n qoymaq va x a lq ı n a m i n a m a n l ıq i ça r i s i nda yaşa m a s ı n ı ta' m i n etmayi q a rş ı s ı na maqsad qoym uşdu . X a lq böy ü k üm id l a onun faa l iyyal i n i i z l ay i rd i .
1 386-c ı i l i n p a y ı z ı n d a a m i r Teymur g ü c l ü o r d u i l a Tabriza yax ı n l a ş ı r d ı . B u z a m a n G ü rcü ç a r ı B aqra t va Şaki hökmd a r ı Seyid a l i Teymura q a rş ı i t t i faq b a ğ l a m ı ş d ı .
Ş i rvanşah İ bra h i m isa Ş i rv a n ı a m i r Teymur hücu m l a r ı n d a n qoruya b i l mak üçün Teym u r u n y a n ı n a ged i r . Ma' l u m d u r k i , a d i a d a m ı n sahvi b i r a d a m a , an çoxu b i r a i l aya z i yan gat i rar, dövlat a d a m ı n ı n sahvi isa döv la t i , m i l la l i fal a kata, uçu r u m a a p a r ı r . "Ona göra da o , har şeyi ö l çüb b i ç i r , döv la t ahamiyyat l i masal a larda salıva yo l verinamaya ç a l ı ş ı r . Nat icada Ş i rv a n ı x i l a s eda b i l i r " .
B u h i ssada baş l ı c a d iqq at Ş i rvanşah İ b r a h i m i n ö l kan i n gal acay i n a m i n a a p a rd ı ğ ı s iya sata yöna l d i l i r . Eyn i z a m a n d a bu p rosesda dövrün d i gar hökm d a r l a r ı ba radaki düşün ca l a r i , h ü r u f i l ara m ü n a s i bat i va s. masa la lar da müa l l i f i n d iqq at markaz i n d a d i r . Müal l i f İ b r a h i m i n x a r a kter i n i hartaraf l i şak i l d a taq d i m etmak maqsad i l a onun h a k i m i yyata gat i r i l mas indan baş l aya raq , son r a k ı i l i arda gördüyü an müh ü m tad b i r l a r i bad i i tasv i r i n obyekt i n a d a x i l etmişd i r. "Mahşa r " dan farq l i o l a r aq, bu rom a n d a Şeyx İ br a h i m i n Ş i r v a n hökmd a r l ı ğ ı n a gat i r i l masi gen iş tasv i r o l unur . Taxta yen i ca ç ıxd ı ğı vaxtda söy lad iy i a ş a ğ ı d a k ı söz lar onun mara-
40
m ı n ı i la d a ed i r : " B i z i betar i m ta h a n l a r , Çat i� l i k l ar , maşaq q a t l i gü n l ar göz lay i r . B u n a h a � ı r o l m a l ı y ı q, c a m a at · a r a s ı n d a a l b i r l i k ya ra t m a l ıy ıq " . (M . I smay ı lov. " I ll i od a ra s ı n d a ", 1 k i t a b, B a k ı, Ganc l i k , 1 987, sah . I O) .
Rom a n ı n son rak ı sah i la l ar i n d a da Ş i rv a n şa h ı n bu a m a l uğru n d a ça rp ı şd ı ğı, takca hökmd a r ı o lauğu -.a raz i n i n dey i l, bü tün l ükda Azarbaycan torpaq l a r ı n ı n q a yğ ı s ı n a q a l mas ı, doğma yer l a r i n v a h i d dövlat h a l ı n a b i r l aşiTi a&i n a m i n a m ü ba r i zasi ön p l a n d a tasv i r o l u n u r : "And o l sun vata n i m Azarbayc a n ı n badan i n dak i y a r a l a r a , and olsun doğma d i ya r ı ın ı n i s t iq l a l i yyati uğrunda q ı l ı n c çakan l a r i n müq addas ruhu n a . S o n nalas ima k i m i Azarbayc a n a x i d m at edacayam, onun p a rçiı -pa rça o lmuş torp aq l a r ı n ı b i r böyük va q ü d rat l i ş ah l ıq d a b i r l aşd i racayam, vatan i n b i r l i y i na xaY.a nat edan lara, öz oğl u m o lsa be la a m a n vermayacayam " . ( " I k i od a r a s ı n d a ", I , sah. 1 45) .
Şeyx İ b r ah im bu i deya uğrunda m ü b a r i zada tak dey i l d i r. Tar ix i haq iq ata uyğun o l a r aq rom a n d a Ş i rvanşa h ı n v a h i d dövlat yara tmaq uğru n d a k ı m ü b a r i zada hü ru l i l a r i n kömay i 0 na bel bağ lamas ı !akt ı sü je t xat t i nda mühüm yer tu tur. Fazi m ü r i d i Sey i d Mahammad, onun oğ l a n l a r ı Ş a hxan d a n, Seyid 81 i ( Nasi m i ), e l aca da Yus i l, N asi m i şe' r lar i n i n casa rai l a tabl i ğ edan xananda Hazrat a l i va b a şq a l a r ı n ı n t i msa l ı n d a müal l i l hü ru f i l a r in mövqeyi n i ma'n a l a nd ı rm a ğa ça l ı şm ı şd ı r .
Bu obraz l a r içar i s i n d a Nas i m i daha gen i ş tasv i r o l u n u r . Nas i m i n i n hü ru f i l a r a r a s ı n d a böy ü k n ü l u z u n d a n , N a i m i i l a m ü n a s i bat lar i n d an, hamçi n i n onun q ı z ı Ü m u l b a n u ( " Mahşar " d a Fatma - Y. A.) i la q a rş ı l ıq l ı sevg i s i n dan d a n ı ş ı l ı r, ş a i r i n x a lq l a b i r i iy i qeyd ed i l i r . Müa l l i f gen i ş xa lq kü t l a la r i n i n da vah id dövlat y a r a t m a ğa tarafd a r o l duğunu göstarmayi unu tmur.. Be l a b i r şar a i td a Şeyx İ b r a h i m b i r tarafdan Toxta m ı ş x a n ı n a d ı n a sikka kasd i r i r, onun h a k i m i yyat i n i qabu l etd i y i n i b i l d i r i r , d i gar tarafdan i sa Q ı z ı l Orda h a k i m i n i n yol u üstündak i kan d l ar i köç ü r ü r, eyn i z a m a n d a gi z l i ca s i l a h l ı dasia iar düzal d i b Toxt a m ı ş x a n ı n ordu l a r ı n a q a rş ı gön dar i r .
Doğru d u r, son nat icada Ş i rv a n ş a h , u ğru n d a ç a r p ı ş d ı ğ ı v a h i d döv l at y a r a t m aq a rzusuna ç a l m a s a d a, bu istay i n rea l l a şacağ ına i n a m ı n ı i t i r m i r : '.'Vaxt ga la r, Azarbaycan torp aq l a r ı bir ş a h l ıq d a b i r l aşar. Biz buna ç a l ı ş aca ğıq . B i za q i smat o lmas� d a, son r a k ı nas i l l ar bunu edacak lar , m ü t l aq edacak l ar " . ( " I k i od a r a s ı n d a ", 1 , salı . 286 ).
4 1
Rom a n d a Sey i d Malıam mad i n qonşusu ahmad k i ş i n i n oğl u Yus i f l a Nasi m i n i n h a c ı s ı N u rca h a n a r a s ı n d a k ı mahab· bat xatt i n a da müayyan daracada yer ver i l m i ş , Toxt a m ı ş or· d u l a r ı n a as i r düşan Yus i l i n va onun hasrat i i la ç ı r p ı n a n N u rca h a n ı n a c ı n a c a q l ı t a ley i tasv i r o l un muşdur .
asarda qa lama a l ı n m ı ş h a d i sa lar cami b i r neça i l i alıata ed i r . Rom a n Şeyx İ br a h i m i n taxta ç ı xmas ı i l a baş l a n ı r va XIV asr i n 90-c ı i l i ar i n i n avva l l ar i nadak davanı ed i r , çünk i asari n son unda N as i m i n i n e 'd a m ed i l ma d i y i n i , y a ş a d ı ğ ı n ı öyran i r i k . ( N asi m i 1 394-cü i l d a e 'd a m o l u n u h - Y. A . ).
M. İ smay ı l ov Şeyx İ br a h i m i alı a t a edan sa ray a d a m l a r ı n d a n b i r neças i n i n da obra z ı n ı y a r a t m ı şd ı r . Vaz i r Q a z i Möv l a n a Zah i rad d i n , hökm d a r ı n q a r d a ş l a r ı Şeyx Bah l u l , Şeyx Talı m u r a s va başqa l a r ı bu qabi l dand i r . V a h i d h a k i · m iyyata t a be o l m a q islamayan ayr ı - ayr ı bay lar da süjet xatt i nda müayyan yer tu tur .
Müal l i f sii jet boyu t a r i x i i i y i gözlamaya, dövr haqq ı nda fakt l a r ı n kömayi i l ;ı d a n ı ş m a ğa ça l ı ş m ı şd! r. L a k i n mü'rak· kab, keşmakeş l i bir dövnla yaşayan şeyx l br a h i m , Nas i m i , hatta a m i r Teymur d a s a n k i h a z ı r stereot i p ü z r a harakat ed i r l ar. Doğr u d u r, asardak i obra z l a r d a n ı ş ı q l a r ı n d a , m ü k a J i ma lar inda dövrün , z a m a n ı n qayğ ı l a r ı n a tez-tez toxu nur , bunun l a b a ğ l ı faa l iyyat göstarmaya, tadb i r l ar görmaya can a t d ı q l a r ı n ı b i l d i r i r lar . Amma b i rbaşa hay a t ı n özündan gaJan va .müa l l i f f an t az i yas ı i l a bad i i i aşan maq a m l a r, obraz l a r yox d aracas i ndad i r . B u , rom a n ı n aksar surat l ar i na a i d d i r . Ş i rvanşah Şeyx İ br a h i m i b i z "Mahşar " roma n ı n d a n a ğ ı l l ı , m ü d r i k , vatan, x a l q mana feyi n a m ina ç a l ı ş a n , e y n i z a m a n · d a müayyan z i d d i yyat lardan da xa l i o l m a y a n m ü rakkab obraz k imi t a n ıy ı r d ı q . B u c ü r qüvvat l i taq d i mdan son ra M. İsm a y ı l ovun asar i n d a harn i n obraz quru va sönük görünür, onun h ü ru f i l ara, a m i r Teymura va s. m ü n a s i bat lar in dan, e l aca da dövrün z i d d i yyat l a r indan doğa n i z t i r a b l a r ı , ma'na· v i sa rs ı n t ı l a r ı oxucu n u ta's i r l an d i r m i r. amir Teymur l a Ş i r · v a n ş a h ı n maşh u r görü ş ü n ü n rom a n d a k ı tasv i r i t a r ixdan b i l d i k l �r i m i z i n bas i t s a d a l a n m a s ı n d a n b a ş q a b i r şey dey i l d i r . B u sahna b i r -b i r i l a m ü n a s i bat i ha la ayd ı n l a ş m a m ı ş i k i dövJ a t i n hökmda r ı n d a n d a h a çox a r a l a r ı n d a heç bir z a h i r i va dax i l i z i d d i yyat o l m a y a n sam i m i m ü ttaf i q l a r i n görüşünü x a t ı r l a d ı r .
Nas i m i n i b i z t a r ixdan va " Mahşar " rom a n ı n d a n oxu duqJ a r ı m ı z a asasan yen i l m az f i k i r b a h a d ı r ı , aq i d a müca h i d i ,
42
" gü n d a l i k qayğ ı l a r ı n fövq ü n d a .d u ra n " m ü tafak k i r k i m i t a n ı y ı r ı q va sev i r i k . Amma M. l sm a y ı lovun asar i nda bunu görmürük . Nasi m i h a z ı r qal i b lar üzra harakat ed i r , t a r i x i va adab i b a x ı m d a n i n a n d ı r ı c ı sas l anm i r . Çox a s a n yo l l a -cami i k i dafa maktub yazm a q l a N ai m i n i n yax ın m ü r i d i n a çevr i l i r . Onun i deya l a r ı n ı tab l i ğ ed i r , kü t l a l a r i çar i s i n d a şe 'r lar oxuyur . . . . Vassa l a m . Süje t . xatt i n da tez-tez gör ü n mas ina baxmayaraq. o, oxucu n u n d i qqat i n i sa l b eda b i l acak saviyyaya yüksal m i r . Onun Nai m i n i n q ı z ı U m u l ba n u i la sevg i s i va bu sevgi fon u n d a ma'n a l a n a n böyük mat iab lar d a l a z ı m i tarzda taq d i m o l u n m a y ı b .
Ş i rvanşa h l a r döv l at i n i n vaz i r i Q a z i Möv l a n a Z a h i rad d i n süjet xatt i nda gen i ş y e r tutsa d a , "Mahşar " d a qüvvat l i boy a l a r l a tasv i r o l u n m u ş Şeyx azam i n za i f kö lgas i n dan baş q a b i r şey dey i l d i r .
Rom a n d a i l k bax ı şda a d i görünan , l a k i n t a r i x i l .i k bax ı m ından qeyr i - daq i q o l an maq a m l a r v a r d ı r . Şeyx l br a h i m s a r a y m rı ş av i ra l ar i n i n b i r i n d a 1 380-cı i l ba rada d a n ı ş ı r . ( " İ k i od a ra s ı n d a " , 1 , s a h . 55). X I V asr i n son l a r ı n d a m ü s a l m a n Şarq i n d a m i l a d i ta r ixdan s ö z a ç m a q d i qqat l i oxucu üçün i n a n d ı r ı c ı görün m ü r.
Rom a n ı n l l h i ssasi i sa Teym u r u n Şak i üzar ina hücumu i l a b a ş l a n ı r . O n u n maqsad i Şak i x a !l ı Sey id a l i n i caza l a n d ı rmaq , sonra i s a " m üttaf i q i Şeyx l br a h i m l a b i r l a ş i b Darband keçi d i v as i tas i l a Q ı z ı l Orda h a k i m i Toxt a m ı ş x a n ı n üzar ina gelmak i d i " . Teymur Ş ak i n i a l ı r . O n u n Şeyx İ br a h i m i n kömay i n a gec i k masi Toxta m ı ş ı sev i n d i r i r . O n a göra da Toxt a m ı ş Ş i rv a n üzar ina h ü c u m a b a ş l a y ı r . O, Darband keç i el i n d a heç b i r m ü q a v i mata ras t gal masa da şahar i n a l ı n !" a s ı n ı g e r i q a y ı d a n a s a x l a y ı r. Tey m u r i sa m üttaf iqi Şeyx l br a h i m i n kömay ina gelmaya ta las i r d i . Ç ü n k i Şeyx l br a h i m i n 3 0 m i n nafar l i k orduya m a l i k o l riı a s ı Teymuru n a r a h a t ed i r d i . B u n a baxmayaraq Toxt a m ı ş x a n mağl u b o l u b geri çak i l i r . Teymur başa d ü ş ü r ki , Q ı z ı l Orda x a n ı öz q ü vvas i n i top l a y ı b yena da h ü c u m a b a ş i a y a b i l a r . O n a göra da Text a rn ı ş ı ta' q i b etmak qara r ı n a gal i r .
B ü t ü n p a y ı z ı va q ı ş·ı Ş i rv a n d a keç i r m i ş Teym ur l ang qoş u n l a r ı a rt ı q q ı ş ı n ort a l a r ı n d a u z a q safara ç ı xmağa h a z ı r i d i . " ? m i r Tey m u r 1 395-ci i l fevra l ı n 22-da safara b a ş l a y ı r . Şeyx l br a h i m da 1 2 m i n l i k qoş u n u i l a ona qoşu l u r . B u döyüş qa laba i la başa ç a t ı r . Qalaba şaraf i n a Kür s a lı i l i nda ver i l an böyük z i y a fat ı a x a l q ı m ı z ı n qahram a n l ı q t a r i x i bir d a -
43
ha y a d e d i l i r . Vaxt i l a Tom r i s a n a n ı n İ r an hökm d a r ı Keyxosrovu mağl u b edi b, baş ı n ı kasd i rmasi x a t ı r l a n ı r . J? a h a sonra Teymur G ü reüsta n ı işğa l e d i r, Türk hökm d a r ı l l d ı r ı m Bay a z i d l a vuruşa h a z ı r l a ş ı r . Teymur öz güclü raq i b i n i mağl u b eda b i l ar . Be la l i k l a , yed d i i l l i k m ü h a r i ba zafar l a başa ç a t ı r . B ü t ü n bu h a d isa lar " İ k i od a r a s ı n d a " rom a n ı n ı n i k i nc i h i s sas inda öz bad i i i f a das i n i t a p m ı şd ı r .
Bu döyüş lardan sonra Teymur l ang Azarbayca n d a n Sa· marqanda q a y ı d ı r . O, Çina yürüş etmak f i k r i nda i d i . Lak in oğ lu M i ranşa h ı n özbaş ı n a l ı ğ ı n ı eş i d i b yen i dan Azar bayca na qay ı tmağ ı qara ra a l ı r . O, Tabr iza gal i r , 1 40 1 -c i i l d a I r a n a yürüşa baş l a y ı r . Rom a n d a b ü t ü n bu h a d i sa lar t a r ix i xrono loj i a r d ı c ı l l ı q l a aks o l u n m u şdur . Nahayat, Teym ur l ang 1 405-ci i l da ö l ü r .
Teymurun ö l ü m ü n dan sonra onun ya ra ld ığ ı q ü d rat l i döv l a t i n gen i ş a raz i s i nda d a x i l i i x t i l a f l a r güc lan i r , çakişmalar b a ş l a y ı r, q a r d a ş q a r d a ş a , qoh u m qoh u m a qan i m kas i l i r .
B a ş veran h a d i sa lar Azarbayc a n a da ta's i r s i z qa lm ı r . Ş i rvanşa h l a r döv l at i n d a da h a k i m iyyat davas ı kask in laşi r. B u çak işmalar i k i nc i h i ssada tafarrü a t ı i l a qalama a l ı n m ışd ı r .
avval k i t a r i x i rom a n l a r ı n d a o l d uğu k i m i , müal l i f i n bu rom a n ı n d a da asasan eyn i qüsu r l a r a yol ver i l m işd i r . Ya' n i t a r ixç i M . İ smay ı lov ma' l u m t a r i x i f ak t l a r ı çox z a m a n bad i i - t a r i x i haq i qata çev i ra b i l mam i ş d i r . B i z bunu ona göra dey i r i k k i , böyük zahmat hesa b ı n a başa galan bu s i l s i l a rom a n l a r ı n m ü al l i f i galacakda harn in nöqsa n l a r ı nazara a l s ı n .
Rom a n d a a s a s obra z l a r çoxd u r va on l a rd a n h a n s ı n ı s a seç i b baş �ahram a n k i m i taqd i m e t m a k çox müşkü l d ü r. Ş i r v anşah 1 l br a h i m d a h a çox d iqqat i cal b e t sa da , a m i r Teymur, Toxt a m ı ş, M i r a n ş a h , Ş a hxan d a n , Yus i f , Nas i m i , Qaz i Möv l a n a, Sey i d a l i , a m i r B i s t a m , Q a r a Yus i f , Şeyx Teh muras, Sey id ahmad , Xal i l ü l l a h va s . obra z l a r d a rom a n d a a z y e r t u t m u r . Va b ü t ü n bu obra z l a r tez-tez b i r - b i r i n i avaz edan h a d isa lar i ç i nda tasv i r ed i l i r l ar . D a h a doğrusu, d i qqat i d a h a çox ca l b edan obraz l a r ı n özü yox, h a d isa lar o l u r. Bu h a d isa lar içar i s i n d a isa ba'z i i s t is n a l a r nazara a l ı nmazsa , obra z l a r ı n özün amaxsus saciyyavi keyf iyyat l a r i çox a z nazara ça rp ı r . Amma m ü al l i f har h a l d a müayyan daracada 1 İ br a h i m i n , M i r a n ş a h ı n , Teym ur l ang in obra z l a r ı n ı saciyyavi c i zg i l a r l a rasm elmaya ç a l ı ş m ı ş d ı r .
asarda Q ı z ı l Orda hökm d a r ı Toxt a m ı ş ı n Azarbayca n a
4 4
hücumu tasv i r ed i l i r . Bu hücumun q a r ş ı s ı n ı a l m a q üçün İ br a h i m şah Teymurun oğ lu M i r a n şa h l a b i rga h arakat etmal i d i r . Lakin M i r a n ş a h d a sarkardal i k q ü d rat i yoxd ur . O, y a l n ı z qü r ra lanmayi , lovğa l a n m a ğ ı baca r ı r . _Sarkarda lar i o n a d e y i r k i , Toxt a m ışa q a rş ı hücumda Şeyx I b r a h i m i n maslaha! l a r i na q u l a q asmaq l a z ı m d ı r . " N i sbatan y a ş l ı sarkarda, on min qoşu n u n başçıs ı eh t iya ! l a d i l l and i :
- Sana f ada o l u m , ş a h z a d a, Ş i rv a n ş a h l a r a z ı l a şs a n yaxş ı d ı r , qoy S a h i bq r a n ı ( a m i r Teymuru - Y. A. ) göz layak.
Sarkardan i n Şeyx İ br a h i m i Ş i rv a n ş a h a d l a n d ı rm a s ı M i r anşah ı coşdurdu . O, e l a bağ ı rd ı k i , q o n ş u ç a d ı r l a rd a o l a n a rva d l a r ı d i k a t ı l d ı l a r .
- Na Ş i rvanşah , Ş i rv a n ş a h s a l ın ı sa n b a ş ı m ı z a . Ded i m yo l a ç ı x ı r ı q , vassa l a m .
Ş i rvanşah qat iyya! la : - Man öz çari l a r im i boş yera q ı r ğ ı n a a p a rmayacağam,
san özü n b i l arsan, - ded i . M i r a n ş a h coşd u : - Necaa? Ş i rvanşah tamki n i n i poz m a m a ğa ç a l ı ş a r a q ded i : - Şahza da, m a n böyük a m i r Teymurun mü! !af i q i yam,
sandan heç b i r a s ı l ı l ı ğ ı m yoxd ur , o n a göra da özüm b i l d i y i m k i m i harakat e l ayacayam. S a h i bq r a n a d a haraka! i m üçün ö z ü m c a v a b veracayam " . (M. İ s m a y ı lov. " İ k i od a ra s ı n d a " , I I k i t a b "Ganc l i k " , B a k ı , 1 993, sah. 52-53).
Rom a n d a ta r ix i h a d i sa lar b i r - b i r i n i sü r'a! l a avaz e d i r va müal l i f ç a l ı ş ı r k i , o dövrün heç b i r h a d i sasi nazardan qaç ı r ı lmas ı n . B u n u rom a n ı n ayr ı - ayr ı fas i H a r i n i n a d l a r ı d a sü but ed i r . "Şak i hökm d a r ı Sey id a l i " fas l i n d a şak i l i l a r i n Teym ur lang qoşu n l a r ı i l a döyüşü , Sey i d a l i n i n Ş i rv a n ş a h v a s i t a s i l a Teym ur l an gdan qoru n m a q is tamas i , " Toxt a m ı ş xa n " [asl i n d a Q ı z ı l O r d a hökm d a r ı n ı n Ş i rv a n ı a l a keç i rmak n i yyat i , "Teymu r l an g i n d üşargas i n d a " [asl i n d a Şeyx İ br a h i m i n Ş i rv a n ı qoru m a q maqsad i l a Teymurun d ü şargas i n a ga l mas i , burada o lan söh ba! l ar , M i r a n ş a h ı n İ br a h i m ş a h a manf i m ü n a s i ba t i , " Qeysar " [as l i n da Toxta m ı ş üzar i n d a qal aba, Qeysar a d l ı m i n b"a ş ı n ı n Teymu ru ö l d ü rmak n i yyat i va bu a rzuya çata b i l mamas i , " N as i m i " [asl i n d a N as i m i va onun tarafd a r l a r ı n ı n m ü b a r i zas i , "Toxt a m ı ş x a n ı n son u " fas l i nda Q ı z ı l Orda hökm d a r ı n ı n a q i b.�t i naq l ed i l i r - d a h a sonra k ı fas i l i arda ( " M i ra n ş a h " , " Usya n " , " Q ü r batd a " , "Toy " , "Yedd i i l l i k m ü h a r i ba " , "Teym ur l ang in sonu " , " Ş i r -
45
v a n ş a h Tabr i z d a " , " Müttaf i q l ar " , " Q a r a Yus i f " , "Val iah d " ) müal l i f t a r i x i h a d isa l�r i. xronoloj i qayd a d a s a d a l a y ı r . Bu ra · d a n be la ç ı x ı r k i , M. l sm a y ı lovu ta r ix i şaxsiyyat l a r in ma'nav i d ü n y a s ı , b ir i n s a n k i m i keç i r d i k l ar i h i ss va hayac a n l a r az m a r a q l a n d ı r ı r . S a n k i o, bü tün b u n l a ra b iganad i r va qahram a n l a r ı n ı n asasan döyü ş l ar i n i , keçd iy i ömür yol u n u a d d ı m a d d ı m i z l amayi q a rş ı s ı n a maqsad qoym uşdur . T a r i x i h a d i · salara fa lsaf i b i r bax ı ş , bu günün -çağdaş dövrü müzün manzaras i n dan tar ix i keç m i ş i q iymat l a n d i ra b i l mak . . . M. İ s m a yı lovun rom a n l a r ı n d a m a h z bun l a r ç a t ı ş m ı r .
M a h m u d İ s m a y ı lovun " Q a r a Yus i f " rom a n ı n d a d a h a d i · salar asasan e y n i dövrda - X I V asr i n sonu, XV asr i n avvaJ a r i nda, q a r a qoyu n l u l a r dövlaÜn i n y a r a n d ı ğ ı va qüvvat lan· d iy i i l i arda ( 1 376- 1 42 1 ) caraya n ed ir . 1 376-cı i l d i r . V a n gölü atra f ı n d a yaşaya n q a r a qoyu n l u qab i l a b i r laşmalar i n i n başç ıs ı B a y r a m Xoca S ü r m a l i , Xoy, Naxç ıvan at r a f ı ara z i n i öz h a k i m iyyat i a l t ı n d a b i r l aş d i r i b cal ay i r l ara vergi vermakdan i m i i n a edir . P a ytaxt ı Tabrizda o l a n S u l t a n H ü seyn CaJ a y i r bu xabari eş i d i b B a yram Xoc a n ı n üzar i na hücum çak i r . B a y r a m Xoc a n ı n q a r d a ş ı Ôğlu Q a r a Mahammad ark i ş q a l a s ı n ı n h a k i m i i d i . B a y r a m Xoca ö l d ü kdan sonra o, qara qoyu n l u l a r ı n başç ı s ı o l u r . 1 382-ci i l da i sa Tabr i zda S u l t a n H ü seyn taxt d a n sa l ı n ı r . Q a r d a ş ı s u l t a n a h m a d t a x t a s a h i b o l u r . L a k i n çox keçmadan böyük q a r d a ş ı Şeyx a l i g ü c l ü ord u i la B a ğ d a d d a n Tabriza yürüş e d i r . S u l t a n ahmad Tabr i zdan qaç ı r . Sonra k ı döyü ş l arda Şeyx a l i ö l d ü rü l ü r . S u l t a n ahmad yen i d an Tabr i z i a l a keç i r maya m üvaffaq o l u r .
1 385-ci i l i n son l a r ı n d a Q ı z ı l Orda hökmd a r ı Toxta m ı ş Ş i rv a n torp a q l a r ı n ı ! a l a n ed i b , Tabr iz üzar ina h ü c u m ed i r . Su l t an ahmad yen idan Tabr i zdan q a ç ı r. 1 386-cı i l i n avvala· r i nda Toxt a m ı ş Tabr iz i a l ı r . L a k i n o, Tabr izda uzun müd dal q a l a b i l m i r . a m i r Teymurun Tabriz üzar ina gal d i y i n i eş i d i b qoşu n u i l a b u r a n ı tark etmal i o l u r . a m i r Teymur i s a Tabr iz · dan son r a N a xç ıva n a yax ı n l a ş ı r d ı . Teymur Toxta m ı ş üzar i · n a harakat etd i y i n d an Qara Mahammad fü rsat t a p ı b Tabr i z i tu tur . Onun ö l ü m ü n dan sonra oğl u Qara Yus i f Tabr iz t ax t ı n a s a h i b o l u r .
Teymur l ang Azarbayc a n d a Q a r a qoyu n l u döv l at i n i n ya r a n m a s ı n a baş l ı ca m a nea id i . Ona göra da Q a r a Yus i f a t r a f döv l a t l ardan özüna m ü t ta f iq t a p m a q, o n l a r l a b i r i aşmak h a q q ı n d a d ü ş ü n ü r d ü . B u dövrda Azarbayc a n ı n böyü k bir h i ssas i n i i d a ra edan S u l t a n ahmad Cal a i r i sa mak i r l i hara-
46
kat l ar i l a Qara Yus i fa xaya nat !oru qururdu . Teymurun ö l ü m ü n dan son ra Q a r a Yus i f daha c i d d i faa l i yyata b a ş l a y ı r. Onun güc lan masi Ş i rv a n ş a h İ bra h i m i n gözü ndan yay ın ın ı r . O, öz oğlu Koyu mars in başç ı l ı ğ ı i l a Su l t an Clhmada kömak üçün qoşun göndar i r . L a k i n bu vax! - 1 4 1 0-cu i l d a Qara Y u s i f S u l t a n Cl h m a d i mağ l u b etm i ş va p a ytaxt ı Tabriz o l m a q l a q a r a qoyu n l u l a r döv l at i n i y a r a t m ı ş d ı . B u n d a n sonra Qara Y u s i f Ş i rv a n ı d a özüna ta be e t m a k is!ay i r d i . Bu maqsad l a o, Ş i rv a n ş a h İ b r a h i m l a oğ lu Kayumars a ras ı nda ixt i l a f ya rad ı r .
1 4 1 7-c i i l oktya br ı n 26-da Kür s a lı i l i n da Q a r a Yus i l l a Ş i rvanşah İ bra h i m i n döyüşü o l d u . B u döyüşda Q a r a Yus i f q a l i b gald i . B ü t ü n bu h a d i sa lar t a r i x i a rd ı c ı l l ı q l a rom a n d a a k s o l u nmuşdur . Rom a n d a i l k növbada q a r a qoyu n l u l a r ı n ö z dax i l i nda gedan h a k i m iyyat d i d i şma lar i d i qqal i cal b e d i r . Qara Mahammad i ö z ç a d ı r ı n d a q a r d a ş ı o ğ l u P i r H asan i n gön dard iy i q a t i l l a r ö l d ü r ü r l ar . Qara Y u s i f bu qat l i n k i m i n taraf i n dan !örad i l d iy i n i b i l i b dar h a l g ü n a h k a r ı caz a l a n d ı rm a ğa ç a l ı ş ı r . P i r H asan Q a r a Yus i l i d ey i l , onun q a rd a ş ı M is i r Xoc a n ı takbatak döyüşa çağ ı r ı r . O n u n f i k r i nca, Q a r a Mahammaddan son ra v a r i s e ' l.a n . o l u n a n M i s i r X o c a i l a bu masa lan i hal l etmal i d i r, ya' n i k im döyüşda q a l i b galsa, taxt t aca o sah ib o lma l ı d ı r . Mis i r Xoca d a q a r d a ş ı Qara Yus i f k imi cüssal i , boy l u -buxu n l u d u r. Lak in . qorxa q d ı r va bu sababdan döyüşa g i rmak islam i r. Nahayat, o, kön ü l l ü o l a r a q va r i s l i k h ü q u q u n d a n a l çak i r va Qur' a n a a n d i ç i r k i , ona s a d i q q a l acaq . Takbatak döyüşa i sa Q a r a Yus i f ged i r va P i r Hasani mağl u b ed i r .
Ba lka da be la b i r takbalak döyüş asl i n d a o l m a m ı ş d ı r. Har h a l d a bu , orta asr l ara maxsus saciyyavi b i r h a d isa k imi nazara ça r p ı r.
"Qara Yus i f " rom a n ı n d a döyüş salına la r i heç şü bhas iz , müa l l i f i n orta asr l a r i n harb t a r i x i n i d i qqat la öyranmas i l a bağ l ı d ı r . Doğru d a n d a , harn i n salına lar oxucu m a r a ğ ı n a sabab o l u r, sahna lar in tabi i i i y i heç b i r şübha doğu rmur .
Rom a n d a o dövrda h a d isa lar io caray a n e td iy i a raz i da faa l i yyat göstarm i ş asa s t a r i x i şaxs iyyat lar d a sü je tda m ü h ü m y e r tu tu r l a r. E laca da m ü al l i f taxayyü lü i l a y a ra d ı l a n obraz l r d a v a r d ı r . Mahmud a ğ a , Raş i d , X a var bu qab i l dan o lan s u rat l ard i r . Raş i d a d l ı b i r ganc i n M a h m u d a ğ a n ı n q ı z ı Xavara sevgis i , bu yol d a çak d i y i ma 'nav i aza b l a r d i qqat i xiisu s i l a ca lb ed i r .
47
Rom a n d a k ı h a d isa lar i n markaz i n d a tab ii d i r k i , Qara Yu s i [ d a y a n ı r . Müa l l i f yer i gal d i kca onun dax i l i a l am ina i ş ı q s a l m a ğa , qahram a n ı n hayaca n l a r ı n ı , i z l i r a b l a r ı n ı d a vermaya ça l ı şm ı ş d ı r .
Q a r a Yus i r i b i r raq i b k i m i m ü l laq a r a d a n götü rmaya ç a l ı ş a n Teymur islad iy i na heç cür n a i l ola b i l m i r . Onun an yaxşı sarkardasi B ü r h a noğl u d a Q a r a YusH in öhdas i n dan gala b i l m i r . B u n d a n bark h i rs lanan Teymur yo l unu avn i k q a l a s ı n d a n s a l ı r , b u q a l a n ı Q a r a Yus i l i n q a r d a ş ı M i s i r Xoca qoruyurdu .
Teymur hamişa i s t i f ada e ld iy i , çox vax! d a müvarraq iyyat q a z a n d ı ğ ı b i r üsu l a a l a l ı b, geca q a r a n l ığ ı nda q a l a n ı a l m a ğa ç a l ı ş ı r . l-l a m i n sahnan i müa l l i f b e l a tasv i r · e d i r : " Q a l a ya hücum edan qoşu n l a r çox ehl i y a l l a , s as s a l m a d a n i ra l i l amaya ç a l ı şsa l a r d a keş ikç i l a r on l a r ı görmüş v a m ü d a f iaç i l ar i q a l d ı r m ı şd ı l a r. M ü d a f i aç i l ar a rl ı q h a s a r l a r ı n va bürc lar i n üs tünda öz yer lar i n i tu tmuŞ , amra m ü n laz i r d a ya n m ı şd ı l a r. M i s i r Xoca i sa a m r vermayi geci k d i r i r d i . O , Teymur lang in qoşu n l a r ı n ı o x manz i l ina y a x ı n masa raya b u raxa n d a n sonra nerı hopd u r u l m u ş lazak v a asgi n i y a n d ı r ı b a l m a q , onun i ş ı ğ ı n d a d ü ş m a n qoşu n l a r ı n ı qar ı atan o x a laş i -na t u tmaq f i k r i nda i d i .
·
. . . Nahayat, q a l a m ü d a f i aç i l a r i n i n göz lad iy i an yet i ş d i , M i s i r Xoc a n ı n sasi eş i d i l d i :
·
-Nöyü l l ü asg i l a r i , lazak lar i y a n d ı r ı b a l ı n . B i r a n ı n i ç i n d a q a l a n ı n a t ra r ı g ü n d ü z k i m i i ş ı q l a n d ı .
Qa l a müda f iaç i l a r i n i y a t m ı ş z a n n ed i b a rxa y ı n l ı q l a i ra i i i ayan çar i l a r şaş ı r d ı l a r . Q a l a d a n !üstü k i m i yağan oxl a r isa öz i ş i n i görd ü . M i n b a ş ı l a r ı n va yüzba ş ı l a r ı n c i d d -cah d i n a b a x m a y a r a q asgar lar v a h i ma i ç i nda g e r i q açmağa b a ş l a d ı l a r . Döyüş meyd a n ı n d a y ü z l a r l a m e y i d q a l d ı . . .
. . . Ar t ı q sahar aç ı l m ı ş . . . , günaş ü füqdan xey l i a r a l a nm ı ş , onun te l i a r i Teym u r l an g i n a ğ çad ı r ı n ı n üzar inda oyn a m a ğa b a ş l a m ı ş d ı . Teymur lang qoşu n l a r ı n ı n az - az be la mağlub iy yala uğra d ı ğı h a l l a r d a çox qazab l i o l u rdu , l a k i n bu safar nadansa be la deyi l d i . . .
. . . Jeym ur lang bü tün safar l a r inda özü i l a d a ş ı d ı ğ ı taxt ı n d a aylaşd i , avval s a ğ q o l u n u , sonra i s a ş i kast q ı ç ı n ı d i zdan yuxar ı övka lad i , kü ran saqq a l ı n a a l gaz d i r d i , sart bax ış l a r ı n ı am i r l a r i n üzar i nda r ı r l a d ı b x ı r ı l d a d ı :
48
- Afar i n M i s i r Xoca y a . Be l a b i r sarkarda . . . hörmata va la'r i fa l a y i q d i r " (M. İ smay ı lov. Qara Yus i f , B a k ı , " Y a z ıç ı " , 1 99 1 , sah. l 60- 1 6 1 ).
Yer i gal m işkan b i r masa lan i da a ç ı q l a m a q istard i k . Clnii r Teymur obra z ı n a " Qa ra Yus i f " rom a n ı n d a o l d u ğu k im i m ü · a l l i f i n " İ k i o d a r a s ı nd a " rom a n ı n d a d a r a s t ga l i r i k . B u d a lasa dü f i dey i l d i r . Har i k i rom a n d a tasv i r o l u n a n d ö v r Teymur lang in Azarbayca n a , xüsus i l a Tabr iza hücu m l a r ı i l a bağ l ı o lmuşdur . Teymur l ang ya l n ı z Ş i rv a n hökm d a r ı İ br a h i m ş a h l a yax ın m ü n a s i batda o lmu� . onu ö z vassa l ı va m ü l laf i q i k i m i q a b u l etm i ş d i . Bu isa l br a h i m ş a h ı n a ğı l l ı v a uğur lu s iyasal i n i n nat icas i i d i . i n d i har i k i rom a n d a Teymur lang obraz ı i la b a ğ l ı ba'zi m aq a m l a r a d i qqat yel i rak .
İ l k növbada, Teym ur l ang b i r fa leh k imi tasv i r ed i l i r . Müa l l i f da b i r s ı r a la r ix i manbalara i st i n a d edarak Teymurun f a teh obra z ı n ı o l duğu k i m i y a r a t m a ğa c a n a lm ışd ı r . O n u n fa teh l iy i har b i r a d d ı m ı n d a , harakat i nda, d a v r a n ı ş ı n d a h i ss o l unur . Teym u r l a na i nk i an yax ın sarkarda lar i , qoşun başç ı l a r ı , ha t ta öv l a d l a r ı d a qorxu i l a d a n ı ş ı r l a r.
"Atas ı n ı n sas i ndak i x ı r ı l t ı M i r a n ş a h ı özünü y ığ ı şda rma ğa macbur e ld i . B u x ı r ı l l ı hök m d a r ı n asab i h a l ı n ı n göstar i c i s i id i . M i r a n ş a h qorxu keç i r i r, h a n s ı xataya yol vermas i b a ras inda f i k i r l aş i r, ancaq cavab ta p a b i l m i r , qorxu su d a h a d a a r t ı rd ı " ( " İ k i o d a r a s ı nd a " , l l k i t a b , sah. 23).
Teymur lang i a l d a t m a q , ona kalak galmak çox çat i n d i r. O, böyük fa teh l ara maxsus b i r duyğu i l a, k i m i n y a l a n , k i m i n doğru d a n ı ş d ı ğ ı n ı darh a l h i ss eda b i l i r . " İ k i o d a r a s ı n -· d a " rom a n ı n d a be la b i r sahna tasv i r o l u n u r . Tey m u r oğ lu M i r a n ş a h a mürac i al ed i r k i , !aza na xabar v a r? M i r a n ş a h d e y i r k i , bü tün Azarbaycan c a m a a l ı s a n a d u a e l a y i r . Teymur buna i n a n ın ı r va qazab l i h a l d a M i r a n ş a h a dey i r : san özün eş i im isan o d u a n ı ? M i r a n ş a h özünü i t i r i r, çünk i o, bel a bir d u a n ı eş i tmam i ş d i , eş i da da b i l m az d i . M i r a nş a h a t a s ı n ı n d a h a d a h i rs lana b i lacay indan , b u n u n i sa ona çox b a h a b a ş a gal a b i lacay indan e h l i y a t e d i b y a l a n demaya macbur o l u r, iki nafar i n a d ı n ı çak i r . Teym u r h arn i n a d a m l a r ı ç ağ ı r ı r, o n l a r ı n d a y a l a n d a n ı ş d ı ğ ı n ı h i ss e d i b ded i : -A p a r ı n , b u n l a r ı n i ki s i n i n da ya l a n d a n ı ş a n d i l l a r i n i , heç na eş i lm adan, eş idan k i m i qa lama verd i k l ar i q u l a q l a r ı n ı kas i n .
Doğr u d a n d a dahşat l i sahnad i r ! A m m a bu harakat Fateh Clmir Teymurun xa ra kter i n i , hökm d a r l ı q duyğusu n u daq iq i fa d a ed i r .
49
Teymur l ang i b i r çox manba larda h i s s l a r i n i c i lov l aya b i l mayan, a z g ı n , h � J s i z daracada h i r s l i b i r hökmd a r k i m i tasvir ed i r l ar . Ancaq o d a ma' l u m d u r lı i , bü tün Şarq i , Qarb i l arzaya gat i ran Teymur böyü k ağı l va i d r a k s a h i b i id i . O, h a n s ı ö l kaya, şahara hücum e d i r d i sa, i l k növbada o şahar in va ö lkan i n h a k i m i n a e l ç i gön dar i b d a n ı ş ı qs ı z !asl i m o lmas ı n ı ta lab ed i r d i . Bu baş t u t m a d ı q d a isa doğru d a n d a qazab i n i n had d - h ü d u d u o l m u r, h ii cum etd i y i şahar in d a ş ı n ı daş üsta qoym u r, yer i ga landa insan baş l a r ı n d a n m i n a ra lar hör · dürürdü . Ancaq bu böyü k fateh a g ı l l ı a d a m l a r ı da yü ksak q iymat lan d i r i r d i . Masa lan , o, Ş i rvan hökmd a r ı İ b r a h i m ş a · h ı n a ğ ı l l ı o l duğunu , tad b i r l i s iya satçi k i m i harakat etd i y i n i h a m i ş a taqd i r etm i ş d i . Vaz i r i va oğl u M i r a n ş a h onu dafa· l a r l a Teym urun göz ündan s a i m a ğa ça l ı şs a l a r d a buna m ü · vaffaq o l a b i l mam i ş d i lar . Teymur l ang n a i n k i m ü t tafi q i n i v a dostunu , ham da düşman i n i da l a y i q i nca q i ymat l and i rmayi baca r ı r d ı . " Q a r a Yus i f " rom a n ı n d a n m i s a l gat i r d i y i m i z ha· min e p i zodda avn i k q a l a s ı n ı çat i n l i k l a da o lsa .a la keÇ i ran Tey m u r boyu n l a r ı n a kafan s a l ı b onun hüzuruna galan M i s i r Xoc a n ı b a g ı ş l a y ı r . Ancaq ona · göra bağ ı ş l a ın ı r k i , d ü ş ınan i a r t ı q magl u b o lu b, ona göra a f v ed i r k i , geca döyüşünda ugur q a z a n ı b .
Tey m u r öz öv l a d l a r ı n a vas iyyat etm i şd i k i , a ğ ı l l ı dü şmanin üstüna hücum çakmak l a z ı m dey i l . O, Qara Yus i l i da be la b i r a ğı l l ı d ü şman hesab e d i rd i . A m m a Teymur ö landan sonra onun v a r i s i ar i bu vasiyyata amal etmad i l ar. M i r a n ş a h Ş i rv a n ş a h ı n d a n q i s a s o l m a q f i k r i na düşdü . M i r a n ş a h ı n oglu Ş a h rux isa Q a r a Yus i f ö lan dan son ra Qara qoyu n l u l a r döv l a t i na son qoym a ğa c a n a t d ı . Bu f a k t d a Teym urun neca böy ü k s iyasatçi o l dugunu tas d i q ed i r .
Ancaq Teymu r har i k i rom n a d a d a h a çox fa teh l i k-sarkardal i k p l a n ı n d a qalama a l ı n m ı ş d ı< . Ax ı , o, takca d ü n y a n ı l arzaya s a l a n b i r f a t e h va sarkarda yox, h a m da e l m -sanat a ş i q i y d i , h a m i s i y d i , darin d ü ş ü nan bir i n s a n i d i . M. İ s m a y ı lovun rom a n l a r ı n d a bu cahat nazara a l ı n m a m ı ş d ı r.
M. İ sm a y ı lovun bu s i l s i l adan o l a n rom a n l a r ı n d a n b i r i da " U z u n H asan " d i r. asarda XV asr i n i k inc i yar ı s ında Azarbayca n ci a baş veran c i d d i i ct i m a i -s iyas i h a d i sa lar , xüsusan feod a l m ü h a r i ba lar i n i n f a s i l a verroad iy i bir dövrda Ağqoy u n l u l a r ı n h a k i m i yyata s a h i b o l m a q üçün a p a rd ığ ı m ü b a r i za lar qa lama a l ı n m ı ş d ı r.
a d i l a Mammad z a d a yuxa r ı d a a d ı çak i lan maq a l as i nda
so
yaz ı r : " U zun H asan " rom a n ı n d a Ağqoyu n l u l a r ı n an qüd rat l i hökmd a r ı n ı n demak o l a r k i , bü tün larcü meyi -ha l ı na zardan keç i r i l i b, müal l i f ha t t a b i r az d a uzağa ged i b onun a t a - b a ba l a r ı n ı d a u n u t m u r, yer i gal d i kca, b u n a i ş a ra lar e d i r . Cl l balla , bu tab i i d i r va t a r i x i ro m a n d a zar u r i d i r " ( "Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 994, .N'9 l -3. s a h . 1 74- 1 75).
" U z u n Hasan " rom a n ı Q a r a qoyu n l u l a r ı n süqu lunun lasviri i la b a ş l a n ı r . Bu döv lat i n son uncu , l a k i n an q ü d rat l i hökm d a r ı C a h a n ş a h qorx u l u b i r düşman l a - Ağqoyu n l u l a r ı n hökmdar ı U z u n H asan l a üz -üza d a y a n ıb . U z u n Hasan q a l i b gal arsa, demal i , q a r a qoyu n l u l a r ı n hökmra n l ı ğ ı n a son qoyu l acaq . B u qorx u l u dü şman bir y a n a , ö l kan i n öz dax i l i n da da a m a ns ı z çak i şma lar ged i r . C a h a n ş a h ı n oğ lu Hasana l i a l a s ı n ı n Tabr izdan cam i -cü m l a l a n ı b i r a ğac masa fada uzaq -' l a ş d ı ğ ı n ı görüb , s i r daş l a r ı n ı b a ş ı n a lop l a y ı b h a k i m iyyafi a la a l ı r . "Ancaq H asana l i n i n p a d ş a h l ı ğ ı uzun sürmür . Gecal i -gündüz lü baş ı eyş- işrala q a r ı ş m ı ş Ş a h z a d an i n a t a s ı n ı n böyük sür 'at la Tabr iza yax ı n l a şm a s ı n d a n h e ç xabari da o l m a d ı . . . . Özünü e t a i t i r d i k i , q a ç m a ğa b e l a i m k a n ı o l m a d ı . C a h a n ş a h Tabr i z i m ü h o s i raya a l d ı . Sahar a ç ı l a n d a p a d ş a h qoşu n l a r ı n ı şahar d a rvaza s ı n d a n i ç a r i g i ran göran q i yamç ı l a r öz lar i n i i l i r d i l ar . H ara b a ş ı n ı göl ü r ü b b i r y a n a qaçma ğa b a ş l a d ı . Hasana l i isa boyn u n ci a kafan, a l i n d a ya l ı n q ı l ı nc ha la Tabr izdan kan a r d a , ç a d ı r d a o l a n a l a s ı n ı n y a n ı n a ga l d i . C a h a n ş a h onu ç a d ı r ı n a burax m a d ı , y a n ı n d a d a y a n m ı ş a m i r a l -ü maraya ded i:
-Gel onu özün h abs e l a ! " (M. İ smay ı l ov. Uzun Hasan, " Ka rva n " k i t a b l a r ser iyas ı ,
may , 1 990, .N'28, sah. 5) . Müa l l i f C a h a n ş a h ı n üzar ina b i r d a l a r ix i Muş döyüşü n
da ( 1 467) q ay ı d ı r . B u döyüş h a l l e d i c i o l u r va a ğqoyu n l u l a r q a l i b gal i r .
Azarbayc a n d a q ü d ra t l i b i r döv l a t -Ağqoyu n l u l a r dövlat i h a k i m i yyat b a ş ı n a ga l i r . a . Mammadza d a harn i n maqa las inda yazır k i , m ü al l i f C a h a n ş a h ı n ham da şa i r o l duğunu unu tmuşdur. B u , harn i n C a h a n ş a h d ı r k i , " H aq i q i " taxal l ü s ü i l a gözal şe 'r lar yaza raq , a n a d i l l i adab iyy a t ı m ı z ı n i n k i ş a f ı n d a böyük x i d mat göslar m i ş d i r . Va t a r ix i manba lardan o d a ma' l u m d u r k i , C a h a n ş a h ö z d i v a n ı n ı n m ü kammal b i r a lyazm a nüsxas i n i dövrü n ü n an görkam l i ş a i r i a _ C a m iya göndarm i ş d i r . H at ta bela bir fakt d a ma' l u m d u r ki, C a h a n ş a h ı n o n a la b e o l m a q i slam ayan oğl u - B a ğ d a d h a k i m i P i r b u d a q
5 1
da a t a s ı n ı n yol u i l a gel m i ş, Azarbayca n va [ars d i l i a r i nda şe ' r l a r yazm ışd ı r.
Ancaq taassüf k i , roma n d a Cahanşah ın ş a i r l iy indan söz a ç ı l m a m ışdlr " . (Azarba yca n " j u r n a l ı , 1 994 . .N'2 1 -3, salı . 1 75).
Müal l i f i n bu i r a d ı i l a biz r a z ı l a ş m ı r ı q . Çünk i rom a n d a C a h a n ş a h b i r o b r a z k i m i o qadar d a gen i ş tasv i r o l u n m a · m ı ş d ı r va buna eh t iyac duyu l m a m ış d ı r. R o m a n C a h a n ş a h a h asr o l u n m a d ı ğ- ı n d a n onun şa i r l i y i ndan söh bat a ç m a ğa e h t i yac yox i d i .
Ancaq " İ k i od a r a s ı n d a " va " Q a ra Yus i [ " rom a n l a r ı i l a müqay isada " U zun Hasan " rom a n ı n ı yuxa r ı d a asar l a b a ğ l ı dey i l an tan q i d i qeyd l a r i u n u t m a d a n , asa san uğur lu hesa b etmak o l a r . Müa l l i f b u r a d a b i r s ı r a m a r a q l ı obra z l a r yara t m a ğ-a cahd etm i ş d i r. avval k i i k i rom a n d a yaz ı ç ı laqd i m e t d i y i obraz l a r ı ya ln ı z mahdud b i r p l a n d a -dövlat i ş i a r i va harbi yürüş l arda tasv i r e d i r d i sa, bu dafa taqd i m eld iy i t a r i · x i şaxsiyyat l a r i a i l a-ma i şat va sevgi p l a n ı n d a d a nazara ç a r p d ı r m a ğ' ı u n u t m u r . Onun tasv i r l ar i nda naq lelma üs tün · d ü r, p s ixo loj i maq a m l a r i sa yox daracas i ndad i r .
Ma' l u md u r k i , Uzun Hasan i n an sev i m l i a rv a d ı Tra bzon hökmd a r ı İ o h a n ı n q ı z ı Feodora ( Dasp i n a xa tun ) o lmuşdur . On la r ın i l k görüşünü müal l i f be la tasv i r e d i r: " Feodora Uzun H asan i göran k i m i cald q a l x d ı , ç ı ra q l a r ı n nura qarq e td iy i i ş ı q d a onu d i qqat la süzdü va g ü l ü m s ü n ü b ded i :
- San man i m d ü ş ü n d üyümdan da çox-çox başqa adams a n m ı ş . - Feodor a n ı n gözal l iy i n d an mas i o l m u ş Uzun Ha san onu s a n k i eş i tmad i . Feodora i sa söz l a r i na d a v a m eld i : - S a n f i k i r l aş d i y i m k i m i o l sayd ı n d a farq etmayacak d i . Amma san i n b e l a o l m a ğ' ı n man i h a d s i z daracada sev i n d i r i r .
Uzun H asan g ü l ü m s ü n d ü : -Yaq i n f i k i r l aş m i san k i , a rt ı q d i ş i ar i tökü l müş , be l i b ü
k ü l m ü ş qocayam, e l am i ? Feodora g ü l ü m s ü n d ü . Uzün Hasana e l a ga l d i k i , otağa
gün doğ'du . . . . Uzun H asan gördü k i , Feodora onun b a ras i n d a har şe
y i öyran i b, ayi l i b göz l a r i n dan öpdü , qol l a r ı üstüna gölü rüb ç a r p a y ıya u z a t d ı va p ı ç ı l d a d ı :
- S a n man i m a n sev i m l i a rva d ı m o l acaqsan , Dasp i na xa tun .
Feodora n a z l a n a - n a z l a n a : - A d ı m Feodora d ı r - s a n i sa m a n i b a ş q a a d l a çağ ı r
d ı n .
52
- Bu gündan san i n a d ı n Das p i n a x a t u n o l sun , - deya hök m d a r tak ra r eld i .
- Na ü ç ü n m a h z Das p i n a xa tun? - Bu asr l a r in s i r r i d i r . . . na vax! a ç ı l a r, a l l a h b i l i r . . . "
( " Ka rva n " k i t a b l a r ser iya s ı , may , 1 990, .N'•B, sah . 7-8). Rom a n d a d i gar bir q a d ı n obraz ı d a h a rağbat l a qa lama
a l ı n m ı şd ı r . B u , Uzun Hasa n i n a n a s ı . Azarbayc a n t a r ix i n d a i l k d i p lomat q a d ı n k i m i t a n ı n m ı ş S a ra x a t u n d u r . S a r a x a tun doğru d a n d a takca meh r i b a n b i r a n a yox, ham da a ğ ı l l ı , tad b i r l i b i r q a d ı n d ı r . O, y a x ş ı b i l i r k i , U z u n H asan q ü v vat l i , baca r ı q l ı b i r sarkarda, tad b i r l i b i r hökmd a rd ı r , l a k i n b ü t ü n hökmd a r l a ra xas o l a n q ü su r l a r onda d a v a r d ı r . S a ra xa tun S u l t a n Mehmet i Ağqoyu n l u l a r l a s a v a ş d a n b i r müd dal d a ş ı n d ı rsa d a , Su l t an Mehmet dörd a y d a n son r a T r a bzonu !as l i m etm i ş d i . Tra bzon safar i ndan son ra isa S a r a x a t u n o ğ l u i l a üz -üza oturmuş , onu b a ş a s a l m ı ş d ı k i , S u l l a n Mehmet k i m i qorx u l u va zor l u raq i b l a ü z - ü z a d a y a n ın a q d a n ö t r ü b i r i n c i növbada ö z ü n ü n g ü c l ü o l m a s ı l a z ı md ı r . B u n u n üçün isa asas vaz i la Azarbaycan l a xl ı n ı a l a keç ir makd i r . Ona göra d a deyi r: "San cü r'at l i san, i g i dsan , oğ lum, tad b i r l i san . B u çox yaxş ı d ı r . a m i r l a r i n a l i nda möhkam sax
· t a m a ğ ı n , eyni zamanda on l a rd a n eh l iya l elmay i n da yaxş ı d ı r . B i l va a g a h o l k i , Azarbayc a n lor p a q l a r ı n ı b i z im torp a q l a ra q a l m a ğ ı n vaxlı ç a l ı b " . S a r a x a t u n U z u n H asana başa s a l m ı şd ı k i , a ğqoyu n l u l a r da, q a r a qoyu n l u l a r d a b i r d i l d a d a n ı ş ı r , h a m ı b i r lorpağa bağ l ı d ı r . i n d i C a h a nşa h l a savaşa g i r i şsan, q ı r a n d a , q ı r ı l a n d a öz lar i n i n k i o l a caq . Ancaq na elmak o l a r ? Ayr ı yol yoxdur . Q a r a qoyun l u l a r da , a ğqoyu n l u l a r d a , Azarbayca n ı n bu yer larda l a p qad i m dan y a şayan c a m a a l ı d a v a h i d , zor lu b i r p a d ş a h l ı q d a b i r l aş masalar, başqa l a r ı n a qul o l a ca q l a r .
Azarbayca n ı n b a ş ı üs tünü lah l ü ka a l a n d a S a r a xa tun S u l t a n Mehmet l a da , abu S a i d l a d a d a n ı ş ığa g i r i r, on l a r ı ya q a r d a ş q ı rğ ın ı n d a n çak i n d i r i r, ya d a öz a ğı l l ı söz l a r i i l a düşün maya v a d a r ed i r .
Qeyd edak k i , Ağqoyu n l u l a r öz h a k i m i yyal i i l i ar i nda b i r s ı r a Qarb döv lat lar i i l a s ı x a l a q a s a x l a y ı r, Tabr izda h a rn i n döv la t l a r in n ü m ayanda l i k l a r i n i a ç ı rd ı l a r . as l i n da, b u , Qarb döv l at l ar i n i n öz laşabbüsü i d i . O n l a r a m i r Tey m u r va l l d ı r ı m Baya z i l vaxl ı n d a o l duğu k i m i yena d a hayac a n l a i k i qüd rat l i t ü r k döv l al i n i n v a r l ı ğ ı n a döza b i l m i rd i lar . O n a göra hans ı vas i layla o l u rsa -o l sun U z u n H asan i S u l t a n Meh-
53
mala qarş ı q a l d ı r ı r , o n l a r ı m ü h a r i baya sövq e d i rd i l ;ır . Maq· sad bu i d i ki, iki türk döv l at i n i n b a ş l a r ı b i r · b i r i n ;ı qa r ı şs ın , on l a r d a n b i r i d i gar i n i gücdan sa ls ın . Be la o lmasa Avropa · n ı n baş ı üs tünü t ah l ü ka a l a b i l ar . Qarb dövlat l a r i n i n harn i n s iya sat i i n d i d a u �u r l a d a v a nı e td i r i l i r . Rom a n d a bu mot iv tez- tez nazara ç a r p d ı r ı l ı r .
" Uz u n H asan " rom a n ı n d a şü bhas iz , asas qahram a n Uzun H asan d i r . Müal l i f o n u n ta r ix i obra z ı n ı c a n l a n d ı rmaq üçün a l i n dan gal an i as i rgam;ı m i ş d i r . Uzun Hasan ham hökm d a r , ham sarkarda, ham a t a , ham sev i m l i ar J< i m i d i q · qa t i cal b ed i r . Hökm d a r va sarkarda t ak onun l<eçd iy i ömür yo l u demak o l a r k i , t a r ix i manba larda qa l am;ı a l ı n d ı � ı k i m i tasv i r ed i l m i ş d i r . B u r a d a h arn i n e p i zod l a r ı b i r · b i r s a d a l a · ma�a e h t i y a c h i ss e t m i r i k . Ata k i m i d ;ı o , mehr i b a n d ı r, i k i o�J u n u n döyü ş larda h a l a k o l m a s ı J ıam iş;ı qa l b i n i göynad i r. B a şqa b i r o�) u - özüna v a r i s ta'y i n e td iy i U�ur lu Mahammad i sa a t a s ı n a qarşı q i y a m q a l d ı r ı r . Bu maq a m d a Uzu n H asan a t a k i m i na qadar az a b keç i rsa d a , b i r höknı d a r k i m i qat iyyat l i o l u r , çünk i döv lat i n m an a fey in i d a h a ü s t ü n tulur . U�ur lu Malıammad i n q iya m ı n ı a m a ns ı z l ı q l a ya t ı r ı r va onun larafd a r l a r ı n ı e'd a m etd i r i r . O�Junun qaç ıb S u l t a n Mehmela pan a lı a p a rmas ı onu d a h a d a asabi laşd i r i r va b i r .h i y l a i l a o�) u n u - a l a s ı n ı n üzüna a ğ o lmuş va r i s i n i Tabr i · za gat i z d i r i r , gözü görmas in deya xa in o�lunu ox l a ö l d Q rl· d ü rür . Uzun H asan i n ö m r ü n ü n son i l i a r i üzü n t ü l ü keç i r . Su l t an Mehmet la O t l uqbe l döyü ş la r i nd;ık i u ğursuz luğu onu sars ı l m ı ş d ı . Ö m r ü n ü n son i l i ar i n d a i çk iya mey l ed i rd i , bu d a onun xasla l i y i n i d a h a d a ş i dda t l an d i r i r d i . 1 478-ci i l i n y a n v a r ı n 5-da U z u n H asan göz l a r i n i abad i yumur . Rom a n e la bu ma' J u m a t l a d a b i l i r .
Yuxa r ı d a qeyd etd i k l a r i m i zdan a y d ı n o l u r k i , X I V asrda a m i r Teym u r ord u l a r ı n ı n Azarbayc a n a yü rüş lar i z a m a n ı b a ş veran m ü rakkab h a d isa lar s o n i l l ;ı r i n t a r i x i nasr inda ge· ı:ı i ş aks o l u n m.uşdur . İsa H ü seynovun "Mahşar " , Mahmud I s m a y ı lovun " I k i od a r a s ı n d a " rom a n l a r ı n d a harn i n dövrün bad i i i n ' i kas ı öz i la dasi n i l a p m ı şd ı r . Yaz ı ç ı ·adabiyya tşünas Zaman Qa rayev i n " a l i nca" l a r i x i rom a n ı d a bu bax ı m d a n i s l i sn a l ı q taşk i l e tm i r . a s a r 1 974-80-c i i l i arda y a z ı l m ı ş , 1 988-ci i l d a ç a p d a n ç ıxm ı ş d ı r .
Rom a n d a k ı a s a s h a d i sa lar X I V asr i n son l a r ı , q i sm.an da XV asr i n avva l l a r i nda b a ş ver i r . Şarq i n qüdrat l i hök m d a r ı a m i r Teymur ordu l a r ı n ı n 1 387-ci i l i n p a y ı z ı n d a N a xç ı v a n a
54
hücumunun baş l a m a s ı n ı n tasv i r i rom a n ı n i l k ep i zodudur . Bundan sonra h a d i sa lar asasan .:ı l i nca q a l a s ı n d a , müayyan qadar da Qabal a va Samarqan dda caray a n ed i r . Rom a n ı n asas l eytmot i v i da a l i nca q a l a s ı m ü d a f iaç i l ar i n i n on dörd i l müdda t i nda a m i r Teymur ord u l a r ı n a q a r ş ı qahram a n l ı q l a vuruşmas ı fon u n d a mü ayyan laş i r . Rom a n ı n i deyas ı d a y a de l l i lara qa rş ı qahram a n l ı q l a m ü b a r i zaya çağ ı r ı ş , vatan parvarl i k ruhunun har şeydan üstün tu tu l m a s ı d ı r . asarda çoxsay l ı surat l a r i n t i m sa l ı n d a özü n ü n lıad i i i f a d as i n i t a p a n bu i d eya ham da gücl ü m ü a s i r l i k r u h u n a m a l i kd i r . " a l inca" rom a n ı n d a a m i r Teymur , onun oğlu M i r a n ş a h , sarkardasi Namrud , saray ş a i r i Z ü l fü q a r Samarqan d i , darv iş Qara Z a h i d va başqa l a r ı i l a bara lıar A l t u n Yergöy, Sad i m a n, P i r i m , Y a v u z k i m i casu r q a l a m ü d a f i aç i l a r i n i n da do lğun bad i i su rat l a r i y a ra d ı l m ı şd ı r .
a m i r Teym urun Azarbayc a n a hücumla r ı haqq ında t a r i x i manba larda gen i ş ma' l u m a t l a r v a r d ı r . Yer i gal d i kca bun l a r ı süjet xat t i na qa tan Z . Q a r a yev müa l l i f taxayyü l ü n ü n bahrasi o l a n h a d isa va pe rson a j l a r ı d a asar i n ü m u m i a lıangi i la bağ l a m ı şd ı r .
Teymurun torpa q l a r ı m ı z a yürüşü , Ş i rv a n ş a h i br a h i m l a müt ta f iq l i k ba rada raz ı l a şm a s ı , Ş a k i h a k i m i S i d i alımad la bağ l ı h a d i sal ar, onun a l i nca q a l as ı m ü d a f i aç i l a r i na kömak etmasi , M i r a n ş a h ı n başç ı l ı ğ ı i la y a d e l l i qoşu n l a r ı n a l i nca q a l a s ı n ı on dörd il m ü h a s i rada sax l a m a s ı va d i gar bu k i m i h a d i sa lar asarda t a r i x i haq i qat lara u y ğ u n şak i l d a tasv i r o l unmuşdur . B ü t ü n bun l a r i s a rom a n d a t a r i x i gerçak l iya sadaqat i n i fa dasi k i m i saslan i r . L a k i n b u n l a r l a y a n a ş ı " a l i nca" rom a n ı n d a e l a h a d isa va obra z l a r v a r d ı r k i , o n l a r ı n ta r ix i fak t l n r l a t a nı eyn iyyat taşk i l etd i y i n i söy lamak i n a n d ı r ı c ı saslan mazd i . Z . Q a rayev i n b i r n a s i r k imi hacar ı ğ ı d a ond a d ı r k i , ay r ı - ay r ı , y a r ı m t a r i x i , y a r ı muydurma ep i zod va şax ; ı yyai l ar i b i r sü j e t d a x i l i n d a üzv i şak i l d a b i r l aşd i rmayi b a c a r m ı şd ı r . B u r a d a şa i r - d r a m a turq Nar i m a n Hasanzadan i ıı b i r sözünü xa t ı r l a m a q yer ina d ü şar: " Bad i i asar larda z a m a n l a r , asr lar görüşür . i ş ı q l ı i d e a l uğru n d a müba r iza a p a ra n t a r i x i şaxsiyyat lar b i r - b i r i n i n m ü a s i r i ora b i l i r l ar . Qad i m Rom a d a S p a rt a k , Azarbayc a n d a B a bak o l d u ğu k i m i . O n l a r bad i i asarda görüşa b i l ar l a r va görüşmal i d i r l ar d a " . ( N . Hasanzada . adab i haq iqat lar t a r ix i haq i qatlar i tah r i f e tm i r . "Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 989, .N'• I O, sah. 1 83. ) Bu ma' n a d a " a l i nca" rom a n ı n d a Mol l a Nasrad d i n su-
55
rat i n i n y a r a d ı l m a s ı d i qqat i cal b ed i r . Bu la l i fa qahram a n ı h a q q ı n d a yaz ı l ı adabiyya t ı m ızda ba'z i bad i i asar lar qa lama a l ı n m ı ş d ı r . Marh u m yazıç ı Yusi f az imza dan i n " N asrad d i n " d r a m ı xüsus i qeyd o l u n ın a ğa l a y i q d i r . Ona göra da " a l i n · c a " naşr o l u n a rkan a n notas iya d a ver i l an "asarda . . . yaz ı l ı adab iyy a t ı m ı z d a i l k d afa o l a raq Mol l a Nasrad d i n i n da bad i i obraz ı y a r a d ı l m ı ş d ı r , " - f i k r i qeyr i - daq i q d i r.
Rom a n d a Mol l a Nasrad d i n i n a m i r Teymur z a m a n ı n d a yaşa m ı ş l a r ix i şaxs i yyat k i m i taqd i m o l u n m a s ı b i rma' n a l ı q i ymat land i r i l mamal i , N . H asanzadan i n i f a das i i l a desak "z a m a n l a r ı n , asr l a r i n görüşmasi " k i m i dayar l an d i r i l ma l i d i r , ç ü n k i Mol l a N asrad d i n i n çox müxla l i f dövr lar la bağl a n · mas ı ba rada m ü l a h iza lar v a r d ı r k i , Z . Q a rayev da o n l a r d a n b i r i n i seç m i ş d i r .
Ba l l i d i r k i , Mol l a Nasrad d i n l a l i fa lar i n i n b i r q i sm inda onun a m i r Teym u r dövrü n d a y a ş a m a s ı , bu qüdra l l i hökm· d a r l a a l a qa lar i öz i fa dasi n i t a p m ı şd ı r . Z. Qa rayev i n rom a n ı n d a d a b i z b u n u n tasv i r i n i görü rük . Müal l i f müva f i q l a l i · fa lar i süjeta dax i l e lmak la Mol l a Nasrad d i n i h a d isa lar in axa r ı i l a b i l avas i l a b a ğl a n m ı ş d ı r . Rom a n d a tasv i r o l u n u r k i , a m i r Teym u r Azarbayc a n lorp a q l a r ı n a yürüş z a m a n ı Mol l a Nasrad d i n i n sor a ğ ı n ı eş i d i r va onu saraya da'val ed i r . Nasrad d i n i n xa ra kter i , ma'navi s i m a s ı , sosi a l mövqeyi mahz b u n d a n son ra aç ı l ı r . Oxucu onu x a l q mana fey i n i n i n m ü d a n aç i s i o l a n , sözü b i r başa üza deyan, Teymurun zahm i ndan qorxm a y ı b dağına yurdun x i i a s ı n a m ina an lah l ü ka· li a d d ı m l a rd a n bela çak i n m ayan b i r su rat k i m i l a n ı y ı r va sev i r . Ü m u m i yyal la , Mol l a N asrad d i n x a l q m ü d r i k l i y i n i n yen i l maz gü.c ü n ü n ü m a y i ş e ld i ran m � ra q l ı obra z d ı r .
Rom a n d a m ü ayyan yer t u t a n Farza l i bay su ral i da Mol l a Nasrad d i n l a l i f a l a r indan göl ü r ü l müşdür. Öz ü n ü n ağ ı l s ı z harakat l a r i i l a Mol l a n ı n g ü l ü ş hada f ina çev r i l an bu s a rsaq bay " a l i n ca " n i n süjel xall i n a q a l ı l m ı ş , müayyan bad i i qayan i n if a das i n a x i d mal etm i şd i r. Yeri gal m i şkan x a l ı r l a d a q k i , Farza l i bay i n Mol l a Nasrad d i n l a mü n as i bal i a r i i l a bağ l ı ma qam la r Y. az imzadan i n " N asrad d i n " pyes i nda da özü na yer l a p m ı şd ı r .
Qeyd etd i y i m i z k i m i , " a l i nca" rom a n ı n d a b i r s ı r a la r ix i şaxsiyyal l a r i n bad i i sural lar i y a r a d ı l m ı ş d ı r k i , on l a r ı.n s ı r a · s ı n d a i l k növbada a m i r Teymur va M i r a n ş a h sural lar i d i q · q a l i cal b ed i r . O n l a r ı n h a r i k i s i z a l ı m Azarbayca n lor p a q l a · r ı n ı i ş ğ a l a l t ı n a a l maq , a l i nca q a l a s ı m ü d a f iaç i l a r i n i n mü·
56
bar iza azm i n i q ı r m a q üçün an qad d a r vas i ta lara al a t m a q d a n çak i n m ayan obra z l a r k i m i ver i l m i şd i r . ·rar i x i kolar i l i n sax l a n m a s ı n a m i n a m ü al l i f b i r çox ep izod l a r ı , h a t t a c ü m l alar i manbalardan götü rmüş, lasv i ra va surat l a r i n n i t q i na q a l m ı ş d ı r . Masalan , rom a n d a a m i r Teymurun d i l i n dan ver i l an , " D ünya n ı n maskun h i ssasi o qadar k i ç i k d i r ki, bura d a i k i padşah ın o lmas ına daymaz " c ü m l as i ( Z . Q a r a yev, " a l i n ca " , B a k ı , "Yaz ı ç ı " , 1 988. salı . 7 ) l a r ix i q ayn a q l a rd a n götürü l m ü şdür . B e l a n li m una lar in s a y ı n ı a r l ı r m a q da m ü m kündür . Onu d a deyak k i Teym ur l ang surat i n i n bad i i taq d i m i n d a mü ayyan b i rtarafl i l i k nazara ça r p ı r . Be l a k i , Z . Q a r a y e v onun ancaq m a n f i keyf iyyat lar i n i q a b a r ı q l a ş d ı r m ı ş d ı r . Doğru d u r, a m i r Teym ur Azarbayc a n a i şğa l ç ı k i m i gal m i şd i , bu ma'n a d a onun harakat i e l a manf i x a ra klerda taq d i m ol u n m a l ı d ı r . L a k i n b i r i n san k i m i , b i r şaxs iyyat k i m i , xüsusan b i r hökmd a r k imi amir Teymurun b i rlar f l i tasv i r i düz gün hesa lı ed i l a b i l m az .
Rom a n d a darv iş Qara Zah id su ral i da d i q qat i cal b ed i r . Tar i x i manbal ardan bal l i d i r k i , a m i r Teym u r böyük i m per i yan ın i d a ra o lunmas ı i ş i nda darv i ş l ardan gen i ş i s t i f ada e d i r , on l a r ı n gat i r d i k l ar i çoxs a y l ı ma' l u m a t l a r d a n l a z ı m ı nca bahra l a n i r d i . Rom a n d a k ı Q a r a Z a h i d mahz be la darv iş · l a r i n ü m u m i laşd i r i l m i ş sural i k imi ü m u man b i tk in ta's i r ba ğ ı ş l ay ı r .
" a l inca" rom a n ı n ı n as a s ı n d a x a l q ı m ı z ı n yade l l i l ara q a rşı mliba r izas i daya n ı r . Bu m ü bar i za isa lıad i i i la d as i n i a l i nca q a l a s ı n ı n m ü d a f i a t i msa l ı n d a l a p m ı ş d ı r. A l t u n Yergöy, Sad i m a n , P i r i m , Yavuz k i m i cas u r vatan parvar lar mahz x a l q gücü nün ramzi k i m i c a n l a n d ı r ı l m ı ş l a r . O n l a r ı n fad a k a r l ı q l a a p a rd ı q l a r ı müba r iza x a l q ı n a z a d l ı q a rz u l a r ı n ı n la ' m i n o l u n m a s ı n a yönal d i l m i ş d i r. Düşman la ö l ü m - d i r i m s a v a ş ı n a g iranda d a , a l i nean i a l ı n m a z q a l aya döndaranda da, a l -a la ver i b Teymur ord u l a r ı n a s a rs ı d ı c ı zarbalar vuran da d a bu ig i d lar va on l a r ı n s i l a h d a ş l a r ı i l k növbada Vatan eşqi i l a q ı l ı n c ç � l ı r l a r . Ela bu azm l a da M i r a n ş a h ı as i r a l m a ğa n a i l o l u r l a r . B u . su rat lar içar i s i nda A l t u n Yergöy abraz ı xiisu s i l a d i qqal i cal b edir . O, xa lq içar i s i ndan ç ıxmış b ir e l qahram a n ı d ı r . Teym u r ord u l a r ı N axç ıvan lorp a q l a r ı n a hiicum edanda Yergöy da d i gar hamvatan iar i k i m i vatan i n m ü d a l ias ina qa l x ı r . X a l q ı yade l l i lara q a rş ı ö l ü m - d i r i m m ü ba r izas ina salarbar e d i r . T a l e Yergöyü m üxla l i f s ı n a q l a r l a üz l aşd i r i r . H a d i sa lar io m ü rakkab do l a n ba c l a r ı n d a o , dafa-
57
l a r l a ö l ü m tah l ü kasi i l a üz l aş i r, l a k i n heç vax! qürur va azamat i n i pozmur .
H atta .3mir Tey m u r l a üz -üza galan d a da o, özünün ma'navi q ü d rat i n i , sa rs ı l m a z l ı ğı n ı b i r daha nümayiş etd i r i r . .3 m i r i n döyüşsüz !asl i m o l m a q tak l i f i n a Yergöy bela cavab ver i r : "Man i na hes a b ed i rsan? T i ka - t ika doğra n m a ğı m a ra z ı o l a r a m , amma özü m ü z ü n k ü l ara !as l i m o lmağı rava görmar;:ım " ( " .3 1 i nca " , sah. l l )
Yergöyü n mah;:ıb bat xatt i n a da rom a n d a mü ayy;:ın yer ayr ı l m ı ş d ı r. E l göza l i Sara i l a onun sevgis i asarda ta 's i r l i b i r d i l l a tasv i r o l u n muşdur . Yade l l i l a r i n a l i n ;:ı keçmas i n deya,S a r a özü n ü Arpaçaya a t ı r . Z . Q a r a yev " A p a r d ı se l l a r S a r a n ı " m a lı n ı s ı n ı n d a bu h a d isa i l a ;:ı l aqadar y a r a n d ı ğ ı n ı yazm ı ş , harn in m a lı n ı n ı n m üxta l i f b;:ınd lar i n i da süjeta dax i l etm i ş d i r . .3 1 batta, bu , m ü al l i f laxayyü l ü n ü n malıs u l u o l a n b i r e p i zoddur , l a k i n bad i i - manl iq i dayari i l a süjelda y a m a q k i m i görü n m ü r, h a d isa la r in a x a r ı i l a h a m a h a n g sas l an i r .
Ü m u m iyyal l;:ı , Z a m a n Q a r a yev in " .3 1 i nca" rom a n ı n ı n i deya - bad i i m;:ız iyyal l a r i asasan qanaal baxş saviyyadad i r . B u n u n l a be la rom a n ı n süjet i n i n asa s ı n d a d a y a n a n h a d isalar in ayr ı - ayr ı maq a m l a r d a sxem a l i k lasv i r i n i , ba'z i surall a r i n laqd i m i n da n a l a m a m l ı ğ ı n duyu lduğunu da qeyd elmak l a z ı m d ı r . B u k i m i qüsu r l a r ı n a baxmayaraq , " .3 1 inca" rom a n ı x a l q ı m ı z ı n a z a d l ı q m ü b a r izas i n i müayyan dövrü n ü a k s e ld i ran m a r a q l ı b i r ;:ısard i r .
* * *
Son i k i-üç asrda Azarba yca n l a r i x i nda va x a l q ı m ı z ı n müqad d a r a l ı n d a onun gal acak la l ey ina c i d d i la's i r göstarmiş bir s ı r a m ü h ü m h a d isa lar baş ver m i şd i L
X a l ı r l a d a q k i , i k i asr- i k i asr y a r ı m b u n d a n ;:ıvval d a Azarbayc a n x a n l ı q l a r ı b i r i aşmak arzusu n d a yd ı l a r. Ayr ı -ayr ı l ı qda Quba xan ı Fala l i xan , Q a r a bağ ın h a k i m i İ br a h i mxal i l xan buna cahd göslar m i ş d i l ar . L a k i n son a n d a o n l a r ı n bu b i r l aşm;:ık a rzusu boş bir n i yyal o l a r a q q a l m ı ş d ı r . .3ks ina, b i r i aşmak avaz i n a, b i r - b i r i n a qan i m kas i l m i şd i l ar. O z a m a n Azarbayca n x a n l a r ı n ı n h a r b i r i ö z ü n a göra a ğı l l ı , lad b i r l i s iya satçi o l m u ş l a r . L a k i n bu a ğ l ı va s iya sat i on l a r öz şaxs i manafe la r ina q u r b a n ver m i ş l ar. Bu sababdan da xa r ic i düş man i a r i m i z va b iz im öz torp a q l a r ı m ı zda yaşay ı b b iza qan i m kas i l an l ar b u z a i f d a m a r ı m ı z d a n usta l ı q l a i s t i f ada e lm iş l ar.
58
Görün , h a d isa lar b i r - b i r i na neca da oxşa y ı r . B i z i m badxa lı qonşu l a r ı m ı z o l a n erman i l ar XVI I I asrda - Q a r a b a fı h a k i m i Pan a lı x a n ı n dövründa da makr l i n iyyat l a r i n dan a l çak m i r d i l ar . Cami beş k iç ik mal i k l i k l ardan i b a rat o lan b ir ara z i d a erman i l ar o va�t d a torp a q l a r ı n ı gen i ş l and i rmak ar zusuna düşmüşd ü l ar . Öz lar i üçün " m üstaq i l " döv lat ya ra t m a q istay i rd i l ar. Sonu l a r bu h a d isa-erman i l a r in tor p a q i d d i a l a r ı tez-tez takra r o l u n d u . L a k i n har dafa b i z b u n u u n u t d u q . .
Yaşa r Qa rıiyev yaz ı r : "Tar i x ona göra takrar o l u r k i , ondan dars götü rmür l ar . Y a d d a ş axl a q a çev r i l m ayanda har şey yen i dan, har şey növbati dafa, növbat i s ı f ı r d a n b a ş l a y ı r .
Tar i x i Qara bağ ı i t i rmamişdan avval ta r ix i y a d d a ş ı ( 1 ) i t i r m i ş i k " (Yaşa r Qarayev. T a r i x - yax ı n d a n v a u z a q d a n , B a k ı , " S a b a h " naşr iyya t ı , 1 995. salı . 300).
Marhum yaz ı ç ı Farm a n Kar i m z a d a n i n " Qoca q a rl a l ı n ö l ü m ü " va Musta fa Çarnan l i n i n "Xa l l ı gürza" rom a n l a r ı d a mahz t a r i x i m i z i n bu i bral göt ü r ü l mal i h a d isa lar in dan söz a ç ı r . H a d isa lar z a m a n e' t i b a r i l a X V I I I asr i n az q a i a ya r ı s ın ı alıala ed i r .
Bu rom a n l a r Qarabafı x a n l ı fı ı n ı n asa s ı n ı qoy a n Pan a lı Cl l i x an C a v a n ş i r i n haya l ı va m ü b a r izas indan söz aç ı r . Müa l l i f l ar, demak o lar k i , eyn i lar ix i manba lar i , maşhur " Q a r a b a fı n a m a " m ü a l l i f l ar i n i n ( M i rza A d ı gözal bay in , M i rza C a m a l C a v a n ş i r Q a r a b a ğ i n i n , Clhmad bay C a v a n ş i r i n , M i rza Yus i f Q a r a b a ğ i n i n , M i r Mehd i Xaz a n i n i ıı , Rzaqu l u bay M i rza C a m a l oğl u n u n , H asana l i Q a r a d a ğ i n i n v a bun l a rd a n önca A. A. B a k ı xanov u n ) asar l a r i na mürac i al e tmiş lar . a ı batta, mö'tar izada a d l a r ı n ı çakd i y i m i z bü tün bu müa l l i f l a r i n asar lar i i l a t a n ı ş l ı q o zaman qeyr i - m ü m k ü n i d i , ya' n i islar F. Kar imza da, i s iarsa da M . Çaman l i harn i n l a r i x i asar l a r in y a l n ı z b i r - i k i s i n i oxuya b i l a rd i l ar . L a k i n e l a bu· cüz ' i manba da Q a r a b a ğ x a n ı Pan a lı Cl l i h a q q ı n d a asar yazm a q üçün k i fayal edard i .
B a r i b aşdan qeyd e d a k k i , har i k i müal l i f mövcud manbalardan l a r i x i daq i q l i k l a is t i fada e tm i şd i r . Lak in bu o demak dey i l k i , harnin rom a n l a rd a bad i i taxayyü l yo lu i la obr a z l a r ya ra d ı l m a m ı ş d ı r va m ü al l i f l a r y a l n ı z ( a r ix i h a d isa lar i n as i r i o l u b q a l m ı ş l a r. Clks ina, " Qoca q a rt a l ı n ö l ü m ü " va "Xa l l ı gürza " d a müa l l i f l a r i n b i r - b i r i ndan a s ı l ı o l m a y a r a q seçd i k l ar i a d a b i p r iyoriı l a r , bad i i tasv i r , s i m vol i k - ramz i va s i la lar da z a h i ran b i r - b i r i na oxşay ı r . Ancaq bu zah i r i oxş a r-
59
l ı q l a ra baxmayaraq h�m i n roma n l a r ı n har b i r i özünamaxsus s�ciyyavi i deya -b�d i i keyf i yya! lar i va or i j i n a l l ığ ı i l a seç i l i r .
" Qoca q a rta l ı n ö l ü m ü " rom a n ı ramz i -s i mvol i k b i r tasv i r l a baş l a n ı r va rom a n boyu müa l l i f bunu d a v a m etd i r i r .
" Q a rt a l qoca l m ı ş d ı . Y a m a n qoca l m ı ş d ı . O n a e la ga l i rd i k i , yumur t ıı < l ı ı n ç ı x ı b üç yüz i l a y a x ı n b i r mü ddatda y a ş a d ı ğı y u v a h .ı ı ı ı i ı ı v ı ı v a dey i l . avval l ar bu rada an uzaq daralar , düz l �r. kan d l .ı ı . - - · ı ı r ı ı d a n arna la galan ş�har lar d a h a görünm ü r. O n l a r ı n l ı ,· 1 ,. , , ı l ı ı r . Göz lar i n i n i ş ığ ı a z a l m ı şd ı . O n d a n sonra ga l a ı ı q a rt : ı l l ;ı r d a h a h ü n d ü ra, d a h a u z a q l a r a yen i -yen i xabar lar gat i r i r d i l a r " ( F. Kar imza da, Qoca q a r t a l ı n ö l ü m ü , " Karvan k i t a b l a r"ser iyas ı , 1 99 1 , i yu l - avqust , .N'o l , sah. 7 1 ).
Qoca q a r t a l üç yüz i l a yax ın b i r müd datda bütün d ü n ya n ı larz�ya s a l a n rus i m per iyas ı d ı r v a rom a n d a k ı bu eyh a m, bu a l l eqor ik vas i l a mahz rus i m per iya s ı n ı n üç yüz i l arz i n d a a p a rd ı ğ ı i şğa l ç ı l ı q s iyasal ina i ş a r�d i r . •
B u n d a n sonra m ü al l i f asas h a d isa lar in tasv i r i n a keç i r, Pan a lı a l i x a n ı n keçd iy i ömür yo l u n u oxucunun göz lar i q a rş ı s ı n d a c a n l a n d ı r ı r . Pan a lı a l i x an h� la XV I I I asr i n 30-cu i l i a r i nda q_a r d a ş ı Faz i a l i bay l a b i r i i kd� Azarbayc a n araz i s in da gedan I ra n-türk döyüş l � r i nda Saf avi . qoşu n l a r ı n ı n tark i b i nda böy ü k qahram a n l ı q göstarm iş v� I ra n sarkardasi N a d i r Q u l u x a n ı n rağbat i n i q a z a n m ı ş d ı r . M ü h a r i b a b i t d i kdan son ra N a d i r Q u l u xan har ik i q a r d a ş a i r a n ı n n i z a m i ordusunda x i d mat etmayi t a p ş ı r d ı . Q a r d a ş l a r m�mnun iyya! l a bunu qabu l ed i b i s la h a n a yol a düşdü lar . Faz l� l i bay tez l i k l a eş i kağas ı vaz i fas i n � i r a l i çak i l d i . Ma' l u m d u r k i , bu z a m a n i ra n d a h a k i m iyy�t b a ş ı n d a o l a n Saf�vi s ü l a las i a rt ı q za i f l am i ş d i . N a d i r Q u l u x a n bund a n i s t i f ada e d i b h a k i m i yyali ala a l d ı va Muğa n d a o l a rkan qu ru l t ay çağ ı r ı b öz ü n ü şah e ' l a n e ld i ( 1 736) ( B u h a q d a b a x : N a z i m Axu ndov . Q a r a bağ s a l n a ma lar i , B a k ı , "Yaz ı ç ı " , 1 989, s a h . 30-3 1 ) . Rom a n ı n i l k sah i f� l�r i e l a bu h a d isa lard�n söz aç ı r .
Nad i r şah ın haya t ı va ş a h l ı ğı ba rad� görkam l i ad i b N . Nar ima nov u n m�şhur " N a d i r ş a h " f ac i as i oxuc u l a r a yaxş ı ma ' l umdur . L a k i n F. Kar imzada N a d i r ş a h ı n obra z ı n ı özünamaxsus bad i i boya l a r l a a k s etd i r m i ş d i r . asl i n da, N a d i r ş a h f a c i a l i b i r şaxs o l m u ş d u r. O , i r a n ı yoxsu l l u q va fal a kat gi r d a b ı n d a n x i l a s etmak, onu q ü d ra! l i bir dövlata çev i rmak istay i r d i . L a k i n h a k i m iyyata ga l�ndan son ra bu a r-
60
z u l a r ı n ı haya la keç irmak yol u n d a çox c i d d i m a nea lar la üz l aşd i . 1 ra n ı n o z a m a n k ı döv la ! s i stem i , d in in gen i ş !a's i r d a i ras i , ayr ı - ayr ı feod a l l a r ı n h a k i m iyya! e h ! i r a s ı , ! ay fa ç ı l ı q duyğu l a r ı o n u n bu a rzu l a r ı yo l u n d a çox c i d d i m a n ealara çevr i l d i . N a d i r şahı müa l l i f z i d d iyya! l i b ir obraz k i m i !aqdim ed i r, o, ham a ğı l l ı va q ü d ra! l i hökm d a r va s iyasa!ç i , ham İ r a n ı n a c ı n a c a q l ı vazi yya! i n a ac ıyan !aassü b keş, ham da qad d a r va i s! i l a ç ı d ı r . B ü ! Lı n bu manf i va müsba! caha! lar onun harakat va raf! a r ı n d a , i n s a n l a r a m ü n a s i ba ! i nda laza d l ı b i r h a l y a ra d ı r . Nad i r ş a h H i n d i s ! a n a yürüş ed i r , ö z a ğ l ı va fara sa! i i l a İ r a n ı a c l ı q va saf a l a!dan qu r ! a rmaq üçün görünmamiş xaz ina la r a l da ed i r . B u safar iarda Pan a lı a l i xan d a onu müşay ia ! e d i r va Nad i r ş a h onun neca sada qa!l i o l duğuna bir d a h a i n a n ı r . L a k i n bütün hökmd a r l a rd a olduğu k i m i N a d i r ş a h ı n d a ayıq a d a m l a r ı göran gözü yox i d i . Odur k i , Pan a lı a l i x a n ı is lamayan ayr ı - ay r ı s a ray a d a m l a r ı n ı n !a 's i r i i l a ona m ü n a s i bat i day i ş i r . Pan a lı a l i x an çox ay ıq adam o l duğu üçün bunu vaxt ı n ci a duyur va İ r a n d a n öz doğma yurduna - Q a r a bağa qaç ı r .
Müal l i f rom a n ı n son r a k ı fas i l l a r i nda b i r d aha Nad i r ş a h surat i n a q a y ı d ı r, onun f ac i as i n i şart l an d i ran sahab ia r i a ç ı q l a y ı r . H i n d is tan safari z a m a n ı ga! i r i l an as i r l a r içar i s i nda c ı r -c ı n d ı r gey i n m iş , saç l a r ı q ı z ı l ı ran g inda b i r as i r v a r d ı va N a d i r i n oğlu Rzaq u l u harn i n as i r dan xoşu gal d i y i üçün onu öz maiyya! i s ı r a s ı n a d a x i l e d i r . Ş a hz a d a N i kod ima xüsus i qayğı gös!ar i r . N i kod im gözal ovçu id i , uçan quşu gözü n d a n v u r u r d u . B i r gün ov z a m a n ı N a cl i ra g ü l l a a l ı r l a r , a m m a o, vax! ı n d a larpan el iy i üçün qurşu n a h a d a f o l m u r , hay düşü r, ş a h ı n canda r l a r ı g ü l l a aç ı l an tarafa yüyü r ü b N i kod i m i !ulu b ga! i r i r l ar . N i kod i m e' t i r a f e d i r ki , g ü l l a n i ş a h a o a t ı b, a m m a oğl u n u n !a 'k i d i la . N a d i r ş a h da bu söza i n a n ı b oğl u n u n göz l a r i n i ç ıxa r ı r . Son r a l a r N i kod im boyn u n a a l ı r k i , g ü l l a n i a t m a ğ ı o n a şahzada buyu r m a m ı ş d ı . N a qadar cahd e d i r l arsa, N i kod im bu a d a m ı n kim o l duğunu dem i r. N a d i r ş ah oğl unu d ü nya i ş ı ğ ı n a hasral qoyd oğu üçün ö l ana qadar ma'navi aza b l a r i ç i nda qovru l u r . _1 747-ci i l da isa o, su i -qasd nat icas i nda ö l d ü r ü l ü r . Be la l i k l a, l ra n ı a ğ güna çıxa rmaq i siayan N a d i r şah s a r a y d i d i şma lar i n i n , i s i a h a t aleyh d a r l a r ı n ı n qu rba n ı n a çev r i l i r . a l ba!!a, rom a n d a N a d i r ş a h a fşa r ı n haya l ı n d a n müxta l i f e p i zod l a r ver i l mas i , o n u n ! a r ix i r o l u va b i r hökm d a r k i m i böy ü k fac ias i i l a b a ğ l ı h a d i sa l a r in !asv i r i P a n a h a l i x a n ı n m ü kammal . obra z ı n ı c an -
"6 1
l a n d ı r m a ğa x i d mal e d i r. Pan a lı a l i x an N a d i r ş a h ı n ta'q ib l a r ina ma'ruz qa lsa d a onun ö lümüna laassü f l an i r . Lak in N a d i r i n ö lümü Pan a lı a l i xan ın öz maqsad i n i hayala keç i rmas i na rea l şara i l y a r a d ı r . O, tez b i r z a m a n d a Q a r a b a ğ e l a h n ı b a ş ı n a top l a y ı r, x a n l ı ğ ı n asa s ı n ı qoyur. Bü tün çal i n l i k lara va mahrum iyyat lara baxm a y a r a q buna n a i l o l u r.
al balta, yaz ı ç ı t a r i x i man balara asa s l a n a r a q o dövrün ic l i m a i - s iyas i manzaras i n i da göz önünda c a n l a n d ı r ı r . Nazara ç a r p d ı r m a q islay i r ki, Azarbaycan harn i n dövrda b i r -b i r i na qan i m kas i lan ayr ı - ayr ı takabbü r l ü , i d d i a l ı x a n l a r ı n sa v a ş meyd a n ı n a çevr i l m i ş d i . Ha la l ra n ı n , Rus iya n ı n bu zang in ö l kaya göz d i kmas i , fü rsal d üşan k i m i x a i n qonşu l a r ı n b a d n i yyat lar i b i r y a n a q a l s ı n .
Pana lı a l i x a n Boya! q a l a s ı n ı lazaca u c a l t m ı ş d ı k i , Şaki xanı Hacı Ça lab i erman i m a l i k l a r i n i n la's i r i l a Q a ra bağa yürüş ed ir . Bu haqda ş a i r - l a r ixç i Mir Mehd i Xaz a n i " K i t a b i l a r ix i Qara b a ğ " d a yaz ı r : " Ş i rva n ı n va Şak i n i n x a n l a r ı har i k i s i i l l i f a q e d i b öz lava be " l ar i ndan çox qoşun fara lıarn ed i b cam iyyat i - l amam i l a Panalı x a n ı n da f ina v a Boya ! q a l a s ı n ı n üsla gal d i l a r v a q a l a n ı n alra f ı n ı kas i b m ü h a s i ra elmaya maşğul o l d u l a r va Pan a lı x a n d ax i yaxş ı , Raş id va N a m i o l a n a t l ı l a rd a n , ö z qövm l a r ı n d a n v a karamad m ü l a z i m v a lavabe' l ar i n dan gölü r ü b h a r i k i - ü ç günda b i r dafa ç ıx ı b q a l a d a n kan a ra , b i r meyd a n i vas' i k i , düş man qoşunu i l a q a l a a ra s ı n d a v a q ' e i d i , o r ada lar h i -cang sa l ı b v a dava ed i b, mard a nal i k lar edard i k i , t a m a m Ş i rv a n va Şak i qoşu n l a r ı x a i f va haras a n o l a rd ı l a r. B u m i n v a l i l a b i r ay va ay y a r ı m m ü d d al m ü h a s-i ra v a d a v a o l u b xava n i n Şak i va Ş i rvan heç b i r zafar Pan a lı x a n a va tav a be ' i na va cam iyyal i na t a p a b i l ınad i l ar va daxi h a r gün va geca qa ral va zarari - kü l l i a t u l a q l a r ı n a va qoşu n l a r ı n a yel i ş i b , ax ı r gördü l ar k i , Pan a lı x a n a b i r qa laba b a ş a r m a yaca q l a r, gal mak lar ina peşman va par i şan o l u b, q a yal b i d a m a q va par işa n l ı q i l a ora d a n köçüb ger i qay ı td ı l a r va çün x a y i b va x a s i r m ü avad a t ed i r d i l ar . Yol d a H a c ı Çalabi k i , Şak i h a k i m i i d i , bu sözü ded i : " H aq i qal Panalı x a n , x a n id i . A m m a b i z k i , gal i b be la qay ı t d ı q , onu ş a h qay ı r ı b gel d i k va b i r da ded i k i , " Panah xan ş i m d i yadak b i r s i kkas i z gümüş i d i . A m m a b i z i m gal i b bu növ i l a q a y ı l m a ğı m ı z l a ona s i kka vurub geld i k " ( " Q a ra ba ğ n a malar " , ll h i ssa, B a k ı , " Y a z ı ç ı " , 1 99 1 , salı . 1 08- 1 09).
Tar i x i haq i qal be lad i r va F. Kar imzada da bu l a r ix i haq i qa la s a d i q q a l m ı ş d ı r. B u h a d isan i n lasv i r i n d a müal l i f Pan a lı
62
x a n ı n dax i l i a l a m i n a da i ş ı q s a l ı r , onun na düşündüyünü , h a ns ı h i ss i a r t a yaşa d ı ğ ı n ı d a u n u tmur . "B i r ovuc tor p a q d ı r , gör neça yera bö l ü n ü b. M i n i l ar l a b i r y e r d a yaşayan bu x a l q g ö r na i ş l a maşğu l o l u r ? ! N i ya b i r -b i r i n i q ı r ı r? A x ı , h a m ı y a torpaq ç a l a r. H e ç k i m h � ç k ima m a n e o l m a z . B i r a d a m a na qadar torpaq l a z ı m d ı r? Ölanda özü boyd a , ham da ax ı , i n s a n tor p a cı. üs tünda abad i deyi l . O n u n maskan i tor p a ğ ı n a l t ı d ı r . Ş a h l s m a y ı l Xata i n i n na qadar böyük baca r ığ ı v a r m ı ş k i , harasi b i r tarafa çakan bu x a l q ı n b a ş ı n ı b i r y e r a y ı ğ ı b m ı ş. H a m ı n ı b i r maqsada yön a l d i bmiş . Xata i n i n böyük şaxs iyyat o lduğunu Pan a lı bay i n d i bü tün v a r l ı ğ ı i l a h i ss e la d i " ( " I<arva n " k i l a lı l a r ser iyas ı , 1 99 1 , i y u l - a vqust . sah . 93). as l i nda bu söz l a r müa l l i f mövqey i n i i f a d a ed i r .
F. I<ar imzadan in d i gar t a r i x i rom a n l a r ı n d a o l d u ğu k im i "Qoca q a rta l ı n ö l ü m ü " n da da bad i i taxayyü l dan süzü l ü b gal an obra z l a r va h a d isa lar d i qqat i ca l b e d i r . H a c ı Ça lab i n i n h ü c u m u rom a n d a t a r i x i sanad la r i n verd iy i i n fo rmas iyadan d a h a gen i ş va tutu m l u nazara ç a r p ı r. Pan a lı x an Qarvan ddan gal i b on lara qoşu l a n cavan xananda Seh r a m a n ı n seh i r l i sas i ndan i s t i f a d a ed i r , düşman l a r i n a bu sas l a ta's i r elmaya ç a l ı ş ı r . Selı r a m a n q a l a n ı n bürcüna qa l x ı b, a l i n i q u l a ğ ı n a qoyub z i l dan a z a n v e r i r . Pan a lı x a n d ü şman taraf i n ord u ga h ı n a boy l a n ı r, gör ü r k i , orada daslam a z a l ın a ğa su axt a r ı r l a r . Düşman taraf in hücu m l a r ı yena b ir nat ica verm i r . Na Şak i , na da Ganca x a n l a r ı Pan a lı x a n ı n bu c ü r m ü q a v i m a t göstaracay i n i göz l am i r d i l ar . O n a göra da o n l a r maslahat laşmaya baş l a y ı r l a r . Müal l i f bu salınan i be la tasv i r e d i r : " B u v a x t Boya! q a l a s ı n d a n t o p va t ü fang s a s i yox, " heyrat ı " eş i d i l maya b a ş l a d ı . " Heyrat ı " n ı n sad a l a r ı on lara d a gal i b ç a t ı r d ı . Har i k i s i da xanandan i t a n ı d ı . O n l a r ı n har i k i s i sas i na v u r ğ u n o l d u q l a r ı xa nandan i n " d üşman " taraf i n a keçd i y ina heyfs l an d i l ar .
Seh r a m a n ı n " h eyra t ı " s ı i sa q a l a d a k ı l a r ı n h a m ı s ı n ı ru l ı l a n d ı rm ı şd ı . H a m ı görürdü k i , Şak i va Ganca qoşu n l a r ı on l a r ın q a l a s ı n a b a l a b i l mad i l ar, ba l a d a b i l mayacaklar . K imsa q ı ş q ı rd ı : ·
- Q a r a b a ğ oxuya -oxliya vuruşur . - Bal i , Qarabağ d a vuruşa b i l a r m i ş - deya k i rnsa ona
hay verd i . Pana lı x an Seh r a m a n ı ya n ı n a ç a ğ ı r d ı . O n u n l a na ba ra
dasa xey l i d a n ı ş d ı . Selı r a m a n ta rça l a n ı , k a m a nça l a n ı d a götü rüb p i l l a l a r l a a ş a ğ ı e n d i . O n l a r ü ç ü n q a p ı n ı a çd ı l a r.
63
Qarş ı o rduga h d a n da o n l a r ı görü rd ü l ar . Düzün orta s ı n d a , at l a r ı n üsl iı n d a x a l ç a s a l d ı l a r , döşakça qoyd u l ar , l a rça l a n , k a m a nça l a n yer l a r i n i ! u l du . Se lı r a m a n da qava l ı n ı d ı n q ı l d a d ı b, boğa z ı n ı a r ı t l a d ı . B a rd a ş q u r u b olu rdu .
Mus iq i üç l üyü "Qarabağ ş i kastas i " ç a l ın a ğa baş l a d ı . Sehra m a n ı n ha l a b e l a mac l i sda oxu m a ğ ı y a d ı n a gal ın i rd i . İ k i o rdugah a r a s ı n d a oxu m a q , görü n ü r, l a r ix boyu lakca onun baxl i n a dü şacakd i . O ela ü rak la, ela ya n ı q l ı oxu ın a ğa baş l a d ı k i , har i k i ord u g a h d a " balı - balı " ,- ded i l a r " . ( " Kar va n " k i l a b l a r ser i yas ı , 1 99 1 , i yu l - avqusl . salı 94.) .
Xa nandan i n oxu mağ ı lezl i k l a öz la's i r i n i göslar i r , Ganca x a n ı n ı n göz lar i do lur . Sonra q a rş ı ordugahdan bir na[ar gal i b Sehra m a n ı n y a n ı n a bir pul k i sasi qoyur . Hac ı Çalab i n i n s i l a r i ş i l a xanandadan " Ç a h a rga lı " oxu m a gı xah i ş e d i r . Selıraman d a " Ç a h a rga h " daslg a h ı n ı baş lay ır . Dasl gah b i tandan son ra Hac ı Çalab i n i n ça rç ıs ı m ü h a r i ban in b i td iy i n i e ' l an ed i r . Be la l i k la , mus i q i n i n e'ca zka r gücü i l a Hac ı Çalabi ma'nan magl u b olur . a l batta, "Qa rabağnama" lar in l ıeç b i r i nda bu v a ya buna banzar b i r ahva l a t n a q l o lunmur, bu, müal l i f i n öz uydurmas ı d ı r . Lakin ta r ix i haqi qata uyğun gal masa da, bu h a d isa rom a n d a heç da xa r i c sas lanmir , yer ina düş ür .
B u n d a n son ra müal l i f Q a r a b a ğ x a n l ı ğ ı n ı n a rl ı q Azarbaycan x a n l ı q l a r ı içar i s i n d a seçi l d i y i n i , Boya ! q a l a s ı ndan son ra Ş a lı b u l a q d a ! aza q a l a t i k i l d iy i n i , an naha yal, i sa bu l ağ ı n ı n yax ın l ı ğı n d a yen i b i r q a l a uca l d ı ğ ı n ı , Pan a lı x a n ı n ordu , topxa n a , cabbax a n a y a r a l d ı ğ ı n ı q ı s a , l a k i n y ıgcam şarh e d i r .
B u r a d a Panalı x a n l a b a ğ' l ı tafs i l a t l a r s o n a yel i r, rom a n ı n sü jel xat t i n a i sa i k i n c i b i r "caraya n " qoşu l u r . Müal l i f d i qqal i n i başqa b i r Azarbaycan x a n l ı ğ ı n ı n - i ravan x a n l ı ğ ı n ı n üzar ina yönal d i r . Bu xa n l ı ğ ı n y a r a n m a l a r i x i n i , mövcud i cl i m a i -s i yas i vaziyyal i l'! i q ı s aca şarh eld i kdan son ra asas mat i a b üs lüna gal i r , I ravan h a k i m i H ü seyn x a n ı n Azarbayca n ı n d i gar x a n l a r ı i l a görüş lar i tasv ir o l u n u r .
" Qoca q a rl a l ı n ö l ü m ü " rom a n ı F. Kar imzadan i n s o n asar i d i r . Rom a n ya z ı ç ı n ı n vara t ı n d a n son ra " Ka rva n " j u r n a l ı n a taq d i m e d i l m i ş d i r . Y a l i a d a yaz ı ç ı l a r ı n y a r a d ı c ı l ı q ev in d a qa lama a l ı n m ı ş bu asara o l a b i l s in , yen i d an qay ı t nı a q za ru ral i v a r i m iş , agar bu b a ş tu tsayd ı , müal l i f sü je t jn v a h i d i n k i ş a f xat ! i n i t a' m i n edard i . Ç ü n k i rom a n d a a ç ı q - a ş k a r Pan a h aı; xa n l a b a ğ l ı h a d i sal a r i n H ü seyn xa n l a heç bir a l a -
64
qasi yoxd u r . O n l a r y a l n ı z rom a n ı n son u n d a Şak i x a n l ı ğ ı n a h ü c u m ba rada maşvaralda görüşür l ar . Sü jel i n bu i k i xatl i a r a s ı n d a b a ğl ı l ı ğ ı n o l m a m a s ı rom a n d a bir boş l u q ya r a d ı r .
Ancaq bütün b u n l a r a baxmayaraq " Qoca q a rl a l ı n ö l ü mü" son i l l a r i n t a r i x i rom a n l a r ı içar i s i nda seç i l i r .
1 988-ci i l i n revra l ı n d a erman i d a ş n a k l a r ı n ı n Htnaka r l ı ğ ı i l a yen idan a l ov l a n � n m i l l i i xl i l a r ı a r Azarbayc a n x a l q ı n a qa rş ı çevri l m i ş a n ç i r k i n oyu n d a növbat i h a l q a i d i . Azarbayc a n x a l q ı , o cüm ladan z iya l ı l a r , ganc l ar , ta laba lar bu makrl i s iya sata qarş ı i lk gündan güc lü m ü q a v i mal göstarmaya baş l a d ı l a r . Doğru dur , avva l k i i l i arda res p u b l i ka rahbar l i y i n i n b i g a n a l i y i ucba t ı n d a n keçm i ş i n q a n l ı [ a c i a l a r i u n u t d u r u l m u ş, e r m a n i m i l latç i l a r i n i n a raz i l a l ab la r ina l a y i q l i ca vab ver i lmamişd i . 1 988-ci i l dan sonra y a z ı ç ı l a r ı m ı z d a bu a k t u a l mövzu atra l ı n d a yen i asar l a r y a ra d ı b x a l q ı m ı z ı n ü m u m i m ü b a r i zasi nda öz söz la r i n i ded i l ar . B u b a x ı m d a n M u s t a f a Çarnan l i n i n " X a l l ı gü rza " rom a n ı x ü s u s i qeyd o l unma l ı d ı r . Müal l i r i n özü biza göndard iy i maktu bunda asar in yaz ı l m a s ı ba rada be la deyir : " agar ı 988-ci i l Meyd a n h a d isa lar i o lmasayd ı , ba lka da, bu rom a n ı yazm a q a ği ı m a d a gal m_azd i . Doğrudur , m a n h a l a 1 984-cü i l da Pan a lı x a n ı n navas i , l br a h i mxal i l x a n ı n q ı z ı Ağabay i m h a q q ı n d a povesl yazmışd ı m . Va o z a m a n Q a r a b a ğ h a q q ı n d a k i l a yal qadar m a ler i a l oxu muşdum, a n c a q bu n a k a m l a l e l i şa i ran i n I r a n d a keçan haya t ı n ı , i ct i m a i raa l iyyal i n i t a m öyrana b i l mad i y i m üçün povesli ç a p e ld i rmad i m , e l a bu gün da e ld i rmam i şam.
Erman i l a r i n Q a r a b a ğ tor p a ğ ı n a s a h i b ç ıxmaq i stayi meyd a n a ç ıxa n d a tabi i · o l a r a q bir d a h a Q a r a b a ğ ı n t a r i x i n i , Q a r a b a ğ x a n l ı ğ ı n ı n y a r a n d ı ğı dövrü , Q a r a b a ğ x a n l ı ğ ı n ı n va Ş u ş a q a l a s ı n ı n b a n i s i P a n a h a l i x a n . C a v a n ş i r i n haya t va [aa l iyyat i n i öyranmaya baş l a d ı m . Va t a r i x i h a d isa lar la bu günümüz a r a s ı n d a ma 'nav i t e l l a r , sas laşan maq a m l a r gördüm va Pan a lı x a n ı n haya l ı n d a n bir rom a n yazınağ ı p l a n l a ş d ı r d ı m . " Q a r a b a ğn a m a " l ar i n o z a m a n h a m ıs ı ç a p e d i l mam işd i . B u n a göra da b i r m ü d dal a rx ivda i ş l a d i m . 1 989-cu i l da "Yaz ı ç ı " naşr iyya l ı n ı n lem a l i k p l a n ı n d a povest va heka yalardan i b a ral k i l a b ı m p l a n d a y d ı . Naşr iyyala b i l d i rmasam da, qa lb imda o k i l a b cl a n i m i i n a eld i m .
1 989-cu i l i n a pre l i nda rom a n ı yazmağa b a ş l a d ı m . 1 990-cı i l d a asar i n b i r inc i h i ssas i n i yaz ıb b i t i r d im . Rom a n ı oxu m a q ü ç ü n o z a m a n " Ka rva n " j u r n a l ı n d a mas 'u l k a l i b i ş i ayan
65
yaz ı ç ı a m i r M�s ta f ayeva verd i m . O, rom a n ı oxuyub, vaxl ı n d a yaz ı l m ı ş bir asar o l duğunu söy lad i . Be la l i k l a, roma n ı n böyük b i r h i ssasi l !l90·cı i l d a " Ka rva n'' j u r n a l ı n ı n 1 0 v a l l · ci nömra l a r i nda dare ed i l d i ( 45 m i n ! i raj l a ).
Rom a n ı bütöv l ü k d a 1 99 1 -c i i l i n yanva r ı n d a b i t i r d i m . asar i n a lya z m a s ı n ı Q a r a b a ğa , p rofessor N a z i m Axundova göndar d i m ki , öz f i k r i n i b i l d i rs i n . O d a asari bayan d i y i n i söy l ad i , h a t t a " Ş u ş a " qazet i n i n 1 5 nömras i n d a rom a n d a n m üayyan p a rça l a r ı h i ssa-h i ssa dare e!d i r d i . . . " ( Makt ubun as l i bu sat i r l a r i n müa l l i F i n i n şaxs i a rx i v i ndad i r - Y . A . ).
Must a f a Çarnan l i n i n " X a l l ı gürza" rom a n ı n d a süje! xa!t i y a l n ı z bir obraz üzar inda cam l an m i ş d i r. H a d isa lar Pan a h a l i x a n ı n h aya t ı , dövrü , m ü b a r i zasi i l a bağ l ı d ı r . Sü jetdan y a y ı n m a h a l l a r ı n a demak o l a r k i , tasa d ü f etm i r i k . Müa l l i f t a r i x i h a d isa lar i d a " Q a r a ba ğ n a m a " lardan v a d i gar man bal ardan d i qqat la öyran m i ş, on l a r ı s i stem l i şak i l d a öz rom a n ı n d a a k s etd i r m i ş d i r . Ham da " Qoca qa rta l ı n ö l ü m ü " ro· m a n ı i l a m ü q a yisada " X a l l ı gü rza " d a h a d isa la r in m iqyas ı daha gen i ş d i r . B u r a d a müal l i F Pan a lı al i x a n ı n haya t ı i l a y a n a ş ı Q a r a b a ğ x a n l ı ğ ı i l a b a ğ l ı o l a n bü tün mat lab lardan söz açmağa ça l ı şm ı ş d ı r .
F. Kari m z a d an i n rom a n d a o l d u ğu k i m i " X a l l ı gürza" d a ramz i - s imvo l i k b i r tasv i r l a b a ş l a y ı r : ·
" Ü ç ay q ı ş ı yer i n a l t ı n d a q ıv r ı l ı b yuxuya gelm iş x a l l ı gür zan i n q ı r ı ş ığ ı b i rdan a ç ı l d ı , donmuş qan ı duru ldu , h i ss e lad i k i , onu qovub yer i n lark ina soxan q ı ş köçünü çakib, har geca a ğ ı r l ı ğ ı n ı , soyuq luğunu üstünda duyduğu q a r "yorğa n " ar i y i b, hasrat i nda o lduğu o i s l i , o göz qamaşd ı r an g ü n u z a q safar i n dan q a yı d ı b gal i b, tonq a l ı n ı ç a t ı b dağ ı -daş ı yand ı r ı r " (M.Çaman l i , "Xa l l ı gürza " , B a k ı , "Yaz ıç ı " , 1 99 1 , sah. 4).
B u xa l l ı gürza bü tün rom a n boyu be laca q ı v r ı l ı r, c a n ı n a i sl i l i k y ı ğ m a ğa c a n a l ı r , ov hasrat i y l a y a ş a y ı r . Nahayat, özü d a a x ı r d a q a rta l ı n ovu n a çevr i l i r . Müal l i f naya işara edir va bu ramz i - s i mvol i k obraz asardaki h a d i sa la r l a neca b a ğ l a n ı r? l i k bax ı şda x a l l ı gürzan i n - bu qorx u l u zahar l i i l a n ı n X V I I I asrda b a ş veran h a d isa la r l a a l a qasi nazara ç a r p m ı r . L a k i n d iqqat yet i r d i kd a x a l l ı g ü r z a Azarbayc a n ı fa la kat lara sü rük l ayan gözagörü n m az va hamçi n i n ma' l u m qüvval a r in ü m u m i laşd i r i l m i ş ram z i d i r .
" Q a r a ba ğ n a m a " lardan ma' l u m d u r k i , Pan a lı x a n. aslan S a r ı ca l ı t ay fas ı n d a d ı r . O n u n ata b a b a s ı va r-dövlat va n ü · fuz s a h i bi o lmuşdur . an'anaya göra I r a n döv la t ina d a x i l
66
o l a n aya la l l a r in k ü b a r a i l a l a r i ndan ganc lar ş a h s a r a y ı n d a x i d mat ed i r d i l ar. Pan a h a l i x an d a ( o z a m a n b a y i d i - Y. A . ) İ ra n saray ında x i dmat e d i r va b i r döyüşçü k im i vuruşm a l a rda böyük şücaat göstar i r .
N a d i rq u l u x a n h a k i m iyyata sah i b o l d u q d a n son ra , 1 736-c ı i l da Muğanda onun tacqoyma maras im i keçi r i l i r . " O gün Nad i r . . . Muğan düzünda quru l tay ç a ğ ı r m ı şd ı . . . H a m ı otu rub sarkardalar i N a d i rqu l u xan ın qara r ı n ı göz l ay i r d i . Qoşunda p ı ç h a p ı ç i d i , söz gaz i r d i ki, N a d i rq u l u x a n b a ş ı n a tae qoym aq istay i r , amma deyi l an l ara çox d a i n a n m ı rd ı l a r, bu i n a ms ı z l ı ğ ı n d a sababi o id i k i , sev i m l i sarkarda lar i şah n as i l ndan deyi l d i , dema l i , onun İ r a n t a c ı n ı b a ş ı n a qoym ağa h a qq ı ç a tm i r " ( " Xa l l ı gürza " , sah . 1 2 ).
N a d i r şah h a k i m i yyata y iya lan d i kdan son ra Pan a h bay i n ona xayanat et d i y i ndan şübha lan i r va onu h e ç c ü r b a ğ ı ş l a ya b i l m i rd i . D o ğ m a oğl u n u n göz l a r i n i ç ı xa rt d ı r a n hökm d a r ü ç ü n Pan a h bayi m a h v etmak çox a s a n d ı . L a k i n ş a h Pan a h bay in i g i d l i y i n i yü ksak q iymat lan d i r i rd i . Qazab l i ş a h xaya l an Pan a h bay i q a r ş ı s ı nda görür va ona dey ir : "Man san i öz a l l a r im l a d a r a ğac ı n d a n a s a r a m , son ra a y a q l a r ı n a l t ı n d a d i z çöküb göz yaş ı tökaram. Q a n l ı döyü ş larda s a ğ c i n a h ı mda q ı l ı nc ça l a n , düşman i m i n üstüna a t ayn a d a n Panah a l i bay S a r ıca l ı n ı n , C a v a n ş i r e l i n i n i g i d başç ı s ı n ı i t i r d i y i m üçün q a r a gey i n i b yas sax l aya r a m " ( " Xa l l ı gürza " , s a h . 7) .
Pan a h bay kö la k imi y a ş a m a q d a n s a , ö l ü m ü üstün tutdu va buna göra da doğma yurduna dönmak qara r ı n a gal d i :
"- H a y d ı , dost l a r, ged i r i k Q a r a ba ğa - d e d i va Qamara qamç ı görsat d i , a t şaha q a l x ı b k a m a n d a n ç ı x an ox k i m i i r a l i s ü z d ü ( " Xa l l ı gürza " , sah. 1 7) .
M i rza A d ı gözal bay i n " Q a r a b a ğ n a m a " s i n d a oxuyuruq : "0 , Qara bağa gal i b öz uca nas l i n a mansub b i r neça nalar i özüna yol d a ş e td i - Döv l at i n i n a l a m i i ş ı q l a n d ı r a n günaş i n in doğm a s ı n a müntaz i r va rayasat gözal i n i n vüsa l ı n a çat m a ğı aramsız göz l ayarak gaz i b-do l a n ı r d ı . N a d i r ş a h Azarbaycan va Ş i rv a n x a n l a r ı n a qazavü -qadar k imi nüfuz ! u o l a n çoxl u hökmlar yazd ı . B u hökmlar i sür 'at l i ç a p a r i a r v a s i las i l a göndard i k i , Pan a h a l i n i tutub onun h ü z u r u n a gön dars i n l a r . L a k i n o raşa dat sam a s ı n ı n q ı z ı l q u ş u n u t e r a s a l ı b t u t m a q m ü m k ü n va m üyassar o l m a d ı ( " Q a r a ba ğ n a m a " lar , I h i s sa, B a k ı , "Yaz ı ç ı " 1 989, sah. 32).
Pan a h xan Vatan i n a dön d ü kdan sonra Q a r a b a ğ x a n l ığ ı n ı n asas ı n ı qoyur . B u maqsad uğrunda o, çox c i dd i çati n l i k-
'
67
l a r l a q a rş ı l a ş ı r. Yer l i ah a l i n i a !ra f ı n a !op l a m aq , e l i -aban ı b i r vah i d döv la !da b i r l aşd i rmak yol u n d a c i d d i m a nea lar i daf ed i r . Pan a h a l i xan ı 748-ci i l da Kab i r i i m a lı a l ı n d a Boya! q a l a s ı n ı ! i k d i r d i . O n u n qısa müd da!da özü üçün s ığ ı nacaq , qara rgah s a l d ı rm a s ı , q a l a n ı h a s a r l a !m a s ı , sangarlar dü za l !mas i , xan dak lar qazd ı rmas ı , e l aca d a b a z a r, hamam va masc i d ! i k d i rmas i onun uzaq gedan n i yya! i n dan xabar ver i r d i . Az son r a o, Ağd a m yax ı n l ı ğı n d a - Ş a h bu l aqda d a h a b i r möhkam q a l a ! i k d i r d i . ı 750-c i i l da hamç i n i n d a ğ l a r qoyn u n d a " Q a r a b a ğ ı n z ü m r ü d t ac ı " o l a n Şuşa şahar i n i s a l d ı rd ı .
"Xa l l ı gürza" rom a n ı n d a ! a r ix i f akt l a r v a sanad lar asas ı n d a ermani gürza lar i n i n a ra - s ı r a baş l a r ı n ı q a l d ı r ı b torpa ğ ı m ı z a doğru sü rün malar i va ham i şa da baş l a r ı n ı n az i l i b ovx a l a n d ı ğı salına l a r i brat l i h a d i sa l a rd i r . O z a m a n d a sayca a z o lan erman i l a r özga torp a q l a r ı n ı a la keç i rmak n i yyat i y l a har cür vas i t a l ara a l a l ı r, d i gar Azarbaycan x a n l a r ı n ı P a n a lı a l i x a n l a düşman elmaya ç a l ı ş ı r d ı l a r . M i rza A d ı göza l bay d a v a m e d i r: "Marh u m Pan a lı x a n ı n i l k h a k i m i yyat dövr l a r i n d a, Mal i k Yekan övl a d ı n d a n o l a n D i z a q mal i k i ona düşman o ldu va A l l a h verg is i o lan o döv l ata qarş ı üsya n etdi . Uz!Jn z a m a n m ü h a r i ba oldu va q ı rğ ı n a lovu a r a l a r ı n d a şö' l a l an d i . Axı r d a , A l l a h ı n tov f i q i va parvard i g a r ı n kömayil a, marh u m P an a lı xan q a l i b gal i b, o nas i l dan b i r neça narar in i ö l d ü r d ü . . . O n l a r ı n qo l -qa n a d l a r ı s ı n d ı va par i şan o l du l a r " . ( Q a r a b a ğ n a m a " l ar . ı h i ssa, salı. 37).
Erman i f i tnaka r l ı ğ ı n ı n kök lar i n i göstarmak bax ı m ı n d a n rom a n d a o l d u qca ma' n a l ı b i r ep i zod d i qqat i c a l b e d i r . Erman i ma l i k t a r i n dan U l u b a b Q a ra keş iş , ba bas ı n d a n a l d ığ ı " dars lar i " u n u t m u r. O n u n ç i r k i n amal l a r i , xaya natka r i ş i ar i na b i z i m k i l ardan da d astak veran lar v a r d ı r. "Mal i k U l u b a b . . . h a o ra -bura y a z d ı , gördü yox, çox çat i n masalad i r . Pan a h baya güclar i ç a tmayacaq , bu z a m a n müsa l m a n l a r ı n tez-tez x a t ı r l a d ı q l a r ı " b a l t a n ı n s a p ı . . . " zarb-masal i y a d ı n a d ü ş d ü . F i k i r l aşd i k i , b a l t a b izdan , s a p ı o n l a r d a n . . . B a s b u s a p k i m o l s u n ? . . . K i m ? " U l u b a b çox d ü ş ü n d ü , çox f i k i r laşd i . B i rdan a ğ ı i n a Şak i h a k i m i Vak i l Ça lab i gal d i . . . Öz ü n ü q ı ş q ı r m a q d a n güc la sax l a d ı . . . T a p d ı m , Vak i l Ç a l a b i . . . B a l t a n ı t e z s a p l a m a q l a z ı m d ı r . ( " X a l l ı gürza " , s a h . 74-75).
Azarbayc a n x a n l a r ı n ı n b i r - b i r i n a düşınanç i l i k m ü n a s i bat l ar i e r m a n i ma l i k l a r i n i coşdururdu . Q a r a b a ğd a möhkamlanmak, göza l torpaq l a r ı a l a keç i rmak a rzu l a r ı n ı ş i ddat lan -
68
d i r i rd i . İ n d i ma' l u m o l u r ki ( bu n u " Q a rbağna ma" lar da tasdiq ed i r ), Q a r a b a ğ x a n l ı ğı n a q a rş ı bü tün baş veran m ü n a q i şa lar in a lov l a n d ı r ı c ı s ı on l a r i m i ş . Ş a k i x a n ı H a c ı Ça lab i n i da, Maham madhasan x a n Qacar ı d a , Fata l i x a n arşar ı da Pan a lı x a n a qa rş ı q a l d ı r a n va o n l a ra ba ladç i l i k edan lar er -man i mal i k t ar i i d i . ·
Bas sonu? Pan a lı xan Mal i y i n n i zaya t ax ı lm ı ş kas i k baş ın ı göranda
tazadan qazab l an d i . Mal i y i n qana b u l a ş m ı ş saqq a l ı s i fat ina , p a p a ğ ı n ı i l i rm iş d a z baş ına , q a p a n m a m ış , h a rasa baxan ( as l i nda Pan a lı x a n a bax ı rd ı ) göz l a r i na baxd ı va üzünü ha la da q ı l ı n c l a r ı n ı q ına qoym a m ı ş qoşu n u n a tutdu :
- B u n l a r ı n - a l i i l a, ma' l u l - müşkü l d a y a n m ı ş mağlub l a r ı göstard i - kas i t m i ş b a ş l a r ı n d a n burada , bax, b u n l a r ı n gözl ar i n i n q a b a ğ ı n d a b i r m i n a ra q u r u n , - susdu . Sonra : -L a p ax ı rda Mal i k U l u b a b ı n b a ş ı n ı qoyun . Qoy m an i m üzü ma a ğ o l an torp a q l a r ı m ız d a a ğa o lmaq f i k r i na düşan lara i b ra t dars i o l sun " . ( " X a l l ı gürza " , salı . 1 20- 1 2 1 ).
Taassü f k i , Pana lı a l i x an b a b a m ı z ı n bu i b rat dars i ondan son rak ı nas i l t a r i soyd a ş l a r ı m ı z ı a y ı l t m a d ı .
Pan a lı a t i x an rom a n d a qorxma z i g i d tad b i r l i hökm d a r, qürur lu s iyasatç i , x a l q ı n ı Vatan i n i sevan vatan parvar k i m i taqd i m o lunmuşdur . Pan a lı a t i x a n ı n xara kler i n a gal i nca, müal l i f halla iki asr sonra onun qazab i n i da, kadar i n i da, d a l ğı n l ı ğ ı n ı d a , yeri gal d i kda h i kkas i n i , aza b ı n ı d a görür , h i ss ed i r va c a n l a n d ı r ı r . Xüsusan Pan a lı a t i xan surat i n i n d a x i l i a l ami , ma'navi sa rs ın l ı l a r ı , · z a m a n ı n v a şaxs iyyat i n fac ias i ta r ix i haq iqata uygun do lğun boya t a r l a qa lama a l ı n m ı şd ı r .
Panalı a ı t x a n z a h i ran sart , kobud o l sa d a , ba'zan hövsal as i z va sabrsiz görünsa da, çox i nca qalba m a l i k d i r . Ma l a hat l i sas l a Q a r a b a ğ xanandas i n i n oxu d u ğu malın ı onu vacda gal i r i r , xaya l ı n ı parv a z l a n d ı r ı r . . .
Rom a n d a ta r ix i f akt l a r ı n i n s a n i h i ss l a r l a b a ğ l ı ta's i r l i , emosion a l sahna lar la vahdatda tasv i r i d i qqat i ca l b ed ir . Dah a doğrusu bu maqa m l a rd a müal l i f t a r i x i fakl ı sank i u n utmuş o l u r, uzaq asr lardan boyl a n a n şaxs i yyat i n heç bir sanadda, ma'xazda aks o l u n m a y a n kön ü l , qalb a l a m i n a biz i çakib a p a r ı r . Pan a lı at ı x a n ı n y a ş l ı ç a ğ ı n d a " q ı r m ı z ı ç a rğat ı sürüşüb ç iyn ina d ü şan , l a l a y a n a q l a r ı a l l a n a n " b i r q ız ı göranda ü rayi n d a b a h a r duygusu n u n oya n m a s ı bu qab i l dand i r .
" Yox, bu dam x a n a göra o q ı z ı avaz e l aya b i lacak heç na
69
yoxdu dünya d a . O q ı z bu a n onun üçün sa l tanatdan da, va r dövlatdan da çox-çox a r t ı q i d i . C a n ı n d a - q a n ı n d a e l a bu gün , bax bu geca o q ı z a qovuşmaq i s tay i dol a ş ı r d ı . Bu , k i rn sa taraf i ndan qa rş ı s ı a l ı n a b i l i n m ayacak bir islak i d i . Bu, sa daca bir a n l ı q şahvat h i ss i n i n gat i r d i y i b a h a r mehi deyi l d i , xan ı n r u h u n u n g i z l anc inda uyumuş , başı d ü n y a n ı n i ş iak l a r i na qa r ı şm ış b i r a d a m ı n üza ç ıxm ı ş sevgis iyd i . B u , hayat görmüş , dünya gör m ü ş b ir i n s a n ı n eşq iyd i " . ( " X a l l ı gür za " , sah. 22 1 ) .
Müa l l i f onun a n a s ı n a o l a n oğ"u l mahabbat i n i da ta 's i r l i boya l a r l a tasv i r e tm i ş d i r . A n a s ı n ı n ö l ümü , onun dafn i z a m a n ı keç i r d i y i h i ss l a r o l d uqca tab i i va i n a n d ı r ı c ı d ı r . Can a zan i ç i y i n l a r i n a göl ü ran Pan a lı o3 1 i x a n " a n a s ı n ı n a ğ ı r l ı ğ- ı n ı ç i y i n l a r i n d a h i ss etd i kca e l a b i l taski n l i k t a p ı r d ı . Uray i l a d a n ı ş a - d a n ı şa a d d ı m l a d ı qca onun üçün çox mü qaddas o l a n ç iyn i n d ak i bu a ğ ı r l ı ğ- ı e l a b i l u n u d u rd u . . .
S a ys ı z ö l ü m l ar i n , m ü s i bat l a r i n ş a h i d i o l m u ş Pan a lı x a n i n d i a n a s ı n ı n ö l ü m ü n a döza b i l m i r d i . Qahar onu boğu rdu . O l a b i l maz, dey i r d i , o l a b i l maz . . . Dünya , na vafa s ı zm ışsan , d ü n y a ! Man i dünyaya gat i ran i mandan a l an d ü nya ! . . . i n d i y u r d yer i n d a b i r özüydü , b i r a n a s ı n ı n ruhuydu , b i r da a ğl ay a - a ğ" l a y a y a n a n ş a m d ı . .. " ( " Xa l l ı gürza " , sah. 1 94) .
Yaz ı ç ı Pan a lı o31 i x a n ı n son g ü n l a r i n i çox ta's i r l i boya l a r l a a k s etd i r i r : B u r a d a s a n k i b i r hökm d a r d a n çox Vatan i ndan , e l i n dan , a i l a s i ndan a ·yr ı düşmüş bir i n s a n ı n fac ias i i l a üz l aş i rsan .
XV I I I asr in 60-c ı i l i a r i nda i ra n d a taxt - tac üstünda a m a ns ı z m ü b a r i z a ged i r d i . Fata l i x a n o3fşar , Kar i m xan Zand va Q a ca r l a r bu m ü b a r i zada xüsus i l a farq l an i r d i l ar . Q a r a b a ğ" xan ı , hamç in i n d i gar Azarbayc a n x a n l a r ı d a i siari slamaz bu m ü b a r i zaya cal b o l u n u r d u l a r . B u d u r, indi Pan a lı x a n i k i y o l a y r ı c ı n d a q a l ı b . O , ya Fata l i x a n o3fş a r a , ya d a Kar i m x a n Zanda kömak etmal i d i r . Fata l i xa·n Pan iı h o3 1 i x a n ı n oğl u İ b ra h i m a ğ" a n ı özüy la göt ü r ü b i r a n a a p a r ı r , bu n u n l a Pana lı o3 1 i xan ı özündan a s ı l ı vaz iyyata s a l m a q i sta-y i r .
.
1 760-cı i l i n p a y ı z ı n d a Kar im x a n Za id Tabr i z i mühas i raya a l ı r . Fata l i x a n düşman i n i geri otuzdura b i l i r, a m m a 1 76 1 -c i i l i n y a y ı n d a yen idan böyük b i r qüvva i l a Tabr i z i n ü z a r i n a yer iy i r , K a r i m x a n bu d afa da mağl u b o l u r . Qalabadan mas! o l m u ş o3fş a r l a r qat l - q a rata b a ş l a y ı r . Kar im x a n ı u n u d u r l a r . O i s a a k s q ü vva top l a y ı r , Fata l i x a n ı n b i r neça
70
sarkardas i n i da öz tar�f i n a ç�k i b h ü c u m a b a ş l a y ı r . Pan a h a l i x a n son a n d a Kar i m x a n Zaı ı d a kömak elmaya qara r ver i r . B i r l aşm iş qoşun Fatal i xan qüvval a r i n i mağ"l u b ed i r . Karim xan bunun avaz i n d a İ br a h i m a ğ" a n ı xan rü tbas i l a Q a r a bağ"a yo l a s a l ı r , onun özü n ü isa y a n ı n d a g i rov sax l ay ı r . Panah al i x a n ı n isa qüssadan ü rayi p a rt l a y ı r . " 1 2 avqust 1 763 -cü i l i n salıar i id i . Pan a lı al i xan a rx a s ı üsta u z a n a r a q göz la r i n i q a p a m ış d ı . S a n k i nafas a l m ı rd ı . B i h u ş d a r ı ö z ta's i r i n i gösta rm işd i . X a n ı n s i lal i n i n q a n ı q a ç m ı ş, ban i z i a ğ" a r m ı ş d ı . M�nzar q a r a v a ş l a r ı y n a n x a n ı n üzüna q a r a kal a ğ"ay ı ör tüb göz yaşı tök ü r d ü .
Yol l a r yorğ"unu , qoc a l ı b a l d a n düşmüş Bozd a r özü n ü Pan a h x a n ı n q a p ı s ı a ğ" z ı n a yet i r i b yaz ıq -yaz ıq , göyara-göyara u l a d ı . B u u l a rt ıya cava b o l a r a q Qamar a t dard l i - dard l i k i ş nad i " ( " Xa l l ı gürza " , sa l ı . 3 1 5-3 1 6).
Yuxa r ı d a qeyd el d i k ki , "Xa l l ı gürza " da h a d isa lar xronoloj i a rd ı c ı l l ı q l a d a v a m etd i r i l i r . agar " Q a r a b a ğ"n a malar " a d i qq�t yeti rsak, bu h a d isa lar İn a rd ı c ı l l ı ğ"ı n ı harn i n man bal arda da i z i aya b i l ar i k . Hatta ba' z i manba lar ( M i rza A d ı göza l bay i n , M i rza C a m a l C a v a n ş i r Q a r a b a ğ" i n i n , M i r Meh d i Xaza n i n i n , R z a q u l u bay M i rza C a m a l oğ"l u n u n " Q n r a b a ğ"n a ma " la r i n da ), m ü ayyan ta r i x i h a d i sa l ar obra z l ı şak i l da tasvir da o l u n u b. Yaz ı ç ı i sa öz qahram a n ı n ı n obra z ı n ı t a r i.xi manbalarda ver i l d i y i ndan d a h a do lğ"un va aha ta l i şak i l d a aks e td i rmaya ç a l ı ş ı r , b u n u n üçün takca onun faa l i yyat i n i n ayr ı - ay r ı marha la lar i n i c i zg i l and i rmak la i ş i n i b i t m i ş hes a b etmir, dövrün ma'nav i - ps i xo loj i i q l i m i n i , etnoq r a f i k xüsus iyyat lar i n i , a d at -an 'ana l a r i n i , toy va yas mara s i m l ar i n i , hat ta ayr ı -ayr ı tabaqa l a r i n d a n ı ş ı q tarz i n i d a aks e lmaya ç a l ı ş ı r .
Müal l i f buna göra da Qarabağ" e l a t ı n ı n n as i l dan-nas la keç i b galan a d ai l a r i n i yer i gal d i kca x a t ı r l a y ı b m ü ayyan ta savvü r ya r a d ı r . Öyran i r i k k i , ha r kan d i n , har oba n ı n öz da ğ" ı , öz y a y l & gı . öz yurd yer i o l u rmuş . B i r i s i o b i r i s i n i n yurd yer ina düşmazmiş , d a ğ" l a r d a çapar lama, h a s a r l a m a yoxmuş , uca d a ğ l a r, S<, . i n b u l a q l a r, kak l i kotu l u , yovş a n l ı qaya l a r h a m ı n ı n ın ış . Axşa m l a r . amcak l a r i ndan s ü d süzü l an i n ak lar , quyruğ"u yer la sürünan qoyun s ü r ü l ar i s a ğ" ı n a gala rm iş . H afta b a ş ı n d a y ı ğ"ı l a n ağ"ar t ı n ı nehra lara, i r i kü pa lara tök ü b ç a l x a l a y ı r m ı ş l a r , y a ğ" ı n ı s ax l ay ı b , ayra n ı n a p ancar tök ü b dovğ"a b i ş i r i rm i ş l ar . Ev iarda mol a l mot a l a söykan i rm iş . T a x ı l yet işanda qonum-qonşuyn a n tök ü l üş ü b ç i n l a, o r a q l a b i ç i r , ba fa l a r , darz lar b a ğ" l a y ı r , x ı r m a n a d a ş ı y ı r , son ra döyü r ,
7 1
ş a n a l a r l a sovurur , d u m d u r u k;ıhrab a n ı [ ı n d ı q çubu�u n d a n hörü l m ü ş n ;ı h ;ı n g l a yça l a r a , ya ev in ort a s ı n d a q a z ı l m ı ş l a x ı l quyu l a r ı n a y ı ğ ı b a ğz ı n ı örl ü rmüş l :ır .
Q a r a b a ğl ı l a r i n min i l l ;ı r boyu d a v a m edan ad:ı l i , yaşa y ı ş ı , l;ırb iy;ısi be l ;ıyd i v;ı bun l a r ı n l;ısv i r i rom a n d a h;ım i n dövr h a q q ı n d a c a n l ı , gör ü rn l ü b i r l;ı;ıssüra l oya n m a s ı n a i m · k a n ver i r .
Rom a n d a Q a r a b a � ı n s a z l ı -söz l ü dünyas ı öz ;ıks i n i l a p m ı ş d ı r. Mü:ı l l i [ ö z ü q a r a b a ğ l ı o l d u ğ u n d a n h a rn i n bu xall rom a n d a d a h a q a b a r ı q n;ız;ır;ı ç a r p ı r . Mas;ıl;ın, Aş ıq Sam;ıd l;ı onun şag i rd i Aş ıq Va leh in P:ın a h xan ın m;ıc l i s i n d ;ı ç a l ı boxu m a l a r ı , zu rnaç ı B:ıd;ı l i n öz d:ısl:ıs iy l;ı " s ü m ü k l:ır i cübbü ş;ı g:ıl i r m ;ıs i " v;ı bu coşq u n oyu n h a v a l a r ı n ı n a h:ıngi a l l ı n d a c a va n l a r ı n q ı l ı n c l a r ı n ı s ı y ı r ı b r:ıqs elm;ıl;ır i , Ş a hbay i m l ;ı F:ız l :ı l i b;ıy i n !oyu rom a n a özün;ım;ıxsus b i r l i r i k ruh g;ıl i r i r . " Ç a l �ı ç ı l a r üz -üz;ı du rdu l a r, ovurd l a r körük l ;ınd i , q a ra zu rn a l a r p ü [ l ;ı n d i , kus -n a ğ a r a gumbu l d a d ı , q ı z-g;ıl i n m in n az-q:ımz;ıd;ın, m i n n :ıl - sünn:ıld;ın son ra q a l xd ı l a r oy·n a m a �a . . . Oyn a m a q h a dey i l , e l ;ı b i l su ü z ü n d ;ı yaş ı l ba ş l a r üzür , v a l l ah , q a ş oyn a y ı r, göz oyn a y ı r, kü r:ıkd;ı q ıv r ı l m ı ş q u l a c saç l a r oyn a y ı r, q a b a r m ı ş s i n;ı, y u m r u yança q l a r l i l r:ış i r . Yaş ı l ş a l v a r l ı , ya ş ı l çuxa l ı , uca boy lu , i nc;ıbe l l i o�l a n l a r ı n h u ş l a r ı ç ı x ı b b a ş l a r ı n d a n - y a r seç i r h ;ı r k;ıs özün:ı . Zur naç ı B:ıd;ı l d ;ı azac ıq aş ın duzu dey i l ax ı , baş ın ın !ükü sa n ı y ı ğn a q l a r yol a ver i bd i , b i l i r h a r d a b a ş l a y ı b, h a r d a kasm;ıyi .
Toy üç gün , üç gec;ı ç;ıkd i . Üçüncü gün ay i l and;ı k i m is;ı q ı ş q ı rd ı :
- O�l a n ev i n i n a d a m l a r ı gal d i l ;ı r " ( " Xa l l ı gü rz;ı " , s:ılı. 94).
B u m;ı'n a d a " X a l l ı gürz;ı " rom a n ı XV r i i :ısr Azarbaycan ruhunu , ;ı l ;ılxüsus Q a r a b a � kolor i l i n i dolğun ;ıks etd i r i r.
Rom a n d a b i r neç;ı yerd;ı yade l l i l :ır i n günd:ın-güna gücl;ın;ın i ş �a l ç ı l ı q s iyas;ıl i n ;ı qa rş ı Az:ırbayc a n x a n l ı q l a r ı n ı n b i r l :ışd i r i l m as i z;ırural in d;ın söz a ç ı l ı r . " P :ı n a h x a n Q ı z ı l q a y a d a b i r l i y i n - b i r l ;ışm;ın i n Az:ırbaycan x a n l a r ı n ı n ;ız;ım;ıl i n i , q ı l ı n c l a r ı n ı s iy i r:ırak " v a r o l sun b i r i i y i m i z " dey;ı hayq ı r an qoşu n u n q ü d r:ıl i n i görm ü ş d ü v;ı o gün d;ın ü r:ıyi n;ı Az:ırbayc a n xa n l ı q l a r ı n ı b i r bayraq a l l ı n d a b i r l;ışd i rm;ık r i k r i n i n lumu düşmüşd ü " ( " Xa l l ı gü rz;ı, s:ıh . 233).
D a h a son r a oxuyuruq : "Az:ırbayc a n ı n p a rça l a n m ı ş lor-
72
p a ğ ı n ı - xa n l ı q l a r ı , ü m u m ;>n Safav i lar s ü l a las i n i n h a k i m iyyati a l t ı n d a o lmuş çox böy ü k b i r ara z i n i lazadan b i r i aşd i rmak uğrunda lakca Pan a lı xan baş s ı n d ı r m ı r d ı . Bu yol d a Falal i x an arşar , Mahammadhasan x a n Q a c a r neça i l i d i ç a r p ı ş ı rd ı l a r " ( " X a l l ı gürza " , salı. 234 ).
Taassüf ki, x a l q ı n t a l ey i l a b a ğ l ı bu c i d d i a rzu haq i qala çev r i l a b i l m i r .
"Xa l l ı gürza" rom a n ı XVI I I asr Q a r a b a ğ x a n l ığ ı , bu xan l ı ğı n başç ıs ı Pan a lı 8 1 i h a q q ı n d a zan g in b i r laassü ra l ya r a d ı r va bu ma'n a d a l a r i x i nasr i m i z i n yaxş ı b i r adab i n ü mu nasi k i m i q a rş ı l a n d ı . Rom a n ç a p o l u n d u q d a n sonra malbua tda geelan va ya müa l l i fa göndar i l an maktu b l a r oxucu m a r a ğ ı n ı n m i g yas ı n ı göslar i r . S u m q a y ı t sa k i n i Mam mad Novru zov "Xa l l ı gürza" n i ya d i r i l i r ? a d l ı maq a l as i nda ( "Xa lq qazet i " , 6 fev ra l 1 993-cü i l ) y az ı r : " Sanal asar i n i n uğuru o n u n haya l i l i y i ndan , sanal k a r ı n maha rat i i s a mansu b o lduğu x a l q ın ps ixo logiya s ı n ı , a d at-an 'anas i n i dar in dan b i l mas i n dan çox a s ı l ı d ı r . Bad i i asar t a r i x i q a y n a q l a r a söykanarak y a z ı l d ı q d a sanal k a r n iyyat i va mas' u l i yyal i q a l - q a l a r t ı r " . Tar ix i mövzuda yaz ı l a n asar lara be la c i d d i la lab la ya naşan maktub müa l l i f i n i n " asar boyu gard i ş i n obraz ı k i m i xa l l ı gürza q ı v r ı l ı r , can g i n a keçan lar i u d u r, ar i d i r, kamfürsat l i y i n qa labas ina doğru c a n al ı r . X a l l ı gürza - yı r t ı c ı dövra n ı n , u l u ba bya n l a r ı n p rolot i p i d i r , s ancmağa , udmağa maqam gaz i r " , - söz lar i asar i n i deya s ı n ı çox düzgün a ç ı ql a y ı r .
Professor N a z i m Axun dov "Tar i x i y a d d a ş ı n barp a s ı " a d l ı maqa las inda asar i n i deya - sanalk a r l ı q maz iyyat l a r i ndan d a n ı ş a r a q yaz ı r d ı : "Tar ix i manba lar i d i qqat la öyran m i ş müa l l i f t a m a m i l a m ü a s i r sas l anan , dövrümüzda b a ş veran, x a l q a aza b va i z l i r a b gal i ran u y d u r m a Q a r a b a ğ " porb lem i n i " dar in dan dark elm aya kömak göslaran bad i i lövha lar y a r a d a b i l m i ş d i r " ( " 8dab iyyat qazet i " , 6 m a rt 1 992, .N"• 1 0 ).
Tanq i dç i 8 d i l a Mammadz a d a da yuxa r ı d a a d ı n ı çakd iy i m i z " Y a d d a ş ı n m ü h a k i masi " ad l ı maq a las inda "Xa l l ı gürza" rom a n ı n ı n ak lu a l l ığ ı va müa l l i f mövqey i n i n a y d ı n l ı ğ ı n ı xüsus i l a vurğu l ay ı r . Ç ü n k i ba'zan b e l a h a d i sa lar i qa lama a l a n yaz ıç ı l a r erman i xaya nat i n i d a h a q a ba r ı q vermayi l a z ı m b i l mami ş l ar . Tan q i dç i hanı ç i n i n rom a n d a elnoq r a f i k del a l l a r ı n , dövrün a d al-an 'ana lar i n i n , xa lq nıa i şal i n i n tab i i boy a l a r l a aks etd i r i l masi n i ayr ı ca qeyd ed ir . B iz bu f ikra onu d a a lava ed i r ik k i , bu bax ı m d a n " X a l l ı gürza" nıüa l l i f i n i n
73
u ğu r l a r ı n ı Yus i f Vaz i r i n " Q a n i ç i n d a " rom a n ı i l a müqay isa e tmak o l a r .
Azarbayca n x a n l ı q l a r ı a r a s ı n d a asr l a r boyu dava m etm i ş dax i l i ç ak i şma l a r i f ac i a a d l a n d ı r a n tanq idç i V a q i f Yus i l l i i sa y a z ı r : " . . . na q a d a r heyrat dağursa d a , i k i asrdan sonra d a bu dax i l i d i d i şma l ar, m i l l al i uçuruma sürük layan bu baş · s ı z l ı q - b i r i aşmaya yox , p a rça l a n m a ğa a p a ra n çak i şmalar davam ed i r .
M. Çarnan l i n i n rom a n ı n d a , manca, bu gün l a saslaşan haq i qat b u d u r va na qadar ki , b iz bu haqiqal i dark etmam i ş i k, t a r i x i n ac ı tacrü bas indan i brat götürmam i ş i k , oca ğ ı m ı z ı n b a ş ı n d a h a m i ş a çaqqa l l a r u l ayacaq , k i mdansa ta l ey im iza imdad d i l ayacay i k " (V . Yus i f l i . Q a r a b a ğ ta r i x i bad i i asar· larda, "Azarbayca n " qaze l i , 26 m a rt 1 992-ci i l ).
M. Çaman l i " Rezon a n s " qazet i n a verd iy i müsa h i bas inda ( 6- 1 2 senty a b r 1 997, N• 34 ) rom a n ı n I I va I I I h i ssalar i n i yazacağ ı n ı , " G ü l üsta n " m ü q a v i l as inadak o l a n dövrün h a d i · sa lar i n i qa lama a l a c a ğ ı n ı b i l d i r m i şd i r .
-
Bu mövzu d a yaz ı l m ı ş asar lar içar i s i nda ganc n a s i r va j u r n a l is t Aq i l A b b a s ı n " B a t m a n q ı l ı n c " rom a n ı n ı da qeyd etmak l a z ı m d ı r . 1 9�3-cü i l d a qalama a l ı n m ı ş bu asar ha la 1 988-ci i l da " U i d u z " j u r n a l ı n ı n 1 -c i s ay ı nda povest k i m i ç a p o l u n muşdur. Müal l i f son ra l a r bu asar üzar i n d a yen i dan i ş l am i ş, takm i l l aşd i r i l m i ş , ona ba'zi fas i l l a r a l ava e tmiş , ro· m a n h a l ı n d a yen i dan oxucu l a r ı n m ü h a k i mas i n a verm i şd i r . Müa l l i f asar i n y a z ı l m a s ı n d a uşaq l ı qda y a ş ı d l a r ı i l a b i rga oyna d ı ğı Pan a h xan q a l a s ı i l a b a ğ l ı x a t i ra lar i n i n güc l ü ta's i r i n i xüsu s i l a qeyd ed i r .
Rom a n XVI I.I asr i n son l a r ı n d a Azarbayca n t a r l x i nda baş ver m i ş b i r çox f ac i av i maq a m l a r ı aks e td i rmak bax ı m ı n d a n m a r a q l ı d ı r . agar yuxa r ı d a h a q q ı n d a söz a ç d ı ğ ı m ı z "Xa l l ı gürza" v a " Qoca q a rt a l ı n ö l ü m ü " rom a n l a r ı Q a r a b a ğ xan l ığ ı n ı n asa s ı n ı qoya n Pan a h a l i x an ı n dövründan ( a s r i n 50-80-cı i l l ar i ndan ) bahs ed i rsa, " B a t m a n q ı l ı n c " rom a n ı n d a konkret o l a r a q 1 795- 1 797-c i i l i a rda b a ş veran t a r i x i h a d i sa lar n � q l o l u n u r .
A r t ı q Pan a h a ı ı x a n d ü n y a d a n köçmüş, onun o ğ l u İ b ra h i ı:ıxal i l x a n h a k i m iyyat baş ına keçm i ş d i r . Ağı l l ı va tad b i rl i l br a h i mxal i l x a n Q a r a b a ğ x a n l ı ğ ı n ı n d a h a da möhkaml an masi va q ü d rat l i o l m a s ı üçün a l i n dan ga lan i as i rgam ir . O, Azarbayc a n ı n d i gar x a n l a r ı i l a da im dost l u q a l a qasi sax l ay ı r , o n l a r ı n x a n l ı ğ ı üzar ina hücum tah l ü kasi y a r a n a n d a
74 ·
a ğı l l ı tad b i r l ar i i l a h a ra y a ça l ı r . Ancaq o z a m a n Q a r a b a ğ x a n l ı ğ ı d i gar x a n l ı q l a rd a n d a h a çox hücum va tah l ü ka lara ma'ruz q a l ı r d ı . Qara.bağ x a n l ı ğ ı ela bir stra tej i mövqeda yer laş i r d i ki , o , ham I ra n ş a h l ı ğ ı n ı , h<ım d;ı Rus iya i m per i yas ı n ı d a h a a r t ı q c;ıl b e d i r d i .
A . A b b a s taf<ırrü a t ı i l <ı o l m a s a d a , İ r a n ş a h ı Q a c a r ı n Q a r abağ xa n l ı ğ ı n a h <ır i k i h ücumunu ( 1 795, 1 797-ci i l l rd<ı ) tasvir e d i r, bu xa r i c i m ü d a x i l ;ıl a r z a m a n ı Q a r a b a ğ x a n l ı ğ ı d a x i l i nd;ı baş ver<ın h a d i sa l;ırd<ın s ö z aç ı r . a ı batta, mü<ıl l i f h<ımin dövrd<ı c<ır<ıyan ed<ın bütün h a d i s<ı l<ır i q;ı l;ıma a l m a q istamam iş , dövrün ruhunu aks eld i ran b;ı'z i garg in va d r a m a t i k maq a m l a r ı tasv i r obyekl in<ı çev i r m i ş d i r . as;ır in qahr<ım a n ı İ bra h i mx<ıl i l x a n ı n q a r d a ş ı oğlu, " B a l m a n q ı l ı nc " l<ıqab l i Mahammad b;ıy C a v a n ş i r d i r .
B a l m a n q ı l ı n c k i m d i r? Mah<ımm<ıd b a y C a v a n ş i r a d ı y l a t a n ı n a n bu i g i d o z a m a n Q a r a b a ğ x a n.J ı ğ ı n d a sa y ı l a n , seç i lan , sözü ötan bir şaxs i d i . S a rayda I hr a h i m x a n a yax ın o l a n b i r s ı ra a d a m l a r har vas i l <ı i l a onun la x a n a r a s ı n d a ;ıdavat sa.J ı r , q a z a n d ı ğ ı a d -sa n ı , hörmat i heça en d i r i r d i lar . T<ıb i i k i , I hr a h i m xan d a bu söz lara b igana q a l m ı r, dax i lan
· ona qarş ı b i r k i n bas l ay i r d i . Ancaq a ğl ı l l ı v<ı tad b i r l i xan o l duğu üçün heç vax! q a r d a ş ı oğl u n u a y a ğa verm;ız d i . Qaca r ı n ham b i r i nc i , ham da i k i n c i hücumu zaman ı Mah<ımmad bay Cavanş i r böyük şücaat lar göstar i r , düşman ordusu n a q a rş ı qaf i l basq ı n l a r ı , a z qüvva i l a q ı z ı l b a ş l a r ı böy ü k i lk iya uğra tmas ıy l a Qacar ı d a heyr<ıl<ı s a l ı r . Q a r a b a ğ ı n şar<ıf i , l aya qal i onun üçün h<ır şeyd;ın üstü ndür . . Müal l i f x a n l ı q dax i l i nd<ı ya ranan i xt i l a f l a r ı Rus iyaya v<ı l ra n a qa rşı m ü n a s i bat l<ır in m ü xta l i f l i y i i l ;ı i z a h etm<ıya ça l ı ş ı r . Q a c a r ı n Qara bağa b i r i n c i hücumu böy ü k t;ı l;ıfa t l a ba şa gal m i ş d i , İ r an şah ı bu mağl u biyy<ıl i heç cür u n u d a b i l m i rd i . Onu <ın çox qazab l;ın d i r;ın Q a r a b a ğ x a n ı n ı n Rus iya ya mey l i i d i . Ancaq İ bra h i m x a n Rus iya i l a m ü n a s i ba t l a r in d;ı müayy<ın ş<ır t l a r i ra l i sü rmüşdü : " Q a r a b a ğ xan ı bü tün hüquq l a r ı n ı özünda sax l a y ı r. O, öz torp a q l a r ı n ı n d a t a m hökmra n ı d ı r . R u s i y a onun d a x i l i s iyas<ıl i n a q a r ı şm a m a l ı d ı r ! "
Q a r a b a ğ x a n l ı ğ ı n d a İ r an tarafd a r l a r ı d a a z dey i l d i . Üçüncü b i r l i ra da v a r i d i k i , bun l a r d a M<ıh<ım mad bay C a v a n ş i r i n tarafd a r l a r ıyd ı , on l a r ı n d a aq idas i - n a R u s i y a , n<ı d;ı I ran - t a m , müsl<ıq i l Az<ırbayc a n i d i .
Rom a n d a Mahammad bay C a v a n ş i r d a h a çox i k i a s pekt-
75
da d i qqat i cal b ed i r . Önca o b i r şücaat l i sarkarda k i m i yad d a q a l ı r . D a h a sonra vatan qeyrati çakan yurdsevar k i m i . . . asarda b i r çox salına lar Mahammad bay in sarkarda l i k mah a rat i n d an söz a ç ı r .
"Mahammad bay avval p i y a d a qoşunu d ü z d ü , asgar iar i çox gen i ş sa haya yayd ı k i , Qacar onu m ü h a s i raya sa la b i l masi n . L a k i n çox gözal başa düşürdü k i , a z m i q d a r d a qoşunu be la gen i ş sa haya yaym a q heç bir döyüş q a n u n l a r ı i l a uygu n l a şm ı r . B u n u ya h e ç b i r döyüş e l m i n dan xabari o l m a y a n a g ı l s ı z b i r qoşu n b a ş ç ı s ı eda b i l ard i , ya d a özüna va asgar l a r i na i n a m ı o l a n da l i q a n l ı , casarai l i bir sarkarda. Mahammad bay da bunu a l a cs ı z l ı q d a n va b i l m amaz l ikdan dey i l , i n a rn d a n e l ad i . B i r da ki, geriya ü z tu t as ı bir yol yox i d i . P iya d a l a r ı ön s ı r a boyu yerl aşd i r d i . Ön s ı r a d a y ü n g ü l gey i n m i ş t ü fangl i l ar va q a l xa n l a r göt ü r m ü ş asgar lar d a y a n m ı ş d ı . O n l a r döyüşa b a ş l a rkan q a l xa n l a r ı ü z far ina q a l d ı ra raq a rxa l a r ı n d a d a y a n m ı ş oxa t a n l a r ı qoru m a l ıy d ı l a r k i , oxa t a n l a r çak i n madan ö z i ş l a r i n i göra b i l s i n la r . . .
-
. . . At l ı qoşunu üç yera a y ı r d ı va l a p a rxa s ı raya düzdü . Özü i k i m in s�çma a t l ı y l a markazda vuruşaca qd ı '" . (Aq i l Abbas . " B a t m a n q ı l ı n c " , B a k ı , Gancl i k , 1 995, salı. 1 36-1 37) .
Haya t ı döyüş larda keçan, m ü h a r i ba lar görmüş , kand l a r i , şahar iar i oda yaxa n , v i r a n a qoy a n Qaca r Mahammad bay i n bu göz l an i l maz hücu m l a r ı n d a n ça ş ı b q a l ı r . Özü da o n u n i g i d l i y i na, sarkardal i k malı a rat i n i e' t i r a f ed i r . H a t t a bu qeyr i - a d i döyüşda Mahammad bay Ca v a n ş i r i n vuruş meyd a n ı n d a q a l a n ö l ü lar i müsal m a n adat iy l a dafn etmak x a h i ş i n i -i k i gün l ü k b a r ı ş istay i n i da radd e tm i r . Ancaq Qacar bu i g i da na q a d a r ragbat baslasa d a , ondan i n t i q a m a l m a l. ıyd ı . Son daraca h i y l agar s i yasatçi o l a n Qaca r Mahammad bay C a vanş i r i a l a keç i rmak ü ç ü n b e l a b i r [anda a l a l ı r : o, B a y a t e l i n i n a ğsaqq a l ı Zeyn a l a bd i n a g a n ı z i n d a n a a t d ı r ı r . B i r neça gün göz l ay ib Mahammad bay i n gal i b ç ıxma d ı ğ ı n ı gördükda çox tahq i r a m i z b i r vas i taya a l a l ı r . O , Zeyn a l a bd i n a g a n ı h a m ı n ı n gözü q a b a g ı n d a tars i na eşşay in be l i na m i n d i r i b Baya t a y o l a s a l d ı r ı r .
Qaf i l dan Mahammad bay va ig i d lar i bu h a d isan i n ş a h i d i o l u r l a r . Mahammad bay b e l a qara ra gal i r k i , " q u l a qs ız başdansa , başs ız badan gözal d i r ! " . Ona göra da a ç ı q - aşkar- ö lü ma ged i r va yaxş ı başa düşür k i , Qaca r onu heç cür bağ ış l a m ayacaq . B i r da onu b i l i rd i k i , onu göz l ayan ö l ü m çox şa-
76
raf l i b i r ö l ü m d ü . Mahammad bay Q a c a r ı n düşman i o l sa d a ona h a m i ş a b i r a r , ig i d k i m i baxm ı r d ı , a m m a i n d i bu i n a rn ı n i tmas ina taassü f l an i r d i . Taassü f l an i r d i k i , Qacar a r düşman deyi l d i r , yoxsa or taya n a m u s masalas i n i a t m a z d ı . Rom a n d a Qaca r l a Malıarn m ad · bay i n q a rş ı l a şmas ı salınas i asi sanatka r l ı q l a c a n l a n d ı r ı l m ışd ı r . ·
" B u vax! Qaca r ç ı xd ı eyv a n a , hayatda k i m v a r d ı üzüqoylu tor p a ğa döşand i - Mahammad baydan başqa . . .
. . . Amma Mahammad bay na s ınd ı , na da ayi l d i . Qacar ın d ü z göz l ar i n i n i ç i na baxaraq uca d a n ded i :
- S a l a m ! Q a c a r o n u n u z u n boyu n a , a rx a s ı n d a i k i döyüşçü g i z l a
nan en l i kü ray ina , i ral iya ç ı xm ış d ü z va q a b a r ı q s i nas i na, eşma b ığl a r ı n a , an nahayat i r i , çox c a z i bad a r va n ü fuzed ic i göz lar ina baxd ı - du ruxdu . . .
. . . Mahammad bay i n h a z ı rcava b l ı l ı ğ ı onun xoş u n a gal d i . . . - Yaxş ı , de görüm, san i Q a r a b a ğ a xan ta'y in etsam,
kü l l i Azarbayca n ı n ix t iy a r ı n ı sana versam, İ lıra h i m i n b a ş ı n ı kasi b m a n a göndararsan m i ?
- a l a h azrat , deyasan man i s i z a y a x ş ı t a n ı t m a y ı b l a r . Man x a n l ı ğa göra i n d i yadak yo l u n d a baş qoyd uğum yet m i ş y a ş l ı am i m i ö l d ü rmaram.
- Mahammad bay, bu san i n son a m a n yer in id i , i slamad i n . Y a d ı n d a q a l s ı n , man i m söz ü m ü eş i tmamak", A l l a h ı n arnr i ndan ç ı xmaq demakd i r . " Qu r ' a n i -şar i f " d a yaz ı l ı b k i , mü sal m a n o l a n banda öz hökm d a r ı n ı n söz ü ndan ç ıxm a m a l ı d ı r .
- a l a h azrat, garak k i , " Q u r ' a n i -şar i f " d a bu da yaz ı l ı b k i , q a n tökmak a n böyük gün a h d ı r.
Qacar bu söz lar i d i k b a ş l ı q k i m i qabu l ed i b asab i l aşd i , l a k i n yen idan özünü a l a a l d ı :
- K a f i r q a n ı h a l a l buyru l u b. - 8 1 a h azrat , Naxç ıvan , Ganca, Şamk i r k a f i r d i r m i ? On-
l a r san i n d i n va q a n q a r d a ş l a r ı n deyi l m i ? " ( " B a t m a r. q ı l ı n c " , salı. 1 85- 1 86) .
Qacar Mahammad bayi z i n d a n a s a l d ı r ı r . Qas d i budur k i , sahar onun q u l a q l a r ın ı ş i şa çak i b özü na yed i r t s i n . Ancaq bu , Qacara q i smat o l m u r. Onun m ü h a f izaç is i o l a n Salara l i bay v a S a d ı q xan ş a h ı geca i kan qat la yet i r i r l ar . B u qat l d a Mahammad bay C a v a n ş i r i n a l i o l duğuna d a rom a n d a i ş a ra o l u n u r. asar e l a bu h a d isan i n tasv i r i i l a da başa ç a t ı r .
A. Abbas heç şübhas iz , Maham mad bay C a v a n ş i r i n sonrakı t a l ey indan da xabars i z deyi l d i . Tar i x i manba lardan (xü -
77
sus i l a " Q a r a b a ğ n a m a " l ardan) ma' l u m d u r k i , Qacar ö l d ü r ü l d ü kdan s o n r a ş a h s ı z q a l a n qoşun Ş u ş a n ı l a r k ed i r . B u z a m a n İ bra h i m x a n Ava r h a k i m i Ü m m a xa n ı n y a n ı n d a i d i . Mahammad bay C a v a n ş i r i n ü ray i n d a h a k i m iyyat eşqi oyan ı r, o, yaxın tarafd a r l a r ı n ı b a ş ı n a top l a y ı b xa n l ı ğı öz a l i n a a l maq is tay i r . B u maqsad la İ bra h i m x a n ı n vaz i r i - böyük şa i r im iz Mol l a Pan a lı V a q i f va onun oğl u n u C ıd ı r düzünda ö l d ü rtdürür . İ bra h i m xan ın ga lmak xabar i n i eş i t d i kda i sa Mahammad hasan ağan ın ( İ bra h i m xan ın böyük oğl u ) yan ı n a qaç ı r . 8 ! batta, Maham madhasan ağa Mahammad bay i n Şuşada q a r ı ş ı q l ı q z a m a n ı h a k i m iyyat e ş q i n a düşmas i n i , İ b · r a h i m x a n ı n an yax ın a d a m l a r ı n ı caza l a n d ı rm a s ı n ı ona ba ğ ı ş l aya b i l mazd i . B u n a göra da o, Mahammad bay Cavanş i · r i b a ğı ş l a m ı r.
8 l batta, A. Abbas Mahammad bay C a v a n ş i r i n haya t ı n ı n bu a n l a r ı n ı qa lama a l a b i l a rd i , l a k i n o n d a m ü a l l i f i n rağbatl a tasv i r e td iy i qahram a n a heç e li r baraat q a z a n d ı r m a q o l mazd ı . Ancaq A. Abbas düzgün harakat e tm iş , Mahammad bay C a v a n ş i r i n haya t ı n ı Q a c a r ı n ö l ü m sahnas i na qadar qalama a l m ı ş d ı r .
Rom a n d a vatan p arvar l i k a s a s mot i v k i m i qa lama a l ı n m ı ş, süjet xatt i d a bu axa rda i n k i ş a f etd i r i l m i şd i r . D i qqat markaz i n d a i sa " B a t m a n q ı l ı n c " l aqab l i Ma.hammad bay C a v a n ş i r d a y a n m ı ş d ı r . O n a göra da asarda l br a h i m xan , u y ğur 8 1 i ş , S a d ı q x a n , S afaral i b a y va d i gar su rat lar a rxa p l a n a keçm i ş d i r . L a k i n bu obra z l a r d a t a r i x i haq iqat va rea l l ı ğ a uyğun şak i l d a c a n l a n d ı r ı l m ı ş d ı r . . .
* * *
Son i l i a rda y a z ı l a n t a r i x i rom a n l a r içar i s i n d a 8z i za Cafarz a d an i n " G ü l ü st a n d a n önca" rom a n ı d a t a r i x i m i z i n bu ç a ğ a c a n q a r a n l ı q q a l a n , d e m a k o l a r k i , i ş ı q l a n d ı r ı l m a y a n b i r salı i las i n i c a n l a n d ı r m a q b a x ı m ı n d a n m a r a q doğurur .
Ma' l u m d u r k i , Azarbayca n Rus iya n ı ha la 1 Pyot run dövründan Şarqa, xüsus i l a H i n d i s t a n a ç ı x ı ş nöqtasi k i m i m a r a q l a n d ı r ı r d ı . X V I I I asr i n son l a r ı n d a i sa bu m a raq geld ik ca güc lanmaya, i m per iya n ı n i st i l a ç ı l ı q s iyasat i h a l ı n a keçmaya baş l a d ı . Ayr ı - ayr ı x a n l ı q l a ra p a rç a l a n m a q va b i r- b i r i l a d i l l apa b i l mamak bu p rosesi d aha d a sür 'a t lan d i r d i . İ m per iya bundan i s t i f a da e d i b ayr ı - ayr ı x an l a r ı i nca s iyasat la
78
a la a l m a ğa baş l a d ı , i p a-sa p a ya tmayan x a n l a r ı isa s i l a h , z o r gücüna !as l i m eld i .
Rom a n konkret o l a raq Ş i rv a n h a k i m i Musta fa· xa n ı n hay a t ı n d a n , onun rus l a r a q a rş ı ö l ü m - d i r i m s a v a ş ı n d a n söz a ç ı r . Ta r ixdan ma' l u m d u r ki , Ş i rvan x a n l ı ğ ı hamişa müstaqi l s iya sal yürütmüş , öz arazi bütöv l üyünü qoru mağa ç a l ı şm ı ş d ı r . 1 787-ci i l d a taxta ç ı xan Musta fa x a n 30 i l dan z iya da h a k i m iyyat sürmüş , Q a c a r a , Z u bova , b i r s ı ra yer l i x an va h a k i m iara qa rş ı mardana l i k l a vu ruşub, Ş i rv a n d a n i sbatan s a b i t b i r x a n l ı q qura b i i i mşd i . 1 820-ci i l a k i m i x a n l ı q etm i ş Must a fa xan , rus qasbka r l a r ı n ı n Ş i rv a n ı , e l aca da büt ü n Azarbayca n ı m üstamlaka cayn a ğ ı n a keç i r d i kdan son ra , a z b i r m ü d dal Can u b i Azarbayc a n d a yaşad ı . Vatançün· göynayan ü rayi l a doğma yurda q a y ı t m a q is iad i va Q a fq a z ca n i ş i n i na mürac i at e td isa da , Ş a m ax ıya dön ü b b u r a d a yaşa m a s ı n a i caza ver i l mad i . Xan , a i l as i l a . b i r l i kda a lankul q ı ş l as ında y a ş a m a ğa macbu r o l du va 1 844-cü i l da vafat eld i . Vasiyyat i n a göra cana zasi gat i r i l i b u c a - Ş a m ax ıya " b a xa n " " Y e d d i güm baz " qabr ist a n ı n d a an yax ın aqra bas ı n ı n dafn o l u n d u ğu doğm a tor p a ğa t a p ş ı r ı l d ı .
a. Calarza d a rom a n d a y e r i gal d i kca t a r i x i manbalardan �a m i sa l l a r gat i r i r va asasan Hacı Mi rza 81asgar- i bn H a c ı I br a h i m Kaş i f i n 1 8 1 8-c i i l d a Ş a m ax ı d a b i t i r d i y i " Ki t a b i - t a r ix i -döv lat i -Musta fa xan" asar i n d an i s t i f ada ed i r. Kaş i f i n y a z d ı ğ ı n a göra, M u s t a f a x a n s iya sal a l am i n d a ay ı qgöz l ü , i ral i n i göran a d a m i d i . Ha la X V I I I a s r i n s o n çaray i n d an Ş i r van , Ganca, i ravan , Q a r a b a ğ xan l a r ı Rus iyaya rağbat basl ay i r d i lar . Amma Rus iya n ı n G ü reüsta n ı n taraf i n i sax l a m a s ı v a i ra k l i n i n Gancaya, Q a r a b a ğa meyd a n oxu m a s ı n a şar a i t ya r a tmas ı x a n l a r ı taşvişa s a l m ı ş d ı . Q a r a b a ğ x a n ı i br a h i mxal i l x an C a v a n ş i r Ş i rv a n a -Musta fa x a n a maktu b l a m ü rac i at eld i . Musta fa x a n d a Rus iya d a n e h t i y a t etd i y i n i , onun x ı r d a x a n l ı q l a r ı b i r - b i r u d a c a ğ ı n ı b i l d i r d i . B ü t ü n xan l a r a " 8 1 b i r o l aq " maz m u n l u c a v a b y a z d ı . B u c a v a � r u s l a r ı n a l i n a keç d i . E l a s o n r a d a Kürakçayda darh a l l br a h i m x a n va Sal i m x a n l a b i r l i kda b a ğ i a ş m a y a i m z a a t m a m a s ı ona qa rş ı şübhan i çoxa (td ı . Rus l a r ı n M u s t a f a x a n a i n a ms ız l ı ğ ı va Musta fa x a n ı n I ra n a meyl i n i n n at i cas iyd i k i , son r a l a r x a n rahmata gerlanacan Ş i rv a n a ayaq b a s m a s ı n a m a n e o l du l a r. B ü t ü n b u n l a r 1 820-ci i (da erman i V a l er i y a n M a d a tovun başç ı l ı ğı , Mad rasa, Meysar i , S a q i l a r kan d l ar i erman i l a r in i n s i l a h l a , arz a q l a , c a n l ı qüvva i l a va ba ladç i l i y i i l a Ş i r-
79
v a n ı n , xüsus i l � Ş a max ı , G ü l üs t an v� F i t d a � ı q a l a l a r ı n ı n m�� l u b i yy�t i n dan son ra baş verd i .
Rom a n d a b i r neç� fas i l 1 805-c i i l 1 3 m a y Kür�kçay m ü q a v i l as i na h�sr e d i l m i şd i r . asl i nd�. Azarbayca n ı n ist i l a o l u n m a s ı b u t a r i xd�n baş l a n ı r .
Kü r�kçay müqav i l�s i n d a Rus iya t�raf i n i gener a l Pave l D m i tr iyev iç S i syanov t�ms i l e d i r d i . Az�rba yca n xa n l a r ı yaxş ı b i l i rd i l �r k i , 5 1 y a ş l ı bu gen era l 1 79 1 -c i i l d a Rus- türk m ü h a r i bas i nda seç i l an z a b i t l �rdan o lmuşdu , üç i l son ra pel ya k l a r ı n üsya n ı n ı a ma n s ı z l ı q l a y a t ı r m ı ş d ı . Rus ordusu nun Z a q a fqaz iyaya yürüş l � r i nd� o, gener a l Zu bovun könıakç i s i yd i . 1 802-ci i l d � D a � ıs ta n l a R u s i y a a r a s ı n d a k ı s az i ş i o i mza l a m ı ş d ı . E l a o z a m a n d a n da knyaz S i sya nov Azarbayc a n ı n b a ş ı n a b� l a kas i l �rak " Q a fqaz t a t a r l a r ı n ı n qad d a r düşm�n i n a " çev r i l m i ş d i . S i syanov 1 803-cü i l da C a r - B a l a k a n üsya n ı n ı q a n i ç i n d a bo�d u, 1 804-cü i l d� Gancan i v � ganc� l i l � r i q a n ı n a q � l t a n eld i , i g i d C a v a d x a n b u mü h a r i b�d� q�hr�m a n l ı q l a h a l a k o l d u .
Rom � n d a a z görünsa da, S i syanov o b r a z ı u�ur lu a l ı n m ı ş d ı r . l m per iya s i yasal i n i n mah i r i c raç ı s ı o l a n S i sya nov üçün h a n s ı ö lk�n i fath etmay i n z�rraca aham iyyati yoxdur . Lak in o, i nca s i yasatç i d i r . B a ş a düşür k i , Azarbaycan xan l a r ı b i r -b i r l � r ina q�n i m k�si l m i ş l a r, t a r i x boyunca d i d i ş i b lar . E l a bu z i d d i yyat lard�n da maha rat l � i s t i f ada e d i r .
Müal l i f Kürakçaya do�ru tal �san üç Az�rbaycan x a n ı n ı t�sv i r e d i r, on l a r ı n n � d ü ş ü n d ü k l a r i n i t a r ix i haq i q�t� uy�un ş�k i l d a taq d i m ed i r .
Ş u ş a d a n İ b r ah i mxal i l x an C a v a n ş i r gal i r . Ta r ixdan ma' l u m d u r k i , onun �ra z i s i h�m i ş� İ r an i st i l a ç ı l a r ı t�r�f in d�n h�rb i çak i şma l�r meyd a n ı n a çevr i l m i ş d i . O, Ş i m a l d a n gal�n qorxunc �j d a h a n ı n a �z ı n d a n nec� o d püs l<ürdüyünü görür , C a v a d xan ın q�z iyy�s i n dan son ra a n l a y ı r k i , Az�rbaycan x a n l a r ı hatta b i r l aşs� d� . t�p�dan d ı r n a �a c a n s i l a h l a n m ı ş, d i ş i q a n a b a t m ı ş , q a n a susaya n Rus iyy�t i n q a b a � ı n d a d u ruş g�t i r� b i l may�caklar . Y a x ş ı s ı budur k i , m i l l at q ı r � ı n a getmas i n . Ba l i , 80 i l l i k örnrün z i rvas i ndan geri ba x a n d a q a z a n d ı �ı tacrü balar say�s i nd� a n l a nı ı şd ı k i , Ş i m a l d a n galan bu q a r a se l i n q a b a � ı n ı a l m a q m ü m k ü n o lmaya caq . E l a Şak i x a n ı S � I i m x a n d a be l� düşünür . Musta (a x a n d a gal acak a q i b�t i n i q a ba q ca d a n h i ss ed i r, buna göra çox üzün tü l ü v� susq u n d u r.
"Musta fa x a n ı n ürayi taşv i ş l a do lu i d i . C a v a d xa n ı n q a -
80
l i l i y l a üzbaüz d u rm a l ı o l a caqd ı . . . . Qorxusu özündan deyi l d i . X a n l ı q d a n d ı ! X a n l ı q tah l ü ka q a r ş ı s ı n d a yd ı . Vatan t ah l ükaday d i . M i n
l a r l a cavan ö l üm şarbal i içmal i x d i . M i n l a r l a a n a a ğ s a ç ı n ı yol ub , " b a l a vay" deyacak d i . I l a h i ! D o ğ m a lor p a q l a rd a , Ş i rva n ı n z ü m r ü d d a ğ l a r ı n d a , gü l l ü -ç içak l i çaman la r i n da, l a l a l i yamacfa r ı n d a yağı ayağı gazacak d i . K a f i r a t l a r ı , atl ı l a r ı meydan su l ayacaqd ı . Ş i rv a n ı n başı a ğ d u m a n l ı z i rval a r ina düşman ııafasi qa lxacaqd ı .
B u n d a n ch qorxusu ! Yox! Yox! Takca b u n d a n deyi l d i . İ l a n d i l l i yağ ı qad i m Gancan i n , N i z a m i Gancas i n i n a d ı n ı day i ş i b Ye l i z a vetpol qoyd uğu k imi nı üqaddas Ş i rv a n ı n X a q a n i , Fal ak i , Sey i d Z ü l füqar , Şükrü l l a h , Şamsad d i n , Z a b i t k i m i yüz lar la Ş i rva n i l a r in Vatan i n i n da a d ı n ı dayişa b i l ar, Tar ix dan s i l a lı i l ar! A l l a h o günü göslarmas i n ! " ( 8 . Cafarz a da. " G ü l ü s t andan ön ca " , B a k ı , " Ş u r " naşr iyy a t ı , 1 996, salı . 42-43 ).
Nahayal, yaz ı ç ı 1 805-ci i l , 13 may Kürakçay b a ğ l a ş m a s ı n ı tasv i r ed i r . Müa l l i f " Kürakçay b a ğ l a ş m a s ı " n ı n asi i n i oxucuya laqd i m ed i r, ç ü n k i B a k ı , Peler burq a rx i v l a r i nd;m harn i n i l l a r in sanad lar i n i e l a o z a m a n ç ı x a r ı b as i haq iqa l i ört -basd ı r e lmakçün yox e lmiş lar .
Müqa v i l an i n rusca as l i nda aç ıq - ayd ı n göslar i l i r i . . . Qar a b a ğ va Şak i xa n l ı ğ ı Rus i m per iys ı n ı n caynağ ına keç i r . l lı r ah imxal i l x an C a v a n ş i r Q a r a b a ğd a yer l aşan rus qoşun l a r ı n ı arza q l a , ot -a la f la ta' m i n ed i r . Har i l rus ça r ı n ı n xaz i �as ina 8 m i n çervon q ı z ı l p u l bac v�r i r . avaz i n d a na a l ı r ? l b r a h i mxal i l x an genera l - l eylen a n l , oğl a n l a r ı Malıammadhasan xa n l a Meh d i q u l u x a n harasi b i r quruca genera l - m a yor rü lbas i , x an h a k i m iyyal i v a r i s l i y i n i i m p era lor hazrat la r i lasd iq ed i r , mah kama, vergi k imi i ş l ar x a n ı n lxi i y a r ı n d a q a l ı r . E laca da Ş a k i x a n l ı ğ ı , har i l rus xaz i nas i na 7 m i n q ı z ı l çervon p u l bac v e r i r . avaz i n d a na a l ı r ? S a l i m x a n a genera l l ı q rülbas i !
M u s t a f a x a n f i k i r l aş i r � i , n iya bu x a n l ı q l a r s i l a h gücüna !asl i m o l m a d ı q l a r ı h a l d a bac vermal i d i r lar . Ona göra bu m ü q a v i l aya qol çakmakdan i m i i n a ed i r . Doğr u d u r, müal l i f i n qeyd eld iy i k i m i , o , ö z ü da h a d i sadan 7 ay s o n r a 1 805-ci i l i n 2 7 deka lı r ı nda buna oxşa r b i r m ü q a v i l aya q o l çak i r . Amma güzaşt iar i göz parda lamakçün i d i . Öm r ü n ü n son u n a -1 844-cü i l a k i m i b i r neça dafa Abbas M i rzan i n qoşu n l a r ı y l a b i r l i kda va b a ş q a h a l l a rd a R u s i y a y a q a rş ı ç a r p ı şd ı . A m m a
8 1
na edasan k i , Azarbaycan x a n l ı q l a r ı , maşhur "As l a n va i k i ö k ü z " tamsi l i n d c. n l d u � u k i m i , b i r - b i r l ar i n i n i m d a d ı n a ça t m a y ı b, vah id m ü b a r iza va i s t i q l a l bayra� ı a l t ı n d a ça rp ı ş m a � ı baca r m a d ı l a r . Rus iya Gancan i 1 m a rt 1 804-cü i l da, Q a r a b a �ı 30 okty a b r 1 805-ci i l da, B a k ı n ı 20 fev r a l 1 806-c ı i l da, Şak i n i 1 8 1 9-cu , Şamax ın ı i sa 1 820-ci i l da cayn a ğ ı n a keç i r d i . C a v a d x a n , İ bra h i m xan va b a şq a l a r ı isa ya döyüşl arda, ya d a xaya nat l a qat l a yel i r i l d L
Rom a n d a h a d isa lar i k i xatt-t a r i x i h a d i sa la r in e l m i - p u b l i s i s t i k ş a r h i va bad i i şak i l d a, ca n l ı sahna la r in tasv i r i yo l u i l a qaynay ı b-qovuşur . L a k i n j a n r s a b i t l i y i n i qoruyub sax l ay ı r .
V a xt i l a xa lq şa i r i Rasu l Rza 8z iza Cafarzadan i n "A lamda sas i m var man i m " rom a n ı h a q q ı n d a yazmışd ı : "8sar i n bayan i m l i cahat l a r i ndan b i r i , ba lka da a n dayar l i s i , müa l l i f i n qa lama a l d ı � ı dövra, onun i n sa n l a r ı n a , x a l q ı n maişat ina , a daUar i na yax ı n d a n , yaxş ı ba lad o l m a s ı d ı r . B iz bu asardan x a l q ı n keçm i ş i n a a i d y a l n ı z baş verm i ş h a d i sa lar , yen i l i k l a köhna l i y i n m ü b a r izas indan i n a n d ı r ı c ı sah i la lar dey i l , ham da bir s ıra etnoqro f i k det a l l a r , a d at lar in necal iy i , dövrlar , m ü h i t i n h a v a s ı h a q q ı n d a m a r a q l ı ma' l u m a t a l ı r ı q . K i t a b ı varaq l ad i kca b i r z a m a n l a r gördüyü m ü z mai şat, a da! manzara lar i , i n s a n x a r a kter lar i , f a k t l a r d ü z ü m ü i l l a r i n u z a q l a r ı n d a n , x a t i ra lar !ora n ı n d a n aşka r i a n a n fotoşak i l l a r k i m i ya vaş -yavaş göz l a r i m i zda görü m l a ş i r . B u varaq larda a z ma' l u m o l a n va ma' l u m o l m a y a n i d r a k i ahamiyyat l i f ak t l a r, cam iyyat i , o dövrün i nsa n l a r ı n ı x a ra kter iza edan deta l l a r d a a z deyi l . B a'zan i l k bax ı şda a z aham iyyat l i görüna b i l an b i r det a l çöz ü l ü b m ü h ü m b i r t a r i x i haq iqat i a y d ı n l a ş d ı r ı r . Bur d a zan g i n etnoqr a f i k m a' l u m a t : m i l l i mus i q i , raqs, a da! va dab l ardan tez-tez bahs e tmak , k l ass ik bad i i i rsdan, Azarbayc a n fol k loru n d a n m a r a q l ı örnak lar vermak b i r ma nera , b i r ada deyi l , tab i i o l a r a q rom a n ı n ü m u m i toxu m a s ı n a , a x a r ı n a ba� l ı d ı r . Rom a n ı varaq l ad i kca obraz l a r ı n t a ley i , i n k i ş a f ı , h a d isa lar i n caraya n ı i l a b i r l i kda xa l q ı n a da! va an'ana lar i , onun maişat i n d a o lan dab l ar, m a h n ı l a r , şe ' r , d in i ehka m l a r, x a l q a r a s ı n d a gen i ş yay ı l m ı ş e 't i q a d va i n a m h a q q ı n d a m a r a q l ı ma ' l u m a t a l ı r ı q " ( R . R z a . Duy�u l a r ı n i zi i l a. B a k ı , " Y a z ı ç ı " , 1 990, s a h . 288-289).
"A iamda sas i m v a r man i m " rom a n ı h a q q ı n d a söylan i l an bu m ü l a h i za lar i eyn i l a 8ziza x a n ı m ı n d i gar t a r ix i rom a n ! ar ı , o s ı r a d a n " G ü l üsta n d a n önca" rom a n ı h a q q ı n d a d a deya li i l a r i k .
82
" G ü l üst a n d a n önca" Ş a m a xı d a - Ş i rv a n x a n ı n ı n s a r a y ı n d a caray a n e d a n h a d i sa l ardan, ş e ' r maci i s i n i n tasv i r i n d a n baş l ay ı r . S o n r a müa l l i f ta r ixa q ı s a ekskurs edarak Must a f a xan ın sa la f lar i n i x a t ı r l ay ı r , onun özü h a q q ı n d a y ı ğca m x a r a kter is t ika ver i r . Şe ' r mac i i s i nda x a n ı n an yax ın a d a ml a r ı Karba l ay ı A r i f A l l a h i , Ka rgar ahmad i , G ü l a b i k i m i ş a i r l a r aylaşi b, x a n l ı ğ ı n ta r ixç i s i ş a i r Kaşf i , x a n ı n d i l m anc ı M i rza Möhsün va yax ın qoh u m l a r ı taşr i f gat i r i b. Mac l i sdak i söz -söhbat m a r a q l ı va c a n l ı keç i r , h a r a d a s a Azarbaycan d a k ı şe 'r mac l i s l a r i n i ( " Macl i s i - üns " , "Mac l i s i - faram u şa n " , " B eytüs-Safa " ) x a t ı r l a d ı r . X a nanda Sa f i qu l u M i rza a d l ı b i r ş a i r i n qaza l i n i " Ş u r " üs tünda oxuyur :
T u l d u qam l a ş k a r i ü z go lmaya ha m u n -ha m u n , Qara bayra q l ı a l arnlar ucu gü lgün-gü lgün .
Söyl ad im: " B u na s i larn y a r q ı l ı r ahl i -d i l a ? " D e d i l ar: " Eşq yol u n d a b u d u q a n un-qa n u n " .
Göz lar imdan yeno o d p a r l a d ı d uzax-duzax, C iyar imdan yena qan q a y n a d ı ceyhu n -ceyhu n .
Ç a ğ- ı r ı r d ı m uca avaz i l a: Ley l a - Ley l a ! D a ğ" s a s verdi c a v a b ı n d a k i , Macn u n -Mac n u n !
B u na v i r a n a kön ü l d ü r , Saf i , ey-vay, ey-v a y ? ! Sarvlar v a r i d i bu bağ"da l!lövzu n -mövzun ? !
B u gözal ş e ' r maci i s i nda va son r a k ı h a d i sa larda Musta fa xan ın neca z i d d i yyal l i b i r i n s a n o l duğu d a göz ü m ü z q a rş ı s ı nda c a n l a n ı r . O da bü tün Azarbaycan x a n l a r ı k i m i yer i gal d i kca öz hökm d a r xa ra kter i n a s a d i q q a l ı r . Q a r d a ş ı oğlu Fat i bay Mustafa x a n ı n qoyd uğu qayda -qa n u n a z i d d harakat edarak oruc l uqda sakk iz n afar yo l d a ş ı i l a b i r l i k d a b i r kandda şar a b i ç m i ş , c a m a a t ı i nc i t m i ş l ar . Musta f a x a n qat i hökm ver ir : bu g ü n a h kar l a r ı n har b ir i öz k a m a n ı n ı n g i r i ş iy l a öz l a r i n i ö l dü rmal i d i r lar . F a l i bay i n a n a s ı Gövhar bayim har iki yaxa s ı n ı a l i n d a cangalayib , q a yn ı n ı n - Musta fa xan ın qa r ş ı s ı nda d i z çökür , d i z i n - d i z i n s ü r ü n ü r, oğl u üçün a m a n istay ir , a m m a x a n ı n qazab i n i soyuda b i l m i r.
Müa l l i f Must a fa x a n ı n böy ü k a i l as i h a q q ı n d a da ma ' l u m a t ver i r . Musta fa xan ın doqquz a rva d ı n d a n on i k i oğ lu , a l t ı q ı z ı dü nyaya gal m i ş d i . Val i a h d i i sa Teymurazd ı r . Mü-
83
al l i [ Teym u r a 7 : : G ü l x a t ı n d a yan i n q ı z ı Yasarnani sevd i y i n i ta's i r l i d i i l a q " ' ' . n a a l m ı ş d ı r .
asar i n son fas i l i a r i isa rus l a r ı n Ş a m ax ıya hücu m u n d a n b a h s ed i r . B u h ü c ü rıı d a erman i l a r rus l a r a yax ı n d a n kömak ed i r l ar . Erman i Akop obraz ı oxucuda qazab va h i ddat oya d ı r . O, Ş i rv a n x a n ı n ı n oğu l l a r ı n ı yol d a n ç ı xa rmaq üçün hatta bac ı s ı n ı n n a m u s u n d a n be la keçmaya h a z ı r d ı r .
Rom a n d a i k i e p i zodda Akopun neca raz i l i n san o lduğun u nazara ç a r p d ı r ı l ı r . Rus l a r ı n hücumu arafas i nda Ş a m ax ı d a n on b i r uşaq çarnan seyr i n a ç ı x ı r , · ın a lı nı oxuya -oxuya yem l i k, p ancar , !ara y ı ğ ı r l a r . Dünya d a n xabars i z bu uşaq l a r q a rş ı tapa lardan han i r t i eş i d i r l ar . Bu galan r u s asgar iar i i d i - o n l a r ı n a ra s ı n d a asgar p a l l a r ı geym i ş erman i l ar da var d ı , ba laelç i l i k e d i rd i l ar . " Q a b a q d a ga lan Akop id i - Ş a m a x ı d a t a n ı n m ı ş ! a c i r A r a k e l a ğ a n ı n o ğ l u Akop. U ş a q l a r ı görünca Akopun ç i çayi ç ı r t l a y ı r. Ca ld öz d i l i n d a yol d a ş l a r ı n a d ey i r :
- Türk uşa q l a r ı d ı . Q ı z l a r o söz . Oğl a n l a r ı gi rov. Sonra y iyasi ! a p ı l a r , t a p ı l m a z o d ü n ya l ı q d ı , b i r neça tü rk küçüyü a za l a r .
Köhna a d at lar iyd i , har yerda be la e tm işd i lar , i n d i da . Magar i çd i k l a r i har p i y a l a al şar a b ı "Türk q a n ı i ç i r am" - deya b a ş ı n a çakan lar m i l l a l i deyi l m i ?
Ako p u n tahr i k i l a r u s z a b i t i u ş a q l a r ı a r a b a l a ra do l durur . Müs i bat, h ı ç q ı r ı q arşa q a l x ı r , göz yaş ı , la 'nat , n i fr i n , faryad b i r -b i r i na qar ı ş ı r . H a ın ı d a n çox ucadan eş i d i l an "Ana heyy" ç ı ğ ı rt ı l a r ı yd ı .
"So ld a t l a rd a n b i r i a l i s i l a h l ı a r aban ı n y a n ı nca gedan · Akop d a n soru şdu :
- S l uşay , ç to ta koy a n a ? Akop ağ ızucu c a v a b verd i : - M a m a ş a . Sol ?a t h ı r ı l t ı y l a f i loso r l uq e l amaya b a ş l a d ı : - l n teresno, vsyu du d e l i p r i s l u ç a e zovut ma t , a ne ot
sa , ved otes s i l nee, skoree s p a set . C a v a b veran o l m a d ı . Rus i ş ğ a l qoşu n u n u n i l k dasiasi P i rsa a t v a d i s i boyu i ra
l i l ay i r , a l l a r i na keçan i l k yes i r dastas i n i a r a b a d a a p a r ı rd ı -l a r " . ( " G ü l üsta n d a n önca " , s a h . 1 22- 1 23) . .
B a şq a b i r fas i l d a ( " Yağ ı ga l i r " ) d a h a dahşat l i c i n a yal i n ş a h i d i o l u ruq .
Rus asgar ia r i Akopun baladç i l i y i i l a Durna q a r ı i l a Sa-
84
mad b a ba n ı n hayal i n a soxu l u r l a r . B u d u r , harn in o dahşat l i , t ükürpadan s�hna .
"Akop yena da a rs ı zca h ı r ı l d a y a r a q hamka r ı n a ded i : - Galsana bu n l a r ı axla l ayaq? T ü r k laradan l a r i . O da e y n i a rs ız l ı q l a c a v a b verd i : - aşş i , o l a r d a töratmal i şey q a l ı b k i ? - Kaf lar . - Eybi yox. Küpca Durna q a r ı n ı n b a ş ı n a dayd i , a rvad otu rduğu yer
da a rxas ı üsla sari l d L D i z iar i q a t l a q l ı y d ı . Akop xancar i n i ç ı xa r ı b qa r ı n ı n köynak q a r ı ş ı q döş l a r i n i s ı y ı r d ı .
Akop Sal i m ba baya y a n a ş d ı , ın ü q a v i m at göstarmaya bel a ça l ı şmayan k i ş i n i n sünna! i n i s ı y ı r ı b d i şs i z a ğz ı n a soxan d a k i ş i çoxd a n ö lmüşdü , deyasan, e l a Durna qa r ı n ı n fac ia s in i göran da fal aya l a' nat oxuyaraq . . . Y a rd ı m a gücü ça tma d ığ ı ndan . . . E l aca gücsüz o l d u ğ u n d a n . A m a n s ı z d ü şmana n i frat i l a dayişm işd i d ü n y a s ı n ı . . .
A k o p xancar i n i n ucuy la s ü n n a ! i qoc a n ı n a ğz ı n a sox3 n d a , i l k önca · b u q a n l ı ! i k a n i n na o l d u ı:t u n u b i l maya.ı:ı. a n l ay ınca i y ranan sol d a l be la üzünü tu rşudub çö la ç ı xd ı . Oyüy Cı r dü b i r - i k i i l avval rus-Fransa m ü h a r i bas i n d a döyüşın üş , müxlal i f üz l ar , cü rbacür fa c i a l a r gör m ü ş so l d a t -öyüyü rdü " . ( " G ii l üs l a n d a n önca " , salı . 1 30- 1 3 1 ) .
" G ü l üsta n d a n önca" rom a n ı n ı n i deya -este t ik dayari da bax e l a bu salı na larda aç ı q l a n ı r , b u n l a r u n u t q a n y a d d a ş ı m ı z ı möhkamca s i l ka lay i r . a. Calarz a d a harn in i l i arda yaşay ıb ya ra d a n Ş i rv a n l ı a lı m a d i n " A m a nd ı " rad i f l i şe' r i n i da ya d a sa l ı r va X IX asrda Ş a max ı fac ias i i l a XX asrdak i Xoca l ı soyq ı r ı m ı a r a s ı n d a b i r banzayiş görür :
Müsal m a n q a n ı n a balandi d a ji l a r . A m a n A l l ah, im d a d e l a. a m a n d ı ! Bizim ha m ı m ı za c a m d ü nya a ji l a r , A m a n A l l ah, im d a d e ta, a m a n d ı !
U r u s top.a t u t d u d a ji ı , darani, So lda ! a l d ı bü tün ban di-barani, Düşman görsün Şirv a n ahli görani, A m a n A l l ah, im d a d e la , a m a ndı !
Müal l i f rom a n ı n son fas l i n d a ( " Fi t d a ı:t ı " ) sayca a z olm a s ı n a baxm ayaraq , Ş i rv a n döyüşçü l a r i n i n güclü m ü q a v i m a l göslard i y i n i , h a t t a q a l a b a q a z a n d ı ğ ı n ı tasv i r e d i r . La -
85
k i n qüvv� tük�n m i ş d i , t�k l � n m i ş Musta fa x a n öz yax ı n l a r ı · n ı v� a i l �s i n i g i z l i c ı ğ ı r l a F i t d a ğ ı n d a n ç ıxa r ı r .
Rom a n bu söz l � r l � b i l i r : " . . . Ü m i d i n i i t i rm�. Bu a rxa b i r su g� l i b, ü m i d va r , b i r d � g�l� r " .
as�r i n m ü a s i r l i y i d � e l a b u i n a rn d a n doğur . Yaz ıç ı t a r i · x i keç m i ş i m i zd � baş ver�n f a c i � n i n m ü a s i r dövrd� d� başqa b i r ş�k i l d � t�k r a r o l u n d u ğ u n a i ş a r� e d i r . Yux a r ı d a ded iy i · m i z k imi , unutqan y a d d a ş ı m ı z ı s i l ka l�y i r .
* * *
"Ta r i x i m i z i n a ç ı l m a m ı ş s�h i fa l�r i " a d l ı bu f�s i l d � �sa s m�qsad önca qeyd etd i y i m i z k i m i t a r i x i m i i i n n i sb�t�n az öyran i l m iş , yaxud heç öyran i l m�miş , üs tünd�n s�th i keç i l · m i ş q a r a n l ı q s�h i f� l � r i n� hasr o l u n m u ş nasr asar l a r indan söz a ç m a q d ı r. Be l � �sar l � r son i l l � rda a z d a o l sa ya z ı l ı r v� o n l a r ı n bad i i s�viyy�s i nd�n as ı l ı o lmayaraq �d�b i - t a r i x i m i ss iyas ı göz q a b a ğ ı n d a d ı r. Yaz ı ç ı l a r ı m ı z t a r ix i qaynaq v� m�nb� l�rd�n daha gen i ş i s t i f a d� edar�k t�sv i r etd i k l�r i dövr v� ş�xs iyy�t l a r h a q q ı n d a m ü �yy�n tas�vvür ya r a tmağa ça · l ış ı r l a r . Tab i i k i , " t a r i x l a t � rb iy� etm�y in " �n s�m�r� l i yo l u e l � budu r-exucu n u n göz l� r i q a rş ı s ı n d a Az�rbaycan ta r i x i · n i n e l � s�h i f� l a r i ca n l a n d ı r ı l ı r k i , bu çağacan on l a r do lğun ş�k i l d � n � e l m i , n � d� b�d i i t�d q i q a t obyekt in� çev r i l m�m iş · d i .
N i s b�tan gen i ş V� �ha ta l i şak i l d � taq d i m etd i y i m i z bu r�s i l da biz m�hz o �s�r l ard�n söz a ç d ı q ki, on l a rd a t a r i x i n a ç ı l m a m ı ş s�hH� Iar i �ks o l u n m uşdur .
86
l l F a S 1 L
TARix va şax s ı vvaT
Tar ix va ş�xs i yyal! Z a m a n-za m a n , �sr l�r boyu söz s�n�t i şaxs iyyat a rn i l i üzar ind� düşünmüş , h�r bir t a r i x i dövrda öz şaxsi yyat obraz ı n ı c a n l a n d ı rm a ğ a sa'y e t m i ş d i r . B a'z�n bir dövrün adabiyya t ı söz s�nat i n i n maha r�t l a aks etd i r d i y i obr a z l a r , i n s a n x a ra kter lar i i l a uca l ı b. B u b a rada u z u n - u z a d ı söz açmaq o l a r .
Tar i x va şaxsiyyat p rob lem i n i n bad i i h a l l i n a g�l d i kda i s � bu sa hada t a r i x i rom a n j a n r ı n ı n müst�sna ro l u v a r. B i r i n c i s i , ona göra k i , t a r i x i rom a n l a r d a konkret t a r i x i ş�xsi yy�tı�r . yaxud t�sv i r o l u n a n dövrün ü m u m i r u h u n u özü n d � aks e td i ran, bad i i t axayy ü l ü n malısu l u o l a n obra z l a r y a r a d ı l ı r . H a rn i n obra z l a r t a r i x i n h a t t a t a r i xç i l a r taraf i ndan ç o x az i ş ı q l a n d ı r ı l a n dövrü üzar i n� gur b i r i ş ı q sa l ı r , n eca deyarı�r . q a ra örtüyü q a l d ı r ı r l a r . I k i nc i s i , t a r i x i ş�xsiyy�t i n bütün t r a g i z m i n i , öz dövrüna gör� h a q l ı o l u b-ol m a d ı ğ ı n ı ayd ı n l a ş d ı r ı r l a r .
Az�rbaycan t a r i x i nda bü tün asr lard� be l� i ş ı q l ı , p a r l a q , öz dövrü n ü n , z�m a n �s i n i n fövqünda d u r a n ş�xs i yy�t l � r a z o l m a m ı ş d ı r . T a r i x i rom a n l a r ı m ı z d a b e l a ş�xs iyy�t l�rd�n B a bak i n ( " S iyr i l m i ş q ı l ı n c " ), N i z a rn i n i n ( " Q ı l ı n c va qaı�m " ), X a q a n i n i n ( " X a qa n i " ), Nas i m i n i n ( " M�hşar " ), Xat a i n i n ( " X ı ı d a fa r in körpüsü " , " Ç a [d ı r a n döyüşü " , " B a k ı -1 5 0 1 " , " Q ı z ı l b a ş l a r " ), V a q i f i n ( " Q a n i ç i nda " ), M. F. Axundovun ( " Fala l i Fath i " ), M. Ş . Vazeh i n ( " M i rza Ş�f i " ) va başq a l a r ın ı n o b r a z l a r ı y a ra d ı l m ı ş d ı r . B u n l a r konkret t a r i x i şaxsiyy�t l�rd i r va tab i i k i , roman m ü a l l i f l a r i bu t a r i x i şaxs iyy;ıt l a r h a q q ı n d a yaz ı-l a n e l mi as�r lardan , x a t i r a adab iyyat ı n d a n qadar inc� i s t i f a d� etm i ş l ar . a l bal ta , t a r ix i f a k t l a r d a n i s t i f ada e d a n müa l l i f lar , ba'zan on l a r a sarbastcas i na da y a naşm ış l a r. Bu sarbast l i k ç o x z a m a n t a r i x i f ak t l a r ı n tah r i f o l u n m a s ı n a gat i r i b ç ıxa r m ı ş, m ü �l l i f uyd u r m a s ı y e r i n a düş mam i ş d i r . L a k i n sarbast l i k ba'zan t a r i x i f ak t l a r ı n h aq i q i l i y i n a h e ç b i r xa la l yet i rmamiş , m ü �yyan t a r i x i h a d is�n i n eh-
87
t i rn a l o l u n a n v a r i a n t ı üzar inda düşünmaya da i m k a n yara t m ı ş d ı r .
B i r s ı r a t a r i x i rom a n l a rd a i sa konkret t a r i x i şaxsi yyat lar nazara ç a r p m ı r ( yaxud nazara ç a r p ı rsa , b u n l a r harn i n asarl arda ep i zod i k xa ra kter d a ş ıy ı r ), l a k i n burada asas qahram a n l a r yaşa d ı q l a r ı dövrün t a r i x i r uhunu , i ct i m a i - s iyas i a b h a v a s ı n ı ö z ü n d a a k s etd i r i r l ar .
B u fas i l d a biz "Tar i x i va şaxs iyyat " p rob lemi i ş ığ ı nda son i. l l a rda ya ranan b i r s ı r a t a r ix i rom a n l a r ı m ı z a baş vura cağ ıq . esas maqsad i m i z şaxs iyyat i n ta r ixda oyn a d ı ğı ro lu va çağdaş dövrü müzda bu şaxs iyyat i n neca dark o l unmas ı üzar i n d a d ü ş ü n makd i r .
Marh u m yaz ı ç ı m ı z 8 n v a r Mammadxa n l ı n ı n " B a lıak " rom a n ı bu ma'n a d a t a r ix i nas r im i zda adabi h a d isa say ı l m a l ı d ı r . Çox taass ü f k i , yaz ı ç ı n ı n ö l ü m ü n dan sonra ç a p ed i lan bu rom a n h a q q ı n d a atra f l ı b i r f ik i r söy lan i l m amişd i r . H a l b u k i , " B a bak" rom a n ı bu t a r ix i şaxs iyyat h aqq ı nda yaz ı l a n b ü t ü n bad i i asar lar a r a s ı n d a m ü kammal l iy i va do lğu ii l uğu i l a seç i l i r .
a. Mammadxa n l ı Azarbayc a n nasr i n d a özünamaxsus fardi ü s l u b u i l a seç i l an bir yaz ı ç ı i d i , a z y a z ı r d ı , l a k i n har ya z ı s ı böyü k rağbat l a qa rş ı l a n ı rd ı . Onun l i r i k - ps ixoloj i tah k i · y a ü s u l u , rom a n t i k ça l a r l a r ü z a r i n d a kök lanan cazbed ic i d i l i , y a r a l d ı ğı p a r l a q obra z l a r u z u n m ü d dal nasr i m i z d a d i gar ü s l u b l a r l a y a n a ş ı y a şa d ı . O , t a r ixa da a ra -s ı r a mü rac iat e d i r d i va bu m ü r a c i at uğur l a nat ica lan i r d i . Bu an'anan in d a v a m ı o l a r a q müa l l i f İ r a n d a gedan i n q i l a lı i müba r iza l ardan söz açan "Od i ç i n d a " pyes i n i yazd ı . D a h a sonra 1 974-cü i l d a " B a ba k " sse n a r i s i n i taq d i m e l d i v a bu ssen a r i asa s ı nda i k i ser iya l ı gözal b i r bad i i f i l m meyd a n a ç ıxd ı . " ' B a bak "' rom a n ı n ı ç a p a h a z ı r l a y a n A n a r yaz ı r : '" 8nvar Mammadxa h l ı ömrünün son i y i r m i i l i nda B a bak mövz usu üzar inda i ş l ay i rd i . Seçd iy i mövz u l a ra son daraca c i d d i va ta la lı ka r yanaşan yaz ı ç ı t a r ix i h a d isa lar i , B a bak in şaxs iyyat i n i , dövrün s iyas i , f a l sa f i , d i n i caraya n l a r ı n ı dar in dan öyran i r, Azarbaycan, türk , rus d i l i a r i nda tadq i q a t l a r l a , arab, fars va yunan qayn a q l a r ı n d a n tarcüma lar l a yax ı n � a n t a n ı ş o l u r. I X asr m ü h i t i n a d a l ı r , B a bak d ü n y a s ı n a mah ram o l u r d u . Bu ba lad l i k, mahram l i k sanat k a r ı n y a r a d ı c ı Üıxayyü l ü na q i d a ver i r , o, epoxa n ı n aya n i manzaras i n i, müxtal i f i n s a n t a l e l ar i n i , o · z a m a n k ı hay a t ı n daq i q ayr ı n t ı l a r ı n ı , s iyas i ç a r p ı şm a l a r ı n , d i n i axt a r ı ş l a r ı n i n a n d ı r ı c ı salı na l ar i n i tasavvüründa c a n l a n -
88
d ı rmal,i ı baca r ı r d ı . Va d a x i l i a l am inda görd lı k l a r i n i , x ı r da lafarr ü a l l a r ı n acan b i l d i k l ar i n i va fah m l a duyd u q l a r ı n ı qa la ma a l ı rd ı " (Anar . anvar Mammadxa n l ı n ı n B a bak d a s l a n ı . " B a ba k " rom a n ı n a ön söz).
A n a r hanıç i n i n onu da qeyd ed i r ki , yaz ı ç ı n ı n qaf i l ö l ü mü rom a n ı n l a l ey i n i da mac h u l , m ü am m a l ı b i r p rob l ema çev i r d i . Be l a k i , B a bal< i n ya l n ı z ganc l i k i l l a r i n i alı a l a edan 1 h i ssa çal i n l i k l a ! a p ı l d ı , bar p a o l undu . B u asa r arab a l i f· b a s ı y l a qa lama a l ı n m ı ş d ı , on l a r pa rakanda şak i l d.J i d i . Son r a d a n asar i ç a p a h a z ı r l a ya rkan B a bak h a q q ı n d a l a nı lasavv ü r y a r a n s ı ı ı deya " B a ba k " sse n a r i s i ( b u asar nasr sap g i s i n d a qa l .ı ı ı ı .ı ıı l ı n m ı ş d ı r ) ro m a n ı n l l h i ssasi k i m i laqdim e d i l m i ş r l i r . A n a r qa l iyyal l a qeyd e d i r k i , ( b i z d a bu f i k r i n l ., r . , i . ! . ı ı ı y ı q l ssen a r i d ak i h a d i sa l a r ro m a n d a k ı sü jel i n d a v ıı ı ı ı ı ı l ı r , eyr ı i a lıra z i a r ı n h a r i k i asardan keçmasd i r. Ya 'n i b i r i n c i h i ssada rom a n ı n fas i l l a r i n d a B a ba k i n y a ş a d ı ğ ı dövrün ü m u m i r u h u y l a , l a r i x i h a d i sa l a r i n ged i ş i i l a v a bü tün b u n l a r ı n fon u n d a B a b;ık i n ganc l iy i i l a l a n ı ş o l u rduqsa , B a ba k i n l a ley i n i n i l k kas k i n dön ü m l a r i n i i z l ay i r· d i ksa, Ba bak in xa ra kle r i n i n for m a l a ş m a s ı n a d a , d ü n y a görüşünün , aq i d as i n i n d u r u l m a s ı n d a h a n s ı haya l lacrü bas i n i n , h a n s ı m ü ş a h i da l a r i n , a l,ir ı - a c ı l a r ı n , aza b-az i yya\ l a r i n ha l l e d i c i r o l oy n a d ı ğ ı n d a n a g a h o l u r d u qsa sse n a r i d a a rl ı q yel i ş i b püxla l aş m i ş Ba bak i n , m ü b a r i z B a bak i n , böy ü k b i r h·araka l ı n ay i l m az sarvar i Ba bak i n a lı ra z ı n ı görü rük . Be l al i k l a, ssen a r i roma n ı l a m a m l a y ı r , sü je l l a b i i b i r a r d ı c ı l l ı q l a rom a n d a n ssen a r iya - b i r i nc i h i ssacl an i k i nc i h i ssaya keç i r .
Şü bhas iz , a. Mamnıadx a n l ı " B a bak " rom a n ı n ı. gen iş, çoxşaxa l i süjel xal l i na m a l i k bir rom a n k i m i d ü ş ü n ü bmüş . Rom a n ı n b i r inc i h i ssas i n d a tasv i r o lunan h a d isa lar da bunu sübut ed i r . Müal l i f t ahk iyas i n d a b i r s is tem l i l i k va a rd ı c ı l l ı q d i qqal i cal b e d i r. B e l a k i , " P roloq " h i ssas i n d a müa l l i f tasv i r ed acayi h a d isa lara keç i d ü ç ü n b i r zam i n h a z ı r l ay ı r . İ s l a m d i n i n i n b a n i s i , Sarvar i - Ka i n a t ı n (Mahammad Peyğambar i n ) a n a d a n o l m a s ı , onun · din yo l u n d a nı ü b a r i zas i , Makka· dan Madi naya harb i safar l a r i , vara t ı n d a n sonra o m i ra l !f1ö'm i n i n y a x u d mö'm i n la r in a m i r i laqab l i xal i fa lar dövrü I s l a m ord u l a r ı n ı n böyük harb i safar i a r i h a q q ı n d a l a z ı m i ma' l u m a l a l d a e d i r i k .
B u n d a n sonra xal i fa Ma'munun h a k i m iyyal i i l i ar i gal i r . B a bak Il araka l ı bu dövra lasa d ü f etd iy i üçün müa l l i f Abba -
89
s i l a r i n 7 -c i xa l i fas i , onun sa ray ı , bu sa rayda baş veran h a d i sa lar üzar inda gen i ş d a y a n ı r .
Yaz ı ç ı Ma' m u n obra z ı n ı çox d i qqal l a, hatta deyard i k , k i ç i k tafarrü a l ı n a q a d a r m ü ş a h i d a ed i r, onun har b i r harakat i n i i z l ay i r , harbi safar l a r i ndan tutmuş Ş a h m a l oyu n u n a va fa lsafaya meyl göslar mas ina qadar heç nayi nazar indan qaç ı r m ı r . Yer i gal m i şkan qeyd edak k i , xa l i f a Ma' mun müsal man t a r i x i nda ham d a an z i ya l ı hökmd a r l a rd a n o lmu şdur . O, x i i a la l i n an maşh u r a l i m l a r i n i saray ına da 'val e lm işd i va d a h a a r l ı q falsara havaskar ı i d i : "Ma'mun Marvda aq l i ümm a n R u m a l i m i Ar i slotel i rö'y a s ı n d a görmüşdü va rö'yada o n d a n s u a l e lm işd i k i , Xey i r va yaxş ı l ı q nadan i b a rald i r? Ar i slotel cava b verm i şd i k i , d i n i aq i d a na deyi rsa, ondan i b a rald i r . Ma 'mun takr a r s u a l e lm işd i k i , d a h a nadan i ba ral d i r ? Ar i slole l cava b verm i şd i k i , kü t l a va i zd i ham üçün nad i rsa ond a n i ba ral d i r? Ma'm u n üçüncü da fa s u a l e l amiş d i k i , Va daha nadan i b a rald i r? Rum a l i m i cava b verm işd i k i , Va d a h a heç b i r şeydan i b a ral dey i l va bu rö'yadan sonra Ma'm u n u n a m r i l a Ar i slole l i n , a r i a l u n u n va d i gar qad i m y u n a n f i l osofl a r ı n ı n os.ı r l a r i arab d i l i na tarcü ma o l u n ın a ğa baş l a m ı şd ı " ( a . Mammadxa n l ı . " B a bak " , B a k ı , Azarnaşr, 1 994, sah . l 4 ) .
Ancaq bü tün bun l a r l a bara bar, xal i fa Ma' m u n qasbkar, i şğa l ç ı b i r hökmd a r d ı r va onun hatta saxaval i n d a, z a h i r i soyuqa n l ı (r ı n d a da bu x a r a kte r i ndan i ra l i galan xüsus iyyat lar nazara çarp ı r . Ma'mu n i l l ar boyu ona sadaqat la qu l luq edan , l ak in an ha l l ed ic i maq a m d a hök m d a r a qa rşı üsyan q a l d ı rd ı (r ı n ı g i z l adan vaz i r i Cafar Barmak i n i ö l d ü rtdü rü r. Bu qatl i çox h i y l agar bir üsu l l a hayata keç i r i r . Ma' m u n eyn i üsu l l a , amma bu da f a d a h a sa r t öz q a r d a ş ı arnin i va arn is i İ br a h i m ibn H a m i d i mahv edir . Amma son a n d a özü n ü ela a p a r ı r k i , k i rn sa bu qat l l a r i n g ü n a h k a r ı n ı l a p m a (ra ac i zd i r . Budur , ö l d ü rldüyü Vaz i r. " . . . Va Ma' m u n gal d i .
B i rbaşa canazaya yax ı n l a şd ı , q a f la n ı n u c u n u q a l d ı rd ı , vaz i r i n üzüna baxd ı , sonra i k i a l i l a b aş ı na döyarak hönkürd ü . Xa l i fan i n a rxas ınca içar i do luşmuş s a r a y a ğa l a r ı va qoşun ba'şç ı l a r ı da a ğ l a m a ğa b l ş l a d ı l a r. L a k i n Xa l i fa n i n hü zurunda sas- küy sa lmaq o lmazd ı , ona göra sasl a r i n i q ı s a raq Xal i fan i n coşğun a (r l a y ı ş ı n a y a l n ı z züy t u tmağa b a ş l a d ı l a r . Va b u n a göra i d i k i , Ma 'mu n u n hönkürlüsü va farya d ı h a m a m ı n gün baz i a l l ı n d a ! a ğ l ı t a v a n a ç a r p a r a q ıjüvvatl i aks-sad a i l a qoca I ab i b i i ç i n dak i v i r a n a l i kdan çakdi özüna
90.
qaylard ı . . . Onu gördü k i , Xal i fan i n sü rma l i göz l a r i ndan axiın q a r a göz yaş l a r ı y a n a q l a r ı n d a q a r a ş ı r ı m l a r a çm ı şd ı r va qoca t ez a ğ ön lüyü a ç ı b a l d ı , s on ra qo l l uğundn ç ı xa rd ı ğı i pak b i r man d i l i l a Ma' m u n u n ağ l a r göz lar i n i s i l d i va bu göz lar in öz a ğ l a y ı ş ı n d a i ş i i r a k elmad i y i n i va babak l a r i n i n dar i n i nda na isa şeyi a n i b i r i ş ı l l ı raqs eld i y i n i görarkan d a · vam gal i rmad i , göz l ar i n i q a ç ı rl d ı va b a ş ı n ı a şağ ı sa l d ı " ( " B a ba k " , salı 37) .
S a r a y haya l ı n ı n mü rakkab va z i d d i yyal l i manzaras i n i göz l a r im i z q � r ş ı s ı n d a c a n l a n d ı r a n yaz ı ç ı xü rram i l a r in tas· v i r i n a keç i r . l bn Ravv a d ı n e a r l yasi Ağca n ı n B a bak la görü · şü d i qqal i m i z i cal b e d i r . B a ş ı a ç ıq , gur saç lar ı a rxa d a n boy· n u n a lök ü l an , yay va qış i b n Ravv a d ı n ka rva n l a r ı y l a keç i b geld iy i , qay ı d ı b gal d i y i u z u n yol l a r ı n kü lak l a r i , y a ğ ı ş l a r ı v a Gü naşi i l a yuyu l muş y a n ı q asınar han i z i B a bak i n z a h i r i ob· r a z ı n ı gözl ar i m i z q a r ş ı s ı n d a c a n l a n d ı r ı r . Yaz ı ç ı Ba bak i n on bir yaş ı nda i kan takba ş ı n a ardab i l a doğru yol gelinas i n i , tazaca ig i d y a ş ı n a dol a n Tarx a n l a rasl l a ş m a s ı , o n u n l a Tab· riza ga l m as i n i , sonra ibn Ravv a d ı n ka rva n l a r ı n d a q a t ı rç ı l ı q etmas i n i , b i r söz l a ganc l i k i l l a r i n i tasv i r e d i r . B a bak in e l a g;incl iy indan p i s l iya v a raz a l ata, xüsu s i l a kö la l iya n i fral etmas i n i onun xara kler i n i n b a ş l ı c a a l a mai lar i k i m i nazara ç a r p d ı r ı r .
"Qurd b a l a s ı " B ars is öz a ğa sı V icn a n ı ö l d ürmak istayir , ancaq cah d i baş tutmur . Bu uşaq xas iyyatca e l a Ba baka banzay i r ,qorxu -hürkü b i l m i r, onda şara, kö la l iya qa r ş ı dar in b i r n i frat va r . V i cn a n ı n amr i i l a qoca sa rvan B a rs i s i caz a l a n d ı r ı r . l bn M i n ga onu q a mçı a l t ı n a s a l ı r . B u n u seyr edan B a bak in ü ray i n d a qazab d a l ğ a l a r ı şaha qa l x ı r .
" Va ü ray i n d a şaha q a l x m ı ş qazab d a rt � ı . c i l ovu n u q ı r d ı . . . . Qüvvat l i b i r a l i n e n d i r d i y i zarbadan l bn M i n gan in q a
ra ç a l m a s ı b a ş ı n d a n uçub çox u z a q d a k ı b i r ko l t o p a s ı üstüna qon du va göz l a r i nda sonsuz b i r heyrat Hadas i o lan a ğ ı r b i r gövda l angar v u r a r a q a rxas ı ü s t a ç a d ı r d a n üç-dörd a d d ı m l ı q masa fada yera sar i l d L
I-l a d isa e l a b i r sür 'at la carayan etm i ş d i k i , k a rva n oğl a nl a r ı i ç l ar i n i çakmaya be la m a c a l t a p m a m ı şd ı l a r " ( B a bak " , salı. 82).
Rom a n d a d i n i - fa lsaf i mal iab lar in i z a h ı d a xüsus i m a ra q doğurur . I-l i ss o l u n u r k i , a, Mammadxa n l ı m üxta l i f d i n l a r i n , tar i qa l l ar in yaranmas ı , on l a r ı n m a h iyyat i , ma 'na va m azmunu i la b a ğ l ı on l a rca k i t a b oxu m uş, l a k i n b u n l a ra tan q i -
9 1
di yanaşm ış , özü n ü n ga l d iy i qanaat i ü m u m i l aşd i rmaya ça l ı ş m ı ş d ı r . B a bak B a rs i s i k a rva n d a n ay ı r ı r , özüyla xü rram i l a r i n y a n ı n a a p a r ı r . Yol d a o n l a r b i r la rk idünya qoca i l a r asl l a ş ı r l a r . B u qoca s o n a n l a r ı n ı yaşay ı r . A n c a q B a lıak la söhbat i n da, o, yer ü z ü n d a y a r a n a n ayr ı - ayr ı d i n i ar i n m a h iyyal i n i i z a h ed i r . Vaxt i l a qoca bütün v a r l ı gı i l a i s l a m d i n i n a pai'ast i ş e d i r m i ş, l a k i n i s l a m xal i f a l ar i n i n yaş ı l bayraq a l t ı n d a q a n tök d ü k l ar i n i , i şga l e l d i y i şahar iarda uşaqd a n - böylıya k i m i h a m ı n ı q ı l ı ncd a n keç i rd i k l a r i n i görür , i n a m ı sar s ı l ı r . " . . . Qoca haq l ı i d i . Doqquzu ncu asr i n mlıslab i d l a ri teztez a g l a y ı r d ı l a r . Şarqda H a runa l raş i d a ğ l a y ı r d ı . Magri bda böylık Karl . G ü n d ü z cal l a d ı n a boyun vurdururdu , geca car iyas i n i n oxu d u gu nagmadan r i qqala gal i b a g l a y ı rd ı " ( " B a bak " , salı . 98).
Ancaq b u nu n l a y a n a ş ı , Qoca yena öz A l l a h ı n a - rabb i na la p ı n ı r . B a bak isa qoca n ı n manl i q i q a rş ı s ı nda sa rsı l m ı r .
" D a v a nı gat i rmad i va soru şdu : _ - Na üçün Hamad a n b a l i n i ar i i l a o xürram i l ar k i , i ç i a
r i nda Azarbayc a n d a g l a r ı n d a n gal m i ş xü rram i l a r da az dey i l m iş , ela dahşat l i bir mağl u b i yyata uğra m ı şd ı l a r va k i m lar o l u b döyüş z a m a n ı o n l a r ı n başç ı l a r ı ?
- Na farq i var , k i m im iş b a şç ı l a r ı ? - ded i qoca . B i l d i y im va i n a n d ı g ı m a ncaq b u d u r k i , y a m a n l ıg ı q ı l ı n c i l a m a h v elmak o l m a z !
- N a q a l ı r onda? - deya qeyr i - i xt iya r i sas l ;md i - Zal ı m ı n zü lmüna dözmak? Va ya ink i y a m a n l ı q q a rş ı s ı n d a d i z çökmak? ( " B a bak " , salı . 99).
Rom a n ı n l .h i ssas i n d a xü rram i l a r i n gen i ş , i s l a m dOnya s ı n ı s a rs ı d a n üsya n ı , B a bal< i n bu haraka l ı n b a ş ı n d a du rma s ı h a q q ı ri d a heç b i r ma'm u l a t ver i l m i r . Bu boş lugu l l h i ssa t ama man a ra d a n q a l d ı r ı r . as l i n d a, bu h i ssan i a. Mammadx a n l ı n ı n yazacag ı böyü k hacm l i " B a ba k " rom a n ı n ı n model i hesa lı e lmak doğru o l a r d ı . Doğrudur , Anar ın qeyd eld iy i k im i har i k i asar eyni püxla qa l am in mahsu l u d u r , rom a n ı n h a r i k i h i ssas i n i ü m u m i b i r vahdatda b i r l aşd i ran böyük b i r i dea l , müqaddas b i r a m a i -Aza d l ı q i deyas ı ya ya anvar Mammadxa n l ı n ı n özü n ü n çox sevd iy i i fa d a n i işa l tsak -" Aza d l ı q yang ı s ı " .
Rom a n ı n ( d a h a doğrusu " B a bak " ssen a r i s i n i n - Y . A . ) l l h i ssas i n d a B a bak harak a t ı , a rab l a r l a - i s l a m ordusu i l a amans ı z döyü ş l ar, B a bak in s i l a h d a ş l a r ı , onun a i l a haya t ı , e 'd a m ed i l mas i , ü m u m i yyal la , bu Il arak a t ı n b ü t ü n i s l a m
92
Şarq i n i l a rzaya gal i rmas i tab i i boya l a r l a , as i yaz ı ç ı duyumu va maharat i i l a ca n l a n d ı r ı l m ı ş d ı r . Burada e l a b i r lövha va e p i zod tapmaq o lmaz k i , süjet xat l i n i n i n k i ş a [ ı n d a ar t ı q görünsün .
A n a r d a , yuxa r ı d a a d ı çak i lan ön söz da, hamç i n i n asar h a q q ı n d a öz i i k i r va m ü l a h i za l ar i n i oxucu l a r l a bö lüşan tan· q i dç i Vaq i f Yus i f l i da ( " Aza d l ı q yanğ ıs ı " , "Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 997, N2 9- 1 0 ) be la b i r cahat i qeyd e d i r l a r k i , rom a n d a orta asr Şarq nasr i n i n ü s l u b xüsus iyyat i öz aks i n i t a p m ı şd ı r . Rom a n ı n üs l u·bu k i m i o n u n d i l i da o r t a a s r n asr d i l i n i n s i n t a ks i s i n a uyğu n l a ş d ı r ı l m ı şd ı r . asar i n d i l i mü rak· kab tahk iya üs l ubu i l a nazari cal b e d i r . Aşağ ı d a k ı p a rçaya d i qqat verak:
"Va i n d i Qa raca dada d ü ş ü n ü r d ü ki , çoxd a n d ı r n a i sa o l · m a l ı d ı r , a m m a o lmur va h a rd a s a b i r q a z a n qaynay ı r , d aşa b i lm i r va i n s a n na qadar çox söz deyi rsa, demak i s tad i y i n i deya b i l m i r va o üç böyük d ü nya d i n i k i , b i r - b i r i n a n i frat edan üç bac ı d ı r, an çox on l a r dü nyay.a n i f a q va ada vat ga· ! i r d i va agar bir z a m a n l a r a t aşparast I r a n i l a büdp arast Tu· ran ça rp ı ş ı r d ı s a , sonra x r i s t i ya n l ı q dünyas ı i l a i s l a m d ü n · yas ı b i r - b i r i l a v u r u ş m a ğ a b a ş l a m ı şd ı s a , i n d i müsa l m a n l a r· la döyüşan xr i s t iya n l a r eyn i z a m a n d a öz i ç i a r i nda b i r · b i r i · n a q a n u d d u r u r va xr i s t iya n l a r l a döyüşan müsal m a n l a r ey· ni z a m a n d a öz i ç i a r i nda b i r - b i r i n i n bağa z ı n üzür va naha · ya ! burda , d a ğ l a rd a k ı bu aza d xürram i lar b i r - b i r i l a d i d i ş i r . . . va i n d i agar o "Gü naş l i a t l ı " ga lmayacakd i rsa va ç iyn i n i bu y ıx ı l a n dünya a l t ı n a verm ayacak d i rsa, başqa hans ı b i r mö'cüza bu dünya n ı x i l a s edacakd i ? " ( " B a bak " , sah . 54) .
Lak in onu d a a l ava edak k i , rom a n ı n 1 h i ssas i n a maxsus o l a n mü rakkab c ü m l a qu ru l uşu l l h i ssada o qadar da h i ss o l un mur . a. Mammadxa n l ı b ü t ü n y a r a d ı c ı l ı ğ ı boyu ş i r i n t ah k i yas i , l i r i k tasv i r l a r i , obra z l ı i ra da lar i i l a başqa l a r ı n d a n seç i l m i ş d i r . " B a bak " k i m i t a r i x i qahram a n l ı q rom a n ı nd a d a bu an 'ana göz lan i l m iş d i r va tahk iya tarz i n i sbatan sadad i r, d i a loq l a r kas k i n va y ığca m d ı r . Müa l l i f i n ü s l u b u " B a ba k " sse n a r i s i n d a s a n k i c i l a l an m ı ş va d a h a sal i s h a l a düşmüş· dür . B i r an ı , asar i n ku l i m i nas iya nöqtas i n i n b a ş l a n ğ ı c ı n ı B a bak i n e 'd a m arafasi Xal i [a Mö'tas i m l a q a r ş ı l a ş m a s ı sah· n as i n i x a t ı r l a y a q :
" H eç k a s d i n i b· d a n ı ş m ı r d ı , h a m ı süku t içar i s i n d a B a ba· ka bax ı rd ı . Va nah ayat , göz l ar i n i B a bakdan çakmayan X a l i · ra ded i :
9 3
- Ey k a f i r, man istay i ram k i , san özün tasd i q ed asan k i , do((ru d a n d a B a bak a d l ı t a n r ı düşman i sansan !
B a bak cava b vermad i . Xal i fa göz l ad i , son ra ded i : - San i n l ayam, ey ma l ' un ! Va cava b ver mana , Ba bakcl i r
m i san i n a d ı n ? B a bak y e n a d i n m a d i . Xal i fa göz l ad i va A fş i n d a v a m ga
t i rmayarak faryad e l ad i : - V a y o l s u n sana, ey B a bak, eş i tm i rsan k i , a m i ra l
mö' m i n i n sandan söz soruşur? ! B a bak s a n k i bü tün h aya t ı n a yekun vura raq ded i : .:.._ M a n B a bak i d i m va y e n a B a bakam va B a bak o l a r a q
q a l a c a ğ a m ! Bu söz lardan asab i l aşan Xal i fa ona aiı a ğ ı r c a z a ver i l aca
y i n i b i l d i rd i kda B a bak bel a cava b verd i : - E y yazıqlar, siz heç vax! dark etmayacaksiniz ki, azadl ıq
yanğısı na demakd i r. O dahşat l i yanğı ki , ürayi yandı rı b küla döndarir. AZADLIQ! istar o ş ir in olsun, istar acı - ya lnız o idi manim sacdagahım! Va bu müstabid ki, mani öldürür, o da heç vax! an lamayacaq ki, ölümü ila azadl ıq fadaisi büsbütün mahv olmur. ( "Babak ", sah. 259-260).
Bu sahna Azarbaycan nasr i nda an ta's i r l i , son daraca sa rs ı d ı c ı , ham da iste 'd a d i a y a r a d ı l a n , d i l i n bütün gözal l i k J a r i n i özü nda aks e ld i ran n a d i r salınal ardan b i r i d i r . Roman ın l l h i ssas i n d a B a bakdan sonra an çox d i qqati ca l b edan obraz Afş i n d i r . Öz d i n i n i a t ıb i s l a m d i n i n i qabu l edan Afşin q ü d rat l i sarkardad i r . B a bakç i l ar-xürram i l ar ordusu x i l a fat i n yed d i gücl ü hücıı m u n u daf ed i b böyük b i r araz i da azad l ı q toxumu sap i r , x a l q ı n ü rayi n d a üm id q ı ğ ı l c ı m ı yan d ı m l a r. B a bakç i l ar Xal i fan i n yed d i hücumunda yed d i gücl ü sarkardan i mahv ed i r. L a k i n Afşin d a h a tacrüba l i va yen i l mazd i r , o, B a bak haraka t ı n ı n zaif nöqta lar i n i , onun tarafd a r l a r ı a ra s ı n d a k i m l a r i n xayanata yuva r l a n a b i l acay i n i y a x ş ı d u y u r . Ancaq Afş i n d a ü rayi n i n dar i n l i y i nda x i l a fat l a b a r ı ş m ı r . B u n a göra g i z l i nca B a bak la görüşür , ona tak l i f e d i r k i , x i l a fata q a r ş ı b i r l aşs i n l ar.
Afş i n : - Ey B a bak . . . s u a l e J i ram sandan, na ·vaxta qadar vuruşacaqsa n ? Va i y i r m i i l k i , b ir i g i d i n ömrüdür . 20 i l a x a n bu q a n sel i n a nahayat b i r son vermak l a z ı m deyi l m i ?
B abak: - B u n u i s l a m ı n a l l a h ı n d a n soruş k i , na v-ax ta c a n onun am r i l a İ s l a m q ı l ı nc ı qan tökacakd i r?
A fş i n : - Ey xaya l parvar l a r i n peyğam bar i , i s l a m a man sandan a rt ı q düşmanam! Amma ind i ga l m i şam k i , san i da
94
i s l a m a da'vat ed i m. Ç ü n k i i s l a m ı qabul elmam iş qüd rat l i i s · l am x i l a fat i n i mahv e lmak o lmaz . Va bu maqsad l a man 15 i l d i r k i , q a r a bayra q l ı x i l a fat qoşu n l a r ı baş ında har gün 5 dafa n a m a z q ı l ı ra m . Va i n d i san b i r i nc i şart i m i qabu l etsan, günü s a b a h b i z san i n l a d a n ı ş ı q l a ra b a ş l a r ı q va o vaxt k i , ürak lar i m i z b i r laşd i , q ı l ı n c l a r ı m ı z ı d a b i r l aşd i rar ik .
B a bak: - B i r i nc i şart i n i - is lama da'vat i n i radd eld i · y i m ü ç ü n , son r a k ı d a n ı ş ı q l a r a eht iyac q a l m ı r . . . Va h a r g ü n döyüş meyd a n ı n d a görüşacay ik , e y Afş i n , t a o vaxta qadar k i , ya xürram i l iy i n q ı r m ı z ı bayrağı a l t ı n d a man mahv o l a cağam , y a x u d i s l a m ı n q a r a b a y r a ğ ı a l t ı n d a s a n . . . " ( " B a bak " , sah . 228-229).
Afş in x i l a fa! o rdusuna x i d mat etsa da, B a bak k i m i yen i l maz b i r sarkardan i n aza b l a e 'd a m ı n a taassü f l an i r , dodaq l a r ı i x t iyars ız o l a r a q p ı ç ı l d ay ı r : " La ç ı n ı m , i g i d i m v a q a r d a ş ı m . . . Syn ged i rsan, man t a k q a l ı ra m . aı u z a td ı m sana, qabu l e l amad i n , a m a n a l d ı m xal i fadan sana, radd e l ad i n " . B u , böyük b i r ü ray i n farya d ı d ı r va b i z Afş i n i n da h a l ı n a ac ı y ı r ı q . Ancaq Xal i fa casus l a r ı A fş i n i n B a bak la görüşündan va on l a r ı n maktu b l a şm a l a r ı n d a n xabar tu tduq l a r ı üçün A fş i n i n sonu d a f ac i a i l a b i t i r . Son a n d a B a bak in qahram a n ö l ü -mü i l a öz m i s k i n a q i bat i n i müqay i sa ed i r .
·
" B a ba k " rom a n ı n d a , xüsus i l a l l h i ssada müa l l i f x a l q kü t l a l ar i n i n B a bak haraka t ı n a m ü n a s i bat i n i da n azardan q a ç ı r m a m ı ş d ı r . İ g i d C a v i d a n ö landan sonra x a l q o n u n vas iyyat i n a ama! edarak B a bak i öz lar ina b a şç ı seç i r lar . B a bak üzünü x a l q a tu tub dey i r: "Man - B a bak xürram d i n , bu uğur-
. lu va müqaddas l i kaya a n d i ç i ram va s i z da a n d i ç i n k i , üç gün son ra mehrc a n geeasi yar ıdan aşanda hücum e d i b hö kumat i n xarac d i va n l a r ı n d a ğ ı d a cay ıq , q ı z ı l kamar i n dan gümüş xancar a s a n l a r ı n m a l i k a na lar ina ad vuracayıq , y a d e l l i qasbka r l a r ı yurd u m u z d a n qovacay ıq , istar özümüzdan , istar özgal ardan o lsun, qan içan z a l i m t ar i ö l d ü racay i k va döyüşacay i k o z a m a n a qadar k i , tor p a q akan i n , mahsu l b i çan i n o l sun va yena vuruşacay ıq o z a m a n a qadar k i , yurdumuz başdan -başa a z a d l ı q di y a r ı · Xü rram is t ana çevr i l s i n ! ( " B a bak " , sah. 1 92) . .
Ancaq bütün bun l a r ulap i k a rz u l a r i d i va o z a m a n rea l l a ş m a s ı qeyri - m ü m k ü n i d i . O n a göra da qüdrat l i xal i fa ord u l a r ı q a r ş ı s ı nda gee-tez mahv o l m a l ı yd ı . L a k i n B a bak harak a t ı Azarbaycan x a l q ı n ı n t a r i x i nda abadi i z qoydu , bü tün son r a k ı nas i l l a r in qahram a n l ı q r u h u n u sönmaya qoym a d ı .
95
Rom a n mahz bu sön mayan ruhu laran n ü m e\d iy i üçün nasr i m i zfn n a d i r i n c i l ar indan b i r i hes a b o l u n u r .
Professor V. Q u l i yev da Azarbaycan Yaz ı ç ı l a r ı n ı n X quru l l ay ı n d a k ı (oklyab r 1 997-c i i l ) ma'ruzas i n d a dem i şd i r k i , " H ar şeydan önca m ü slasna yaz ı ç ı \ ad q i q a l ı n ı n bahrasi o l a n bu rom a n ( " B a ba k " rom a n ı - Y. A . ) bad i i s a nı lıa l ı n a göra çağdaş Azarbaycan l a r i x i nasr i n i n u ğu r l a r ı n d a n sayı l m a l ı d ı r " ( " Cldab iyyal qazel i " , 7 noya br , 1 997-ci i l ).
Yer i ga l m i şkan b i r f ak l ı da x a t ı r l a l m a q faydas ı z o lmaz . Fi lo log iya e l m l ar i n a rn izad i Mammad Ad i lov 1 937-c i i l
q u r ba n l a r ı n d a n b i r i , görl<am l i b i o l og iya a l i m i , a k a d e m i k Cl h m ad Racab l i n i n ha lısxa n a d a va s ü r g ü n d a " B a bak " a d l ı la r ix i rom a n y a z m a s ı b a rada ma' l u m a l verm iş va asardan bir p a rça çap e t d i r m i ş d i r . Cl l ablta , o l duqca çat i n şara i lda be la b i r rom a n y a z ı l m a s ı böyük a l i m i n maraq d a i ras i n i n gen i ş l i y i n i göstarmal< l a bara bar, x a l q ı m ı z ı n a z a d l ı q m ü b a r i zas i n i n ş a n l ı sah i fa l ar i n d an b i r i n i ganc nas la ça td ır m a q a rzusunun ahamiyyat i n i d a tasd iq ed i r (M . A d i lov. M a q a d a n d a yaz ı l m ı ş rom a n , " Cldab iyya t qazet i " , 2 0 i y u n 1 997-ci i l ).
Tar i x i i n k i ş a f ı n müxta l i f marha las i n d a yaşa m ı ş ba 'z i görkanı l i şaxsi yyat l a r i n h aya t ı va m ü b a r i zasi mansub o l du ğu xa l q ı n t a l ey i l a q ı r ı l m a z t e l l a r l a b a ğ l ı o l u r . a. Calarz a da da s i l s i l a t a r ix i rom n a l a r ı n d a m a h z b e l a şaxsiyyat l a r i n obra z l a r ı n ı c a n l a n d ı r m a q l a harn i n dövr ü n i cl i m a i m ii h i t i n i m a' n a l a n d ı r m a ğa ç a l ı ş a n yaz ı ç ı l a r d a n d ı r . Bu bax ı m d a n o n u n "Zarr i n t a c-Ta h i ra " rom a n ı da nı a ra q doğu rur . Rom a n i l k dafa "Zar r i n l a c " a d ı i l a "Azarbayc a n " j u r n a l ı n ı n 1 994-cü i l 4-6 v a 1 995-ci i l 3 -cü say l a r ı n d a ç a p o l u ıı m u ş, 1 996-cı i l d a i sa "Zar r i n l ac-Ta h i ra" a d ı i l a ayr ı ca k i l a lı h a l ı n d a b u r ax ı l m ı ş d ı r .
Müa l l i f " Öz ü m ü n ön söz ü m " a d l ı m üqad d i mas inda dey i r : " B u asar i y a z m a q üçün on l a r l a k i l a b, arxiv nı a ter i a l l a r ı , sanad lar , oçerk v a maqa la l a r oxu m u ş a m . " ( Cl . Cafarzada, "Zarr in la c-Ta h i r a " , B a k ı , Göytürk naşr iyya t ı , 1 996, salı . 3) . L a k i n o, d i gar rom a n l a rm d P o ld uğu k i m i bu asari n i ya za rkan da harn i n sanad i a r i s adaca s a d a l a nı a m ış , bu m a ter i a l l a r ı y a ra d ı c ı l q süzgac i n d an keç i r;irak, on l a ra yen i hayat vernı i ş d i r . .
Müa l l i f i n qahra m a n ı Zarr i n t a c İ r a n t a r i x i va poez iyas ın d a Ta h i ra Qürrat ü l eyn t axal l ü s ü i l a t a n ı n m ış , nı üxtal i f salıab la r üzündan ta 'q i b l ardan yaxa q u r t a r m a q üçün Fa t i ma,
96
Zakiyya, Ü m m üssal i ma, Zahra va s. a d l a r l a t a n ı n m ı ş d ı r . Onun m a n s u b o l duğu b a b i l i k keçan a s r i n 40-cı i l i ar i n d a i r a n d a ş ia l i k asa s ı n d a ya ra
.n m ı ş d i n i tar iqat i d i . B u tar i qa
tin baş l ı c a müddaa l a r ı onun b a n i s i B a b ı n " B aya n " k i t a b ı n d a i z ah o l unm uşdur . " B aya n " a göra "Qur ' a n " va şar i ata asa s i a n a n q a n u n l a r köh na l m i ş d i r, o n l a r ı yeni q a yd a l a r avaz etmal i d i r . Sonra l a r bu l i k i r i a r i B a b ı n ş ag i r d lar i Mahammada l i Barfuruş , T a h i ra Qü rratü l eyn va b . i n k i ş a f etd i r m i ş l ar. B a bi lar bü tün vergi l a r in , m ü kal l af i yyat l a r i n va xüsus i m ü l k iyyat i n lağvi , arn i a k ı n ü m u m i laşd i r i l mas i , q a d ı n l a r l a k i ş i l a r i n h ü q u q borabar i i y i f i k r i n i i ra l i sü rü rd ü l ar . 1 848- 1 852-c i i l i arda i ra n d a B a bi üsya n l a r ı baş verm i ş d i r . B a b i tar i qat i n dan o l an aşağ ı r u h a n i tabaqasi va x ı r d a t i c a rat bu rj u a z i y a s ı n ü m ayanda lar i n i n başç ı l ı q e t d i y i bu üsya n l a r asasan d i n i x a ra kterda i d i . 1 848-ci i l i n sentya b r ı n d a Mol l a Mahammadal i Barfüruşun va Mol l a 1-l ü seyn Başruyan i n başç ı l ı ğ ı i la M a z a n d a r a n d a b a ş l a y a n b i r i n c i üsya n ı 1 849-u i l i n m a y ı n d a ş a h qoş u n l a r ı y a t ı r t d ı . Zancan şahar i n d a b a ş l a y a n i k i nc i ü s y a n ( 1 850-ci i l , i yun -dekabr ) d a h a m ü taşak k i l v a i n a d l ı i d i . Bu üsya n d a q a d ı n l a r d a faa l i ş t i r a k e d i r d i . Üs yanç ı l a r ı n m ü q a v i ma! ina lı axmayaraq , o d a a ma n s ı z l ı q l a ya t ı r ı l d ı . 1 850-ci i l i n i y u n u n d a Neyr izda ( fa rs aya lat i ) b a ş l a y a n üçüncü ü s y a n b i r neça gün arz i n d a y a t ı r ı l d ı . L a k i n Neyr iz atra f ı n d a k ı d a ğ l ı q rayon l a r d a b a b i l a r l a ş a h qoşun l a r ı a ra s ı n d a m ü b a r iza uzun m ü d d al d a v a m eld i . Bab i üs yan la r ı y a l ı r ı l d ı q d a n sonra haraka t kü t l av i l iy i n i i t i rd i va
_ b a b i lar su i -qasd t a k l i k a s ı n a keçd i l ar . 1 852-ci i l i n avqustun d a Nasrad d i n ş a h a ed i l an u ğu rsuz s u i - qasddan sonra b a b i l ara küt l avi d i v a n t u t u l d u . Kortab i i l i k , ç ıx ı ş l a r ı n qeyr i -mü taşakk i l l i y i va v a h i d rahbar l i y i n o lmamas ı üsya n l a r ı n mağl u b i yyat i n i n asas sabah i a r i ndan i d i .
Qazv inda doğu l m u ş T a h i ra Qürrat ü l eyn b a b i l i k haraka t ı x a d i m lar indan b i r i o lmuşdur . O, k i ç i k y a ş l a r ı n d a n hartarafl i tahs i l a l m ış , aralı va fars d i l l a r i n i mü kammal öyran m i ş d i . 1 848-ci i l d a B a b i l i k haraka t ı n a qoşu l m uş , ç a d r a n ı a t a r a q müxtal i f yer larda ba b i l i k i d eya l a r ı n ı tab l i ğ etm i ş d i r . aq ida s i ndan dönmad iy i üçün r u h a n i l ar va döv lat orqa n l a r ı taraf i n dan ta'q i b o l u n a n Qü rrat ü l eyn M a z a n d a r a n d a habs ed i l m i ş v a habsxa n a d a ö l d ü r ü l m ü ş d ü r . ( B u h a q d a b a x : A S E , I I c i l d , B a k ı , 1 978, sah . 523-524 v a I I I c i l d , B a k ı , 1 979, sah . 293).
B u n l a r t a r i x i fakt l a r d ı r . Ancaq m ü al l i f bu ma ' l um fak t -
97
l a r l a k i f a yat l annnmiş , T a h i ra Qürralü leyn i n 1 50 il bundan avval yaz ı l m ış , s a r a l m ış , r ang i i lmakda o l a n a lyazm a l a r ı n ı n azardan keç i r_m iş , İ n g i l tara, Türk iya, İ r an va e l aca d a keçm i ş Sovel lar l l l i f a q ı n ı n Len i nq rad , Moskv a , D a şkand, A l m a - a t a , Xa razm, D üşanba a rx i v l ar indan Ta h i ra Qürralül eyn l a b a ğ" l ı na va rsa , i m k a n dax i l i nda gözdan keç i r m i ş d i r ( "Zarr i nlac-Ta h i ra " , sah.3) .
Cl l balla, b u r a d a h a rn i n k i t a b i a r ı n a d l a r ı n ı s ada l a m a ğ"a heç b i r zaru ral yoxdur , ç ü n k i müa l l i f i n maqsad i bu Azarbaycan q ı z ı n ı n b a b i l i k harak a l ı n d a k ı rol u n u e lmi şak i l da ü m u m i l aşd i rmak yox, asa s maqsad harn i n la r ix i f ak t l a r asa s ı n d a bad i i asar y a z m a q o l m u ş d u r. O, ö z ü bu f i k r i lasd i q eda: rak deyir : " H örmal l i oxucu l a r ı m ! İ slayiram b i las i n i z k i , maqsad i m b a b i l i y i n l a r i x i va ya b a b i l i y i n i s l a m iyyal, xüsu san ş i a l i ya q a rş ı m ü b a r i za l a r i x i n i göslarmak o l m a m ı ş d ı r " ( Zarr i n l a c-Ta h i r a " , s a h . 4-5). O n u n d i qqal i n i c a l b ed a n " b u haraka l a qoşu l a n b i r çoıi i n s a n ı n , h a r şeydan avva l , can u bd a yaşayan azar i t ü rk l ar i n i n a z a d l ı q , isl i q l a l iyyal uğ-r u n d a m ü b a ri za azm i , bu vuruşma l a rd a na ink i oğ"u l l a r ı n , h a t t a Rüslama, Qürra lü l eyn k i m i canga var q ı z l a r ı n cür 'al i , y e n i l maz i i y i o l u b " ( " Zarr i n l a c-Ta h i ra " , s a h . 5) .
X a l q ı n döz ü l maz hayat şara i l i , i cl i m a i bara bars i z l i k müa l l i f i rom a n boyu d ü ş ü n d ü ran baş l ı ca p rob l emd i r, "Mamlakal i n başç ı l a r ı ö l kan i , labaan i b a ş l ı - b a ş ı n a burax ıb . Şah b i l m i r k i , labaas i n i k i m soyu r, neca soyu r, n iya soyur . aha l i c a n a gal i b . N i ya b u n u n m ü l k ü -m a l ı çox, o b i r i n i n k i a z o l s u n ? Ya h e ç o l m a s ı n ? N i ya b u n u n güzara n ı yaxş ı , q a r n ı lox, o b i r i n i n k i p i s , q a r n ı a c o lsu n ? " ( " Zarr i n l a c-Ta h i r a " , s a h . 26. )
D i gar tarafdan i ra n d a Azarbayc a n d i l i n a qa rş ı e ' l i n a s ı z l ı q , ayr ı -seçk i l i k da d i qqat markaz i ndad i r . Rom a n d a su ratl a r i n b i r i n i n d i l i i l a dey i l i r : " . . . b i z i m çox gözal d i l i m i z v a r, b a l k i m i ş i r i n , b u l a q k i m i , göz y a ş ı n d a n lamiz . . . N i ya mo l l a x a n a l a r d a , madrasa larda b iz im Füzu l i k im i ş a i r l a r imz in d i l i , asari keç i l m as i n ? " ( "Zarr i n l a c-Ta h i ra " , s ah . 24) .
Rom a n ı n süjel i n i n asas ı n ı gen i ş x a l q kü l l a l ar i n i n , " b i nas i b lar i n " t a l ey i , o n l a r ı n a rzu va d i l ak l a r i n i hayala keç i rmak uğ-runda qahram a n l a r ı n faa l i yyal i taş k i l ed ir . B u bax ı m d a n T a h i ra Qürral ü l eyn i n b i r bad i i o b r a z k i m i form a l aşmas ı , b a b i l i k harak a t ı n d a o n u n oyn a d ı ğ-ı r o l va ü m u m i yyat l a bu q a d ı n ı n l a r ixda b i r şaxsiyyal k im i qoyd uğ"u i z daha çox dlqqal i cal b ed i r .
98
Rom a n d a Ta h i ra Qürralü leyn i n haya l ı va m ü b a r i zasi t a r i x i haq i qala uygun şak i l d a c a n l a n d ı r ı l m ı ş , a z q a l a qahram a n ı n har ayı , günü i z l an i l m işd i r. a ı balla, müai i H i n maqsadi lakca bu la r ix i şaxs iyyal i hartaraf l i va gen iş p l a n d a , xarak le r i n i bütün c i zg i l a r i i la c a n l a n d ı rm a q o l m a m ı ş d ı r . Onu ahala edan m ü h i l da do lğu n l u ğu i la aks eld i r i l ma l i d i r . Ona göra da müa l l i f rom a n ı n i l k !as l i n d a ( " B a b i l ar " ) T a h i ra Qü rralü l eyn i n mansub o l duğu lar i qatdan söz aç ı r , b a b i l a r i n f i k i r va m ü l a h iza lar i i l a b i z i t a n ı ş ed i r . B u maqsad l a an mü n a s i b b i r " m aka n " seç i r , b a z a r meyd a n ı n d a b a b i l ar i n sözsöhbat i n i , a d i , s ı r av i a d a m l a r ı n bu tar i qala m ü n a s i bat i n i ön p l a n a çak i r . B a b i t ab l iğa !ç ı l a r ı n d a n b ir i b a b i l i y i n i l k i n müddaa l a r ı n ı şarh ed i r : " B a b q a p ı deniakd i r . O q a p ı k i , bu q a p ı d a n g i ran i n sa n l a r B a q i yatü l l a h ı n kömay i ynan S a h i b az-z a m a n a va b u n u n vas i las i l a haqqa, vücu d i -haqqa ça t a caqd ı r. Odu k i , " bey " ha r f i b i z l a rca m ü qaddasd i r . Baq iyatü l l a h A l l a h ı n a d ı k i m i .
- Bas n iya s i z on doqquz raqam i n i mü qqaddas b i l i rs i n i z ?
- Ç ü n k i "Vücud sözl'ındak i harf l a r i n say ı 1 9- a bara bard i r, abcad la . Odu ki , parvard i g a r i - a l a m i n vücuduna ramz o l a r a q 1 9 raqami m ü qaddas gö!ü rü l ü b. Ay 19 gündan, i l 19 aydan i b a ratd i . N a m a z 1 9 rük;ıt d i r . Oruc 1 9 g ü n tu tu l m a l ı d ı r . H ;ı r mö' m i n i n s a n an a z ı 1 9 s a v a b i ş görmal i d i r .
- B;ıs o üç möh ü r naya garak d i ? - B a b hazrat la r i n i n ta' l i m i n a göra n a m a z q ı l a n mö'm i n
kas üç möhür götü rma l i d i r . B i r i n a z i k - a l n ı üçün , i k i s i d a n i sbatan q a l ı n - y a n a q l a r ı üçü n " ( "Zarr i n t ac-Ta h i ra " , .sah. 1 0- 1 1 ). . Bu fas i l dan ma' l u m o l u r k i , b a b i l i k haraka t ı a rt ı q bü tün I r a n ı va C;ın u b i Az;ırbayc a n ı bü rümüşdür . B u !ar iq;ıt i n baş ç ı s ı Bab i s;ı Mehd i S a h i b ;ız-z a m a n s;ıviyy;ıs i n;ı q a l d ı r ı l m ı ş , onun zühur etm;ısi h a q q ı n d a ş a i y;ı l;ır ya ranm ışd ı r . Sonra k ı fas i l d ;ı ( " İ k i nc i c;ıbh;ı" ) m ;ı k a n d ;ıy i ş i r , b a ş q a b i r b a z a r meyd a n ı tasv i r o l u n u r. Söz-söh bat i n , m ü b a h i s;ın i n d;ı mövzusu gen i ş l an i r, x a l q k ü fla lar i n i n har;ıkata m ü n a s i bat i i ş ı ğ ı nda ba'zi masal ;ı lar ayd ı n l a ş ı r . Ma' l u m o l u r k i , b a bi l i k h;ır;ık a t ı n ı i r anda müt l aq iyy;ı! üsu l - i d a r;ıs in;ı qa rş ı gen i ş l ;ınan m ü ba r iz;ı d a lğas ı meyd a n a g;ı!i rs;ı .d;ı , ona m ü n a s i b;ıt b ir ınan a ' l ı o l m a m ışd ı r . Ona q a rş ı m;ınf i mövqe tutan qüvvalar da güc l ü d ü r. Buna göra da z iya l ı l a r ı n b ir çoxu harak a t d a n yay ı n ı r l a r. O n l a r b,i r k ü nc;ı q ı s ı l ı b sas i n i ç ı x a r m ı r , m ü b a r i -
9 9
zaya qoşu l m u r l H . X a l q ı n ü m i d bas l ad iy i b i r ş a i r saray ı özüna i s l i yuva ed ib madh iyya y a z ı r, mal i küşşüara a d ı a l ı r .
a . Cafarza d a b a b i l i y i n ! ra n d a , e l aca da müsa l m a n Şarq i n d a asasan mü rtece tar iqat hes a lı e d i l d i y i n i açıq demasa da, bu, t a r ix i gerçak l i k d i r . Ona göra da b a b i l iya qa rşı m ü bar i za gen i ş x a l q kü t l a l ar i n i c i d d i n a r a h a t et m i r. B u n a baxm a y a r a q m ü a l l i f ş a h l ı q ü s u l - i d a ras i n i n , r ü h a n i l a r i n b a b i l a ra qa rş ı a m a n s ı z caza tad b i r l ar i na al a t m a s ı n ı tanq id ed i r .
Budur , bazara çaxnaşma düşür . İ k i qa t ı r boyda a ğ u l a q üs tünda ay l aş m i ş r u h a n i a t a görünür. Mö' m i n lar o n u n aba s ın ın atayi nelan öparak sa lavat çev i r i r , eşşak l ara yol a ç ı r va q ı şq ı r ı r l a r :
" Ey q a r d a ş l a r ! B u b i n a m u s l a r A l l a h ı n , Peyğam bar i n , 8 l i yya l -Mürtaz a n ı n a d ı n ı y a l a n d a n çak i r l ar . a s l i n d a Q u r ' a n a z i d d i lar , h i c a b ı d a n ı r l a r . Arv a d - k i ş i do l u b b i r d a m ı n a l t ı n a , h a m ı s ı d a üzüaç ı q . B i adab . Ana -bac ı l a r ı m ı z ı n yo l d a n ç ıxm a s ı n a sabab bu la 'nata ga l m i ş lar . . .
·
Bu A l l a h ı n l a 'nat i n a gal m i ş l a r mü qqadas ka l a m ı , Qur ' a n i -mac i d i , ka l a m u i l a h ı öz lar i n i n cafan g iyya t ı top l a n m ı ş " B aya n " l a avaz ed i r lar . " Baya n " a la 'nat " ( " Zarr in ta c-Ta h i r a " , s a h . 1 5- 1 6) .
Be la b ir dövrda, d i n i - f ana l i zm in hökm sü rdüyü İ randa ca van b i r q a d ı n ı n b a b i l i k harak a t ı n a qoşu l m a s ı doğrudan da görünmam i ş h a d isa i d i . Onun a tas ı Mol l a S a leh , arnis i Mol la Tağı öz la r ina göra ort a b a b yaşay ış ı , ba bat gündal ik ruzusu olan sadaqat l i 8l i ş ia lar i i d i l ar . Zarr in tac d a bu yol u seçmiş , arnis i oğl.u va dey i k l i s i Mol l a Mahammaddan xatta t l ı q darsi a l ı b, "Qur 'a n " ı öyran miş , son ra l a r ona a ra getm işd i r . Lak in Zarr in t ac b a b i l iy i qabu l e d i r va bundan sonra a l l an in qa ra gün lar i baş l a n ı r. Hamişa meh r i b a n do l a n a n ar- a rvad bu masalan i n üstünda kask i n m ü ba h isaya g i r i ş i r l ar, nat icada Mol l a Mahammad "Ta l a qsan , t a l aqsan , t a l aqsa n " - deya ucadan q ı şq ı r ı r . Mol l a Mahammad bunun l a ger iya lıeç b i r yol qoymur . Çünk i bu sözün üç dafa takra r ı şar iat qaydas ına göra Zarr in tac ı ona h a r a m ed i rd i . B i r d a h a heç cür bar ışa b i l mazd i l ar, y a l n ı z " Zövc i axardan " sonra , ya' n i Zarr in tac şar iata göra başqa bir k i ş iya ara ged i b-boşa n a n d a n sonra ar i Mahammad onu yen i dan a l a b i l ard i . B u n d a n sonra Zarr in tac doğma ocağı n ı lark ed i r , müxta l i f a d l a rl a (Zahra , Fat i ma, Za k iyya, Qü rratü l ey n ) k i ş i p a l t a r ı n d a takyalardaki y ığ ıncaq lar da , bazar larda , küça va doqq a z l a rd a , meyd a nça l a rd a k ı top l a n t ı l a rd a b a b i l iy i tab l i ğ elmaya baş l ay ı r.
1 00
İ l k fas i l i a rda oxucuya Zar r i n t a c ı n bu tar iqa t i q a b u l etmas i , bu harak a t a qoş u l m a s ı q H a n l ı q q a l ı r . A m m a son ra · k ı fas i l i arda bu masa la da a y d ı n l a ş ı r . Za r r i n t ac ha l a b a b i · l i yi qabu l e lmam işdan avval takyada " İ s t i ft a " ( d i n i s u a l c a v a b ) macl i s l a r i n d a k i ş i p a l t a r ı n d a i ş t i r a k edar , b u r a d a m o i z a e d a n d i n x a d i m l ar i na , o c ü m l adan a t a s ı Mol l a S a le ha su a l l a r verard i . " B i r dafa Mol l a S a l e h i n növbat i mo izasi amay in fayd a s ı n a hasr o l u n m u ş d u . O tor p a ğ ı n i n s a n l a · ra A l l a h tara f i ndan b i r h a y a t manbay i , ne 'mat k i m i baxş o l u n d u ğ u n d a n , kan d l i zahmat i n i n sev i nc , bol l u q , i n s a n l a ra h a y a t gat i rmas i ndan d a n ı ş d ı . D e d i k i , y e r a k m a k Adam a tan ın peşas i d i . B i rdan yena d a Zarr i n t a c o n u n söz ü n ü kasd i :
- Ata - ded i - h a n s ı mol l a , h a n s ı k i ç i k va ya böyük ruhan i ömründa cüt ak ib , bağ be l l ay ib? Neyçün " Qur ' a n " d a ya z ı l ı r k i , "Tor p a q A l l a h ı n o n u ak ib -becarana baxş etd iy i ne 'matd i r " , ya' n i kan d l i n i n d i r . H a l bu k i , heç b i r ak i nç i n i n " b i r dönarn • · tor p a ğı yoxdur . Qum r u h a n i l a r i n i n a l i n d a na qadar torp a q var? Hamıs ı n ı d a q u l avazi bad baxt dehq a n l a r becar i r on l a rçün . N i ya masc i d l a r i n nazd i ndak i vaqf torpaq· l a r ı "Qur ' a n " d a xabar ver i l d i y i s ayaq dehq a n l a r a p u l suzpanas iz , havay ı b a ğı ş l a n m ı r? Axı tor p a q onu ak i b- becaran, zah mati n i çakan i n d i " ( " Zarr in tac-Ta h i r a " , salı. 24-25)
8 1 batta, Zarr i n tac b a b i l i y i kön ü l l ü qabu l etm i ş d i , bu yol d a ö l üm b e l a o n u qorxu tmurdu . Müal l i f Zarr i n t a c ı n mansub o l duğu müh i t i , onun sad iq s i l a h d a ş l a r ı n ı d a u n u t m a m ı ş d ı r . B a b i l ar sadaca tab l i ğa t l a i ş l a r i n i b i t m i ş hesa b etm i r, yer i ga landa , b i r - b i r l ar i n i qoruyu r va a ncaq m ü b a r i zadan çak in m i r l ar. Lak in b a b i l a r i n har üç üsya n ı n d a on lar a r a s ı n d a mütaşak k i l b i r l i k o l m a d ı va buna göra bu üsya n l a r a m a n s ı z l ı q l a ya t ı r ı l d ı . B a b i l ar gen i ş x a l q kü t l a l a r i n i n hayac a n ı n d a n i s t i f a d a eda b i l mad i l ar .
Rom a n d a b a b i l i k haraka t ı n ı n h a n i s i Seyid 8 1 i mahammad B a b ı n e 'dam salınasi d a ta 's i r l i d i r .
" D ayan g ü l l a lardan Sey i d 8 1 i mahammad B a b ı n b a ğ l a n d ığ ı i p q ı r ı l m ı ş d ı . 8 gar O, yer i ndan q a l x ı b t a m a şaç ı l a r a · x a l q a taraf qaçsayd ı , ha l ka da x i l a s e d i l acakd i . Meyd a n d a susqun B a ba va b a b i l ara rağbat hasl ayan lar a z dey i l d i . A m m a o b e l a etmad i . . . Sey id 8 1 i mahammad B a b yer i n d an q a l x ı b x a l q a , ora d a k ı parast i şk a r l a r ı n a taraf dey i l , qo l l a r ı n ı a ç ı b, b i rbaşa sarb a z i a r a taraf qoşdu . Va yay l ı m a taş indan b i ç i l m i ş ot k im i yera sar i l d i " ( " Zarr i n t ac -Ta h i ra " , salı 65. ) .
1 0 1
B u n d a n son r a k ı fas i l i arda müa l l i f Zarr i n t ac ı n i r a n ı n , i r a q ı n a y r ı - a y r ı şahar lar ina , oha l a r ı n a salar l a r i n i tasv i r ed i r , y e n a b a b i l i y i n tab l i ğ i , bu ç ı x ı ş l a r a x a l q ı n , az i l an küt lan in , xüsus i l a q a d ı n l a r ı n rağbat h i ss i , yena ta'q i b l ar. Ancaq müa l l i f Zarr i n t ac ı takca ba b i l i y i n m ü ba l l i ğ i , bu haraka t ı n l i der l a r indan b i r i k i m i göstarmak la k i fayat l anmamişd i r . O ham da hassas , kövrak b i r a n a d ı r . Evdan ayr ı l a n d a n son ra körpa lar i n i n hasrat i l a yan ı b qovru l u r , müxta l i f vas i ta l a r l a öz u ş a q l a r ı n ı heç o lmasa , uzaqdan seyr elmaya c a n a l ı r .
Rom a n ı n son fasi l l a r i nda Zancan üsya n ı va Tah i ra Qür rat ü l eyn i n bu üsya n d a i ş t i r ak ı üsya n ı n ş a h ordusu taraf i n dan a m a ns ı z l ı q l a ya t ı r ı lmas ı tasv i r o l unur . Müal l i f bu nöqtada· Zarr i n t a c ı n b a b i l a r a r a s ı n d a neca böyük şöhrata m a l i k o l duğunu döna-döna n azara ç a r p d ı r ı r . Dafa l a r l a ta 'q i b l ardan yayı n a n T a h i ra-Zarr i n t a c Zanc a n ı n m ü h a s i rasi gün l a r i nda da kand l a r i gaz i r , ş ahsevan lar , afş a r l a r, q a c a r l a r , kürd l a r a ras ında do l a ş ı r d ı . Har yerda ac ı i n s a n ömrünün ç ıxı l maz d a ğ a , keç i l m az uçuruma söykan d i y i n dan bahs ed i r, x a l q ı a y a ğa qaxmağa , zü lmü , s i t am i a radan q a l d ı rm a ğa saslay i r d i Ancaq ta 'q i b l ardan na qadar yay ınsa da, Zarr in tac a la keç i r . Onu Teh r a n a , s a r a y ı n i n a n ı l m ı ş a d a m ı M a h m u d x a n ı n ev i n a gat i r i r lar .
Son salına lar obra z ı n xa ra kterca yetk i n l i y i n i , a rt ı q düş m a n l ar i n i n nazar i n d a d a yen i l m az insan o l d uğunu sübut ed i r . S a ra y ı n maşhu r axu n d l a r ı Zarr i n t a c ı n y a n ı n a gal i r , onu " doğru yo l a " döndarmak , f i k i r l a r i ndan d a ş ı n d ı rm a q i s tay i r l ar . Apcaq Zar r i n t a c öz kask in , mant i q l i söz l ar i i l a onl a r ı susdurur : "Aydın dey i l , axund a ğa ? D a l b a d a l l r a n ı m a ğ l u b e d a n k i m d i r? Ş i m a l ı n soyu ğundan Canubun i s l i s i n a c a n a tan , torp a q l a r a l d ı qca tor p a q d a n gözü doymayan urus ba l a s ı n a neca , k i m cava b veracak, k i m müqav i mat göstaracak? La t - l ü t . . . tabaa? Ya d a heç a l tutm a d ı ğ ı m ız , b i r - b i r i n i n a r d ı nca urus l a r ı n can g ina keçan Orta As iya , Qafqaz müsa l m a n l a r ı ?
" G ü l üsta n " m ı ç ı x ı b y a d ı n ı z d a n ?· Ya "Türkmançay " ı n ya ra l a r ı s i n a n i z a d a ğ çakmayi b m i ? Göz d a ğ ı o l m a y ı b m ı ? . . . Qana dönan Araz ı na tez unu ldu s a r a y ark a n ı ? D u l q a l a n gal i n l a r i n , oğu l suz q a l a n a n a l a r ı n , s a h i bs i z q a l a n ev lar i n dard i n i . . .
ar o yanda , gal i n bu yanda . . . Ata o ! ayda , oğu l burda . A n a s i n a dağ l ı , ba l a gözü yaş l ı . A r a z q a n a ğ l a m a s ı n , neyl as i n?
1 02
Araıda buz a � l a d ı , Y a n d a y a r p ı z a ğ l a d ı , O � l a n o ! a y d a q a l d ı , B u ! a y d a q ı z a � l a d ı . "
( " Zarr i n l a c-Ta h i r a " , s ah . 1 9 1 - 1 92) . a. Cafarz a d a obrazı heç da h a z ı r, qa baqca d a n d ü ş ü n d ü
yü müsbal xüsus iyyat l a r i n d a ş ıy ı c ı s ı k i m i laq d i m elmamiş d i r . O b i r su rat k imi h a d isa lar in i n k i ş a f ı nal icas i nda ala-qa n a do lur .
Yer i gal m işkan onu d a a l ava edak k i , T a h i ra Q ü r ralü leyn e la öz dövrüda ayr ı -ayr ı görkam l i şaxs i yyat l a r taraf indan yü ksak q iymat land i r i l m i ş d i r . a. Cafarza d a rom a n a yazd ığ ı ön sözda bu xüsusda ba'z i m i s a l l a r d a gal i r i r . agar bu me'y a r l a y a n a şsaq , "Zarr in lac-Ta h i ra " rom a n ı n d a qahram a n ı göz l a r im i z q a r ş ı s ı n d a uca l d a n, d a h a doğrusu, onu l a r i x i b i r şaxsiyyal k i m i sev d i ran maq a m l a r çoxdur . B ü t ü n b u n l a r l a bara bar onu d a laassü f l a q e y d elmal i y i k k i , rom a n d a ba' z i h a l l a rd a Zarr i n l a c bu martabaya yüksa la b i l m i r. Müal l i f d a h a çox özü onun h a q q ı n d a d a n ı ş ı r, obraz ı n x a r a kler i n i onun duyğu va düşü nca lar i , i n s a n l a r a m ü n a s i bal i zam i n i nda aç ı q l aya b i l m i r . H iss o l u n u r ki , müa l l i f b a b i l i k ha· rak a l ı va T a h i ra Qürralü leyn h a q q ı n d a oxuduğu k i l a b i a r ı n la's i r i a l t ı n d a d ı r. Mahz bu la' s i r l a r i x i şaxsi yyal i n bad i i obr az k i m i qavra n ı l m a s ı n ı çal i n laşd i r i r . Müa l l i f bu la 's i rdan x i l a s o l a b i l m i r . a l balta, b i z başa d ü ş ü r ü k, b a b i l i k harakat ı n ı n an m ü h ü m dön ü mlar i va T a h i ra Qü rral ü l eyn i n h aya l ı n ı n müayyan e p i zod l a r ı kon krel f a k t l a r va daq i q l a r i x i c i z g i l a r asa s ı n d a laq d i m e d i l m al i d i r. B u n l a r l a r i x i rom a n l a rda zaru r i d i r . Ancaq b i r şart l a k i , rom a n ı n bad i i s t rukluru n a xa la l yel i rmas i n . Bu sababdan da "Zarr in la c-Ta h i r a " rom a n ı n ı n b i r çox fas i l i ar i bad i i asardan d a h a çox l a r i x i - p u bl i s i s l i k p a rça l a r ı x a l ı r l a d ı r .
B a şqa b i r i r a d ı m ı z da yena asas qahram a n ı n n i s balan mahdud bir p l a nd a laq d i m o l u n m a s ı y l a bağ l ı d ı r . T a h i ra Qürral ü l eyn asasan b i r 'lab l i ğa l ç ı - n a l i q k i m i d iqqal i ca lb ed i r . Rom a n d a onun ç ıx ı ş l a r ı n a d a xey l i yer a y r ı l m ı ş d ı r . O, şe' r l ar i n i da oxuyur . B u şe 'r lar d a lab l i ği maqsad d a ş ıy ı r . Doğru dur , rom a n d a Tah i ran i n -Zarr i n l a c ı n b i r ana va q a d ı n k i m i keç i r d i y i d uyğu l a r d a o n u n x a r a kler i n i n b a ş q a b i r cahal i n i a ç ı q l a y ı r . Ancaq b u n u n l a bela biz M . F. Axun dovun , M i rza Kaz ım bay i n , i n gi l i s şarqşü n a s ı Edvard B r a u n u n tas·
1 03
v i r etd i y i , hatta qahram a n l ı ğ ı n a , da r i n zaka s m a heyrat lan d i k l a r i ı: a h i ra Qürrat ü l eyn i n p a r l a q obra z ı n ı rom a n d a göra b i l m i r i k . H a l bu k i , T a h i r a Qür ratü l eyn d a h a böyük ta r ix i m i ss i yan ı yer i n a yet i r i r d i . Q a d ı n a z a d l ığ ı uğrunda faa l mü b a r i za a p a r ı r d ı .
Onu d a qeyd e d a k k i , m ü al l i f tasv i r etd iy i obra z l a ra e l a a l uda o l u r k i , ba'zan onun b i r i n s a n k i m i keç i r d i y i d a x i l i h i ss l a r i , d u yğu va düşü nca lar i u n u dur , obra z l a r ı n ma'navi a l am i n i i ş ı q l a n d ı rm a q a rxa p l a n a keç i r .
B ü t ü n bun l a ra baxmayaraq " Zarr i n t ac-Ta h i r a " rom a n ı s o n i l a rda j a n r ı n an yaxş ı n ü m u n al a r i ndan b i r i hesa b o l u n a b i lar .
T a h i r a Qürrat ü l eyn qat l a yel i r i l anda XIX asr i n b i r i nc i ya r ı s ı yd ı . Rom a n ı n e p i l oqunda oxuyuruq : "XIX yüz i l l i kdan son r a . Yox! asl i n d a e l a XIX yüz i l l i y i n özünda Ta h i ra Qür· ratü l eyn i n b a b i l i k haraka t ı öz i l k i n s i m a s ı n ı day i ş i r, qol l a · ra böl ü n ü r d ü . B u harak a t d a n son ra b i nas i b l a r in çoxu d i laklar ina cava b tapa b i l m ayi b ayr ı l d ı l a r . Ü m i d s i z l iya q a p ı l ı b a r a l a n a n l a r d a o l d u . B i r q i s m i fa n a t i k tar i qatç i l iya çevr i l · d i . B a ş q a b i r q i s m i Baha u l l a lı ı n a rd ı nca ged i b baha i l i k aq i das i n i y a r a t d ı . . . " ( " Zar r i n t ac-Ta h i ra " , salı . 205).
Bu marhal a n i n m ü lı ü m h a d isa lar i " i ş ığa doğru " rom a n ı n d a ö z bad i i aks i n i t a p m ı ş d ı r . Müa l l i f i n ö z ü "Aza d l ı q " r a · d iosta n s i y a s ı n a verd i y i müsa h i bas i nda ( 1 8 y a n v a r l 998·c i i l ) " i ş ığa doğru " rom a n ı n d a XIX asr i n l l y a r ı s ı n d a baha i · l i k harak a t ı n ı n y a yı l m a s ı n d a n bahs etd i y i n i b i l d i rm i şd i r .
Müal l i f "Sana i l k söz ü m , oxucu m ! " ad l ı müqadd i mada yaz ır : " Ta h i ra Qü rratü l eyn ö ldü . . . Amma harakat ö lmad i . Azar i t ü rk l a r i n i n çoxu n u n y a ş a d ı ğ ı i r a n d a üsya n l a r davam e d i r d i . Ç ü n k i i r a n , xüsus i l a Canub i Azarbayc a n x a l q ı n ı n hayat ı n d a h e ç b i r dayi ş i k l i k baş vermad i . Lü t l ar yena da ü r y a n d ı , a c l a r yena da b i r l i kaya möh t a c d ı . Yena da a t a l a r öv· ! a d l a r ı n , arlar a rva d l a r ı n q a rş ı s ı n d a xaca l a t l i yd i . Yena da arba b l ar kan d l arda, t ac i r lar , möhtas i b l ar b a z a r i a r d a öz i ş i n · dayd i . Y e n a d a saqqa l l a r yo l u n u r , a l l ar kasi l i r , göz lara m i l çak i l i r , d i l i ara d a ğ bas ı l ı r . Köh na h a m a m d ı , köh na t a s . E ' d a m o l un a n l a r ı n , b a ş ı n ı göt ü r ü b d i ya rbad i y a r qaça n l a r ı n , habsxa n a l a rd a m i n b i r a z a b a l t ı n d a i n l ayan l a r i n ev iar i n da a n a l a r , gal i n l ar, ba l a ca b a l a l a r matarn iç i n d ayd i . · Gözlar i n i n yaş ı q u r u m u rd u " ( a . Cafarzada . · " i ş ığa doğru " , "Azarba yca n " j u rn a l ı , ! 998, N• 3-4, s a h . 85).
Mahz ela bu sababdan a . Cafarz a d a b a b i l i k haraka t ı n ı n
! 04
son r a k ı t a l ey i n i da i z l <ı m i ş, " İ ş ığa doğru " a d l ı yen i b i r rom a n yazm ı şd ı r . Maqsad h<ırak a t ı n sön mad i y i n i , onun avv<ı l k i vüs';ıt l a o lmasa d a , t a ' s i r d a i r<ıs i n i i t i rm ad i y i n i , yen i l i der lar i n meyd a n a ç ıxm a s ı n ı , onun ta' s i r i l <> lıah a i l i y i n ya r a n m a s ı n ı , ü m u m iyyal la , bu harak a t ı n getd i kca y a y ı l m a s ı n ı va s ı r f tar i q;ıt xara kter i d a ş ı m a s ı n ı a k s etd i rmakd i r .
" İ ş ığa doğru " rom a n ı n d a h a d isa lar müxta l i f maka n l a rda caraya n ed i r . Bu da tab i i d i r , çünk i b a b i l a r i va bah a i l a r i İ r anda t;ı'q i b ed i r d i l <ı r. On lar bu sa lı;ıbdan Türk iyaya, a r<ıb ö lka lar in<> , ha t ta Rus iyaya köçür , o rada öz tar<ıfd a r l a r ı n ı t a p ı r d ı l a r .
Rom a n ı n asas qahram a n ı M i rza H ü seyn a l i Fata l i ş a h sa r ay ı n ı n vaz i r i -<> 'z<ımi M i rza Büzürgün oğ ludur . O, k i fa yat q<ıdar a ğ ı l l ı , sava d l ı b i r ganc i d i . Galacakda isa bü tün mü sal m a n a l am inda Baha a d ı i l a baha i l i y i n a lov lu tab l i ğa tç ı s ı va yen i l i d er i k im i t a n ı n a c a q d ı . Atas ı M i rza Büzürk ö land<ın sonra o, q a n u n i şak i l d a sarayda onun yer i n i tu ta b i l a rd i , l ak in bah a i l iya üstü n l ü k verd i y i n d an bu vaz i ladan imt ina ed i r . Getd i kca onun şöh rat i ar t ı r . Baha böyük n ü fuz qaz a n ı r, l ak in ş a h l ı q üsu l - i d a rasi - Nasrad d i n ş a h h a k i m iyyal i ona q a rş ı a m a ns ı z o l u r . Baha sürgü n l ara a t ı l ı r . Yegan<ı x i l a s k a r is<> onun a n a l ı ğ ı - N<ısrad d i n ş a h ı n bacıs ı Ş a h bay im Q a c a r d ı r . O, Ba lı a n ı x i l a s eda b i l i r , l a k i n bu şart l a k i , B a h a İ r anda q a l m a m a l ı , b a ş q a b i r ö l kaya köçü b getmal i d r .
Rom a n d a Baha i l i y i n q ı zğ ın tarafd a r l a r ı n d a n bir i -Mol l a S a d ı ğ ı n da t a l ey i d i qqal l <ı i z l an i l i r . Onun a t a s ı Şeyx İ bra h i m B a k ı d a <ın mö't;ıbar d i n x a d i m l ar i n d an b i r i d i r . Mol l a Sad ıq özü da a t a s ı n ı n yol u n u davam etd i r i b , m ü kammal d i n i tahs i l a l m ı şd ı . Lak in İ r a n d a q a l d ı ğ ı m ü d datda bah ay i l ar<ı yax ı n l a ş ı r va o n l a r ı n f i k i r l a r i n i q abu l e d i b an a taş i n , an bal a ğat i l tab l iğa tç ı l a r ı n d a n b i r ina çevr i l i r . Vatana qay ı t d ı q d a isa o, s ı r f bah a i i d i . Şeyx İ bra h i m oğl u n u bu yol d a n döndarmaya cahd etsa da, heç cür buna n a i l o l a b i l m i r, ona göra da oğl u n u n ö l ümüna f i tva ver i r . Mol l a S a d ı ğı n qat l a yet i r i l masi sahnas i na rom a n d a an ta 's i r l i sa lı n<> demak o l a r . Müal l i f onun t a l ey i i l a bağl ı e p i zod l a r qa lama a l a nd a yer i ga l d i kca n a d i r poet i k n ü m u na l ardan da usta l ı q l a i s t i f a da et-m i ş d i r .
·
Rom a n ı n süjet xatt i asa s<ın bah a i l i k i d eo log iya s ı n ı n m a h i yyat i n i açmaq üzar i nda q u r u l m u ş d u r . Müa l l i f y e n i roma n ı n d a Ba lı a n ı bah a i l i y i n b ü t ü n d i n i ehka m l a r ı n ı , q a n u n l a r ı -
1 05
n ı öz şaxsi yyat i n d a caml aşd i ran b i r peyğam bar k i m i taq d i m ed i r . O, özü n ü A l l a h ı n i n s a n l a r a r a s ı n d a k ı vas i tasi va körpüsü hesa b e d i r : "Manmi y a z m ı ş a rn bu şe'r i , manmi çakm i şam bu şakl i , m a n m i qoşmuşam bu bastan i , manmi vu rmu şam bu zangu lan i ? ? ? Yox, yox, yox! O böyük , o q a d i r A LLA H y a ra d ı b . Man y a l n ı z onun a l i l a harakat e t ayan x i l qatam, vas i tayam, x ı r d a ca bir q u l a m Parvard i g a r ı n q a rş ı s ı n d a . E l a b i r qu l am k i , onun a l i l a harakat ed i ram, onun d i l i l a dey iram. O n u n l i k i r l a r i n i , a m r v a vahy lar i n i yer i n a yet i r i r a m . Q a l a m m a n i m a l i m d a harakat etd iy i k i m i , m a n da O n u n a l i i l a harakat e t ayan qa lamam. a l i m dak i qa lam ınanini a rzum , m a n i m istay i m l a harakat etdiyi k i m i , man da O böyü k XA L i Q i N al i n dak i vas i t ayam, körpüyam. Onun d i qtas i l a y a z ı r a m . Onun i stay i l a, Onun ta l ab iy la harakat e d i r, ded i k l a r i n i hayata keç i r i r , başqa q u l l a r ı n a yet i r i ram " . ( "Azarbayca n " j ıi r n a l ı , 1 998, .N'2 5 , salı . 47) .
B e l a l i k l a, b a b i l i y i n i d eo loj i d a v a m ı k i m i Ba lı a n ı n a d ı i l a y a ra n a n bah a i l i k tar iqa t i i n t i ş a r t a p ı r . O n u n asas p r i n s i p l a r i i sa a ş a ğ ı d a k ı l a rd ı r : " B a b dem i ş d i , man q a p ı y a m , z ü h u r l a man Meh d i yam, 1 2-c i i m a m a m . M a n d a n son ra d a h a böyük , g a l a n d a x i l o l m a q ç ı n d e y i b . Mü jda verd i B a lı a n ı n gal i ş i n i . H a m d a B a b o şaxsd i r k i , M a lı a m m a d - a l Mustafa buyurub : Z a m a n ga lacak a l i n i n ad ı man i m a d ı m d a n avval çak i l acak . B u d a S e y i d Mahammad B a bd ı r . B a b ı n d i n i b i r m a m l akatda , B a b ı n " B aya n " ı b i r ö l kada , ba lka da b i r m i l l atçü n d ü . H azrat B a h a u l l a h ı n aq i das i , d i n i " K i t a b i - aqd as " i b ü t ü n d ü n y a ü ç ü n d ü r . B ü t ü n d i n l ar , mazhab lar , aq i da l ar , d i l l ar , i rq l a r ü ç ü n d ü r . O buyurur k i , "A l l a h ı n i ş ığ ı t akca man i m sarvat i m d e y i l k i , g i z l i s a x l a y a m . B u i ş ı q tak ca m a n i m ç ü n dey i l , b ü t ü n d ü n y a n ı n i n s a n l a r ı üçün yara n ı b . Odur k i , b i z ya' n i H azrat B a h a ü l l a h ı n Peyrav l a r i bu n u yaym a l ı y ı q d ü n y a ya . " ( " Azarbayca n " j u r n a l ı , ! 998, .N'2S, sah . 22) .
Müa l l i f d a h a son ra yazır : " H azrat B a b buyurub k i , man q a p ıyam , mandan b ir i l son r a i m a rn ı n zühurunu göz lay in . Yer i n i zdan o l m a y ı n . Önca a i l a dax i l i n da, son ra qab i l a l ar , l a yia l a r a ra s ı n d a , d a h a sonra m i l l a t lar va dövlat lar a r a s ı n d a gen i ş l anacak. B i z i m sa'y i m i z nat icas i n d a d ü n y a d a ya l n ı z b i r m i l l at , b i r dövlat , b i r d i n o l a c a q . D i n i ayr ı -seçk i l i k : xr i s t iya n l ıq , yah u d a l ı q , i s l a m , bütparast . . . a r a d a n götü rü l acak abad i o l a r a q . . . M ü h a r i ba lara b i rdafa l i k son qoyu l a caq , marz , sadd , sarhad - o n l a r o l m ayacaq . K im h a rd a n is tad i ,
1 06
h a r a isiad i ged i b ga la b i l acak " . ( " Azarbayca n " j u rna l ı , 1 998, N• 5 , salı. 48-49).
al balta, keçan asrda i n san a z a d l ı ğ ı , şaxsi yyal i n h ü q u q l a r ı n ı n pozu l m a m a s ı h a q q ı n d a b e l a a ç ı q f i k i r i ra l i sürmak asan deyi l d i . Camiyyal ha la bu ideya l a ra h a z ı r deyi l d i . Ona göra da mücarrad xara kter d a ş ı y ı r d ı va tab l i ğ o l u n m a s ı n a baxm ayaraq � k s ta ' s i r göstar i r d i .
Müal l i f i n I N SAN a z a d l ı ğ ı ba rada m ü h a k i ma lar i asl i n d a cam iyrat in laka m ü l ü i l a hamahangd i r. Rom a n d a oxuyuruq :
" . . . nsan öz laka m ü l ü n da üç marha la keç i r i r , övl a d l a r ı m ! Harnin y a r a d a n ı n x a l q e l a d i y i İ NSAN k i m i : u ş a q l ı q , gaı:ıcl i k, k a m i l l_ ik . Sonu k a m i l l iya , k a m_a l a ç a tmaq dövrü dür . I n di BaHA I L I K dövrü nda b i z - I N S A N LA R l N KAMA LA ÇATMAQ DÖV R Ü N Ü yaşay ı r ı q . O d u r ki, bu dövra köhna q a n u n l a r , köh na d i n lar , köhna aski a n l a y ı ş l a r l a z ı m deyi l a r t ı q . İ N S A N LARA - başariyyata yen i q a n u n l a r, yen i a n l ay ı ş l a r, yen i h a y a t t a r z i va bunu as as i a n d ı r a n yen i D i N l a z ı m d ı r, zaru r i d i r . . . Va . . . B u d a B a H A İ d i n i d i r " . ( "Azarbayca n " j u r n a l ı , I 998, N• 5, salı. 49) .
Göründüyü k i m i , m ü a l l i f b a b i l i k va onun d a v a m ı o l a n bah a i l iy i n ideo loj i asa s i a r ı h a q d a o l a n t a r ix i manba larda dey i l an l a r i hartara fl i öyranm iş va ü m u m i l aş d i r m i ş d i r .
Bu ideya l a r - bah a i l i y i n a s a s m ü d d aa l a r ı bü tün rom a n boyu, bu va ya d i gar m ü n a s i ba t l a tez-tez sas l an i r. Demal i , b a h a i l a r b ü t ü n d i iı l ar i n avaz i n d a ö z d i n l a r i n i y a r a t m a q v a bu d i n i dünyaya y a y m a q istayi r d i l ar . Tab i i k i , o z a m a n , d ü nya n ı n b ü t ü n ö lka l ar i n d a i r l i c a n ı n , d i n i h ö k m ü n ş i ddatl and iy i bir şara i t da yen i bir d i n l a ç ı x ı ş etmak böyük casa rat ta lab ed i r d i . O n l a r deyi rd i l a r ki, biz heç vax! uca t a n r ı n ı n n i sbat i m izda y a r a l d ı ğ ı q a d ı n ı a z a d l ı q d a n , i ş ı q d a n , tahs i l h ü q u q u n d a n m a h r u m e d a b i l mar ik . Ç ü n k i y a l n ı z tarb iyal i , sava d l ı ANA tarb iya l i övl a d l a r, y e n i n as i l y a r a rl a r , doğu b tarb iya eda b i l ar . B u n u n l a bara bar, bah a i l ar i n f i k i r l a r i nda mücarrad va qeyr i -müayyan caha t l a r o l duğunu d a görmak çat i n deyi l d i . Bü tün d i n i a r i ort a d a n götü rüb yen i din ya ra t maq , bütün m i l l a l l a r i da h a rn i n d i n a l t ı n d a b i r l aş d i rmak va b i r m i l lat h a l ı n a gal i rmak a ğ l a s ı ğm a z id i . " D ü nyada b i rca !f! i l la t , b i rca i rq , b i rca d i n - ya' n i A l l a h ı n ya ra ld ığ ı b i rca I NSAN o l a c a q d ı r . Çox l a r ı d i l masal asi n i da soruşur. O vaxt a c a n b i r l aşan başar ya d i l l a r i n i ç i n dan b i r i n i seç i b ümum iyyat üçün götü racak, ya d a yen i ü m u m başari d i l y a r a dacaq . B i rca, h a m ı üçün b i rca o l a n döv latda z ü l m , i st i b d a d ,
1 07
i n s a n ı n i n s a n taraf i ndan i s t i sm a r ı l ağv o l u n a n d a d a h a bu ayr ı -seçk i l i k l ara, ad a l ats i z l i k l ara l ü z u m q a l mayaca q d ı r " ( "Azarbayc a n " j u r n a l ı , 1 998.N• 5, s a lı . 6 1 ).
Bu f i k i r l a r tab i i k i , u top iya i d i . Ancaq bah a i lar heç nadan çak i n m i r , ta'q i b va sürgün o lunsa l a r da, öz f i k i r l a r i n i i n ad i a yayınağa ç a l ı ş ı rd ı l a r . Ha t t a Bah a ü l l a h yayd ığ ı yen i d i n i n ( as l i n da, tar iqat i n ) şöhrat i n i q a l d ı rm a q üçün 1 873-cü i l da ôkka q a l a s ı n d a h a m ı ya e ' l an eldi ki, O, A l l a h taraf i n dan gön dar i l m i ş va " Ki t a b i -aqdas " l a gal m i ş Ras u l d u r . Ma' l u m d u r k i , i s l a m d i n i nd a Malıammad in son uncu Peyğambar o l m a s ı asas yer tu tu r va bunu qabul etmamak, bun a şübha etmak an böy ü k küfr say ı l ı r . Umum iyyat l a, b a b i l i k va bah a i l i y i n i s l a m d i n i n i n as as m ü d d aa l a r ı n a q a rş ı m ü xa l i lat ruhu ş ü u r l a r a ta's i r göstara b i lmad i . Ona göra da müsa l m a n ö lka lar inda bu tar i qat l a r xa lq küt la lar i taraf indan qabul e d i l ma d i . O n l a ra q a rş ı har yerda dar in n i l rat h i ss i özü nü göstar d i . B a b i l i k va bah a i l i y i n gen iş tabl i ğ o l u ii d u ğu dövrda da, son r a l a r da o n l a r ı n mü rtace tar iqat k i m i q i ymatl an d i r i l masi tasa dü f i deyi l d i .
Akadem i k Z i y a B ü n ya dov d a son k i t a b ı n d a b a b i l i k va ba h a i l i kdan mü rteca carayan k i m i bahs e tmiş , hatta i m per i a l is t döv lat l a r i n müstam l akaç i l i k s iyasal i n a x i d mat eld iy i n i yazm ışd ı r (Z iya Bünya dov. D i n l ar , la ' r i qat lar , mazhablar , B a k ı , "Azarbayca n " naşr iyy a l ı , 1 997, sah. 43) .
Taassüf k i , i s l a m t a r i x i n a, Şarq adabiyya t ı n a mü kammal balad o lan m ü al l i l bu masal aya daha aydın d i qqat yel i rmay i l a z ı m b i l mamişd i r . B a b i l i k va ba b i l iy i n " a z a d l ı q " , " bara bar l i k " k imi ş ü a r l a r ı n a uyan müa l l i f onun asi mü rtace m a h iyyat i n i a ç m a m ışd ı r . Onu da demak yer ina düşar ki, ya şad ığ ım ız dövrda ayr ı - ay r ı müsal m a n ö lka la r in da, o cüm ladan Azarbayca n d a bab i l i k , baha i l i k va d i gar lar iqat l a r i n müxtal i f vas i ta l a r l a tab l iğ o l u n m a s ı n a va yay ı l m a s ı n a taşabbüs göstar i l d iy i üçün m ü a l l i f i n açıq mövqeyi rom a n d a ö z i l a das i n i t a p m a l ı i d i .
Har i k i rom a n ı n bad i i - sanatk a r l ı q mazi yyat l a r ina gal d i k da i sa demal i y i k k i , a. Cafar22 dan i n d i gar rom a n l a r ı n d a n farq l i o l a r a q bun l a rd a a s a s d i qqat h a d isa va ahva l a t l a r ı n tasv i r i n dan d a h a a rt ı q e l m i , p u b l i s i s t i k şarh l ara v a i z aha t l a r a yet i r i l m i şd i r . Ş ü bhas iz , bu cahat müal l i f i n tadq i qa tç ı l ı ğ ı n d a n i ra l i gal i r . A n c a q taassü f k i , bu şarh v a i z ah l a r hadd i n i a ş ı r , obra z l a r ı n saciyyasi üzar inda köl ga s a l ı r .
1 08
* * *
"Tar ix va şaxs iyyat " b a ş l ı � ı a l t ı n d a taq d i m eld i y i m i z bu fas i l d a şaxs iyyat i n rol u n u q a b a r ı q göstaran bir rom a n haq · q ı n d a d a söz açmaq istay i r i k . B u d a marhum yaz ı ç ı Far m a n Eyva z l ı n ı n "Qaçaq Kara m " rom a n ı d ı r .
"Qaçaq karam " rom a n ı X I X asr i n son u , XX asr i n avval l a r i nda Azarbayc a n d a gen iş yay ı l m ı ş q a ç a qç ı l ı q harak a t ı n a hasr o l unmuşdur . ( B i z vaxl i l a Azarbayca n nas r i nda qaçaq haraka t ı n ı n tasv i r i n a a i d ayr ıca b i r maqa l a i l a ç ıx ı ş e tm i · ş i k ).
Qaçaqç ı l ı q harak a t ı , har şeydan avval , ad a l ats i z l i k va ic · t i m a i haqs ız l ı q l a r a qarş ı çevri l m i ş xa lq qaza b i n i n Ha dasi k imi saci yyal an i r . Çar ma'm u r l a r ı n ı n va on l a r ı n a l a l t ı l a r ı · n ı n z ü l m ü ndan q a ç a n va fü rsat düşan k i m i o n l a r d a n har a d · d ı rn d a h a q l a r ı t a p d a l a n a n kan d l i l a r i n , qü ruru s ı n d ı r ı l a n da· l i q a n l ı i g i d l a r i n , d a r a d ü şan yoxsu l l a r ı n , ismati laka lanan q ız-gal i n l a r i n q i s a s ı n ı a l a n bu s i l a h l ı a t l ı dasta lar i uzun mü ddal bütün " Böyü k i m per iya " n ı l arzaya s a l m ı ş d ı r .
O n l a r ı n sora �ı g a h Q a r a b a � d a n , gah Gancab a s a r d a n , gah Borça l ı d a n , gah Göyça yay l a q l a r ı n d a n , ga h Naxç ıvan · d a n , gah d a Araz ı n o t ay ından gal i r d i .
Keçan asrda y a ş a m ı ş Mol l a N u r , Q a ç a q A d ı göza l , Qaçaq Ya ral i , Qaçaq Nab i , D a l i A l ı , Qa ra T a n r ı verd i k im i i g i d l a· r i n a d l a r ı d i l l a r azbar i o lmuşdur . B u n l a r d a n b i r i da Qaçaq Karam i d i .
Qaçaq Karam i n i g i d l i y i , mard l iy i , i n s a n parvar l i y i h aq · q ı n d a vaxt i l a M. Qork i y a z m ı ş d ı r : "8fsana va n a � ı l l a r qah· ram a n ı , ad a l at mücassamas i . . Q a fq a z x a l q l a r ı i ça r i s inda an ada l a t l i s i va raşada t l i o l a n Karam ... eş i t d i y i m xey l i m i q d a r · da hekaya larda i n s a n p arvar va ö z ü n a yax ı n hes a b e td iy i şaxsl ara bacard ı� ı qadar kömak l i k göstarmak i siayan b i r adam k i "m i ver i l i r . " Onu d a a l a va ed ak k i , Q a ç a q Karam ha· l a keçan asr i n sonu va asr i m i z i n avval l a r i nda b ir çox j u r n a · l i s t l ar in va yaz ıç ı l a r ı n d a d i qqat i n i c a l b e t m i ş , onun h a q q ı n · d a bad i i a!iar lar y a z ı l m ı şd ı r .
G ü rcü yaz ı ç ı s ı Vano Mçed l i şv i l i i n q i l a b d a n avval :' Q a · ç a q Karam " a d l ı pyes yazm ış va harn i n asar 1 9 1 2-c i i l d a i l k d a f a T i f l i sda l a m a şaya qoyu l muşdur . 1 928-ci i l d a h a rn i n pyesi H ü seyn bay M i rzac a m a lev azarba ycancaya tarcüma e tm işd i r . B u asar B a k ı rl a , N axç ı v a n d a , Qazaxda t a m a şaya qoyu l m uşdur .
1 09
Nacaf bay Vazi rov 1 9 1 2-c i i l da " Keçm işda qaçaq l a r " ı yaza rkan heç şü bhas iz k i , Kara m i nazarda tutmuşdur . D i l i can taraf larda meşabayi o l a rkan onun Qaçaq Karam l a görüşdüyünü d a eh l i m a l elmak o l a r . M. H ü seyn isa " Karam afsanas i" hekayas i n d a Qaçaq Karam i n cangavar l i y i n i laran nüm e tm işd i r .
S . Vurğun " Komsomol poem.a s ı " n d a komsomo l l a r ı n keç
d iy i "Qaçaq d a ğd a n bir z a m a n l a r Karam i n da keçd iy i n i " l i r i k d i I l a xa t ı r l a tm ı şd ı r . Qahram a n h a q q ı n.d a M. S . Orduba d i , O . S a r ı va l l i , H . A r i f, R . Rüslamza da müxlal i f i l i arda he ka ya, şe 'r va maqa la l a r yazmış l a r . F. Eyv a z l ı ınahz bu adab i zam in üzar i n d a " Q a ç a q Karam " h a q q ı n d a ta r ix i rom a n yazmağa g i r i ş m i ş d i r.
X a l q yaz ı ç ı s ı I . Ş ı x l ı k i t a b a yazd ı ğı "Cangavar l i y i n laran n ü m ü " a d l ı ön sözda müal l i f i n Karam h a q q ı n d a o l a n bütün bu matbu asar l a r i , a rx iv maler i a l l a r ı n ı , p r i sla v l a r ı n , quberna tor l a r ı n onun ba ras i n dak i g iz l i ma' l u m a t l a r ı rıı , xa l q a r a s ı n d a söyl a n i l an ravayat l a r i uzun i l l ar dar inelan öyran i l d i y i n i xüsu s i l a vurğu l a y ı r va d a v a m e d i r k i , Q a ç a q Karama qoh u m l uğu ç a l a n yaz ı ç ı n ı n h a d isa la r in d a v a m ı n d a b i l ava s i la i ş t i r ak edan a t a s ı n d a n, a n a s ı n d a n , qoh u m-aqraba s ı n d a n va Kasaman kanel i n i n qoca l a r ı n d a n ha la uşaq i kan eş i i d iy i söhbal lar da heç şübhas iz , asar in y a z ı l m a s ı n a böyük la's i r göslarm i ş d i r . F. Eyv a z l ı rom a n ı n d a x a l q adab iyya t ı n d a n , fal k lo r an'anal a r i ndan usla l ı q l a i s t i f ada e tmiş va b i r s ı r a can l ı sahnal;ır , obra z l a r y a r a d a b i l m i şd i r . Karamin a t a s ı Mol l a Z a l oğ lu İ skandar i n d a f n i z a m a n ı a t baş göl ü r ü b meşaya q a ç ı r va geca s a h i b i n i n qabr i n i n ü s t ü n a gal i r . Bu sah n a yaz ı ç ı taraf i ndan çox poel i k şak i l d a tasv i r e d i l m i ş d i r. Z a l q ı z ı G ü l n a z ı n baya t ı s ı i l a bu lövhan i d a h a la 's i r l i e tmiş d i r :
Boz a t , s o:ın i n öyan h a n ı , B a ş ı n d a k ı y ü y a n ha n ı ? B u d ü nya d a gün görm�miş , Söy la , i g i d y iyan ha n ı ? "
( F. Eyv a z l ı . " Q a ç a q Karam " B a k ı , Y a z ı ç ı , 1 986, salı. 8) . Rom a n "Qaf i l qon a q " p ro loqu i la baş l a n ı r . B u r a d a Ka
ram i n Bolus Kapanakçiya - E m i n a ğ a n ı n evina gerlarkan las a d ü fan k a z a k l a r ı n onun a rxas ınca d üşmasi va Karam i n Abbas bay i n ev i n d a g i z l an masi , Abbas bay i n d a onu a la vermayi b qon a q k i m i qabu l elmasi e p i zodu i la baş l a n ı r . Kara-
1 1 0
m i n a t a s ı İ skandar in S i b i ra sürgün e d i l m�s i , onun evi n i n m ü h a s i r�ya a l ı n m a s ı v a bu döyüşda ö l d ü r ü l m�si k i m i h a d i sa lar dövrün i c! i m a i manzaras i n i c a n l a n d ı r m a q bax ı m ı n d a n o lduqca m a r a q l ı d ı r .
Rom a n d a k ı h a d i sa l a c i n markaz i n d a Karam d a y a n ı r . O, casur b i r xa lq qahram a n ı , öz s i l a h dost l a r ı n ı n ! a l ey ina qa l ban bağl ı o lan b ir surat k imi d i qqa! i ca l b ed ir . A l ican a b l ı q , k i ş i l i k , mard l i k onun tab iat i ndad i r . B u n a göra da x a l q onu sev i r va haqq ında ravayat l ar y a r a d ı r . Onun a tas ı İ skandar , b i b i s i G ü l n a z d a öz xeyi rxa h l ı ğ ı i la seçi l i r d i l ar , Karam i n a n a s ı Faxransan i n ta ley i da süje!da m ü h ü m y e r t u t u r va asar boyu i z l an i l i r . Müa l l i f onun s i m a s ı n d a " s i nas i baya t ı do lu , ş a i r tab i a t l i mard b i r q a d ı n " ( İ . Ş ı x l ı ) su ra l i ya ra tm ış d ı r . Karam i n döyüş dost l a r ı İ s m a y ı l , İ sfan d iyar , Bayram , Samad , Ömar, Abbas va d i gar lar i da m ü al l i f taraf i ndan rağbat l a i ş l anm işd i r .
asarda can l ı boya l a r l a tasv i r ed i lm i ş B i n nal koxa , Abbas bay va İ sra f i l a ğa d a mard i n sa n l a rd ı r .
Rom anda Karama aks o l a n qü tb da do lğun şak i l d a tasv i r ed i l m i ş d i r . Fardi c izgi lar i i l a seç i lan m a n f i surat lar i çar is in da Qazax qaza ra is i İ os i f Qa nçel i , pol i s ra is i H üseyn bay, D i l i c an p r is tav ı Dav i d Ta rxa n , Ağs!a f a p r i s !av ı Aleksa n d r Yüzbaşov, A l l a hyarbay, D a ğ ı s t a n s ü v a r i a l ay ı n ı n kom a n d i r i Arç i l Çavçavadze, Qurban a ğ a n ı n a d ı n ı çakmak o l a r. M ü a l l i f bu sural l ar i güc l ü ya ra tmaq l a Karam i n va o n u n amal dostl a r ı n ı n qüdrat i n i d a h a b a r i z c a n l a n d ı rm a ğa müv;ıffaq o lmuşdur . Abbas bay pr i s tav o l m a s ı n a baxmayaraq , onun ev i n a pan a lı gat i rm i ş Qaçaq Karam i g iz lad i r , a la verm i r . İ sr a f i l ağa Karam la düşman o lsa d a , onun i g i d l i y i n i e' t i r a f ed i r, onu a rxa d a n v u r m a ğ ı şas! i n a s ığ ı şd ı rm ı r .
Göründüyü k i m i , rom a n d a maraq l ı , d ü ş ü n d ü rücü salınal ar az dey i l , har fas i l da Qaçaq Karam i n b ir x a l q qahram a n ı k i m i e la -obaya b a ğl ı l ı ğ ı , e l taassübü çakmasi y a z ı ç ı taraf i n dan ta's i r l i bad i i lövha lar la c a n l a n d ı r ı l m ı ş d ı r .
Rom a n ı n son unda Karam i n n i ş a n l ı s ı Z i beydan i a l m a q i siayan Q u r b a n a ğ a n ı n Karam i n ö l düyü xabar i n i yaymas ı , Z i beydan i n ya tağa d üşmasi va ö l ü m ü , Kara m i n Qurban a ğ a n ı ö l d ü rmasi e p i zodu ver i l m i şd i r .
Rom a n d a t a r i x i rea l l ı q çox güc l ü d ü r. Tan q i d ç i A k i f H ü seynovun qeyd etd iy i k i m i " H am in asar l a r i ( " Q a ç a q Karam " rom a n ı n d a n avval m ü al l i f bu mövz u d a ayr ı - ay r ı povest lar y a z m ı ş d ı r, tanq idç i da bun l a r ı nazarda t u t u r - Y.A . )
l l l
oxuduqca yaq i n ed i rsan k i , na i nk i surat l a r i n aksar iyyal i n i n p rotot i p i v a r , h a m da süjel xat l a r i m ü a l l i f i n d i qqat la öyrand i y i , a r a ş d ı r ı b üza ç ı x a rd ığ ı gerçak f ak t l a r a as as l a n ı r : sanad lara, ma' l u m a t l a r a müayyan i si i n a d ı ela malnda da görmak m ü m k ü n d ü r " ( A k i f 1-l ü seynov. Tar i x i d üşünca vüs 'at i . Sanat me'ya r ı . B a k ı , " Y a z ı ç ı " . 1 986. sah. 1 98) .
Amma bütün bun l a r l a y a n a ş ı , F. Eyva z l ı n ı n "Qaçaq Karam " rom a n ı n d a bad i i l i k n i s balan zaif nazara ç a r p ı r . Müa l l i f obra z l a r ı n d a x i l i a l am i na, ps ixo logiyas ı na dar in dan s i r a ya! eda b i l mam i ş d i r . L a k i n bu qüsu r l a r ı i l a b i r l i kda " Q a ç a q Karam " rom a n ı S . Rah i movun " Q a fq a z q a rta l ı " , C. Bargüş a d ı n " Boz al ın be l i n d a " rom a n l a r ı k imi qaçaqç ı l ı q harak a l ı n a hasr o l u n m u ş y a x ş ı asar l ardand i r .
M a r h u m yaz ı ç ı Şamis lan Clsgarov da b i r neça i l son ra q a ç a qç ı l ı q mövzusuna m ü r a c i at et m i ş va düşü ncalar i n i " H aç a d a ğ " rom a n ı n d a ( 1 99 1 ) a k s eld i rm i ş d i r . .
Rom a n d a Q a ç a q Karam in babas ı Mol l a z a l va a tas ı l skandar in , e l aca da onun yax ın qohum -aqrab a s ı n ı n hayat yoll a r ı , Qaçaq Karam i n yel i şd iy i m ü h i t qa lama a l ı n m ı ş d ı r . H a d i sa lar Mal l a z a l ı n Borça l ı e l i n i , Şamsad d i n m a h a l ı n ı do l a ş ı b Qazaxa gal i b ç ı xmas ı i l a b a ş l a y ı r . Qazax m a lı a l ı n ı n füsunkar lab ia l i , s ı x meşal a r i , sar in b u l a q l a r ı , xüsusan saf qa l b l i i n sa n l a r ı onu özüna cal b etm i ş d i r . H aftaba z a r ı n d a o, Uzun Çarkaz a d l ı b i r i s i i l a l a n ı ş o l u r . Uzun Çarkaz i n sat m a q üçün bazara gal i rd i y i a t ın ı q a ç ı r ı r l a r . Mol l a z a l öz da l i köh lan i n a m i n i b a l ı geri qayt a r ı r va on l a r ı caza l a n d ı r ı r . Be la l i k l a, Mal l a z a l l a Uzun Çarkaz a r a s ı n d a dost l uq ya ra n ı r . Sonra Mol l a z a l Q ı r a q Kasaman kan d i na gal i r . B u ra n ı n q ı z l a r ı o n a g i z l i mahabbat bas l ay i r l ar . Çopur H üseyn in q ı z ı G ü l par i da ona a ş i q o l m u ş d u . L a k i n q ı z ı kan d i n ağas ı H a tam a ğ a n ı n oğ lu Teymur bay d a islay i r d i .
Be l a l i k l a, süjelda mahabbal xatt i da gen i ş y e r l u t u r . G ü l p a r i m a d y a n ı i l a b i r l i kda s e l su l a r ı n a düşür . Mal l a z a l ı n q ı z ı x i l a s elmasi vaz iyyal i day i ş i r . A r l ı q h e ç k a s G ü l par i n i n " gal m a " oğl a n ı n q i smal i o l m a s ı n a şübha etm i r . Çopur l-l ü seyn da q ı z ı n ı Mal l a z a l a verm?ya r az ı o l u r va · l ay ed i r . Mall a z a l ı n yen i doğu l a n oğl u n a İ skandar adı ver i l i r . Sonra isa onun G ü l n a z a d l ı q ız ı dü nyaya gal i r . A r a d a n i l l ar keç i r. Mal l a za l ı şara s a l ı b tu tu r l a r . Mol l a z a l S i b i ra sürgün . ed i l d i kdan son ra yen idan G ü l par iya s a h i b o l m a q i siayan Teymur bay n a musunu qoruyan G ü l par i taraf i n dan ö l d ü r ü l ü r . G ü l par i d a tu tu l u b sü rgüna gön dar i l i r . A r l ı q İ skandar da
1 1 2
böyü müşdür . Teym u r bay i n q ı z ı G ü l asar onu sev i r . L a k i n İ skandar on u n l a yox, Uzun Çarkaz i n q ı z ı i l a a i l a qurur . Onl a r ın Karam ad l ı oğlu doğu l u r.
İ skandar i n oğlu Karam da a rt ı q böyü müş , da l i q a n l ı ganc o lmuşdu . Nahayat, Mol l a z a l l a G ü l par i sürgündan q a y ı d ı r . Quberna tor on l a r ı b a ş q a k a n d a sü rgün e d i r . Teym u r bay i n q ı z ı G ü l asar isa ha la da i n t i q a m h i ss i l a yaşay ı r va onun a l i i l a Mol l a z a l l a G ü l par i n i zahar lay i b ö l dü rü r lar .
Müal l i f bu a i l an i n fac ia l i ömür yol u n u i z i arnak la bara bar, kaıı d lardak i i c t i m a i bara bars i z l i y i , to r p a q uğrunda qan tö· kü l masi va s . h a d i sa lar i da tasv i r e tm i ş d i r . Karam isa har yerda yoxsu l l a r ı n m ü d a f iaç is i k i m i ç ı x ı ş e d i r d i .
H a d isa lar i nk i ş a f etd i kca vaziyyat i n d a h a kask i n şak i l a l · m a s ı süjet xat t inda m ü h ü m y e r tutur . D a ğ Kasaman kand i n i n var l ı mü l kad a r ı Qurban ağa i l a G ü l asar i n a i l a haya t ı q u r m a s ı on l a r ı n Karama qa rşı b i rga m ü bar i za a p a rm a s ı n a şara i t ya r a d ı r . Qurban ağa Karam i m ahv e d a b i l m i r, 9 n u n ö z ü Karam i n gü l l as i n i n q u r b a n ı o l u r . G ü l asar i n i n t i q a m h i ssi d a h a da a lov l a n ı r . Karam İ r a n a gelmal i o l u r . Sonra o, ye· n idan doğma yurduna qayı d ı b, m ü b a r izas i n i d a v a m etd i r i r . Karamin a tas ı İ skandar İ s r a f i l ağa taraf i n dan ö l d ü r ü l ü r.
Karam i n dastas i na q a rş ı q u berna tor l a r d a n tu tmuş k i ç i k rü tbal i ma'mu r l a r a , a ğ a l a ra qadar v a h i d c a b h a y a r a n n ı ı ş d ı . Karam i s a yax ın a d a m l a r ı n ı q u r b a n vermamak üçün yen i d a n va hamişa l i k İ r a n a gelmak qara r ı n a gal i r, O, Q ı r a q Ka· saman kan d i n da geea lam iş va a t a s ı n ı n q a t i l i l s r a f i l a ğ a d a n i n t i q a m a l m ı ş d ı . Uzun çakan m ü b a r i zadan son ra Mol l a z a l tayfas ı n ı n ,oğu l l a r ı yen i dan ö z y u rd l a r ı n a q a y ı d a b i l i r lar .
Karam I ra n d a Ulu xan ın kan d l a r i nda yaşam a l ı o lur . O, Karam i n harakat l a r i n dan n a r a z ı l ı ğ ı n ı b i l d i r i r va deyir k i , " kand lar , m a l ·dövlat , torp a q m ana a t a · b a b a m d a n q a l ı b " . Karam o n a be la cavab ver i r : " X a l q a z ü l m etmak da a t a - b a b a n d a n q a l ı b? ! A d a m l a r a i şganca vermayi da o n l a r vasiyyat ed i b l ar? Göz ç ıxa rmaq , a d a m l a r ı boyu n d u r u q l a y ı b sahraya buraxmaq , dam i r q ı zd ı r ı b pağ l amaq d a o " rahmat l i k lardan " q a l ı b " . ( Ş . asgarov. " 1-I a ç a d a ğ " , B a k ı , Ganc l i k, 1 99 1 , sah. 1 32 ).
Bu söz l a r ham da Karam i n a p a r d ı ğ ı m ü b a r i zan i n m a h iyyati n i açır . Müa l l i f asar lioyu öz qahram a n ı n ı n mahz x a l q ı n z ü l m va i s t ibd a d d a n a z a d o l m a s ı uğrun d a a p a rd ı ğ ı m ü b a r i zan i qa lama a l m ı ş d ı r .
Karam İ r a n d a ,şa h ı n xaz i nas i n i oğru l a rd a n x i l a s e d i r v a
1 1 3
Nasrad d i n ş a h ı.>raf i n dan böyük hörmat l a qabu l ed i l i r . Qabul vaxtı şah ona aha l i n i i nc i t d i y i n i xa l ı r l a d ı r va bir q a d ı n ı n o n d a n ş i k a yatçi o l du(:unu d e y i r . S a ray ma'm u r l a r ı q a d ı n ı ş a h ı n h ü z u r u n a gat i r i r l ar . Q a d ı n ş a h a taraf a d d ı m l a rkan qaf latan g ü l la a ç ı l ı r va şi ka yalçi yera sar i l i r . Göz lar Karama d i k i l i r . Ç ü n k i ş a h ı n i ca zasi i l a takca o mac i isa s i l a h l a gal m i ş d i . Ş a h t aaccüb l a Karama bax ı r . Karam i s a o n u n q a d ı n yox, k i ş i o l du(:unu va s u i -qasd maqsad i l a gal d i y i n i b i l d i r i r . Ş a h o n u neca t a n ı d ı (: ı n ı soruşur . " Karam baxt indan r az ı i d i , ü z ü gü l ü r d ü . Tam k i ıı l a, i k i ka lma i l a i z a h eld i :
- avvalca s o l a y a (: ı n ı a l d ı . . . Ş a h ı n i q a matga lı ı n d a b a ş verm i ş mö'cüza d ü n y a n ı m a t
qoymuşdu . S u i -qasd üçün q a d ı n p a l t a r ı n d a göndar i lan k i ş i şah ın a leyh i n a o l an g iz l i müxa l i fat i n a l i i l a taşk i l ed i l m iş -d i " ( " H aç a d a (: " , sah. 1 79) . . .
Rom a n d a Qa roy Mammad, l s r a f i l a (:a , S i b i r l sm a y ı l k i -m i y a d d a q a l a n su ra t l a r da v a r d ı r . -
Rom a n d a n d a n ı ş a rkan ba'z i i r a d l a r ı m ı z ı da b i l d i rmak is tay i r i k . Müa l l i f i n h a d i sa lar i tasv i r etmakdan daha çox, tahk iyaç i l i ya meyl etmasi d i qqatdan yay ı n m ı r. B u n d a n başqa t a r i x i rom a n l a r d a dövrü n ruhunu vermak üçün su rat la r in d a n ı ş ı q tarz i m ü h ü m vas i t ad i r . Taassüf k i , müal l i f bu v a c i b ta lab i un u tmuşdur. Savad daraca lar indan , dünyagörüş la r indan a s ı l ı o l m a y a r a q bütün su rat lar f i k i r l a r i n i adabi d i l q ayda -q a n u n l a r ı n a uy(:un tarzda i f a d a e d i r l ar .
Nasrad d i n şah saray taş r i f a l ı n a uymayan sada b ir d i l da d a n ı ş ı r va " dövlat orqa n l a r ı " Hadasi i ş i ad i r ( " H a ç a d a (: " , sah. 1 77). İ r a n ş a h ı n ı n l eks ikonunda b e l a i f a d a o l m a s ı oxucuda taaccü b do(:urur .
Bütün bu k iç ik i r a d i a r a baxmayaraq , rom a n Qaçaq Karam, onun a i l as i , do(:m a l a r ı va döyüş yo l d a ş l a r ı h a q q ı n d a d a h a d o l (: u n t asavv lı r oya d a b i l m i ş d i r .
Bu fas i l d a b i z t a r i xda şaxsiyyat i n ro l u n u nazara ç a r p d ı r a n b e ş rom a n d a n söz açd ı q . Ş ü bhas iz k i , bu prob lem o l d u q c a gen i ş va ahsta l i d i r . L a k i n y ı (:ca m d a o l s a , ma' l u m t a r i x i şaxsiyyat l a r i n obra z l a r ı a k 5 etd i r i l an roma n l a rd a aşa(: ı dak ı sua l l a r a q i sman da c a v a b t apa b i l d i k : t a r i x i şaxsiyyat bir bad i i obraz k i m i neca a l ı n ı r, yaz ı ç ı bu obarz ı tasv i r edarkan t a r i x i haq i qata neca s a d i q q a l ı r v a s . L a k i n o l a b i l a r k i , t a r i x i rom a n l a r d a konkret t a r i x i şaxsiyyat l a r i n i ş i i r a k ı o q a d a r da v a c i b o l m a s ı n . asas odur k i , müa l l i f tasv i r etd i y i dövrün t a r i x i manzaras i n i y a r a d a b i l s i n , m a h iyyat i n i
1 1 4
açs ın , bel a l i k l a haya t ı n da r i n q a t l a r ı n a i ş ı q s a l ı n s ı n . Ya'n i baş veran h a d isa lar tasv i r o l u n a n dövrün ic t i m a i -s iyas i rea l l ı q l a r ı n ı aks etd i r s i n .
Marhum yaz ı ç ım ı z i s m a y ı l Ş ı x l ı n ı n " Ö lan dünya m " rom a n ı bu t i p l i asarlar s ı r a s ı nd a d ı r .
" D a l i Kü r " roma n ı n ı n Azarbaycan nas r i nda neca böyük aks-sad a doğu rduğu, bu as;ır la i . Ş ıx l ı y a r a d ı c ı l ı ğ ı n d a dö nüş y a r a n d ı ğ ı h a m ı m ı za m a' l u m d u r . O d a ma' l u m d u r k i , "D;ı l i Kür " rom a n ı n d a d a konkret t a r ix i şaxsiyyat lar çox a z i d i . Çernya yevsk i , K i p i a n i , Semyonov. L a k i n bu asarda t a r i x i r u h , ko lor i t g ü c l ü i d i . Tasv i r o l u n a n dövr t a r i x i bax ımd a n çox rea l va i n a nd ı r ı c ı nazara ç a r p ı r d ı . " Ö ian dünya m " rom a n ı n d a i . Ş ı x l ı harn i n yo lu d a v a m etd i r d i .
" Ö i an dü nya m " rom a n ı yaz ı ç ı n ı n a ğ ı r xasta o l d u ğu son g ü n l a r i n i n m;ılı su l udur . L a k i n bü tün bu f i z i k i m a ne;ılara baxmayaraq , ö l q m l a ça r p ı ş a n i . Ş ı x l ı gözal b ir rom a n l a son sözünü dedi . " O lan dünya m " rom a n ı müayyan ma' n a d a " D;ı l i Kür " ü n d a v a m ı d ı r . " D;ı l i K ü r " d a nazara ç a r p a n qüvvat l i x a r a kter lar , haya t ı n rea l i stcas i n a tasv i r i , tab i i d i l , tasvir o l u n a n mü lı i t i n bü t lin etnoq r a f i k cahat l a r i i l a c a n l a n d ı r ı l m as ı b u rom a n d a d a d i qqat i c;ıl b ed i r . Tanq i dç i V a q i f Yus i f l i yaz ır : " l sm a y ı l Ş ı x l ı d a n b ir yaz ıç ı k imi söz a ç a n d a nadansa onun böyük mahabbat l a tasv i r etd iy i C a h a n d a r a ğa obra z ı n ı x a t ı r l a y ı r a m . C a h a n d a r ağa man i m f i k r i mca, X I X asr feod a l - p a t r i a rx a l Az;ırbayc a n ı n bütü n l ü k l ;ı ramzi , s im vo l u o l a b i l ;ıcak b i r obrazd ı r . Ha t t a deya b i l ar;ım k i , X IX as r feod a l Azarbayc a n ı C a h a n d a r a ğ a i l a başa ç a t ı r . Get -geda i ct i m a i -s iyas i lı üquq i d ayaqd a n mahrum o lan " bayl i k yen i asr i n avval l a r i nda öz t r ag i komed iyas ı n ı yaşay ı r . Q ı r m ı z ı i m per iya n ı n Azarbayc a n ı i st i l a s ı n d a n son ra i sa a ğ a l ı q , bay l i k get-ged;ı ma 'nav i " i mt iyaz l a r ı "n ı d a i t i rm;ıya baş l a d ı . I s m a y ı l Ş ıxl ı i l k yaz ı ç ı i d i k i , sosi a l is t rea l i z m i n i n Azarbaycan mode l i n dan i m i i n a e d i b Azarbayca n bayl i y i n i n bütün ma'navi " i m t iyaz l a r ı n ı " - on a maxsus o l a n a ğ a y a n a l ı ğı , mard l iy i onun ö z ü n a qayta rd ı . " Ö lan d ü n y a m " rom a n ı bu ma' n a d a ruhca " Dal i Kü r " ün d a v a m ı s a y ı l a b i l a r . B i r i n c i s i , o , ma'n a d a k i , C a h a n d a r a ğ a n ı n ma'n;ıvi v a r i s i a r i bu rom a n d a öz ö lan dü nya l a r ı n ı n son gün lar in i yaşay ı r l a r. Va yaz ı ç ı n ı n an böyük uğuru bu a l a m i n faciasi i la y a n a ş ı , onun şe' r iyyat i n i aks etd i rm;ısi d i r . İ k i n c i s i , " Da l i Kür"da o l d u ğu k i m i bu asarda da x a l q ma'naviyya t ı n ı n , x a l q ps ixo logi yas ı n ı n an a ğr ı l ı maqa m l a r ı n a toxu n u l u r " (Vaq i f Yus i f l i . i sma -
I I 5
y ı l Ş ı x l ı n ı n son rom a n ı " Ö ian dünya m " , "adab iyyat qazet i " , 23 fev r a l 1 %6-cı i l ).
Müal l i f özü son m ü s a h i bas i n d a rom a n ı n qahram a n l a r ı h a q q ı n d a ü rak söz l a r i n i be la i f a d a etm i ş d i r : " İ g id a d a m l a rd ı r , mard a d a m l a rd ı r , ma a r i fp arvar a d a m l a r d ı r k i , y a r a n a n a b-havaya dözmay i b valan i l a r k eld i l ar . a l i Val iyeva s u a l verm i ş d i l ar k i , y a x ş ı a t i a r v a r i d i , h a n ı o a t l a r? Özü da h i ss e l amadan c a v a b verm i ş d i , yaxş ı a t l a r ı yaxş ı k i ş i l ar m i n d i l ar , keçd i l ar o tarafa. B u sa a l ı n ö z ü n d a a n yaxş ı z iya i ı i a r ı m ı z , an y a x ş ı a d a m l a r ı m ı z dol a n m a q üçün harasi b i r tarafa qaç ı b , � a !rı l ı b . O vax! da ela bir dövr o l d u . 20-30-cu i l l a r a r a s ı . l nq i l a b o l a n d a hamişa be la a n l a r o l u r . Z i ya l ı l a r ı m ı z d a !rı l ı b h a m ıs ı . O n d a d a b i z i m F i r u d i n bay Köçar l i m i z v a r i d i . O n d a d a b i z i m b i r çox z i ya l ı l a r ı m ı z v a r i d i , h a m ı s ı n ı d a !rı ld ı l a r, q ı rd ı l a r, g ü l l a l ad i l a r . " ( " adab iyyat qazet i " , 3 y a n v a r 1 996-cı i l ).
Rom a n d a ham m üsbat , ham da manf i surat lar v a r d ı r . Müa l l i f o n l a r ı n far d i c i zg i l a r i n i d o i ir u n boya l a r l a ca n l a nd ı rm ı ş, o n l a r ı n s i m a s ı n d a dövrü n ruhunu m a'n a l a n d ı rmaıra m üvaffaq o lmuşdur .
Rom a n d a tasvi r o l u n a n h a d i sa l a r asr i m i z i n 20-30-cu i l l a r i n i aha ta e d i r . Bu ela dövr i d i ki, q ı r m ı z ı i m per iya böyük azm va i şt a h l a vaxl i l a Ç a r Rus iya s ı n ı n m ü slamlakas i o lmuş ö l ka la r i b i r - b i r öz pancas i n a keç i r m i şd L Tar ix salınas ina yen i qüvva lar gal m i ş d i , " l ü t p ro l el a r i a t " har sa hada a m a ns ı z metod l a r l a h a k i m i yyal i n i möhkam land i rmaya çal ı ş ı r , n a m u s l u a d a m l a ra , bu yen i q u r u l uşa a z a c ı q şübha edan l ara d i v a n t u t u r d u . Rom a n d a Şura i n q i l a b ı n ı f a n a t i k cas i n a h a y a t a keç i ran " yo l d a ş Fatu l l ayev" o b r a z ı n ı b u ma' n a d a h arn i n d ö v r ü n " so l " i n q i l a bç ı l a r ı n ı çox gözal sac iyya lan d i r i r . Fat u l l ayev asr lardan bari x a l q a r a s ı n d a dar i n k ö k s a l a n a dal-an 'ana l a r i , e l i k q a yd a -q a n u n l a r ı s a y a s a l m ı r, h a m ıy a qorxu l u d ü şman m ü n a s i bal i bas lay i r , "Troyka " n ı n qara r ı n ı ç ı xa r ı r . Ela bu sababdan onun qorxusu n d a n çoxl a r ı d a !r l a r a çak i l i r , q a ç a q l a r a qoşu l u r l a r . Takca bu obr a z l a 1 . Ş ı x l ı döv rün s iyas i a b - h a v a s ı n ı ü m u m i laşd i r a b i l m i ş d i r . L a k i n Ş u r a i n q i l a b ı n ı b a ş q a c ü r d a r k edan K a b ı Kasamansk i k i m Har d a v a r d ı r . O n l a r Fatu l l a yev lardan farql i o l a r a q b a ş veran b ü t ü n h a d i sa l ara a ğ ı l ı n , manl i q i n gözü i la y a n a ş ı r, sart qar a r ç ı x a r m a ır a ta las m i r l ar . Fatu l l ıi yev i çox z a m a n a ğ ı l s ı z harakat l ardan çak i n d i rsa da, Kab ı Kasamansk i (o, i n q i l a b i şu ra n ı n sadr i d i r ) son a nd a üz tu lduğu
1 1 6
i deya l a ra a rxa çev ı r ı r , bü tün i n q i l a b i keçm i ş i n a t ü p ü r ü b q a ça q l a r l a b i r yerda A r a z ı n o ! a y ı n a keç i r , ç ü n k i çox çat i n l i k l a qaça q l ı q d a n çaki n d i rd i y i H a l a y m ü al l i m i Fatu l l a yev xa lv�! i gü l l a l am i şd i r .
"O l an dünya m " rom a n ı " Da l i Kü r " a n i sbatan hacmca k i ç i k o lsa d a sü je t xa t t i çoxşaxal i l i y i i l a d i qqat i ca l b e d i r .
avvalca müal l i f b i z i H asan a � a n ı n f ac i as i i l a t a n ı ş ed i r . Dostu a ıad d i n onu ova da'vat ed i r va ov zaman ı H asan a � a n ı n a l i ndak i t ü fang tasa d ü fan a ç ı l ı r , a t a d d i n ö l ü r . B e l a l i k la , i k i ! a y f a a r a s ı n d a - Alqazax l ı l a r l a Ç ı r a q l ı l a r ı n a r a s ı n d a q a n d üşmanç i t i y i y a r a n ı r . Göz l an i l i rd i k i , t ay fa l a r a r a s ı n d a böyük d a v a -d a l a ş, ö l ü m - i t k i o l a caq . A lqazax l ı l a r ı n başb i l an i G ü l l ü a rv a d d ı r . O G ü l l ü a rv a d k i , cava n l ı ğ ı n d a Ç ı r a ql ı t ay fa s ı n ı n böyüyü Ö mar a ğ a n ı n e v i n d a q u l l u q e l ay i b . Omar ağa böyük n ü fuz s a h i b i , a i l a na musunu göz babayi k i m i qoruyan , söz ü n ü n üs tüna söz qoyu l m a y a n b i r t a yfa a ğsaqq a l ı d ı r .
G ü l l ü b i r h a d isan i n ş a h i d i i d i : Ömar a ğ a n ı n gal i n i a l t t u rn a n ı n ı i t i r i r , son ra ma' l u m o l u r k i , c a m ı ş i a r d a n b i r i b u t u m a n ı çeynay i b u d u b . Ömar a ğ a b u n u n a x ı r ı n a ç ı xmaq üçün üç cam ı ş ı d a l b a d a l doğra t d ı r ı r , nah a yat , üçüncü camı ş ın qa rn ında asg i p a rç a s ı n ı göranda dar indan nafas a l ı r gal i n i çağ ı td ı r ı b a l i ndak i asg i n i onun baş ı na ç ı r p ı r , q u l a ğı n ı n d i b ina d a l b a d a l i k i s i l l a çak i b dey i r :
- Köpak q ız ı , t u rn a n ı n ı bel i n d a sax laya b i l m ayan gal i n mana l a z ı m dey i l , radd o l man i m evi m dan !
G ü l l ü onu d a x a t ı r l a y ı r k i , Ömar a ğ a n ı n oğl u Ş a m i l i sev i r d i , a m m a bunu heç cür ona deya b i l ma d i . Ayl a r do l a n d ı , i l l ar keçd i . G ü l l ü A lqazax l ı l a r ı n gal i n i o l d u , oğu l - u ş a q böyütdü , a m m a i l k mahabbat indan ü ray i n d a b i r n i s g i l q a l d ı . A m m a son r a d a n Ş a m i l i n q ı z ı Qönçan i o ğ l u Şamis tan ağa ya gal i n gat i r d i .
I n d i b u d u r , zah m i ndan y e r ya r ı l a n Ö mar Koxa n ı n navas i a l ad d i n H asan a ğ a n ı n a l i n d a b a d a gal i b. Qönçan in q a r daş ı a ladd in . . . G ü l l ü xa rıı m bu çat i n m aq a m d a e l a dat i n i y a d a s a l ı r , q a r a p a l t a r gey i n i b q a bağa düşür , a l a g a zax l ı l a r ı n b a ş ı p a p a q l ı l a r ı n ı göt ü r ü b a l iya l ı n , can azan i O m a r Kox a g i l a gat i r i r lar . Yaz ı ç ı bu garg i n va d r a m a t i k sahnan i bela tasv i r ed i r : " D a rv a z a n ı a ç d ı l a r. Ömar Koxa d ü ş ü b b i r xeyl.! hayat i n ort a s ı n d a d a y a n d ı . G ü l l ü x a n ı m q a bağa yer i d i . Omar Kox a n ı n bara bar ina ç a l a n d a ayi l i b k i ş i n i n a l i ndan öpdü . Hamı susdu . Ç iyn inda can a za d a rv a z a n ı n a ğz ı n d a
ı 1 7
d a ya n a n l a r d a , h�y�t� top l a ş a n a rvad -uşaq da c ı n q ı r ı n ı çakm�d i l�r . G ü l l ü xa n ı m d i ka l d i . Yaşa r m ı ş göz l � r i n i k i ş i n i n zah m l i s i fat i n a z i l l a d i . O n l a r uzaq uşa q l ı q i l l � r indan son ra i lk dafa id i k i , be la yax ı n d a n q a rş ı l a ş ı rd ı l a r . Ö mar )<oxa n ı n dod a (( ı s�y r i d i , d ü m a g, p i l a k i m i sa_qq a l ı t i t rad i . I n d i har şey onun b i rca i ş a ras i ndan a s ı l ı i d i . Ömar Koxa q a n r ı l ı b bo-((uq sas l a d i l l a n d i :
·
- A b a l a , yer h a z ı r l a y ı n . - Öm�r Koxa ev in yuxa r ı ba · ş ı nda , döş�kç� üstü n d � �yl aşd i . Gü l l ü xan ım ı d a ya n ı n d a oturtdu . Ş�mis ta n a g a i l a Ş a m i l y a s a g� lan l� r i q a rş ı l a d ı l a r . E l a harn i n gün günort a d a n gün �y i l �nda a ladd i n i q�d i m dad�- b a b a qab i r i sta n l ı g ı n d a d�fn etd i l <ır . Düz b i r lı�fta, m�rh u m u n yed d i s i ç ıxa.n a q�d�r Ç ı ra q l ı l a r l a A lqazax l ı l a r b i r ye rda o l d u l a r " ( i . Ş ı x l ı . " Ö I;ın dünya m " . B a k ı , Azarnaşr, s a lı . 25) .
Do((ru d a n da a (( ı r m ü s i batd i r . Öm�r Koxa üz� s a l m a sa d a , i çar id�n qovru l ur , çünk i onun son a rzusu a ı add i n i evl �nd i rm�k i d i . B i l i r ki, q a rş ı taraf da qan ç a n a (( ı d ı r , n a h a q yer� o n l a r a " d � l i a l qazax l ı l a r " dem i r l ;ır , ancaq düşm�n la düşman d i r l �r. dost l a dost , n a mard l i k l ar i yoxd ur . Bu i k i t ay fa b i r -b i r in� q a yn a y ı b-q a r ı ş ı b l a r, qoh u m o l u b l a r , vaxt i l � d a v a -d a l a ş l a r ı , düşm�n ç i l i k l � r i o l sa d a , s o n a nd a buna son qoyu l u b. O n a gör� d� Ö mar Koxa bir d a h a a raya q a n düş mas in deya s�br e tmay i üs tün tu tur : "Sabr e l �. ba la , n a h a q q a n yerda q a l maz . ag�r a ı ad d i n b i r xata n ı n qurba n ı d ı rsa , a l l a h H �s�n a ğ a n ı n gü n a h ı n d a n keç�r. agar n a m�rd l i k e l a· y i bs�. a l l a h özü b�l a s ı n ı verac�k. s�n ayr ı f i k r� düşma. O, � l i n i q a n a b u l a y ı b, s�n b u l a m a . Gee-tez haqq öz yeri n i t a p a ca q " . ( " Ö I�n d ü nya m" . salı . 29).
Mü�l l i f bu kon f l i kt i a rxa p l a n a keç i r i r . Gözl�n i l �n q a n düşmanç i l i y i baş ver m i r . Öm�r Koxa n ı n yuxusu �rş� çak i l s� d � . a ı�dd i n i n ö l ü m ü onu sa rs ı tsa d a , yena sab r i n i b a s ı r, a yd ı n l a ş d ı r m a q is!�y i r k i , bu masalada x�ya n�t o l u b, yoxsa yox. Ham da qorxu rdu ki, m asal ;ın i n qasdan o lunduğu b i l i n · s�. a raya q a n d ü şar, i k i n a s i l b i r - b i r i n i q ı r ı b qu r l a ra r .
Ömar Koxa bunun l a göz l � r i m izda uca l ı r . O, e l i n d�dab a b a d a n keç i b g� lan müq�dd�� a d �!-a ';ın� l�r in i be l�c� qoruyub sax l ay ı r . B u r a d a müa l l i f Omar Koxa k i m i b ir e l a ((saqq a l ı n ı n m ü d r i k l i y i n i n�z�ra ç a r p d ı r ı r . Az�rbacya n )C a l q ı n ı n an gözal m�·n�vi keyf iyy�t i n i özü nda yaşa d a n Ö m�r Koxa konkret t a r i x i ş�xs iyy�l o l m a s a da e l a ğsaqqa l l a r ı n ı n ümum i laşd i r i l m i ş b i r obraz ı k im i x a t i r i m i zdan s i l i n m i r .
ı 1 8
B a ş veran bu h a d isa takca Ö mar Kox a n ı n s i nas ina d a lı" çakm i r. a ı ad d i n i n kön ü l ver i b sevd iy i Q a r a t e l tez-tez axş a m q a r a n l ı ğı n d a n i ş a n l ı s ı n ı n qabr i üsta gal i r , s ina d a ş ı n ı quca q l a y ı r , hüzn l a onu yad e d i r . 8 l add i n i n sevgi l i s i Q a r a · t e l dey i l , onun i t i A l a n d a darddan a c ı - a c ı u l a y ı r. B u n l a r çox ta's i r l i , s a r s ı d ı c ı sahna l a rd i r . i. Ş ı x l ı k i m i m a h i r sanatk a r ı n bu cür ps ixo loj i , ü raya ta' s i r edan bad i i lövha lar rasm etmasi tas a d ü f i deyi l . " Da l i K ü r " rom a n ı n d a n d a i stan i l an qadar be la m i sa l l a r gat i rmak o l a r . B u ! ak t ı isa x a t ı r l a t m a ğa d ayar, çünk i aksar t a r ix i ronı a n l a r ı m ı z d a m a h z obr a z l a r ı n ps ixo loj i a s pektda , b i r i n s a n k i m i keç i r d i k l a r i h i ss l ar, duy_ğu l a r a x ı n ı n d a tasv i r i ç a t ı şm ı r .
Omar Koxa Qa rate l i n qab i r ü s tündan a l çakmad i y i n i gör ü b qati qarara ga l i r . Ş a m i l a masiahat görü r ki, bu q ı z ı sonbeş iy ina ev lan d i rs i n . Gözü yaş l ı Q a ra te l na deya b i l a rd i ?
Ancaq asi s a r s ı d ı c ı sah na lar bundan son r a gal i r . Keç i r d i y i a ıı- ı r i z l i r al:i l a r d a n sonra Ömar Koxa s a n k i ö l ü m ü n ü h i ss e d i r m i ş k i m i s o n dafa Kürün s a h i l i na ga l i r . " Ki ş i n i n xaya l ı n d a n çox şeylar gal i b keçd i . Q a r a y a z ı d a k ı b i na lar , yay l a!l"a qa lxan !üstü , düya l i kand a r a b a l a r ı , m a l -qoyun sürüsü , i l x ı l a r , a t ç a p a n , t ü fang atan neça ig id i y a d a s a l d ı .
. . . Köksünü ötü r d ü . İ l l ar Kürün s u l a r ı k i m i çoxd a n a x ı b getm işd i , l a p çoxd a n . O t ayda Kürün qo lu tor p a !l" ı y a r ı b ö z ü n a y o l a çm ı şd ı . i r i , qol l u - b u d a q l ı , uca b i r q o v a q a ğ a c ı tak lan m i ş d i . S u l a r onun atra f ı nda b u r u l u r, ayaq tarafdan qovağı y a l a y ı r d ı . Ö mar Koxa n ı n gözü bunu a l d ı . S u l a r i l a n k i m i q ıvr ı l ı r , a ğa c ı n atra f ı n d a b u ru l u r v a ağac ı n kökü i ş l am i ş torp a ğ ı yuyu rdu . Qovaq bu ham ia l ardan v a h i ma lan m i ş k i m i t i t rasa d a , ayi l m i rd i . E l a b i l boz-bu l a n ı q s u l a r b i rdan qazab lan i b ağac ın kökü n ü qurd k imi eş i r d i . Ağac t i t rad i , s i l ka l and i va � i rdan yer indan oyn a m ı ş d a lı" k i m i nar i l l i i l a s u y a sar i l d L Omar Koxa djks i n d i , a t d a ayağ ı i l a y e r i e ş i b k i şnad i " ( " Ö lan dünya m " sah . 55)�
Nahang qov a q boz- b u l a n ı q su_I_a r ı n qu rba n ı n a çevr i l i r . Yaz ı ç ı bu n a h a n g ağac i a zah m l i Omar Koxa n ı n ömü r yol u a r a s ı n d a b i r eyn i l i k g§rür . A t ı n ı n b a ş ı n ı q a n ı r ı b gal d i y i yo l l a da g e r i q a y ı d a n O m a r Koxa bu h a d isadan ö z ü n a yer t a p a b i l m i r. Toyda hiss e d i r ki , d a h a bu dünya onunku dey i l . Öv l a d l a r ı n ı y a n ı n a ç a ğ ı r ı r , yena döna-döna t a pş ı r ı r k i , ç a l ı ş ı n , a raya qan düşmas in .
Va son nafasda t apş ı r ı r k i , man ö l ü ram, amma toyu ya r ımç ıq qoymay ın .
1 1 9
Doğru d a n d a , m i s i l s i z b i r sahnad i r. Ö mar Koxa dünya d a n n i s gi l l i ge tsa da , k i ş i k im i köç ed i r .
Ancaq bu ö l ü m ham da s imvo l i k - ramz i x a r a kter daş ıy ı r . O n u n ö l ü m ü mard l iy i n , k i ş i l i y i n , n a m u s-qeyrat taassü bkeşl iy i n i n r ac i as i k i m i sas l a n i r .
Qara te l isa h ı çq ı r ı q l a r i ç i nda gal i n ota ğ ı n d a n ç ıx ı r , h a m ı n ı n gözü n dan yay ı n a r a q Kürün s a h i l i na gal i r . " Q a rat� l c iyar lar i do lusu naras a i J ı va e l a bu vax! A lan ı gördü . l t Q"a ra te ldan b i r - i k i a d d ı m a r a l ı d a b i l ak l ar i n i n üs tüna u z a n ı b z i n g i l dayi r d i .
. . . Qa rate l i t i n göz l a r i ndan ö p ü b q a mat i n i düzal t d i . atra r ın ı d i nşad i . Tab i a t i n bu gözal l i y i n i Qa rate l y a l n ı z b i rca anl ı ğ ı n a duydu . "Mana b u n l a r ı çoxın u görd ün , ey yer i -göyü y a r a d a n t a n r ı ? " - dey ib göz l a r i n i yumdu . A l a n özü na gal ana qadar q ı z yoxa ç ı xd ı .
i t y a r ğa n ı n d i b i n d a ş a p p ı l t ı e ş i i d i va özünü Küra a l d ı . B i r a z d a n y a r ğa n ı n a ş a ğ ı tarar i n dan Q a ra t e l i sürüY.üb s a h i l a ç ı xar td ı . Ç ı n q ı l d a ş l a r ı n üs tüna u z a t d ı . D a n yer i q ı z a .r a n a qadar q ı z ı n b a ş ı n a h r l a n d ı . B a ş d a n - ayağa , ayaqdan başa döna-döna i m s i l ad i , üz -göz ü n ü , sa ç ı n ı . a l l a r i n i y a l a d ı .
. . . Ac ı - ac ı u l a d ı " ( " Ö lan d ü n y a m " , sah. 60). G ü l l ü x a n ı m va onun oğ l a n l a r ı d a h a a ğ ı r r ac i a i l a q a r
ş ı l a ş ı r l a r. i3 1 ad d i n i n ö l ü m ü n d a güna h l a n d ı r ı l a n H asan a ğ a n ı tez-tez k a n d ş u r a s ı n a ç a ğ ı r ı r l a r . Şura hökumat i q u r u l d u q d a n s o n r a kan d i n say ı l a n a d a m l a r ı n d a n o l a n keçal Xondulu Fat u l l ayev i n göstar i ş i i la H asan ağa n ı habs elmaya gal i r . A m m a H asan a ğ a a r t ı q q a ç a q l a ra qoşu l u b . B u n a göra da keçal Xon d u l u n u n dasiasi evi g ü l l a b a r a n a tu tur . Şamid d in a ğa q a ç a q l a r ı n y a n ı n a ta l asarkan yo l d a ağ ı r y a ra l a n ı r v a c a n ı n ı t a p ş ı r ı r . B u n d a n sonra G ü l l ü x a n ı m ı , bu nas i l dan k i m lar q a l ı bs a , sürgüna gönda r i r l ar . Be la l i k l a, b i r - b i r i l a üz �.za ga l m a l i o l an i k i nas i l t a ley i n ac ı s ı n a ğ ı n a ma'ruz q a l ı r . Omar Kox a n ı n vasiyyat i n a ama! edan ç ı r a q l ı l a r ı n a l q a z a x l ı l a rd a n i n t i q a m a l m a s ı n a heç b i r e h t i y a c q a l m ı r. E l a b i r bal a , ela bir t u r a n gal i r ki , bay l i y i n , a ğ a l ı ğ ı n bu bal a va tur!!!l d a n qur tu l a b l acay i n i tasavvüra gat i r m i rsan. Müai i U "O lan dünya n ı n m ü s i bat i n a taassü r l ansa da, " D a l i Kü r " d a o l d u ğu k i m i bu dara d a harn i n a l ama maxsus ( ü m u m iyyat la , Azarhacy a n m i l l i x a r a kter i n a maxsus ) an yaxş ı keyr iyyat lar i ( ma r d l i k , k i ş i l i k , ayi l m az l i k ) nazara ç a r p d ı r ı r . S a n k i demak istay i r ki , t a r i x i n takar i yen i rels lar üzar inda h r l a n s a b e l a , x a l q a xas o l a n va asr lar boyu onun q a n ı n d a d ö v r edan,
1 20
mövcud luğunu şart l and i ran m i l l i -ma 'nav i dayar i a r i mahv etmak mümkün dey i l . Ganca üsya n ı n ı n i ş t i r akç ı s ı , Müsavat ordusunun zab i t i Çap ıq arnra lı l a bağ l ı sü je t xat t i mahz bu ma'n a d a · rom a n d a ahami yyat l i yer tutur . Yer i gal m i şakn qeyd edak k i , i lk dafa o l a r a q Sovet höku mat i na q a rş ı q i ya m a çevr i l an Ganca üsya n ı rom a n d a tafar rüa t ı i l a tasv i r ed i l m i ş d i r . Bu h a d isa lar in qa lama a l ı nm a s ı nat icas i n d a Ganca genera l - qubern a toru X u d a d a t bay Raf ibay l i h a q q ı n d a d a tasavvürümüz gen i ş l an i r . Ç a p ı q a rn r a lı l a Fatu l l ayev i n q a rş ı l aşmas ı salınasi as l i nda , rom a n ı n baş l ı c a i deya mol i v i n i nı üayyan laşd i r i r . Ya'n i bu rada i k i dünya , cam iyyata i k i ba x ı ş üz -üza ga l i r .
" Falu l l a yev göza l l ı onu süzdü .va h i rs l a ayağa q a l x d ı : - Gancada döyüşd ünüz . İ n san q ı r ğ ı n ı n d a n b a ş q a n a
q a z a n d ı n ı z ? Ç a p ı q am ra h d a a y a ğa d u r d u va Fatu l l ayev la döş-döşa
d a y a n d ı : - Mard l i k, casa rat B a s s i z na qaza n d ı n ı z? C a m a a l ı
qorxa q l ı ğ a , xaya nala �yratd i n i z . H a m ı n ı q ı r d ı n ı z , tök d ü n üz , e lad i n i z gözü q ı p ı q . Ind i buraya n iya gal m i s i n i z? Rus asgarl a r i n i n i ya gal i r m i s i n i z ?
Fa! u l l a yev asab i l aşd i y i n i g i z l ad a b i l mad i : - Qaçaq-qu l d u r l a r ı n kökü nü kasmaya. - Yox, Siz k i ş i l ar i n k i ş i l i y i n i a l i n dan a l nı a ğa gal m i s i -
n i z. O n l a r ı qorxu tmaq , . gözlar i n i n odunu a l m a q is!ay i r s i n i z .
Arvad -uşaq yan ında k i ş i l ar i hörmaldan s a l m a q , on l a r ı n qü rurunu s ınd ı rmaq istay i rs i n i z . Heç b i l i rs i n i z qü ru r na de makd i ? B i l mazs i n i z . Ç ü n k i s i z qürur lu a d a m l a r ı , e l a xa l q ı d a ! a p d a l a m a ğa ç a l ı ş ı r s ı n ız . S i za k i ş i yox, m a d y a n l a z ı md ı r !
Fatu l l a yev: - Biz x a l q ı n a d a n i Hı d a n , oğu r l u q d a n , madan iyyals i z l i k
dan qu r t a r ı b, k a m i l i ı ı s ıı ı ı l ıı r a çev i rmak islay i r i k . B i z i m ya r a t d ı ğ ı m ı z cam iyya! k >ı ı ı ı i l i n s a n cam iyyat i o l a caq .
Ç a p ı q a m r a h : - Cam i yyat d .1 i n s a n k i m i d i r . .Axta l a n m ı ş a d a m d a n k i
ş i ç ıxma d ı ğ ı k i m i , axta l a n m ı ş cam iyya!dan d a k a m i l camiyyat o l a b i l maz! " ( " Ö lan dünya m " , sah. 1 1 3) .
Tar ix sübut e 1adi k i , doğr u d a n d a Ç a p ı q a m r a h h a q l ı im i� . .
·
Rom a n qaçaq l a r ı n Araz ı keçmasi salınas i i l a başa ça t ı r .
1 2 1
Fatu l l ayevi qat l a yet i ran K a b ı Kasamansk i da on l a r ı n a r a s ı n d a d ı r .
" Ep i l oq " h i ssas i n d a m ü al l i f qahram a n l a r ı n ı n sonra kı t a l ey indan q ı s a ca s ö z a ç ı r . S i b i r meşalar i n d a qoh u m l a r ı n ı v a nanasi G ü l l ü n ü i l i r d i kdan s o n r a qü rbatda t a k q a l a n Söh r a b s u l a r d u r u l d u q d a n son r a , z a m a n ı n axa r ı day işd i kdan sonra Vatana dönür , öz kan d i n da müa l l i m i ş l ay i r . Söh r a b ı n a t as ı H asan a � a d a q a yı d ı r, abad i o l a raq do�ma torp a ğ ı n a qa r ı ş ı r .
" Ö lan dünya m " i . Ş ıx l ı n ı n t a r i x i rom a n y a r a d ı c ı l ı ğı n d a s o n sözü o l d u . Keç m i şa m ü a s i r y a z ı ç ı tafakkürü i l a y a n a ş a n i . Ş ı x l ı bu roma n l a t a r i x i nasr i m i z i n yen i b i r sah i fas i n i açd ı .
* * *
"Tar i x va şaxs iyyat " a d l ı bu fasi l d a b i z t a r ixda müayyan rol oyn a y a n ayr ı - ayr ı şaxs iyyat l a r i n haya t ı n a , m ü bar i ia yol u n a hasr o l u n a n b i r s ı r a rom a n l a n tah l i l etd i k , q i ymat land i rd i k . a. Mammadxa n l ı n ı n " B a ba k " rom a n ı t a m a m l a n m a sa d a b i z i d ü ş ü n d üran s u a l l a r a bu asarda cavab t a p a b i l d i k , ya ' n i şaxsiyyat öz m ü b a r izas i va hayat yol u i l a t a r ixda s i l i nmaz i z l ar buraxa b i lar . Eyn i f ikr i a. Cafarz adan i n qahram a n l a r ı h a q q ı n d a d a söy l aya b i l ar i k. Lak in onu d a qeyd edak ki, Azarbayca n t a r i x i rom a n ı hala " t a r ix va şaxs iyyat " p rob lem i n i n bad i i h a l l i n i veran qüvvat l i , do l�un asar lar la k i fayat q a d a r zan g i n laşmam i ş d i r . X a l q ı n t a r ix i nda m ü h ü m rol oyn a y a n şaxs iyyat l a r i n obraz l a r ı n ı ya ra d a n · be la asar lar in isa i n t i z a r ı n d a y ı q !
1 22
l l l F a S i L
SaNaTKAR va ZAMAN PRO BL EMi
adabiyyat t a r i x i m i z i zang in laşd i ran, xa l q ı m ı z ı n ma'navi dü nyas ı n d a abaeli i z s a l a n görkam l i söz usta d i a r ı n ı n , böyük sanatka r l a r ı n ömür yo lu d a t a r ix i rom a n l a r ı m ı z ı n asas mövzu l a r ı n d a n b i r i d i r . avva l k i monoqra f iya l a r ı m ı z d a bu mövzunun aham iyyat i ndaı ı döna-döna söz açm ı ş ı q . Qeyd et· m i ş i k k i , görkam l i sanatka r l a r ı n haya t ı n d a n bahs edan t a r i · x i roma n l a rd a asa s maqsad h e ç da bad i i b ioqra r iya y a r a ! · m a q dey i l d i r . B u s a h a d a adab iyyat t a r i x i n d a k i f a yat qadar m a ter i a l t a p m a q o l a r . B a ş l ı c a maqsad h a q q ı n d a söz a ç ı l a n sanatka r ı n y a ş a d ı ğ ı dövr la , z a m a n l a m ü n a s i ba t i n i va b u !on d a sanatka r va z a m a n prob le m i n i a ç ı q l a m a qd ı r . Ya' n i müal l i f har şeydan avva l , a d a b i şaxsi yyat i n yaşad ığ ı dövrün do lğun sos i a l - t a r i x i manzaras i n i c a n l a n d ı r m a l ı , h arn in t a r i · x i manzaracia qahram a n ı n xa ra kter i n i , ö z m ü a s i r l a r i i l a m ü · n a s i hat l a r i n i va b a ğl ı l ı ğ ı n ı d i qqat markaz i n a çakmal i d i r . B u r a d a t ab i i k i , sanatka r ı harn i n dövrü n va asr i n i z l a r i n i öz t a l ey inda yaşayan b i r obraz k i m i taq d i m etmak l a z ı m d ı r .
B u n d a n avva l k i monoq r a r i y a d a eyn i a d d a o l a n fas i l d a b i z i s a Hüseynovun "Mahşar " , Ç i n g i z H ü seynov u n " Fata l i Fath i " , M a h m u d İ smay ı lovun " X a qa n i " , H ü seyn İ b ra h i mo· vun "asr in onda b i r i " , a l i s a N i c a t ı n " M i rza Şar i " va b. t a · r ix i roma n l a r ı h aqq ında söz açm ışd ı q .
Qeyd etmişd i k k i , " S anatka r va z a m a n " m ü n a s i bat la r i · n i n ta r ix i -bad i i haq i qat l a r i n vahdat i fon u n d a in ' i kas ı b i r s ı ra maziyyat l a r l a d i qqat i cal b e d i r . Haqq ında söz aç ı l an sanatka r öz hayat yo l u va y a r a d ı c ı l ı ğ ı i la bu gün üçün da m ü · h ü m tarb i yav i-estet i k f u n k s i y a rol u n u oyn a y ı r. B i z harn i n sanatk ıı,rı n ü r a k ç ı r p ı n t ı l a r ı ıı ı - ma'navi d ü n y a s ı n ı , ps ixologiyaSı n ı ta r ix i asar lara n i sbatan d a h a dar i n l i k l a qavray ı r ı q . a l batta, görkam l i sanatka r l a r ı n haya t ı n d a n bahs edan ta r i x i roma n l a r ı n heç da h a m ıs ı yü ksak bad i i saviyyada ya z ı l m a m ışd ı r . Bu rom a n l a rd a qeyd elci i y i m i z k im i , i deya-sa· natka r l ı q ba:Xı m ı n d a n müayyan farq lar da a y d ı n şak i l d a na·
1 23
zara ç a r p ı r . Masa lan , İ sa H ü seynovun "Mahşar" rom a n ı böyük Azarbayca n ş a i r i İ m a d ad d i n Nas i m i n i n takca qüdrat l i sanat k a r k i m i obra z ı n ı ca n l a nd ı r m a q l a mah d u d l a ş m ı r, ham da onu t a r ix i bir obraz k i m i taq d i m ed i r. Nas i m i bu asarda öz dövrü n ü n va asr i n i n böyiık f i l osofu, hü ru f i l l k tar iqat i n i n ö n c ü ! m ü bal l i ği k i m i da d a r k o l u n u r. "Mahşar" rom a n ı ham da i lk t a r i x i - fa lsaf i rom a n d ı r.
Ç i n g i z H ü seynovun " Fata l i Fath i " rom a n ı i sa "Sanad i l r an taz iya " ü s l u b u n d a yaz ı l m ı ş d ı r . B u asarda Azarbaycan xa l q ı n ı n m ü tafak k i r oğ lu M i rza Fata l i Axundovun yaşa d ı ğı dövr va m ü h i t mahz harn i n ta r i x i sanad la r i n va f akl i a n n i ş ı · ğ ı n d a do lğu n l u ğu i l a aks etd i r i l m i ş d i r . Ancaq bu cahat ro· m a n ı xron i k a ç ı l ı ğa a p a r ı b ç ı x a r m a m ı ş d ı r . C . H ü seynovun rom a n ı n d a t a r i x i h a d isa va fa k t l a r sanat k a r şaxs iyyat i n i n d a h a d o l ğ u n a k s o l u n m a s ı n a , onun b ü t ü n z i d d i yyat la r i i l a a ç ı q l a n m a s ı n a x i d mat e tm işd i r . A d l a r ı n ı çakd i y i m i z d i gar t a r i x i rom a n l a rd a isa xron i k a ç ı l ı q , sanat k a r l a r ı n tarcümeyi · h a l ı n ı ad i tahk iya form a s ı n d a naq l etmak asa s yer tu tur .
Görkam i l sanatk a r l a r ı n ö m ü r yol u n d a n bahs edan ra r ix i rom a n l a rd a heç şü bhas iz , ay r ı - ayr ı t a r i x i f ak t l a r mühüm rol oyn ay ı r , a n c a q yaz ı ç ı öz taxayyü l ü n ü n , sanatka r e rud i s i ya s ı n ı n gücü i l a bu t a r i x i f ak t l a ra b i rma'n a l ı m ü n a s i bat has lamaya da b i l ar . Masala o n d a d ı r ki , harn i n ta r i x i şaxs iyyat - görkam i l sanatka r bu günün tar ix i me'y a r l a r ı i la neca q iymat l an d i r i l i r . Ola bi l ar ki , harn i n sanat k a r t a r ixda ne· ca v a rsa , e l aca da c a n l a n d ı r ı l s ı n . Müal l i f t a r ix i f ak t va had i sa lardan çox d a u z a ğa geda b i l mas i n . H atta özündan uydu rduğu obra z l a r va h a d i.sa lar da burada kömaya gal m ayacak. Masa lan , M a h m u d l s m a y ı lovun ötan monoqra f i yada söz açd ığ ım ız " X a q a n i " rom a n ı b iza be la ta 's i r bağı ş l a d ı . B u roma n d a X a q a n i b i r bad i i o b r a z va ta r i x"i şaxsi yyat k i m i e l a X I I asrda q a l d ı . Ancaq İ sa H ü seynovun va Ç i n gi z H ü · seynovun rom a n l a r ı n d a N a s i m i va M i rza Fatal i Axu ndov b u uza q l ı ğı a r a d a n q a l d ı r m ı ş l a r . Qeyd etd i y i m i z k i m i , bu rom a n l a rd a Nas i m i va M. F. Axundov biza d a h a yax ın va doğm a görü n ü r, z a m a n e 't i b a r ı i la b i zdan u z a q l a ş a n asr, o asrin i ct i m a i -s i yas i manzarasi sanat k a r is ' ted a d ı n ı n gücü i l a göz l a r i m i z q a r ş ı s ı n d a c a n l a n ı r .
B ü t ü n bu dey i l an l a r i o n a göra xa t ı r l a t d ı q k i , a rt ı q görkam i l sanatka r l a r ı n h aya t ı n d a n bahs edan t a r i x i rom a n l a r sahas i n d a m ü ayyan b i r an 'ana y a r a n m ı şd ı r . B u an'ana lardan sanat k a r l ı q l a i s t i f ada etmak v a c i b va zaru r i d i r .
1 24
Son i l arda görkam l i sanatka r l a r ı n haya t ı n d a n , y a r a d ı c ı l ı q yol u n d a n b a h s e d a n t a r i x i rom a n l a rd a sanal k a r va z a m a n p r o b l e m i n e c a i ş ı q l a n d ı r ı l m ı ş d ı r?
Oqtay S a l a mz a d an i n " a s r l a r i n s i r r i " a d l ı i r i hacm l i rom a n ı n d a X I -X I I I asr larda Azarbayca n d a baş verm i ş çoxs a y l ı h a d isa lar tasv i r o l u n u r, h arn i n döv r l a r i n b i r s ı r a qüd ral l i sanalka r l a r ı h a q q ı n d a söz a ç ı l ı r . Rom a n " G anca q a p ı s ı " , " Pey�am bar in a d a ş ı " , " Q ı z ı l ş i r da f i nas i " a d l ı h i ssa lardan i ba rald i r . L a k i n bu h a d i sa la rda tasv i r o l u n a n ahv a l a l l a r müstaq i m xa l l a i n k i ş a f et d i r i l m i r . Müa l l i f lax m i n a n 300 i l l i k d ö v r ü b a d i i ü m u m i laşd i rma la r yo l u i l a oxucul a r a ç a l d ı r m a �a ç a l ı ş ı r . Rom a n ı n z a m a n d a i ras i gen iş old u �u k i m i , makan d a i ras i d a çox aha la l i d i r . Ç i ndan t u t m u ş Gancaya q a d a r böy ü k b i r a r a z i d a b a ş v e r a n m ü h ü m i d i m a i - s i yas i h a d i sa l a r ham konkrel t a r i x i f a kt l a r , ham da müa l l i f laxayy ü l ü i l a aks o l u n m u ş d u r . Rom a n Salcuq S u l l a n ı Mal i k ş a h ı n 1 086-cı i l d a Azar b a yca n a , e l aca da Gancaya sarkarda B u � a n ı n rahbar l i y i a l l ı n d a caza dasias i göndarmas i xabar i i l a baş l a y ı r . H a d isa l a r b i r - b i r i n i avaz eld i kca x a l q ı n vatanparva r l i y i , öz y u r d u n a b a �l ı l ı � ı n ı n d a h a a y d ı n boya t a r l a qa lama a l ı n m a s ı n ı gör ü r ü k . D a h a son ra sa lcu q l a r l a gürcü l a r i n m ü h a r i bas i , Azar b a yca n lor p a q l a r ı n ı n a y a q a l t ı n d a q a l m a s ı , G a n c a q a p ı s ı n ı n G ü reüst a n a a p a r ı l ın a s ı k i m i m ü h ü m masa l a l a r i bad i i sanal d i l i i l a c a n l a n d ı ra n m ü a l l i f h a rn i n dövrda Gancada Malısal i a d l ı gözal ş a i ra va m u s i q i x a d i m i n i n yet i şmas i n i tasv i r e d i r . B u sah i fa l a r i oxu duqca d ü ş ü n ü rsan ki , heç bir m ü h a r i ba, d a �ı n t ı , aza b-az iyyal Azarbayc a n x a l q ı n ı n poel i k i s le 'd a d ı n ı n q a r ş ı s ı n a sadd çaka b i l m i r . Rom a n ı n bu h i ssas i n d a Gancan i n n ü f u z l u b i r nas l i h a q q ı n d a da a l ra f l ı söhbal ged i r . Gancan i n möh laşam q a p ı s ı n ı h a z ı r l a m ı ş u s t a İ b ra h i m Osman o�lu süjel xal l i n d a a p a r ı c ı mövqeda d u ru r , Hatta sarkarda Bu�a n ı n makl u b u n u Ganca h a k i m i Ş ad d a d i Faz i u n a ç a l d ı r a n B a ybura d a as l i n da o n u n b a c ı s ı o � l u d u r . L a k i n o , m ü ayyan şara i l d a Sa l cuq o r d u s u n d a x i d mal e lma l i o l m u şd u r . Ganca s a r a y ı n d a harbç i M ü ayyad da onun l a n ı m a d ı �ı q a rd a ş ı d ı r . Müayyad i n o ğ l u Zak i a d d i n da k i ç i k y a ş l a r ı n d a n s a r a y d a y a şa m ı ş d ı r . l l l ar keç m i ş , Zak i ad d i n ev lanm i ş , o� lu Yus i f d ü nyaya gal m i ş , i n d i i sa o, böy ü m ü ş d ü r . G a n c a vaz i r i Xaca Ömar öz b a c ı s ı Ra i san i Y u s i fa ara verm iş , bu i z d i v a c d a n d a İ l y as , galacay i n böy ü k ş a i r i N i z a m i do�u l m uşdur .
1 25
Rom a n d a Baybura qo lu da köl gada q a l m a mış , on l a r h a q q ı n d a m a r a q l a bahs o l u n muşdur . ·
l l h i ssa - " Pey(ıam bar in a d a ş ı " a d l a n ı r . Bu h i ssa asa s a n N iz a m iya hasr o l u n muşdur. P rofessor Ş a h i n Safarov b u h i ssa ba rada y a z ı r : " N i z a rn i n i n u ş a q l ı q dövrü, o n u n geld i k · ca pü�ta laşmas i , mad rasa haya t ı , müta l i a madan iyyat i , f i t r i i ste 'd a d ı yaz ı ç ı n ı n da r i n m ü ş a h i das i n i n oxucusuna gözal had iyyas i d i r . adi b N i z a m i obra z ı n ı tam şak i l d a ya ra tmağa na i l o l m u şd u r " ( " Azarbaycan m ü al l i m i " qazet i , 07 iyun 1 99 1 -c i i l ).
N i z a rn i n i n zan g i n y a r a d ı c ı l ı (ı ı , i n s a n ı r i qqata gat i ran l i r i k şe' r l a r i , ay r ı - ay r ı poema l a r ı n ı bad i i sözün i m k a n l a r ı i l a a k s e ld i ran müa l l i f bu asar l a r i n y a r a n m a t a r i x i , h a r b i r i n i n q a z a n d ı ğ ı şöhrat h a q q ı n d a d a ayr ı - ay r ı l ı qda söz a ç ı r . B u n u n l a a l a q a d a r Mahammad C a h a n Pah l ava n , Q ı z ı l Ars l a n, S i rvanşah Axs i t a n , Darband h a k i m i Bahba rs Müzaffarad d i n v a başq a l a r ı n ı n ta l e l a r i süjetda m ü h ü m y e r tu tur .
Sonrak ı h a d i sa l a r in tasv i r i i l a m ü al l i f yena da dövrün mühüm i ct i m a i -s i yas i h a d i sa lar i n i c a n l a n d ı rm a ğa ç a l ı ş m ış d ı r.
" Q ı z ı l ş i r da f inas i " a d l ı l l l h i ssada M a keden iya l ı İ skandar in vaxt i l a g i z l atd iy i g ü rn a n e d i l an xaz i n a n i n axta r ı ş ı ma· sa las i d i gqat markaz i n d a d i r . Guya bu xaz i nan i n yeri N i z a m i n i n " l skandar n a m a " s i n d a göstar i l m i ş i d r. Bu maqsad la harb i safar tar taşk i l o l u n u r, qan l ı m ü h a r i ba lar baş ver i r , ö l ka lar d a (ı ı l ı r , da l i nan i n yer i isa t a p ı l m ı r . L a k i n poenı a N i z a m i n i n şöhrat i n i d a h a d a a rt ı r ı r .
Rom a n d a çox l u bad i i sura t l a r y a ra d ı l m ışd ı r . B u n l a r ı n b i r q i s m i t a r i x i şaxs iyyat l a rd i rsa, b i r h i ssasi m ü al l i f taxayy ü l ü n ü n malısu l u o l a n surat l a rd i r . Tab i i d i r ki, N i z a m i sural i d a h a mahabbat l a i ş l anm iş va süjetda asas yer t u tu r . Mah· sal i , X a q a n i X I I asr in d i gar q ü d rat l i söz usta l a r ı n ı n obrazlar ı d a d i qqat i cal b e d i r .
Rom a n d a o n l a r l a hök m d a r s u r a l i da v a r d ı r . H a t t a Ç i n · g iz x a n ı n obraz ı d a y a r a d ı l m ı ş d ı r . Rom a n d a k ı q a d ı n suratIari i çar i s i n d a B a y b u r a n ı n a r·;a d ı Y i g idcuq , Mahsat i , N i z a · m i n i n sev i m l i q a d ı n ı A f a q , N i z a m i ya S i rv a n ş a h ı n had i yyas i Gövhar i. qeyd etmak o l a r . Mü sbat p l a n d a ver i l m i ş bu surat larda Azarbayc a n q a d ı n ı n a xas o lan sada qat, mahabbat, a i l a qay(ı ıs ı k i m i keyf iyyat l a r ü m u m i l aş d i r i l m işd i r . Roman d a hanıç i n i n X a var, T ü r k a n x a t ı n k i m i q a d ı n l ı q- şaraf i n a l aka gat i ran manf i su rat lar da v a r d ı r .
1 26
Müal l i f asarda l a r i x i l iya r i ayal elmak üçün i l k növbada "Xamsa " ya üz tu tmuşdur . Yaz ı ç ı n ı n bu meyl i ham da N i z a m i n i n ya ra d ı c ı l ı q a l a m i n i dar indan i ş ı q l a n d ı rmağa i m k a n verm işd i r . Rom a n d a b i r n e ç a y e r d a " Dada Qorqu d " u n x a t ı rl a nmas ı da eyn i a rz u d a n doğmuşdur .
Rom a n d a erman i xayanal i na, acgöz lüyü na, xab i s l i y i n a d a i r ba'zi ep i zod l a r bu günkü h a d i sa lar ta sas laş i r . L a k i n bu rada qeyd e d a k k i , asar i n a l y a z m a s ı i l a l a n ı ş o l a n marh u m p rofessor Rüstam a l i yev " Erman i a m i l i " n a d i qqat i a rt ı rmağ ı müal l i fa masiahat görm üşdür . ( R. a l i yev. Böyük rom a n , d a r kom a . "adab iyyal va i ncasanal " qazet i , 15 deka br 1 989-cu i l ).
Rom a n d a müal l i f i n qad i m Gancaya o l a n sonsuz malıabbati i bral a m i z d i r . O , qad i m Gancan i n şöhral i n i y ığca m şak i l d a be la i !ada e d i r : " . . . q u r d ü rak l i , q u r d a rl ı m l ı Gancan i n şöh rati Ki yev Rusun d a n tu tmuş H i nd i s l a n a , Ç i n a qadar, bütün Şarqa yay ı l m ı şd ı " (0 . S a l a mza da . " asr l a r i n s i r r i " , B a k ı , Yaz ıç ı , 1 989, sah.5) .
asar Xa razm ş a h ı Mahammad oğl u Cal a l ad d i n i n qat l i i l a b a ş a ç a l ı r . a l balta üç asr i a h a la e d a n 1 56 i l i n a n m ü h ü m t a r i x i h a d isa lar i n i b i r rom a n d a a k s e ld i rmak çox çal i n d i r .
Tab i i k i , t a r ix i rom a n j a n r ı n d a i l k d afa öz qa lam i n i s ı n a yan b i r y a z ı ç ı ü ç ü n b e l a b i r vaz i la o l duqca a ğ ı r va mas'ul i yyat l i id i . adabiyya lşü n a s a d i l a Mammadzada yaz ı r : " Doğrud a n d a , üç as r i alıala edan bu 1 56 i l d a Azarbaycan ara z i s i nda son daraca mü rakkab h a d isa lar carayan ed i b, !or p a ğı m ız neça döv lat i n i şğa l ı n a ma'ruz q a l ı b, q a n l a suva r ı l ı b, i nsan ka l l a l a r indan m i n a ra l ar düza l d i l i b, nahayal, X a q a n i , N i z a m i , Mahsati k i m i böyü k sanatka r l a r yel i ş i b . Ha l a b i z b i r-b i r i n i avaz edan neça hök m d a r ı d e m i r i k , tab i i k i , 1 56 i l i n bü tün h a d isa lar i n i qa lama a l m a q görü n ü r, b i r yaz ı ç ı ömrüna s ığ ı şmaz , bal ka on yazaç ı b i r l i kda a l - a l a ver i b s i l s i l a rom a n l a r yaza l a r. Odur k i , O q t a y S a l a rnı a d a da b e l a b i r f a n t a s t i k a rzunu hayala keç i rmak i slarkan böyük çat i n l i kl a r l a q a rş ı l a ş ı b . Roma n ı oxuy a n d a h i ss etd i k k i , müa l l i f öz yaz ı ç ı m a r a ğ ı n ı sax laya b i l mamiş , d a h i ş a i r i m i z N i z a m iya hasr e lad iy i rom a n ı takca N i z a m i dövrü i la mahd u d l a ş d ı rm a m ı ş, " asr l a r in s i r r i na " enmak i stam i ş d i r . N i z a rn i n i n a t a s ı , b a b a s ı , o n u n naval ar i ba rada da b i l d i k l a r i n i va ö z ü n ü n d ü ş ü n d ü k l a r i n i asara d a x i l e d a n müa l l i !, obra z l a r s i l s i l as i n i d a h a da gen i ş l and i rm iş, be la l i k l a, rom a n hadd i n d an a r l ı q çoxşaxa l i , çoxsu rat l i b i r asara çevr i l m i ş d i r . Doğrusu , ro-
. 1 27
m a n d a o qadar su rat v a r k i , on l a r b i r - b i r i n a q a r ı ş ı r va ya u n u d u l u b ged i r l a r " ( "Azarbaycan j u r n a l ı , 1 994, N9 1 -3, sah. 1 75- 1 76).
Bu f i k i r l arda if rat maqa m l a r d a nazara ç a r p ı r . Rom a n d a doğru d a n d a çox l u su rat v a r, l a k i n tanq i d ç i n i n söy lad iy i k i m i b u n l a r ı n h e ç d a h a m ı s ı u n u d u l u b get m i r . B a t k a e l a bu sababdan az sonra y a z ı r k i , Oqtay S a l a mzada tasv i r etd iy i dövr l a r in i c t i m a i -s i yas i manzaras i n i , ma'navi du rumunu , a d at-an 'ana lar i n i mü ayyan qadar öz asar i nda c a n l a n d ı rm a ğa sa'y gösta r i b. agar tasv i r o l u n a n dövr l a r in ict i m a i -s iyas i manzarasi va ma 'nav i d u r u m u a z-çox c a n l a n d ı r ı l ı bsa , bu d a şü bhas iz , asardak i obra z l a r ı n hesa b ı n a d ı r .
İ l k növbada, roma n d a N i z a m i su rat i n i n t a r i x i b ax ım ın d a n neca do lğun va rea l l ı q l a aks etd i r i l masi n i i z l ayak.
Vaxt i l a M. H ü seyn M. S . Ord u b a d i n i n " Q ı l ı nc va qa lam " h a q q ı n d a qeyd l a r " a d l ı m aq a l as i nda asardak i ba'zi t a r i x i f ak t l a r ı n haq iqa t l a uyğun l a ş m a d ı ğ ı n ı nazara ç a r p d ı r m ı şd ı : " O r d u b a d i çox z a m a n sevgi m a cara l a r ı n ı va s a r a y f i !na lar i n i o qadar maftu n l u q l a tasvira b a ş l a y ı r k i , oxucu asas qahram a n l a r ı da, rom a n ı n i ct i m a i mazmununu d a u n u d u r va y a l n ı z bu m a cara l a r ı i z i arn aya macbur o l u r . B izca o, aks ina harakat etmal i id i , ya 'n i harnin m a cara l a r ı o tasv i r i va s i las i l a b i z i baş qahram a n l a r ı n a va asr i n xüsus iyyat l a r i na yax ın l aş d ı r m a l ı id i . Masal an , müa l l i f, Qat i ban i n sargüzaşt l a r ina haddan çox yer verm i ş d i r . Faxrad d i n i n sevg i salına lar i n i l a z ı m o lduğundan çox tasv i r etm i şd i r. Nat i cada, ya ln ı z x a l q dey i l , N i z a m i d a , Faxrad d i n da bad i i surat o l a raq , harakatsiz va d u rğun bir şak i l d a meyd a n a ç ı xmışd ı r " (M. H ü seyn. asar la r i , I X c i l d . B a k ı , " Y a z ı ç ı " , 1 979, sah . 574 ).
o l batla, M. H ü seyn miıayyan d aracada h a q l ı i d i . Ancaq onu d a unutmaq o lmaz k i , macara ç ı l ı q va sevgi salına la r i n i n tasv i r i Orduba d i n i n d i gar t a r ix i rom a n i a r ı n a da xasd ı r . Ham da bun l a r M. H ü seyn i n i d d i a etd iy i k i m i , obra z l a r ı n harakats i z va d u rğun şak i l da meyd a n a ç ıxm a s ı n a gat i r i b ç ı x a r m a m ı ş d ı r . Özü d a O r d u b a d i t a r i x i çox gözal b i l i rd i va ö z asar t a r i nda t a r i x i h a d isa va f a k l i a r a sad aqat l i i d i . Macaraç ı l ı ğa gal d i k d a i sa, bu , onun ro ına n l a r ı n ı daha d a oxu n a q l ı e d i r d i .
A n c a q O . S a l i m z a d a n i n rom a n ı n d a b i r s ı r a ta r i x i f akt l a r va h a d isa lar na i n k i tah r i f o l u n u r , hatta müa l l i f uyd u r m a h a d isa lar va f ak l i a r a d a a l a l ı r .
Ma' l u m d u r k i , bü tün ta r ixç i l a r va adabiyyatşün a s l a r N i -
1 28
z a m i n i n asasan Gancada y a ş a d ı ğ ı n ı , bura d a n kan a r a ç ıxmad ığ ın ı , neça q ü d rat l i şah ın da'vat i n i radd ed i b sa raya gelmamas i n i qeyd ed i r lar . Hatta N i z a m i öz asar l a r inda d a başqa b i r yera saya hat et d i y i n i demi r . "6sr lar in s i r r i " nda isa O . S a l amzada N i z a rn i n i heç b i r t a r ix i manban i n soraq vermad iy i h a l d a Ş a max ıya gön dar i r . B u r a d a N i z a m i Ata bay Şamsad d i n E ldan i z i n t a pş ı r ığ ı i la Ş i rvanşa h l a görüşmal i d i r k i , şah , gürcülar Gancaya basqın edarkan on l a r a kömak elmas i n . Çünk i Ş i rvanşa h l a r l a gürcü ç a r l a r ı hamişa b i r - b i r i na dayaq o lmuş l a r . N i z a m i i l a Axs i t a n görüşür l ar. Amma sa rayda çox qar i ba h a d i sa l ar baş ver i r . Burada N izami Xaqa n i n i azad elmaya ça l ı ş ı r . Ş a h çat i n l i k l a o lsa d a , buna raz ı l ı q ver i r . Ancaq qar _iba oras ı d ı r k i , müal l i f Xaqa n i n i n şaraf i na yaraşmayan b i r ahva l a t uydurur. Ş a h dey ir : " Ş i rv a n d a üç xaqan v a r , b i r i manam, b i r i 6 fza ladd i n Bad i l i b n e l i X a q a n i d i r , ş a i r , - Axs i t a n gü lü msad i , - o b i r i hacv yazan , X a q a n i ad ı i l a imza l ay ıb k ima gal d i göndaran b a z a r da l i s i İ fra h i m Xaqan id i . 6bü i · e ı a i l a 6fza lad d i n i n toqqu şmağı çox o lub , ancaq bu toqquşm a l a r t a m a m i l a başqa m a h iyyat d a ş ı y ıb . Dal i İ fra h i m Malhamdan d i , a t a - a n a s ı Gancadan keçmadi , 6fzalad d i n l a yaş ı d d ı . Özü da bu yaxı n l a r a k i m i sağ i d i , yena da y a z ı r d ı . B a x , as l i nda onun a n a s ı i l a 6 b ü l e ı a n ı n münaq i şasi o lub ! . . . B a b a l ı deyan l a r i n boynuna . . .
. . . 8fzalad d i n b i z i m vaz i r i n kan i z i n i s a t ı n a l a n d a n a z son ra z iya rata gedanda, da laduz l a r da l i İ f r a h i m i geca gat i r i b bad baxt kan i z i n yan ına s a l ı r l a r k i , X a q a n i d i , safar baş tu tmay ıb, yo la ç ı xmaq sahara q a l ı b! Z a r a f a t d ı m ı . . . İ n t i q a m d ı m ı . . . Gövhar, dey i r lar . . . harn i n geean i n y a d ı g a r ı d ı . . . " . D a h a son ra ş a h " masalan i " b i r az d a a y d ı n l a ş d ı r ı r .
" - X a q a n i ç ı l ğ ı n a d a m d ı . . . d ü z ü n ü b i l sayd i , A l l a h b i l i r na lar töradard i l Masalan i n ü s t ü n ü a ç a n k i m i d a l i İ f ra h i m o l d u ğu ü ç ü n a t a m o n u ö l d ü rtmay ib , s a h i b i n a böht a n a t a n kaniz isa . . . X a q a n i q a y ı d a n a k i m i caza s ı n a ç a t ı b . B u i ş i arda eht i m a l ed i ram k i , b iz im vaz i r i n da a l i o l u b, çünk i o, 8bü l a l a n ı n an yax ın dostu va m u n is i i m iş , e l a ind i da X a q a n i i l a düşman d i va ça l ı ş ı r k i , onu z i n h a r a gat i rmak üçün Gövhar masalas i n i a ğ a rts ı n " .
B u n d a n son ra Axs i t a n d a X a q a n iya m ü n a s i bat i n i b i l d i r i r : "Man, o X a q a n i d i , ş a i r d i deya 8 b ü l e l a n ı a s d ı r a s ı dey i l d i m , vaz i r i m k i m i , i ş i n da, raft a r ı n d a ba'z i nöqsa n l a r o lsa da , a ğ ı l l ı , tad b i r l i , uzaqgöran a d a m ı d a d i r i - d i r i h asd ı r a s ı dey i lam. I t a ata gal s i n , sa l t�nat i m i z d a o l a n q a n u n -q a yd a l a r -
1 29
d a n a z ş i kay�t ı · · � s i n . B u n u n a x ı r ı yoxdu , çünk i zor va güc sa rayd a d ı . . " ( " · :'h r l a r i n s i r r i " . sah. 2 7 1 -272).
8 l batta, Azarbayca n poez iyas ı n ı n kori fey l a r i n dan b i r i o l a n X a q a n i Ş i rva n i n i n hay a t ı z i d d iyy�t l i va f ac i a l i keçmiş · d i r . B u fac ia la r in kökü sa raya ged i b ç ı x ı r d ı . Sonra l a r ş a i r Ş i rv a n d a n u z a q l a ş m a q i starkan Axs i t a n ı n a d a m l a r ı taraf i n dan t u t u l u r va habsx a n a y a s a l ı n ı r . Azarbayc a n poez iya s ı n ı n an gözal n ü m una l a r i ndan o l a n " habs iyya" şe' r l a r i da mahz z i n d a n d a yaz ı l ı r . Oqtay S a l a m z a d a isa be la b ir uydurma ahva l a t ı qa lama a l m a q l a as l i n da, böyü k şa i r i gözdan sa l ı r .
Yuxa r ı d a a d ı n ı çakd i y i m i z maqa las inda 8 d i l a Mammadzada d a v a m ed i r: " . . . rom a n ı n rea l l ı ğ ı n a , bad i i i n a n d ı r ı c ı l ı ğ ı · n a x a l a l gat i r�n i k i qüsur d iqqatdan yayı n m ı r. B i r i odur k i , müal l i f t a r ix i rom a n ı n poet i k a s ı n a z i d d o l a n m acaraç ı l ığa meyl ed i r, süjet i " ş i r i n l aşd i rm�k" üçün uydurduğu ahva l a tl a r ı rom a n boyu sapa lay ir . İ k i nc i s i , ba' z i h a d i sa lar va faktlar sadaca o l acaq , müa l l i f taraf i ndan qu raşd ı r ı l m ış d ı r . Bunl a r ı yaz ıç ı heç b ir e lmi man baya asa s l a n m a d a n, yaxud qeyr i -e l m i eht i rn a ! l a ra asasan asara d a x i l ed i b ( N i z a rn i n i n neça q a d ı n l a ev lanmasi , oğ lu Malıammad i n Cal a l a d d i n i n ali i l a ö l · d ü r fi l masi va s . ). B u n l a r ı n har ik is i ham macaraç ı l ı q , ham d a m ü al l i f uydurma l a r ı ba'zan b i r - b i r i na qovuşur va bela l i k la, t a r i x i rea l l ı q dey i l an haq iqat i n uzar i na kölga düşür . Doğrud a n ın ı har h a n s ı müal l i f t a r i x i şaxsiyyat i n tarcümey i - ha l ı n ı "zan g i n laşd i ra " b i l ar? B i z b u n a qat i yyan h a q q q a z a n d ı r m ı · r ı q " ( " Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 994, .N'� 1 -3, salı. 1 76) .
Tanq i dç i n i n bu l i k i r i a r i düzgündür . N i zarn i Ş i rv a n safa r i ndan "a l i boş" qay ı tm ı r v� hamişa o
kan i z i n q ı z ı n ı - Gövhar i özüna x i d matç i götü rü r . İ l l ar keçir, Gövhar böyüyüb qız had d i n a ç a t ı r . A m m a Gövhar onun b i r i n c i yox, i k i nc i a r v a d ı o l a raq . O. S a l a m z a d a t a r i x i haq i qat i bu dafa tah r i f e tmam i ş d i r , ya' n i N i z a rn i n i n Afa q l a evl anmas i fa ktor u n d a n yan keçmam işd i r . N iz a m i tadq iqa tç ı l a r ı n ı n f i k r i nca, bu q ı z Darband h a k i m i taraf i n d an ş a i ra ba ğ ış l a n m ı ş d ı r . Ancaq O . S a l a mz a d a A faq ı n manşay i n i , k iml iy i n i öz b i l d iy i k im i yozur . Ma' l u m o l u r k i , G ü rcü ça r ı De met re döyüş l a r i n b i r i n d a as i r a l d ı ğ ı 1 4- 1 5 yaş l ı b i r Ar ran göza l i n i zor l a m a q istay i r . Ancaq q ı z m ü q a v i mat göstar i r va ş a h ı n yuxu l a ma s ı n ı görü b meşaya q a ç ı r . Meşada o, b i r çob a n a r a st gal i r . Çoban bu q ı z ı G ü rcü ç a r ı n ı n kan i z i o l du ğunu b i l d i k d a qorxuya düşü r , onu b i r köçari q ı pçağa sa t ı r . H arn i n bu q ı p ç a q oğl a n öz köçü i l a yurd l a r ı n a qay ı d a n d a n
1 30
son ra o q ı za evlan i r . Dünyaya b i r q ı z öv l a d l a r ı gal i r , harn i n bu q ı z d a böyüyür , a r a ged i r , dar i s i n i n rangi ağa p p a q , göza l -göyçak b i r q ı z d ü nyaya gat i r i r , a d ı n ı Afaq qoyu r l a r . Q ı pçaq q ı z ı A f aq ı n a t a s ı , son ra da a n a s ı ö l ü r, özü isa kan i z l ara qa t ı l ı r ( B u fakt a . Mammadz a d an i n maqa las inda da x a t ı r l a n ı r ) .
Görü ndüyü k i m i , müa l l i f N i z a rn i n i n haya t ı i la bağl ı an m ü h ü m h a d isa lar i unu im a m a ğa ç a l ı ş ı r . N i z a m iya a l u daçi l i k, onun dövrü va zamanas i h a q q ı n d a gen iş va atr a f l ı , hatta yer l i -yata q l ı tasv i r savi yyas i n a ça tm ı şd ı r . E l a bu sabahdan " asr la r in s i r r i " takca N i z a m i Gancavi h a q q ı n d a roman kimi yox, ham da N i z a rn i dan avva lk i va sonra k ı dövr l a r in h a d i salar i h aqq ı nda söz açan asar k i m i d i qqat i c a l b ed i r . Yuxar ıda qeyd ed i l d i y i k i m i , rom a n d a an çox yer tuta n d a mahz N i z a m i asri i la bağl ı h a d isa lard i r . Ancaq bütün bu h a d i sala r in h a m ı s ı n ı n N i z a m iya b i r dax l i v a rın ı ? al balta, biz bu f i k i r l a r l a da r az ı deyi l i k k i , N i z a rn i su f i ü rfa n i , ask.et b i r hayat keç i rm iş , öz dövrü nün , zamanas i n i n m ü h ü m ta r i x i h a d isa la- r i i J a qat iyyan m a r a q l a n m a m ış , yaxud bu h a d i salara ö.z münas i bat i n i b i l d i rmam işd i r . Bu , o la b i l mazd i . Ancaq bü tün bun l a r ı n baş verd iyfn i sübut e tmak üçün t a r i x i f ak t va manba asasd ı r . 1 1 73-cü i l d a çar Georgi on i l avval k i mağlu biyyat i n i n avaz i n i ç ıxmaq üçün Arrana h ü cu m ed i r. Azarb:ı ycan ordusu Ata bay va onun oğu l l a r ı n ı n başç ı l ı ğı a ı t ı n d a za.bt ed i l m iş Arran tor p a q l a r ı n ı a z a d etmak üçün yü rüşa baş l a y ı r l a r. O. S a l a mzadan i n yazd ı ğ ı n a göra İ l yas N i zam i da Ganca qoşun h i ssas i n i n tark i b i n a b i r tab i b k im i dax i l o l u r. Bu , e l a vaxta düşür k i , Afaq ona b i r oğu l baxş et m i şd i .
N i z a rn i döyüşü seyr e d i r,. bax bu maq a m d a N i z a rn i n i n n a düşündüyü oxucu üçün aç ı q l a n m a l ı i d i . A n c a q yaz ı ç ı bunun avaz inda a d i ca döyüş salı na l a r i n i tasv i r ed i r : " G ü rc ü l ar döyüşa ş i r q ı z ğ ı n l ı ğ ı y l a g i r i şm işd i l ar . C i n a h i a rd a da, or ta s ı ra l a rd a o l d u ğ u k i m i , q a n su yer i n a a x ı r d ı . Oxl a r ı n v ı y ı l t ı s ı , xancar l a r i n , n i z a l a r i n , q ı l ı n c l a r ı n ş aqşa rağ ı göy l a r i n bağr ı n ı da l i r d i . Tab i l i a r i n sas i ndan qu l aq ba t ı r d ı . Şeypu r l a r sus m a q b i l m i rd i . At l a r ı n d ı m a ğ ı n a s a n k i o d d a n n a l v u r u l muş , yol l a r ı n a q a n ç i l a n m i şd i .
. . . Qa r t a l pa r l i oxl a r i n s a n q a n ı n a b u l a ş a - bu l a şa quzğunl a r üçün ruz i h a z ı r l a y ı r d ı . asan ye l , m u n cu q l a r ı n ı n t a s ı q a n l a do lmuş bayra q l a r ı n saç ı n ı yo l u r, yer i n yaxas ı n ı , göyün atay i n i c ı r ı r d ı . Düzda o qadar q a n l ı bayraq yel l a n i r d i k i , q ı r m ı z ı ran g indan s a n k i q a m ı ş l ı ğa od d ü ş m ü ş d ü . Oxl a r
1 3 1
har i k i taraf i n b a ş ı n a p a y ı z xaz a n ı k i m i yağ ı rd ı . Axşa m a yax ın , m ü h a r i ba b a z a r ı süsta lmaya üz qoya n d a , q a n se l i kas i l m i ş b a ş l a r ı top Id mi oyn a d a -oyn a d a a p a r ı rd ı " ( " asr l a r i n s i r r i " , s ah . 320).
Bu döyüşda Ata bay Şamsad d i n E ldan i z a ğ ı r y a ra l a n ı r . Ata bay çox l u q a n i t i r m i şdL N i z a rn i onun y a ra l a rm a mal ham qoyur . B ir neça gün Gancada q a l d ı q d a n son ra ona Mö' m i n a x a t ı n ı n bark xastal and iy i n i , ya tağa düşdüyünü xabar ver i r l a r . Ata bay a rv a d ı n ı n ö l acay i n i h i ss ed ib ora !a la s i r : "Man i tez yo l a s a l ı n , - deya amr e td i , - hak im N i z a rn i da m a n i m l a gels i n . B a l ka ö l d ü m , mars i ya qoşa r " . Doğr u d a n da, Ata bay, n axç ıva n l ı Me' m a r acami abu Bakr in t i kd iy i azamat i l sarda han i n qa t l a r ı qa l xanda , a rva d ı n d a n c a m i b i r a y son r a , 1 1 75-ci i l , noya br ı n 1 6-da v a ! a t e d i r . Hamin 'm a tarnda N i z a rn i da i ş t i r a k edir . B u r a d a N iz a rn i Şamsad d i n E l da n i z oğ lu Mahammad C a h a n Pah lava n ı n mac i i s l a r inda i şt i r a k ed i r . O n u n i ş a rasi i l a şe'r oxuyur . Mahammad C a h a n Palı lavan ş a i r i m ü k a f a t l a n d ı r ı r , onun çi yn ina vaxt i l a E l d an i z i n geyd iy i Ç in xa lat i n i sa l ı r . Sonra N i z a rn i Gancaya q a y ı d ı r . Tab i i k i , b ü t ü n bun l a r y a z ı ç ı taraf indan uyd u r u l muşdur . agar be la b i r h a d isa b a ş versayd i , bütün tafarrü a t ı n a c a n N i z a rn i onu hans ı b i r asar in dasa qa lama a l a rd ı . Yaxud h arn i n dövrda yaşayan har h a ns ı b i r t a r ixç i bu h a d i saya i ş a ra edard i .
T a r i x i rom a n l a rd a e y n i asrda yaşam ış , l a k i n müayyan sabah l a r üzündan b i r - b i r i l a görüşmayan şaxs i yyat lar " görü • şa" b i l a r . Lak in bu eht i m a l ı n özü da ta r i x i rea l l ı ğ ı n mümk ü n l üyüna da l a lat etmal i d i r . O la b i l s in k i , tadq i q a tçı l a r ı n yazd ı ğ ı n d a n farq l i o l a r a q ö z " k a s ı b koro a s ı n d a n kan a r a ç ıx m a ya n " N iz a m i , dövr ü n ü n maşh u r döv l at x a d i m la r i i la görüşüb . Ancaq bu görüşü şart ı an d i ra b i l acak t a r i x i şara i t i a ç ı q l a m a q l a z ı m i d i . O q t a y S a l a rnı a d a bunu bad i i cahatdan asas i a n d ı r a b i l ma m i ş d i r . Rom a n d a ın a' l u m a t ver i l i r k i , Mahammaddan sonra N i z a rn i n i n i k i n c i oğlu - C a m a l a n a d a n o l u r . N i z a rn i n i n h e ç b i r asar i n d a bu ba rada i ş a ra be la yoxd u r . a gar v a r d ı rsa , onda yaz ı ç ı bu ! ak t ı h a ns ı man badan götü rdüyünü qeyd etmal i i d i . Tar i x i rom a n l a r d a bu cür h a ş iya lar vermak nöqsan say ı l m ı r . Yaxud C a m a l ı n ö l ü m ü ba rada heç b i r manba ma' l u m a t ver m i r .
N i z a rn i n i n Q ı z ı l A rs l a n l a görüşüna gal d i kd a isa O. S a l a mz a d a bu t a r i x i haq i qat i o l d u ğu k i m i , h a m d a bad i i i n a n d ı r ı c ı l ı q l a a k s etd i rmaya ç a l ı ş m ı ş d ı r .
1 32
"Xosrov va Ş i r i n " asar i n i yü ks<>k q iymal lan d i randan sonr a Q ı z ı l Ars l a n deyir : " - Çox sağ ol , - deya Ata bay h iy l ag<>r l i k l a gü l ü msadi - Yerdan-göya sandan r az ıyam . O Hamdun iyan kan d i ki va r , onu sana b a ğ ı ş l a y ı r a m . H a l a l m ü l k ü n o l sun , heç k i m a borc l u q a l m a yasan deya xara c d a n a z a d o l u n acaqsan !
Ala bay al ça l a n k im i , vaz i r Şamsad d i n Mahammad i ça r i g i r i b İ lyasa ver i l <>cak bara l ı Q ız ı l Ars l a n a uza ld ı . Bara la möh ü r ü n ü basan hökmd a r onu şa i ra laq d i m e ld i " . ( " Clsr la r in s i r r i " , s ah . 369).
L a k i n bu l a r ix i haq iqal i n a rxas ı nca , N iz a rn i n i n sonr a k ı haya t ı n ı n lasv i r i n d a y e n a uyd u r m a fa kt l a r s ı r a l a n ı r . Ş a i r i n " i k inc i " a rvad ı Gövhar qal l a yel i r i l i r . B u n d a n sonra Oqlay S a l a mz a da, neca deyar l<> r , N i z a rn i n i üçüncü dafa ev lan d i r i r . Clsarda oxuyuruq : '" F<> lay i n d i bs i z quyusu l lyas N i z a m i Gancavi n i n üçüncü i l h a m p ar i s i n i - q<>mzal i gal i n i d a u d d u . B u göza l , a ğı l l ı , l a k i n u la ncaq , a z d a n ı ş a n , d a n ı ş a n d a q u l a ğ ı n ı n d i b i n <> k i m i q ı z a r a n , a z g ü l a n , l a k i n g ü l a n d a sonsuz sev i nc i i la ev i dol d u r a n , dünya şöhral i q a z a n m ı ş ar i n i n quca ğ ında h a r d afa ma'sum a h u b a l a s ı t a k l i l rayan haya l ı gal i n i n a d ı Cannal i d i .
. . . Lak i n , ö l ü m e l a - b i r s i r r i d i k i , bu s i r r i N i z a m i Goncav i dan avva l k i mül<>f<>kk i r l a r da aça b i l mam işd i lar , na İ skandar, na Cl rast u , na Hörmüz, na Cl f l a l u n , na V a l is , na Ba l i n a s, na Farfu r i qusun , na da Sakral yega na ç ı x ı ş yol u ö l ü l!l ü s a k i l qa rşı l a maq , yüngü l l aşd i r mak i d i " ( " Clsr l a r i n s i r r i " , salı. 442).
Rom a n ı n " Q ı z ı l şir da f inas i " a d l a n a n üçüncü h i ssasi adabiyyalşü n a s Cl d i l a Mammadza d a n i n f i k r i nca, m a r a q l ı salına lar v a rea l obra z l a r l a d i qqat i cal b e d i r . Doğr u d a n d a bu h i ss<>da X a razm s u l t a n ı Mahamm<>d, o n u n oğ lu Ca l a lad d i n , N i z a rn i n i n oğlu Mahammad , Q a n l u r a l obra z l a r ı müa l l i f i n uğuru hesa b ed i l m<> l i d i r . Ta r ixdan ma' l u m d u r k i , Ca l a l ad d i n ş a h Ç i n g i z x a n a qa rş ı m ü b a r i zan i d a v a m e ld i rm i ş, müsal m a n ö lka lar i n i n b a ş ı n ı n üs tünü a l a n lah l ü kadan onu qur la rmaq islam i ş d i . Ca l a l a d d i n o l d u qca h ü narvar va ig i d sarkarda i d i , a z b i r qüvva i l a b i r neça d afa Ç i n g i z xan ın qoş u n l a r ı n a q a l i b gal m i ş d i . Ancaq müsa l m a n ö lka l a r i ndan heç b i r i Cal a l add in<> tarafd a r d u r m a d ı l a r . Ç ü n k i Cal a l ad d i n i n özü yaxş ı n iyyalda o l s a d a , harakat l a r i nda a z ğ ı n va qad d a r i d i . Oöyüşçü l a r i da soyğu nçu l u q e d i r d i l a r . Ta r i xdan o d a ma' l u m d u r k i , Cal a ladd i n i n işğa l ç ı ordusu 1 225-ci i l da
1 33
Azarbayca n ı ( Ş i rv a n d a n ba ·şq a ) va G ü reüstan ı zabt etmiş d i . Ancaq Cal a l ad d i n get -geda bu tor p a q l a r d a n da qov u l u r va ax ı rda qat l a yet i r i l i r . O n u n N i z a rn i n i n oğ lu Maham madi ö l d ü rmasi haqda ta r i x i manba larda heç b i r soraq yoxdur . B u müa l l i f i n uydu r m a s ı d ı r .
Rom a n d a müşa h i d a o l u n a n va haqq ında bahs etd iy im iz t a r i x i tah r i f l ar, i l k növbada, müal l i f i n bu j a n rd a tacrübas iz l i yi i l a bağ l ı d ı r . Ma' l u m d u r k i , hatta müxtal i f sanad iara müra c i at, on l a rdan ist i f a da i l a t a r i x i haqiqat i vermak mümkün de y i l . Tar ix i haq i qat - dövrün ruhunu ma'na l a n d ı rmaq , quru sanad iar i c a n l a n d ı rm a q d ı r. Tan q i dç i V i l a yat Qu l iyev in d a n ı şd ığ ım ız rom a n haqq ı nda o l m a sa d a , d e d i y i b i r f i k i r bu ba x ımdan d i qqat i ca lb ed i r : " S a daca o l a ra q . roman ın , yaxud povest in ü m u m i kon f i quras iyas ın ı , ka rkas ın ı sanad lar, rea l t a r i x i f akt l a r taşk i l etmal i d i r, bütün q a l a n " t ama m l a m a " iş ia r i nda yaz ıç ı t a m sarbast d i r va yarad ı c ı l ı q rantaz iyas ın ı isian i lan is t iqa matda i nk i şa f e l ald i ra bi l ar. " (V . Qu l iyev. Nasr i m i z va t a r i x im iz . "Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 984, N• 4. sali . 1 64).
B a x, bu " t a m a m l a m a " işi rom a n d a k i f ayat qadar dey i l d i r . O n a göra d a m ü a l l i f i n "uydurduğu " ahva l a t l a r çox z a m a n y a n l ı ş l ı ğa gat i r i b ç ı x a rm ı şd ı r . B ü t ü n bu qüsu r l a r ı n a baxmaya r a q asar oxucu l a r taraf i n dan p i s q a rş ı l a n nı a d ı . M ü a l l i f i n ö z ü bu ba rada dey i r : "<3sr l a r i n s i r r i " . . . ya r a d ı c ı l ı q i z t i r a b l a r ı n ı n mahsu l u d u r. Malısu l u yet i ş d i ran y a z ı ç ı o l s a d a ,
. isteh l a kç ı s ı oxu c u d u r . . . Ötan d ö v r göstar d i k i , na oxu c u l a r peşm a n d ı r, n a d a man ( " Ka rva n " top l u su , 1 990, N• 1 4- 1 5, sah.BO.) .
Oqtay S a l a mz a d an i n " Ka rv a n " top l usun d a ( 1 990, N• 1 3; 1 4 - 1 5, 1 99 1 , N'• 26-27) ç a p etd i rd iy i " S evgi i z t i ra b ı " asar i isa d a h i Azarbayc a n ş a i r i Mahammad Füzu l i n i n hayat ı n d a n , d a h a doğrusu , u ş a q l ı ğ ı n d a n va i l k gancl i k i l i ar i n d an söz a ç ı r . a t batta, Mahammad Füz u l i n i n haya t ı , şaxs iyyati h a q q ı n d a ta r i x i man balarda ma' l u m a t çox a z d ı r . B u tarcümeyi - h a l c i zg i l a r i asasan onun f a rsca d i v a n ı n ı n d i baças i n d a, ayr ı - ayr ı lazk i ra larda va asar t a r i ndak i ayr ı - ayr ı m isra va beyt lardak i i ş a ra larda aşka ra ç ı x ı r . Ona göra d a Mahammad Füzu l i h a q q ı n d a bad i i asar y a z m a q son daraca d i qqat va mas 'u l i yyat talab ed i r .
Müal l i f oxucu l a ra ünva n l a d ı ğ ı maktubu nd.a y a z ı r: " Rom a n ı n sah i la l a r i na ü ç nahang t a r i x i s i m a n ı n ç ı xa r ı l m a s ı -surat lardan h i ss o l u n u r k i , Füzu l i n i n ( Faz l i n i n ), Ş a h Xat a i n i n , Rövşa� . - Koroğl u n u n ! a l e yol l a r ı . gee-tez qo-
1 34
vuşacaqd ı r - oxucu l a r ı xüsu s i l a heyrata s a l m ı ş d ı r . . . " ( Ka rva n " top lusu , 1 990, .N'• 1 4- 1 5, s ,>h . 80).
Bu "heyral i" mü all if müsbal ma' n a d a i ş i alsa da, oxucuda doğu l a n laacc ü b h i ss i d a h a güc l ü d i.i r . Çünk i " söz, döyüş va ada i al d a h i lar i n i n " la l e yol l a r ı n ı qovuşd u r m a q a rzusu na qadar xaşagal i m o lsa d a , l a r i x i l i k bax ı m ı n d n m ü m k ü n deyi l .
Rom a n d a b i r s ı r a l a r ix i f a kt l a r ı n lah r i f o l u n m a s ı , y a n l ı ş yozu l m a s ı d a asa san b u n u n l a bağ l ı d ı r . O n a göra da müa l l i f i n roma n a d a x i l e ld iy i h a d i sa va ahva l a t l a r ı n çoxu Füzu l i n i n böyük ş a i r va l a r ix i şaxsiyyat obraz ı üzar i n a a ncaq kö lga s a l m ışd ı r .
adab iyya l la r i x i nda Mahammad Füzu l i k im i t a n ı n m ı ş . ş a i r i n a d ı nadansa rom a n d a Faz l i k i m i ged i r . Rom a n d a
göslar i l i r k_i , Füzu l i n i n a t a - ba bas ı H a m z a va Davaçi S ü l ey· m a n arab 1 ra q ı n a tü rkd i l l i U l l u -Arsax v i i ayal i n i n (bu qad i m v i l a yat Ş i m a l i Azarbayca n ı n Qar b i n d a yer laş i r d i va Q a fqaz A l b a n iyas ı na d a x i l i d i ) . Ağc a bad i m a h a l ı n d a n köçüb gal m i ş Baya t l ı l a r t ay fa s ı n a mansu b o l m u ş l a r . l:! iı fakt b i r çox l a r i x i manba larda qeyd o l u n u r .
Davaçi Sü leyma n qol l u - b u d a q l ı b i r t ü r k m a n lay ia s ı n d a n o l a n hörmal l i b i r k i ş i n i n q ı z ı n a - A l i yaya ev lan m i ş d i . T a r i x i manba larda Füzu l i n i n a n a s ı h a q q ı n d a l a p k i ç i c i k b i r ma' l u m a t d a ver i l mad iy i ü ç ü n b u f a k l ı o qadar da ahamlyyai l i saymaq o lmaz. Ç ü n k i o z a m a n arab I ra q ı n d a - Karb a l a şahar i n d a azarbayc a n l ı l a r l a y a n a ş ı t ü rkman tayfa l a r ı d a yaşay ı r d ı . Va b u n l a r ı n b i r - b i r i i l a qohum o l m a s ı - q ı z a l ı b q ı z vermalar i m ü m k ü n i d i . Böyük şa i r i n a d ı n ı n Mahammad qoyu l m a s ı da tab i i i d i .
Yaz ı ç ı ö z ü bu ba rada yaz ı r : " S ü l eyman d a , t ü r k adat i i la, oğl u n u n b i r i nc i a d ı n ı qoya n d a - aski t ü rk l arda yetk i n l i k y a ş ı n a ç a l ı b q a b i l i yyat i müqa b i l i n d a e l mac i i s i ndan yen i a d a l ı ncaya qadar u ş a q bu a d l a ç a ğı r ı l a r d ı - son uncu peyğam bar in m ü ba rak a d ı n a üstü n l ü k .ver i l m i ş d i , a d ı n ı Mahammad qoymuşdu . Odur ki , a t a s ı oğl u n u n a d ı n ı maktab s i yah ı s ı n a Mahammad Faz l i i b n S ü leym a n k i m i sa l d ı rm ı ş d ı . Mahanımad a leyh i ssal a m ı n öv l a dca n l ı b i r hazrat o l d u ğu b ü tün müsal m a n l a r a ba l l i " i d i va b i l i rd i l a r k i , peyğam bar i n i k i oğl u n d a n h e ç b i r i arsaya ça lma m ı ş, a t a l a r ı n ı n nas l i n i oğu l xatt i i l a d a v a m e ld i rmak q i smal l a r i o l m a m ı ş d ı . Peyğambar a leyh i ssal a m h aya l d a n n i sg i l l i köçmüşdü . Görünür , onun i l a h i b i r sadaqat la sevd iy i va da im i ç i n d a y a d etd i y i rah m l i va marhamal i l A l l a h ı n hökmü be la i m iş , sonuncu peyğam-
1 35
bar a leyh i ssal a m ı n n u r l u a l n ı n a be la y a z ı l ı bmış , Sü leym a n isa ha la l i k a l ı n a na yaz ı l d ı g ı n ı b i l m i r d i . . . " ( " Ka r va n " topl usu , 1 990, N• 1 3, salı . 53) .
Rom a n ı n başqa bir yer i n d a oxuyuruq : " U ş a ga hü nar göstarm ayanacan ver i lan Mahammad laqabi da göz ç ıxa r ı r d ı . " S a n i a d s ı z q a l a sa n " deyan o q a r a ç ı o lmuşdu . Neca q ı y m ı ş d ı ? " Peygam bar in a h ı t u t s u n san i ! " - deya A l i ya q a rğ ış e l am i şd i . Qar ibad i r . Q ı rx gün dan son ra qa raç ı ö lmüşdü" ( " Ka rva n " top l u su , 1 990, N• 1 3 , salı . 58).
Yuxa r ı d a k ı mat n l a a ş a ğ ı d a k ı main a r a s ı n d a uyars ı z l ı g ı n o l d u ğu göz q a b a g ı n d a d ı r .
Mahammad ş a i r i n a d ı , Füzu l i i sa onun taxa l l ü s ü o lmuşdur . Bu b a rada - " Füzu l i " taxa l l ü s ü i l a a l aqad a r fü z u l i ş ü n a s l ı q d a b i r ç o x f i k i r l a r söy lan i l m i ş d i r . Masalan, I ra q adab iyyatşü n a s ı H ü seyn a l i Mahfuz 1 958-ci i l d a, Füzu l i n i n 400 i l l i k yube l i y i ndan son ra qa lama a l d ı g ı " Fü z u l i B a ğ d a d i " a d l ı k i t a b ı n d a bu masal aya toxu nmuşdur. H ü seyn a l i Mahfuz öz hamye r i i s i Y a q u b Sark i z i n " Füzu l i " faz l i n- cami d i r " m ü l a h izas i n i asas götürür .
Burada hamç i n i n Füzu l i n i n fars d i v a n ı n ı n d i baças i na d a d iqqat yet i r m ak l a z ı m d ı r . O r a d a ş a i r y a z ı r: " B aşqa s ı n a banzar l i y i orta d a n q a l d ı rm a q üçün Füzu l i taxal l ü sünü a l d ım va . . . b i l d im k i , bu l aqab heç k im in xoşuna gal maz. O d u r ki , b aşqas ı mana ortaq ç ı x a r a q man i r aha t s ı z etmayacak d i r . " F ü zu l i " l ü gatda ü l um va f ünun k i m i faz l i n cam i d i r " (Mahammad Füzu l i . asar la r i , B a k ı , " E i m " , 1 958, l l l c i l d , sah. 21 ).
Masalaya a y d ı n l ı q gat i rmak üçün adabiyyatşünas Ak i f a l iyev i n " Heyrat a m i z Füzu l i " maqa lasi ndan bu sat i r i ara d i qqat yet i rak: " Füzu l i n i n l aqabi i l a bağ l ı çox i nca mat lab i izah etmak vac i bd i r . Doğru d u r, ş a i r i n ded iy i k imi , arab d i l i nd a " Fü zu l i " sözü da mövcu d d u r va i k i nc i ma 'nas ı d a h a çox i ş l a n i r . B u söz arab d i l i n daki " faza l a" fe' l i ndan düza l m iş s i fatd i r . İ l k bax ışda har b i r a rab böyük şa i r im iz in l aqab i n i s i fat forma s ı o l a n " Füzu l i " k i m i düşünacak va ma'n a s ı n ı d a "zah l atökan " , "adabs i z " k i m i başa düşacak d i r. Laqab in bu c ü r başa düşü l masi üçün ş a i r, oxucusuna q a baqcadan xabard a r l ı q ed i r va l aqab i n i n " fazl i n " sözü n ü n cam i " fü zu l u n " oldugunu döna-döna xa t ı r l a d ı r . Ş a i r b i l i r d i ki, laqab ina göra onu i tt i h a m eda b i l ar l a r va ba'zi man balarda göstar i l d iy i k i m i , dogru d a n d a , onu l a ga qoya n l a r o lmuşdur .
Burada i k i n c i b i r m asal an i da ayd ı n l a ş d ı r m a q l a z ı m ga-
1 36
l i r . Yuxa r ı d a qeyd eld i k k i , " faz l u n " söz ü n ü n cam i " füzu l ıı n " d u r, " fü zu l i " dey i l d i r . Bas " fü zu l u n " söz ü ndan neca o l u b ki , " füzu l i " y a ra n ı b? arab d i l i n da " iyyu n " form as ı n da n i sb i s i fal şak i l ç i s i mövcu d d u r . B u şak i l ç i i s i m l ara qoşul a raq onun aid o l d u ğu yer i , keyf i yyal i va s . b i l d i r i r . " l yyu n " şak i l ç i s i " Füzu l u n " sözü na da qoşu l a ra q " fü z u l iyyun " arnala gal i r m i ş d i r . arab d i l i n d a q ı sa oxu q a yd a l a r ı n a göra " f i z u l iyyu n " d a k ı " yu n " h i ssac iy i a l i m ı ş va " füzu l i " sözü y a r a n m ı şd ı r . B u n u n da ma'nas ı l aya qal s a h i b i , şaraf s a h i b i va s . k i m i b a ş a d ü ş ü l mal i d i r . Ö l maz ş a i r i m i z l aqab götü rarkan mahz bu ma' n a n ı nazarda tu tmuş va bu I aqab, doğr u d a n d a böylı k Füzu l iya y a r a ş a n yega na b i r laxal l ü s o lmuşdur . " ( "Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 99 1 , .N'• 2, sah. 1 69- 1 70).
Çox laassüf ki, O. S a l a m zada rom a n ı n har bir sah i las i n da Füzu l i n i n a d ı n ı Fazi i k i m i laqd i m etm i şd i r . Faz i i i sa Mahammad Füzu l i n i n oğl u n u n adı o lmuşdur .
Rom a n d a d i gar be la l a r ix i y a n l ı ş l ı q l a r da d i qqal i cal b ed i r.
Rom a n ı n b i r yer i n d a S ü l eym a n l a a rva d ı Al i yan i n söhbal i n d a çox mal i ab l ar çözal i n i r . Ma' l u m olur ki , S ü leym a n ı n - Füzu l i n i n a l a s ı n ı n Qara bağda - a n a vatan da çox l u qoh ıı m l a r ı var. B u n l a r d a n b i r i da "su q u rğusu mühan d i s i " Axca B a d a rd ı r . Axca B a d a r ı n bac ı s ı H i n d i s t a n şahza das i B a h a d ı r xan ın a rv a d ı d ı r . O da ma' l u m o lur k i , H i n d i s tan müsal m a n t ae i r i ar i b i r i i y i n i n ( ? ) Makkadaki sarra fx a n a s ı n d a onun i ş i n i ötü ran çox l u a d a m i ş l a y i r . B u n e c a o l u r ? Rom a n d a oxuyuruq :
"- Masa lan , B a h a d ı r x a n Deh l i d a o lura -olura Axca Badara , lu ta l ı m 10 d i n a r p u l göndarmak is lay i r . O , bu p u l u Delı l i dan n a ğd gön dar m i r . O n u n vak a l al i n a asasan B a d a r ı n p u l u n u Makkada öday i r l ar .
- Bas Makka bu p u l u B a d a ra Q a r a bağda neca ça td ı r ı r? - Makka sarra fxa n a s ı n ı n Tabr i zda, Naxç ıva n d a , B arda-
da xüsusi nad i m lar i v a r. O n l a rd a sarra fxa n a n ı n p u l u o l u r k i , bu hesa b d a rı harn i n mab lağ i yer indaca öday i r, dallarda qeyd iyyal a p a r ı r i a r.
- N a qar iba qayd a l a r va r ! B a d ar bura galsa, b i z i m üçün da yaxş ı o l a r.
- 81 balla, A l ı k i ş i dan a l k i raya elsa, a y l ı q yol u on güna ga lar .
- Hasan xan verarm i ? Eş i lmad i n m i , Axca B a d a r onun a l i n dan d a d e d i r d i .
1 37
- İ lx ı ç ı A l ı qorxa n k i ş i dey i l . Dey i r l a r onun b i z i m Fazl i i la y a ş ı d oğlu v a r, a d ı n ı Rövşan ç a ğı r ı r l a r .
- B a ş ı m a xey i r , uşağa n iya e l a laqab qoyu b l a r ? Rovzan da l i k -deş iya dey i l m i r m i ?
- Rovzan yox, Rövşan. - Beh i şt , Cannaimakan o l sun . - Beh iş t arabca rovzad i r, mansa Rövşan dey i ram. Röv-
şan ! a rsca a y d ı n l ıq , i ş ı q l ı l ı q ma'n a s ı n ı ver i r . Türk lar i sa Rövş�n deyi r l a r " ( " K a rv a n " top l usu , 1 990, .N'• 1 3, sah. 60-6 1 ).
K i ç i k b i r matnda t a r i x i bax ı m d a n i k i y a n l ı ş l ı q d i qqat i cal b ed i r . Heç b i r tar ix i manbada H i nd i s t a n müsal m a n t a c i r l a r i b i r i i y i ba rada soraq yoxd u r . a g a r b e l a b i r b i r l i k, y a xud çox böy ü k a l a qa la r i o l a n b i r taşk_i l a t o l m a y ı bs a , şü bhas i z , on u n Makkadaki sarra fxa n a s ı ba rad·a da söz açmaq a ğl a s ı ğ m a z d ı r. Demal i , bu , m ü a l l i f i n öz uyd u r m a s ı d ı r . l k i n c i , d a h a böyük b i r uydurma va y a n l ı ş l ı q i sa t a r i x i a z-çox b i l an har k as i n nazar i n dan y a y ı n a b i l maz . T a ı' ixdan ma' l u m d u r k i , xa l q qahram a n ı "Koroğ l u taq r i ban X V I asr i n i k i nc i ya r ı s ı n d a , XV I I as r i n avval l a r i n d a yaşa m ı ş d ı r . O , Cal a l i l a r h arakat ı başç ı l a r ı n d a n b i r i i d i va bu harakat ham i n dövrda Türk iyan i n b i r çox ara z i l a r i n i , Azar bayc a n va i n d i k i Erman ista n ı b ü r ü m ü ş d ü . Azarb a yc a n d a avva l l a r Osm a n l ı i şğa l ç ı l a r ı n a , son r a l a r i sa Safav i t ara va yer l i feoda l l a r a qa rş ı vu ruşan cal a l i d asta l a r indan b i r i n a Koroğ l u baş ç ı l ı q ed i r d i . Ravayata göra, Koroğ l u n u n asi ad ı Rövşan o l m u ş d u r . Koroğ- lu va onun s i l a h d a ş l a r ı h a q q ı n d a y a z ı l ı manba larda m a' l u m a t çox a z d ı r . ( B u h a q d a bax : ASE, V c i l d , B a k ı , 1 98 1 , sah. 5 1 9 ).
Demal i , t a r i x i man ba lar i o çox az da o l s a , ver i l d i y i ma ' l u m a t a göra, Koroğ-lu X V I asr i n I I ya r ı s ı nda - XV I I asr i n avval l a r i nda yaşa m ı ş d ı r. O . S a l a m z a d a bunu b i l mamiş d e y i l . L a k i n " S evgi i z t i r a b ı " n d a tasv i r o l u n a n h a d isa lar X V I asr i n avva l l ar i nda baş v e r i r va t a b i i k i , bu z a m a n Koroğ- lu ( Rövşan ) d ü nyaya ha la gal mam işd i . Ta r i x i f ak i l a bu cür sar bast davra.ıı m a q o l m a z !
" Sevgi i z t i r a b l a r ı " nd a Füz;.ı l i n i n " Leyl i va Macn u n " poem a s ı n ı n böyük ta' s i r i duyu l u r. Y a z ı ç ı s a n k i Füzu l i n i n Ley l i va Macnunu i l a o n u n ö z ü va sevd iy i q ı z ı n t a l ey i a r a s ı n d a oxşa r l ı q axt a r ı r , ba'zan oxucuya e l a gal i r k i , yaz ı ç ı Füzu l i h a q q ı n d a yox, Mac n u n haqq ında asar yaz ı r . Macnun k i m i , O . S a l a mzadan i n qahram a n ı d a gee doğu l u r, onun d a
1 38
dünyaya g�l i ş i n i böyük i n t i z a r l a göz lay i r l ar . Qeys k i m i Faz l i da ( O .S a l a mzadan i n qahram a n ı ) u şaq y a ş l a r ı n d a gün· l a r i n i a ğ l a m a q l a keçi r i r. " Mahammad gözal uşaq id i . Dar ı zoğu k i m i a ğ a p p a q dar is i vard ı . Dod a q l a r ı n d a n süd d a m ı r· d ı . Göz lar i b u l a q suyu k i m i duru i d i . Boy·buxu n d a da hamya ş ı d l a r ı n d a n geri q a l m a z d ı . Q a z k imi y a n l a r ı n ı basa ·ba · sa gaz i r , h eç nay l a m a r a q l a n nı ı r , bütün günü n a r a z ı l ı q l a m ı i ı l d a n ı r d ı . E l a da haz i n -haz i n a ğ l a y ı r , i ç i n - i ç i n h ıçq ı r ı r d ı k i , A l iyani n ii rayi çaki l i rd i " ( yena ora d a , s ah . 58). O . S a l a m z a d a n i n qahr�m a n ı d a Füzu l i n i n Macnunu k i m i gözal b i r q a d ı n ı n qucağ ı n d a a r a m t a p ı r . " Q a p ı c ı q d a n b a ş ı n ı ç ı xar m ı ş Mahammad özünü onun üstüna a l d ı , e l a b i l özü n ü n südünü i ç i b böyü tmüşdü , i l l a r l a hasrat i n i çakm i ş d i .
. . . S ü leym a n qol l a r ı n ı a ç ı b a ğ l a m a s ı n deya uşağ ı D ü rradan ta lam·ta las i k a l m a q i stad i , l a k i n - görü nmamiş i ş i d i ! - b a l aca Mahammad a rxas ı n ı a t a s ı n a çev i r i i b D ü rran i n boynun u d a h a bar k qucaq l a d ı " (yena ora d a , sah. 58).
" Ley l i v� M�cn u n " poem a s ı n d a o l duğu k i m i " S evgi i z t i r a b ı " n d a d a a ş i q l i k , vurğu n l u q maktabdan ba ş l a n ı r . Fazl i Ley l a ya bura d a a ş i q o l u r, i l k sevgi şe 'r lar i n i b u r a d a y a z ı r . A n c a q görünür, O. S a l a nı z a d a s ü j e t i eyn i l a takra r l a m a m a q ü ç ü n b a ş q a "yo l l a r " ax ta r ı r . Poem a d a n farq l i o l a r a q rom a n d a k ı Ley l a Faz i i n i b i r qadar g e e a n l a y ı r . " Leyl i v a Macnun " d a Qeys i n raq i b i o, y a l n ı z "Macn u n " k i m i t a n ı n a n d a n sonra meyd a n a ç ı x ı r . B u , İ bn S a l a nı d ı r . L a k i n rom a n d a bu " raqi b " c a va n l a r hala b i r - b i r i n i t azaca duyduq l a r ı z a m a n meyd a n a ç ı x ı r . B u , m ü d arr i s Hab i bd i r . "Mü darr is na üçün eşqdan d a n ı ş a - d a n ı şa Leyl aya bax ır? - Faz l i düşündü va quyruğu ba·s ı l m ı ş i l a n k imi q ı v r ı l d ı . O , i stasa, Ley l a n ı a l a · b i l ar . . . şariat b u n a i caza ver i r . . . " ( yena o rada , �ıı . ro�
·
Bel a l i k l a, rom a n d a i l k m ü n a q işa be la ya r a n ı r . L a k i n asar t a m a m l a n m a d ı ğ ı üçün bu m ü n a q i şan i n neca başa ça t acağı da ma' l u m deyi l , . .
Rom a n d a ta r ix i şaxs iyyat k i m i Ş a h I sm a y ı l ı n I ra q a ga l mas i , onun döyüşçü l a r i n i n S ü l eyma n g i l d a çör�k yemasi q ı s a c a t�sv i r ed i l i r . Ancaq ma' l u m o l u r k i , Ş a h l s m a y ı l ((arbala tor p a ğ ı n a ova gal i b, a rs l a n ovl a m a ğ a . . . Füzu l i n i n şe'r yazmas ı , i lk qaza l l a r i n i başqa bir müa l l i f i n adı i la oxu m a · s ı , ü m u m i yyat l a onun ş a i r l i y i i l a b a ğ l ı tafsi l a t l a r d a rom a n · d a az y e r t u t m u r . 8 1 batta, " S evgi i � t i r a b ı " n d a , b i r s ı r a m a r a q l ı , y a d d a q a l a n sah na l�r da va r. I ra q d a yaşaya n azarbay-
1 39
ca n l ı l a r ı n hayat va ma işat i , özü nam�xsus etnoq ra fik xüsus iyyat l a r i n i sb�tan do lğun tasv i r ed i l m i ş d i r . Ancaq bütün b u n l a r a baxm a y a r a q " Sevgi i z t i r a b ı " dah i ş a i r i m i z Mahammad Füzu l i n i n t a r ix i b i r obraz , d a h i bir ş a i r k i m i oxucunun göz tar i q a rş ı s ı n d a c a n i a n d ı ra b i l mamişd i r .
* * *
Azarbaycan madan iyyati t a r i x i nda böyük rol oyn ayan sanatka r l a r d a n b i r i da Tabr i z m i n i a tü r makt� b i n i n başç ıs ı S u l t a n Mahammad ( 1 470 i l i a r i n sonu - 1 555) o lmuşdur .
B u maktab in form a l a ş m a s ı va i n k i ş a f ı b i l avas i ta S u l t a n Malıam mad in y a r a d ı c ı l ı ğ ı i l a b a ğl ı d ı r . O, Tabr izda Ş a h i s m a yı l ı n s a r a y k i t a bxa n a s ı n d a ç a l ı ş m ı ş, onun oğlu I Tah m a s i ba rassa m l ı q sanat i n i öyrat m i ş , uzun m ü d dal s a r ay e ' m a l a txa n a s ı n ı n rahbar i o l m uşdur .
Ma' l u m d u r k i , Tabr i z m i n i a t ü r maktab i X I I I asr i n sonu - XIV asr i n avval l a r i nda Tabr i zda ya r a n mış , tez l i k l a -Yax ın va Orta Şarqda bad i i y a r a d ı c ı l ı ğ ı n , xüsus i l a.. k i t a b sanal i va m i n i a t ü r boya k a r l ı ğ ı n ın an q ü d rat l i mark�z i n a çev r i l m i şd i r . Ancaq Tabr i z m i n i a t ü r maktab i n i n i nk i şa f z i rvasi XV I asr i n ort a l a r ı n a tas a d ü f e d i r . S afav i l ar döv l at i n i n ya r anmas ı i l a i ncasanat i n bu sa h as i n d a böyük n a i l iyyat lar a lda o l unur . S u l t a n Malıam mad i n rahbar l iy i i l a M i r Müsavv i r, M i rza a l i Tabr i z i , M i r Sey id a l i , Müzaffar a t i k i m i i ste ' d a d l ı rassaml a r l a b i r l i kd a Şarg i n görkam l i sanatka r l a r ı Kam a l.add i n Behzad , Ağa m i rak l s f a h a n i va b . faa l iyyat gösta r i r d i . ı st an b u l u n "Topqa p ı " muzey i n d a sax l a n ı l n " Xamsa " , S a n kt-Peterbu rqd a k ı E r m i t a j d a sax l a n ı l a n " Quy va çovka n " , " C a m i at-tava r i " , " Ş a h n a m a " va s . a lyazma l a r ı n a çak i l m i ş m i n i a t ü r l ar Tabr i z m i n i a t ü r maktab i n i n an dayar l i n ü m u na lar in dand i r .
Ma' l u m d u r k i , o z a m a n Ş�rqda an çox m i n i a t ü r rasm lar i F i rdovs i n i n " Ş a
.h n a ma " s ina va N i z a rn i n i n " Xamsa " s i n a ça
k i l m i ş d i r . Şarq m i n i a t ü r sanat i n i n an görkam l i markaz ia r i Hera t , Ş i raz , Qazv i n , İ s fa h a n va Buxara maktab ia r i i l a ya r ı ş d a Tabr i z mak tab i hamişa q a l i b gal m i ş d i r .( B u h a q d a bax: a. S a l a mza da, K. Kar i mov. XVI asrda Tabr i z m i n i a t ü r maktabi va S u l t a n Mahammad, Azarbayca n EA Xabar l a r i , 1 959, .N'• 5; A. Q a z ı yev. X I I I -XV I I asr lar Azarbaycan a lyazm a l a r ı n ı n bad i i tart i b a t ı . Moskva ( rusca ), 1 977; A S E , I X c i l d , 1 986, sah, 232-234).
1 40
S u l t a n Malıam mad in öz ya r a d ı c ı l ı ğ ı da zang in va çoxcahat l i d i r . Yaz ı ç ı Clşrar Sa id İ bra h i m i n ( Cl ş rar İ b r a h i movun ) " S u l t a n Maham mad " rom a n ı d a ( B a k ı , Yaz ı ç ı , 1 992) mahz bu görkam l i sanatk a r ı n haya t ı va y a r a d ı c ı l ı ğ ı n d a !J , onun yaşad ığ ı dövrdan söz aç ı r . H i ss o l u n u r k i , a. S . I hr a h i m Tabr iz m i n i a t ü r maktabi v a onun başç ı s ı S u l t a n Malıammad i a b a ğl ı asar l a r i oxu muş , i lk manba lar la t a n ı ş o lmuş , ham da rassa m ı n y a r a d ı c ı l ı q dünyas ına baş vurmuşdur . Tab i i k i , bütün bu n l a r ı n rom a n ı n t a r ix i nasr n ü m u nasi k i m i qavra n ı l m a s ı n a müayyan ta's i r i o l m uşdur .
Rom anda sü je t i n i n k i ş a f ı i k i xatt üzra d a v a m ed i r . B i r i n c i s i , dövrün ict i ma i - s iyas i manzaras i , Ş a h i s m a y ı l ı ıi harb i safar la r i , S afav i l ar dövat i n i n ara z i s i n i gen i ş l and_ i rmas i , onun döv lat s iyasati sahas inda a p a rd ı ğı i ş l a r va s . I k i nc i s i S u l t a n Malıam mad i n b i r rass a m k i m i yet i şmas i , y a r a d ı c ı q yo l u , çakd iy i asar l ar, b u n l a r ı n ç o x tez l i k l a şöh rat q a z a n m a s ı , ş a h sa ray ında faa l i yyat göstaran d i gar rass a m l a r l a m ü n a s i bat i , sevg i s i , a i l a haya t ı v a s . ö z aks i n i t a p ı r . Amma b u i k i xatt mant i q i şak i l d a b i r - b i r i l a b a ğ l ı d ı r, B i r i d i ga r i ndan tac r i d o l u n m a m ı ş d ı r .
Ma' l u m d u r k i , Ş a h i s m a y ı l a n a d i l l i adabiyya t ı m ı z ı n ba n i l a r indan va m i l l i dövlatç i l i y i m i z i n asa s ı n ı qoya n l a r d a n b i r i d i r . O, takca q ü d rat l i hökm d a r va sarkarda dey i l , eyn i z a m a n d a , sanat i , sanat k a r ı yüksak q iymat l and i ran b i r şaxs o l muşdur . Ş a h i srriay ı l dövrün an yaxş ı sanatk a r l a r ı n ı öz sa ray ına top l a m ış , on l a r ı n is ' teda d l a r ı n ı n p a r l a m a s ı üçün a l i n dan ga lan köniay i n i asi rgamamişd i r . Rom a n d a d a bu xa t t qabar ı q şak i l d a nazara çarp ı r . O n u n vaz i r l a söhbat i bu bax ı m d a n d i qqat i xüsu s i l a ca lb e d i r : "Şah gün k im i a l ı ş ı b ya n a n q ı z ı l ı rasın l ardan s a n k i ayr ı l a b i l m i r d i . Bu , Malıammad i n mac l i sdan avval heyra n l ı q l a baxd ığ ı rasınlar id i . O, göz l a r i n i rasından çakmadan:
- Vaz i r, bu gün s a r a y k i t a bxa n a s ı n ı n i ş i ndan söh bat s a l d ı n . Cl m i r Teym urun vaxt ı n d a naqq a ş l a r Samarqand i cannata çev i r i b l ar . Mövl a n a N izamadd in Cl l i ş i r Hera t ı bar
. b�ak l i ga l i na döndar ib . B u n l a r ı n m ü q a b i l i nda biz na i ş görürük?
- Qi b ley i - a lam, raz i l at l a r i n i z i eş i d i b d ü n y a n ı n har ta raf i ndan naqqa ş l a r Tabr iza gal makdad i_ .
- Dünya n ı n an n a d i r k i t a b i a r ı · top l a n m a l ı , üz i a r i a n a d i l i m iıda köçü r ü l mal i , gözal m ü rakkab la yaz ı l m a l ı , ras ın l ar çaki l m al i d i " ( " S u l t a n Mahammad " , salı . 43) .
1 4 1
D a h a son r a öyran i r i k k i , hök m d a r k i t a bxa n a d a i ş i n yaxş ı l ı ğ ı n ı ta lab e l ad iy i n dan onun vaz i r i tez-tez buraya baş çakm al i o lur . Az vax! arz i nda k i t a bx a n a adı a l t ı n d a şahar in i r i l i -x ı rd a l ı sanatka r l ı q e' m a l a txa n a l a r ı b i r l aşd i r i l i r . Safavi bay larbay i l i k l a r i n i n bütün markaz i şahar l a r inda be la s a r ay k i t a bxa n a l a r ı ya r a d ı l a ra q Tabr i z k i t a bxa n a s ı n a t a be e d i l i r , bu r ada ç a l ı ş a n l a r döv l atdan günanıuzd amak haqq ı a l ı r l a r .
S u l t a n Mahammad da s a r a y ı n a d l ı - sa n l ı naqqaş l a r ı n d a n say ı l ı r . Getd i kca şöh rat l an i r va Ş a h İ smay ı l öz'ü da onun l a yax ınp a n m a r a q l a n m a ğa b a ş l a y ı r . Ü m u m i yyatla, rom a n d a Ş a h l s m a y ı l - S u l t a n Mahammad xat t i xüsu s i l a d i qqat i cal b e d i r . " Hökm d a r l a hala i lk görüş la r indan yaxş ı taassür a t l a r ı q a l m ışd ı Mahammad i n . Sonra i sa b ir i nsanda qoşa l aşan qazab va marhamat, maltabbat va n i lrat h i ss ia r i taassü f l a bara bar, heyrat h i ss i da doğurmuşrlu o n d a . Doğrud a n d a İ s m a y ı l ganc i d i . Ç i y i n l a r i n d a uşa q l ı q i l i ar i n i n da yükün ü gazd i r i r d i . Ha l a a l da d a , yol u n d a n s a p d ı r a b i l ard i lar . Ağı l -k a m a l ı n a sa söz yoxdu . Safavi döv l at n i ş a n ı üçü n . çak i l m i ş rasm lar a r a s ı n d a n a n yaxş ı s ı n ı seçmasi da Malıamınada göra onun a ğı l l ı o l duğunu sübut e l ay i rd i . H a ın i n rasm i o vaxt Malıam m a d i n özünün da xoşuna gal i r d i . Hökmd a r ı n b i rdan -b i ra taxtd a n düşü b, rasmi yerdan götürdüyü a n d a ü z ü n d a görünan i ş ı q , tabassüm ömrü boyu y a d ı n d a n ç ıxmayacaqd ı :
- B u rasm yaxş ı d ı , - dem işd i hökm d a r " ( " S u l t a n Mahammad " , sah. 61 ).
Rom a n d a S u l t a n Malıammad i n bü tün haya t ı deyi l , Ş a h İ smay ı l ı n Ç a l d ı r a n döyüşündak i ( 1 5 1 4 ) mağl u b iyyat i na qadar o l a n dövrü qalama a l ı n m ı ş d ı r . ( 8sar " B i r i nc i k i t a b ı n son u " c ü m l as i i l a b i l i r ) . Ha l a b u r a d a S u l t a n Malıammad i n Tabr iz m i n i a ! ü r maktab i n i n başç ıs ı k i m i faa l iyyat görün m ü r. Görka nı l i rass a m ı n harn i n marha laya qadar keçd iy i yol , y a r a l d ı ğ ı asar lar , q a z a n d ı ğ ı u ğu r l a r d i qqat markaz i n dad i r .
S u l t a n Malıammad i n takca Tabr izda dey i l , Hera tda . d a y a ş a m a s ı , bura d a d a asar lar y a r a t m a s ı , " Şarq i n R a fae l i " a d l a n d ı r ı l a n Kam a ladd i n Behza d l a m ü n a s i bat lar i da rom a n d a az yer t u tmur . Ma' l u m d u r k i , Behzad uzun müd dal Hera lda y a ş a m ı ş,son ra Tabr iza dönmüş , Safav i l a r s a r ay ı n d a faa l iyyat i n i d avanı etd i r m i ş d i r . Yaz ı ç ı S u l t a n Maltamm ad l a y a n a ş ı , onun obr a z ı n ı d a bütün m ü rakkab l i y i l a yara t m a ğa ç a l ı ş m ı şd ı r .
" Behzad , d ü n y a n ı n i ş ı q l ı ü z ü n ü a xt a r a n a d a m ı y d ı . Bu
1 42
i ş �ğı .�.a l b i nda ha la u ş a q l ı q i l i a r i ndan M i r a l i ş i r y a n d ı ra b i l
nı ı şd ı . . . Tabr iza ga landan son ra Ş a h i s nı a y ı l Behza d ı hörmal la
qa r ş ı l ay ı r . Behzad Hera t d a n gat i r d i y i had iyyan i ş a h a taqd i m e d i r :
B u , Sa 'd i n i n " B usta n " . Bahmany a r ı n "Mant i q " , a m i r Teynı u ru n " Zafarn a m a " , a l i ş i r Nava i n i n "Xamsa " a lyazm a l a r ı n ı n rasm lar i d i r . Ş a h i s m a y ı l bu asar lar i yüksak q iymatl and i r i r , ona uğur l a r a rz u l a y ı r .
Su l t an ·Mahammad - J<am a l add i n Behzad xatt i rom a n d a müayyan y e r t u t u r . Ustad sanatka r Behzad Mahammad in p a r l a q gal acay ina i n a n ı r. Ancaq Maham mad i n üray inda Behza d a qaş ı q a r a f i k i r l a r baş q a l d ı r ı r .
" O n a e l a gal i r k i , Behz a d ı n barbazak l i söz lar i a rx a s ı n d a taza b i r h iy las i g i z l a n i b . N e ç a d a f a i stam i ş d i k i , onun ba ras i nda başqa cür düşünmas in , . . . a m m a baca r m a m ı ş d ı . Qa l b i ndak i q a r a f i k i r l a r i Behza d ı n a rxas ınca y a ğd ı r ı rd ı :
- Get, yo l u n d a n q a l m a , köpak! B u c ü r ç a l ı ş ı b -vuruşmaqla vazi r-vak i l yer i n i da tu ta b i l arsan. B u , üçüncü hökmdard ı k i , görürsan, h a m ı s ı n ı n d a göz ü n ü n iş ığ ı o lmusan . . . Be l a yaşd a n sonra naqq a ş l ı q nay ina l a z ı m d ı r , a ğ ı l l ı baş ın s iyasatda t a m mö'tabar uca l ı ğa ça ta b i l a r .
O, f i k i r l i - r i k i r l i gal i b favv a ra l i hovu zun y a n ı n d a d a y a n d ı . Or tada p ı qqa p ı q l a qaynayan su hovuzun atak l a r i nda q_ı rç ı n l a ş ı r, göz yaşı d a mc ı - d a rncı marmar a rxa süzü l ü r d ü . I k i qu q u ş u a ğ b u l u d k i m i z a r i f boyu n l a r ı n ı ayarak suyun n a r ı n l a p a l i sath i i l a yüngü lca a x ı b ged i r d i . Mahammad bu gözal l i k q a rş ı s ı n d a s a n k i d ü nya n ı n da gözal üzünü göra b i l d i . Taassüf k i , Behza d a m ü n a s i ba t i nda o, d ü n ya n ı n bu üzün ü göra b i l mam işd i . Usta d ı n b i r sanatka r sada lövh lüyü va tam i z l i y i l a ded iy i an ad i , xey i rxah söz l a r i n be la a rx a s ı n d a b i r makr, h i y l a g i z l an d i y i n i yaq i n e l ay i r d i . Behzad isa asarrar i k i m i qal b i n i da p a k va tarniz b i l d iy i , ü rayi da l i - do l u hayat çeşmasi i la döyünan bu ganca, onun boya l a r m a doğrudan d a heyran o l muşdu " ( " Su l t a n Mahammad " , sah. 1 67) .
B u r a d a müa_l l i f obra z ı n dax i l an z i d d ayyal l i o l duğunu , b i r i n s a n va sanatka r k i m i laza d l ı h i ss l a r l a y a şa d ı ğ ı n ı g i z l at m i r . Onun Safavi s a r ay k i t a bxa n a s ı n ı n b a ş ra i s i ta'y i n ed i l masi da S u l t a n Maham mad i asab i l aşd i racak. İ k i i l son ra Ş a h i s m a y ı l d ü n y a s ı n ı dayi şacak, a t as ı na eht i r a m al a mal i o l a r a q Tah m a s i b M i rza ömrünün son u n a dak J<am a l ad d i n Behza d ı yü ksak vaz i ra maq a m ı n d a sax l ayacaqd ı . B u n a bax-
1 43
m a y a raq , hök m d a r an mas' u l k i t a bx a n a i ş l a r i n i S u l t a n Mahammada t a p ş ı ra c a q d ı . Tabr iz sanat a l am i nda S u l t a n Mahammad dövrü d a ela bu vaxtd a n baş l ayacaqd ı . Ş ü bhas iz , rom a n ı n i k i nc i h i ssas i n d a Kam a l add i n Behzad - S u l t a n Mahammad xatt i d a h a d a i n k i ş a f edacak, bu i k i böyük sanatka r ı n m ü n a s i bat lar i tam a y d ı n l aşacaqd ı r .
Rom a n bu ma' n a d a ha l a çox lu sua l l a r a cava b göz lay i r .
* * *
Bu fas i l d a b i z ! a r i x i rom a n l a r müa l l i f i az iza xa n ı m Cafarzadan i n d a h a bir rom a n ı n d a n söz açmaq is !ay i r i k . D i g a r i k i rom a n h a q q ı ıı da avva l k i fas i l i arda d a n ı ş ı l m ı şd ı r . " B i r sas i n f ac i as i " rom a n ı n d a Azarbayc a n mus iq i ! a r i x inda i l k qad ın m u ğ a m us tas ı M i rza G ü l l a r i n hayat va sanat yolu i ş ı q l a n d ı r ı l m ı ş d ı r . agar az iza x a n ı m d i gar !a r ix i rom a n l a r ı n d a öz qahram a n l a r ı n ı n h a y a t yol u n u öyranmak ü ç ü n çox l u t a r ix i f a kt l a ra , m a n b a va m a'xaz lara m ü rac ial e d i r d i s a , bu rom a n d a harn i n f a k t l a r , m a n b a va q a y n a q l a r d a k ı ma' l u m a t l a r o qadar d a çox dey i l d i r . D a h a doğrusu, Azarbayca n ı n bu q a d ı n x a n andas i h a q q ı n d a yaz ı l a n manba lar a z d ı r , ba lka da yox daracas i ndad i r . L a k i n az iza x a n ı m Ş a m a x ı d a , Ş i rv a n d a y a ş a y a n qoca l a rd a n bu sanalç i n i n ö m ü r yol u b a rada m ü ayyan xa ! i ra lar top l a m ış , d i l da- ağ ı zda gazan rava yat lara b i g a n a q a l m a m ı ş d ı r . Na ! i cada, az iza Cafarza dan i n ! a r ix i mövz u d a y a z d ı ğ ı d i gar rom a n l a r ı n d a n heç da ger i da q a l m a y a n m a r a q l ı bir nasr asari y a r a n m ı ş d ı r . i-l ar şeydan avval qeyd edak ki, müal l i f M i rza G ü l l a r in y a ş a d ı ğ ı dövrü , t a r i x i şara i ! i va manzarani rea l i s!cas i na a k s e!d i r m i ş, m u s i q iya, m u ğ a m sanal i n a ba lad l i y i n i b i r d a h a nümay i ş etd i r m i ş d i r .
Rom a n i k i h i ssactan i b a ra!d i r . B i r i n c i h i ssa son r a l a r M i rza G ü l lar a d ı i l a t a n ı n a c a q b i r
xanand.a n i n a n a s ı n ı n t a l ey indan s ö z a ç ı r . H a c ı S a l m a n ağa C a v a d qaz a s ı n ı n an t a n ı n m ış , an maş
hur şaxs l a r i ndan i d i . Çox l u va r-dövla! s a h i b i o l a n bu ağa n ı n yega n a b i r oğ lu v a r i d i -- Safar.
H a c ı S a l m a n a ğa g i l d a çox lu x i d ma!ç i l ar, kan i z l ar ça l ı ş ı r . O n l a r d a n b i r i d a bu e v a pan a h gat i r nı i ş G ü l sanam d i r. G ü l sanam i n göz ü n ü n a ğı - qaras ı o l a n Rey h a n a d l ı q ı z ı bu ev in x a n ı m ı Ş a h n isa x a n ı m ı n xoş u n a ga l d i y i üçün onun evinda böyüyür . Getd i kca Safar la Rey h a n a r a s ı n d a mahab-
1 44
bat duygu l a r ı ç i çak lay ir . Reyh a n l a Safar in bu görüş lar i avvalca heç k i m i m a r a q l a n d ı rm ı r, l a k i n masala c i d d i l aşanda, Reyh a n ı n ana o l acağ ı göz l anHanda Ş a h n isa x a n ı m bunu qüruruna s ığ ı şd ı rmay ıb, on l a r ı ev i n d an qovur .
Uzun maşaqqatdan son ra G ü lsanarn q ız ın ı göt ü r ü b başqa b i r kan da köçm a l i o l u r . Rey h a n uşag ı a l ı r , özü d a ara ged i r . Harn i n bu uşağ ı ömür boyu övl a d hasrati çakan M u r a d ağa ö z q ı z ı k i m i tarb iya ed i r , mol l a ona G ü l lar a d ı ver i r .
İ l l ar keç i r, harn i n bu q ı z uşağ ı - Reyh a n ı n y a rl i g a r ı -Safar i n q ı z ı yaşa do lur , gözal l i y i i l a a l ama sas s a l ı r .
B u n d a n sonra müal l i f süjeta y e n i b i r ahv a l a t d a x i l ed i r . O l a b i l s i n , bu müa l l i f taraf i n dan uyd u r u l muşdur, a m m a bad i i l i k bax ı m ı n d a n rom a n a bir c a z i bad a r l ı q gat i r i r . H a c ı S a l m a n a ğa n ı n o ğ l u Safar a rt ı q o t u z b e ş y a ş ı n a ç a t m ı � d ı r . T i f l i sda tah s i l a l ı b, son ra a n a s ı n ı n takl i f i l a ev lan i b . f n d i S a l m a n a d ı n d a on üç y a ş ı n d a , boy l u -buxu n l u oğl u , Ş a h n i sa a d l ı q ı z ı d a va r . Ancaq gün l a r i n b i r i n d a a rv a d ı Nas ima ağ ı r sataleama tu tu l u r va ö l ü r.
Gün l a r i n b i r i nda Safar c ı d ı r meyd a n ı n d a gözal b i r q ı z görür .
" S afar heyrata be la m a c a l t a p m a d ı . . . ç ünk i . . . çünk i . . . çün k i . . . Çünk i bu a n d a t a r i x dayand ı . Yox! Yox! Yox, d a y a n m a d ı ! Falay in ça rx ı geriya-tars i n a f ı r l a qm a ğa b a ş l a d ı . . . Va . . . İ y i r m i i l avval Sa lman ağaya maxsus saman do lu z a ğa l a rd a n b i r i nda d a y a n d ı .
1 5- 1 6 yaş l ı Reyh a n gü lü msayi rd i . Hayaca n d a n belaca q ı zarmışd ı , qorxudan , haya d a n belaca pört müşdü . A l , gü l ü msar dodaq l a r ı belaca nayasa, naysa p ı ç ı l day ı rd ı . Safar söz lar i eş i t m i rd i . Onda da , ind i da" ( 8ziza Cafarza da, " B i r sas in fac ias i " . "Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 997, .N'• 3-4, sah. 44-45).
O qız G ü l lar i d i . Be la l i k l a, Safar a ğ a - a t a öz q ı z ı n ı t a n ı m a d a n ona aş i q o l u r . M u r a d a ğ a n ı n q ı z ı o l d u ğ u n u b i l i nca ona e lç i göndar i r va q ı z ı n " a t a - a n a s ı n ı n " raz ı l ı ğ ı n ı a l ı r .
Safar in Qa radon l u d a maşh u r M u r a d a ğ a n ı n q ı z ı n ı istay ib , a l m a q xabari isa bütün Cavad m a h a l ı .n a yay ı l ı r . Bu xabar Gü l sanama da ça t ı r . O; bu b i a b ı rç ı h a d isan i n baş verınamasi üçü n G ü l l a r i n y a n ı n a gal i r , ahva l a t ı ona d a n ı ş ı r va qız ı i n a n d ı r ı r . Nat i cada, G ü l l a r evdan baş göt ü r ü b ged i r , nanas ina qoş u l u b Q a r a donunu lark ed i r .
Göründüyü k im i , rom a n ı n bu h i ssasi h a d isa lar i n m a raq l ı , b i r sü j e t axar ı nca i n k i şa f ı bax ı m ı n d a n cal bed i c i d i r . Müa l l i f i n a l inda konkret . t a r ix i f ak t a z o l sa d a , o, tasv i r e td iy i
1 45
dövrün t a r i x i - .- , n ııqra f i k r u h u n u sax l aya b i l m i ş d i r . İ star H a c ı S a l m a n a ğ a n ı n , i s iarsa da Murad a ğ a n ı n tasv i r i n d a o dövrü n bay l a r i na maxsus ağaya n a l ı ğ ı , b;ıy a rvad ı Ş a h n isan i n v a r l ı q a d ı n l a ra a i d s;ıciyy;ıvi xüsus iyyat l a r i , v a r l ı -yoxs u l m ü n a s i bat l <ı r i rea l i stc<ıs iri;ı ;ıks o l u n m u şdur . 8z iz<ı x a n ı m ı n a y r ı - a y r ı tasv i r l a r i da m a h z t a r ix i l i k bax ı m ı n d a n m a r a q doğu rur .
" O zaman c a v a n oğ l a n l a r dabd;ı o lan a l , yaş ı ! , a b ı m<ıxm<ırd<ın çuxa l a r gey<ırd i l <ır . İ l l a h da dövl<ıt l i b a l a l a r ı , çuxa l a r ı n dövr<ıs i n;ı, k<ın a r l a r ı n a , <ıt<ıy i n ;ı, qol a ğz ı n a , yaxa s ı n a , bel i n a ba f ta t i k d i r<ırd i l ar . C a va n l a r a t ü s t ü n d ;ı p a r - p a r ya n a r d ı l a r . A m m a boz , q a r a -xa l l ı " Göy<ırç i n " g;ı l;ınd;ın sonra S<ıf<ır özün;ı boz m a h u d d a n çuxa t i k d i r d i . Çuxa n ı n at<ıy i n i , yaxa s ı n ı , qo l l a r ı n ı n qo lça q l a r ı n ı g ü m ü ş ü b a r t a y a b;ız;ıtd i r d i . Boz gümüşü buxa r a d<ı r i s i nd;ın papaq t i kd i r d i . A t ı n y;ıh;ır-yüyan i n a bas dey inca gümüş n<ısb e l atd i r d i . Bu l i basda , bu y<ıhar- <ıs b a b l a a t ı m in i b u z a q d a n görün<ında e l a b i l gümüş heyk;ıl gal i rd i " ( " Az<ırbayca n " j u r n a l ı , 1 997, .N'• 3-4, s;ıh . 1 5 ).
Rom a n ı n i k i nc i h i ss<ıs ind;ı is;ı G ü l l <ı r in san<ıt yol undan , bu sah;ıd;ı ras t l a şd ığ ı m a neal<ırd<ın, çat i n l i k l ardan, q azand ı ğı u ğu r l a rd a n , b i r xananda k i m i e l d<ı-obada böyük şöh rat q a z a n m a s ı n d a n söz aç ı l ı r . Mü;ı l l i f h<ım ta r ix i f ak t l a r a , ona b;ıl l i o lan m a' l u m a t l a r a i s t i n a d ed i r, h;ım da öz bad i i taxayy ü l ü i l a M i rz<ı G ü l l a r i n c a n l ı , do lğun obra z ı n ı ya rad ı r . G ü l san<ım q a r ı n<ıvas i n i qoh u m u Şarafn isagi l <ı gat i r i r . Şarafnisa a rt ı q dünyas ı n ı dayi şsa da onu bu evda hörmat l a q a rş ı l a yı rl a r. Qonşu d a is;ı t a rça l a n C a b b a r k i ş i yaşayı r d ı . G ü n l ar i n b i r günü C a b b a r k i ş i q ı z ı n mus iq iy;ı böyük h;ıv;ıs i n i duyur, oxu m a ğ ı n ı b i l i b m u ğ a m ı n yol l a r ı n ı öyrad i r . G ü l l ar nanas i n i i l i randan son r a onun bu e v d ;ı q a l m a s ı ded i -qoduya sabab o lu r . Odur ki, özü n ü n ö l ü m xab<ır i n i uydurur va kişi p a l l a r ı geyin i b C a b b a r l a !oy l a ra ged i r. Va çox tez l i k l a maşh u r l a ş ı r.
a J b;ıtt;ı, rom a n ı n bu f;ısi l l ;ı r i n d a G ü l l a r i n tez b i r z a m a n d a maşh u r b i r x a nanda k i m i t a n ı n m a s ı o q<ıdar da asa s l a n d ı r ı l m ay ı b. Müal l i f e l a b i l , h a z ı r b i r xan;ınd;ın i sanat meyd a n ı n a gat i r i r . G ü l l ar a d ı n ı n y a n ı n a bir " M i rza" sözü d;ı ;ı l av;ı o l u n u r .
M i rza G ü l l <ı t i n ust a d ı Ş;ırq i n böyük sanat k a r ı Ş a ın a x ı l ı M i rza M;ıh;ımın;ıdh;ısan N <ı v a o l m uşdur . Rom a n d a , · m ü al l i f xas i s l i k l a d a o l s a , M i rz;ı -Mah<ıınmadhasan Nava h a q q ı n d a s ö z a ç ı r, onun s;ın;ıt;ı, m u s i q i y;ı m ü n a s i bat i n i a ç ı q l ay ı r .
1 46
M i rza Mahammad hasan dey i r : " U n utma k i , maklab-mol l a x a n a gö rmü şsan. Qara l a n ı y ı r s a n . Sandan söz l a r i n ma'n a s ı n ı d ü rüst söylamak , böy ü k va ma' n a l ı , ham da bad i i cahatdan gözal yazan ş a i r i m i z i l a n ı m a q v a c i b d i r . .
B i r da unu lma k i , muğa m a l qazal üçün , qazal da muğa m a l üçün ya r a n ı b . 1-l eca vazn iy l a qoşm a , gara y l ı , ha t t a l an ba l l i kdan bayat ı be la oxuya n l a r m u ğ a m d a böyük sahva yol ver i r l ar. Ham şe'rda iym a l a, ham mus i q i da q ı r ı q l ı q arnala gal i r . . .
. . . San hamişa e l a qazal lar seç k i , içar i s i n d a adabdan kanar söz o l m a s ı n " ( " Azarbayca n " j u rn a l ı , 1 997, N'' 3-4, sah . 7 1 -72).
81 balta, bir m ü ddai keçançlan son r a M i rza G ü l l a r i n q ı z o l duğu d a çoxl a r ı n a ma' l u m o lu r . A n c a q o n u n gözal va y a n ı q l ı sasi tez l i k l a bunu unutdurur . Samad S a h i r a d l ı ganc i n G ü l lar i sevmas i , hamişa d a r a y a q d a q ı z ı m ü d a f i a e d i b , ta'q i b l ardan qoru mas ı va a x ı r d a vahş icas i na ö l d ü r ü l masi da rom a n ı n la's i r l i sah na lar i n da n d i r. İ l l ar keç i r , M i rza G ü l lar da qoca l ı r, sas i da tab i i k i , day i ş i l maya b a ş l a y ı r. Daha layl a ra , seyriara çox gel m i r, ev inda qız uşa q l a r ı n a m u ğ a m ı n s i r l a r i n i öyrad i r . B u n a göra da n i fral va qazab hadaf ina çevr i l i r , bunu d a ona çox görü r l ar .
Yaz ı ç ı M i rza G ü l l a r in son gü n l a r i n i da tasv i r edir . " Cl ü n l a r i n b i r i n d a Qaradon l u d a b i r q a r ı p e y d a o l d u . M u r a d a ğa n ı n q a p ı s ı n a gal i b Qonçabay i m l a M u r a d a ğ a n ı soruşdu. Har i k i s i n i n b ir neça i l avval d ü n y a s ı n ı day i ş i b, haqqa qovuşduğunu b i l i nca, d a rv a z a n ı n önündaca diz çökü b, hönkürhönkür a ğ l a d ı (yena ora d a , sah. 94) .
M i rza G ü l lar a rt ı q be l i b ü k ü l m ü ş bu qar ı Qonçabay i m l a Murad a ğ a n ı n qoşa qabr i n i çox asan t a p ı r .
" S ahar k i msa . . . qabr is la n a taraf baxa n d a a rva d ı n i k i qabr in a r a s ı n d a b ü k ü l ü q a l d ı ğ ı n ı görü b h a y s a l d ı . Xey l i c a m a a ! a x ı ş ı b qabr isla n a gal d i . Arv a d çoxd a n keç i n m işd i . . . Qonça bayi m l a Murad ağan ın qab i r l ar i n i n a y a ğ ı a l l ı n d a k ı bayaz y e r i qazd ı l a r . Q a d ı n ı o r a d a d a f n etd i l a r . . . B a ş d a ş ı n a a d y a z a b i l mad i lar . Heç kas i n t a n ı m a d ı ğ ı g a d ı n ı n a d ı n ı d a b i l an yox i d i . . . " ( Yena o r a d a , sah . 95).
" B i r sas i n f ac i as i " rom a n ı bel aca başa ç a l ı r va doğru d a n d a asar ö z bad i i -emosion"a l la's i r gücü i l a oxucunu h ayacan l a nd ı r a , s a rs ı da b i l i r . Ancaq rom a n d a na l amam la' s i r ba ğ ı ş l ayan obra z l a r, h a d i sa lar da d i qqaldan yayı n m ı r. Masal an , yuxa r ı d a qeyd etd i y i m i z M i rza Maham m ad h asan N ava
1 47
su ral i rom a n d a öz do lğun i la das i n i t a p m a l ı yd ı . M i rza Ma· hammadhasan çux f ac i a l i , ü zünt ü l ü bir hayat keç i r i b, ömrünün son i l i ar i n d a d ü ny a i ş ı ğ ı n a hasrat yaşay ı b, gözal şe'r· l a r y a z ı b . D a ha son ra rom a n ı n b i r i n c i h i ssasi n dan ma' l u m o l a n Safar a ğ a su ral i d a son a dak i z l a n m a l i y d i . Onun ta ley i neca o l d u ? B u ba rada müa l l i f susur . . .
aziza Cafarz a d a n i n d i gar b ir t a r i x i rom a n ı - " S a b i r " , a d ı n d a n görü n d ü y ü k i m i böy ü k s a t i r i k ş a i r i m i z i n hayat va y a r a d ı c ı l ı ğ ı n d a n , keşmakeş l i ömründan söz a ç ı r . Ancaq bu asari s ırf t a r i x i rom a n a d l a n d ı r m a q o l a r m ı ? Çünki rom a n · d a s ı r f e'l m i -p u b l i s i s t i k şarh l a r da az dey i l , ham da bu şarhl a r m ü ayyan ma 'n a d a m ü al l i f q a yas i n i d a h a dolğun nazara ç a r p d ı r ı r . Demal i , " S a b i r rom a n ı s ırf t a r ix i rom a n qa l i b i n a s ı ğ m ı r, o n u n h ü d u d l a r ı n ı a ş ı r , rom a n -tad q i q a t x a r a kter i d a ş ı y ı r . a . Cafarza d a n i n d i gar t a r i x i rom a n l a r ı n d a d a e l.m i va p u b l i s i s t i k şarh l ara ras t gal i r i k , l a k i n b u n l a r harn i n rom a n l a r ı n süjet i n d a h a l l e d i c i r o l oyn a m ı rd ı . " S a b i r ': rom a n ı n d a isa l3sv i r o l u n a n h a d i sa l a r l a qaynay ı b-qovu şur , hatta ba'zi maqa m l a rd a üstü n l ü k taş k i l e d i r .
Müal l i f M. a . S a b i r i n tarcümey i - h a l ı i l a bağ l ı b ü t ü n manba lar i ; i s t a r e l m i - p u b l i s i s t ik , i siarsa da m ü a s i r l a r i n i n x a t i ra lar i o l a n y a z ı l a r ı d i qqat l a n azardan keç i rm i ş , böyük şa i r i n m ü h i t i n i ( ham Ş a m a x ı , ham d a B a lu ) i ncal i k l ar i n a qa· dar öyran m i ş, nat icada o n u n do lğun şa i r - vatan d a ş obra z ın ı c ı n l a n d ı rm a ğa n a i l o l m u ş d u r .
Roma n böy ü k ş a i r i n u ş a q l ı q va gancl i k i l i a r i n i n tasv i r i i l a b a ş l a y ı r . Oxucu l a r a S a b i r i n bu dövrü a z-çox ma' l u m d u r, l a k i n a. Calarz a d a ma' l u m fak t l a r ı b i r az da zan g i n l aşd i r i r , o lmayan h a d i sa va ahv a l a t l a r ı d a sü je ta d a x i l e d i r , xüsus i · l a, Ş a max ı m ü h i t i n i bü tün ko lor i t i i l a aks etd i r i r . Ş a i r i n a t a s ı Maşadi Zeyn a l a bd i n , a n a s ı Sa l tanat x a n ı m , m ü al l i m i Seyi d a z i m Ş i rv a n i bu fond a - bu manzarada d a h a ba r i z r a sm e d i l m i ş l ar .
Maşad i Zeyn a l a bd i n e l m i n , m a a r i l i n a leyh i n a o l m a s a d a , çörak q a z a n m a ğ ı , günda l i k a l ı ş-ve r i ş i har şeydan üs tün t u t u r . O ğ l u n u zor l a Sey id a z i m i n maktab i n dan a y ı r ı b öz b a q · q a l d ü k a n ı n d a aylaşd i r i r va ü rayi n d a f i k i r l aş i r k i , "Ay rah · m at l i k oğ lu , e l m l a, b i l i k l a, yaz ı -pozu i l a na q a z a n m ı s a n ? H a n ı o b i r dünya b o y d a a d ı n a l a y i q evi n e ş i y i n ? Ay san i n cad d i n i n q u r b a n ı o l u m , baqq a l l ı q d a , ha r nad i yena b i r t i ka h a l a ! çöray i n v a r . C ı z m a q a raç ı l ı q d a n na ç ıxacaq onunçün ? " '(a. Cafarza da. S a bi r . Azarnaşr , B a k ı , 1 989, sah . l 3) .
1 48
Maşadi Zeyn a l a b d i n b a l a ca a i akbar i n şe'r dartar i n i da c ır ı r . Amma galacay i n ş a i r i e l a : . ğ l ı kasandan y a ş a d ı ğ ı m ü h i t i çox gözal duyur, a t a s ı n a a c ı ğ ı t u t m u r . " O n u n ş e ' r d a l tar i n i a t a s ı c ı r m a m ı ş d ı . B a q q a l Maşad i Zeyn a l a bd i n c ı r m ı ş d ı . Onun ü z ü n a xaca l at çakd iy i s i l l a n i a t a v u r m a m ı ş d ı . Onu d a baqqa l Maşad i Zeyn a l a bd ı n i l i ş d i r m i ş d L Onun n i fral i , düşman ç i l i y i bu baqq a l a q a rş ıyd ı " .
Gün lar i n b i r gü n ü a l akbar Ş a m ax ı d a n keçan k a r v a n a qoşu l u r , maqsad i bu d i n d a r , mövhu m a tç ı m ü h i tdan u z a q l a ş m a q i d i . A n c a q a t a s ı xabar tu tur , onu g e r i qayt a r ı r va b u n d a n son ra h e ç b i r istay ina q a rş ı ç ı xm ı r . S a b i r yen i dan Sey i d az i m maktab i n a qay ı d ı r , şe'r ya r a d ı c ı l ı ğ ı n ı dava m etd i r i r .
Rom a n d a Sab i r i n b i r s a t i r i k ş a i r k im i p a r l a m a s ı n a qadar keçd iy i ömür yol u saciyyavi c i zg i l a r l a c a n l a n d ı r ı l m ı şd ı r . Ya' n i müal l i f bad i i haq i qal i n gücü i l a sübuta yet i rmaya ç a l ı ş ı r ki, S a b i r s a l i r a s ı da r i n m ü ş a h i da l a r in , haya t ı , camiyyal i d i qqat l a öyran may in nat icas i n d a meyd a n a gal d i . Xüsus i la onun Abbas Sahhat la dost l u ğu , Ş a m ax ı adabi m ü h i l i i l a yax ı n d a n tamas ı bu sa hada böyük r o l oyn a d ı . Rom a n d a S a b i r l a Sahhat in dos t l uğu doğru d a n d a q i bta doğu rur . " Özü na qadar dözüm l üydüsa, Salıhat b ir o qadar kövrak i d i . Va an qar i basi da bundayd ı k i , Salıhat S a b i r i c i s m a n i a rat lar dan qorumağa ç a l ı ş ı r , ona darm a n gat i r i r , s a ğa i l m a ğa sa'y gösta r i r d i . S a b i r i sa kövrak qal b l i dost u n u zamanan i n , cam i yyat i n , n a d a n i n s a n l a r ı n a fa t indan qor u m a ğa can a t a r d ı . Ham i şa f i k r i - z i k r i b u y d u b a d , y a m a n , a m a ns ı z b i r xabari Salıhat eş i tmas i n " . ( Yena o r a d a , sah.72) . .
Ma' l u m d u r k i , S a b i r bütün Şarqa yay ı l a n s a l i r a l a r ı n ı yazana qadar qazal ç i l i k l a, mars iyaç i l i k l a maşğu l o lmuşdur . agar harn i n yo l u ax ı r acan tu tub getsay d i , Azarbaycan poez iya s ı n d a neca d a bir boş luq y a r a n a r d ı . B u n u Salı hat da h i ss ed i r d i . " İ ste' d a d . . . İ ste'd a d ! Sa b i r iste' d a d ı n a qar i ba büruza verd i ? ! Man hamişa onun a r i fa n a hacv l a r i n i eş idanda ü m i d e d i r d i m k i , o , ö z yol u n u ta pacaq . Afar i n "Mol l a y a " , deyasan S a b i r günaş i n i o p a r l a d a caq . Man da bela yaza b i l sayd i m . Yoooxx! S a b i r iste 'd a d ı özgad i r " ( Yena ora d a . s a h . 99).
S a b i r - "Mol a Nasrad d i n " - B a k ı adabi m ü h i t i . . , böyük ş a i r i n yet i şmayi n d a, onun yen i b i r poeii k maktab ya ra t mas ında bu a m i l l ar mühüm rol oyn a m ı ş d ı r . a. Cafarza d a da harn i n f ak t l a r ı a s i yaz ı ç ı sa l i qas i l a i ş l am i ş , o n l a r ı x a r a kter ik h a d i sa l arda, ahva l a t l a r d a aks etd i r m i ş d i r . Xüsus i l a
1 49
S a b i r M i rza Ca l i l b a ğl ı l ı ğ ı , d i gar mo l l a nasrad d i n ç i l ar i n S a b i r l a dost l uğu va ü n s iyy<ıt i nazardan qaç ı r ı l m a m ı ş d ı r .
Rom a n d a S a b i r i n m ü al l i m l i k faa l i yyat i na da m ü ayyan sah i fa l a r ayr ı l m ı şd ı r . Ma' l u m d u r k i , böyük şa i r b i r m ü ddal B a l a x a n ı d a da dars d e m i ş d i r . L a k i n maktab in m ü d i r i Clhmad Ka m a l l a a r a l a r ı n d a k ı m ü n a q i şaya göra ora n ı !<ırk etm i ş d i r . Müa l l i f h<ım i n m ü n a q i şan i be la tasv i r e d i r : "Clhmad Ka rn a l zor l a S a b i r i i ç i rtmak i stay i r . Ş a i r bu t<ık l i f i radd e d i r . O z a m a n Cl h mad K a rn a l dey i r ki , lağ lav iyya t ı n ı z d ı n b i r ş e y oxuyu n . S a b i r h e ç nadan çak i n m adan Cl h m a d K a m a l ı hacv e d a n şe ' r i n i oxuyur :
H a l a t i -mast i i y i n d an n a o l u r, e y ayyaş, B a x ı b a y i n aya görsan i}Caba surat i n i ? ! O korahot , o safa lot , o raz a lat tökü l an S u ra l indan u t a n ı b, a n l a nad i r surat i n i !
" Cl h mad K a m a l ı n göz ta r i ba ra l a q a l m ı ş d ı . Pensnes i sü rüşüb yaxa s ı n a doğru en m i ş, q u l a ğ ı n ı n a rd ı n a keç i rd i y i s a p d a n s a l l a n ı rd ı . i n d i onun k i r p i k l a r i n i n dövras i q ı p q ı r m ı z ı q ı z a r m ı ş, s u l a n m ış , ş i ş k i n laşmiş , domba göz ta r i doğrudan d a bayquş göz l a r i n a banzay i r d i .
Cl h m a d K a rn a l e t a b i l b i rdan b i ra a y ı l d ı , ö z ü n a gal d i . S a · b i rdak i n i frat oya t m ı ş d ı onu . Q ı r ıq , kas k i n sas l a b a ğ ı r d ı :
- B u r a d a ya s a n q a l acaqsan , ya man . - Ya l a z ı m dey i l , afan d i ! Man özüm ged acayam . . . Onsuz
d a . . . " ( Yena orada , salı. 1 9 1 - 1 92) . S a b i r i n b ir şaxs iyyat k i m i böyü k l üyünü , yer i galanda
sart l i y i n i , dön m az l i y i n i a ç ı q l a y a n be la sahna l<ır rom a n d a a z·
dey i l . " S a b i r " rom a n ı takca böyük şa i r i n hay a t ı , şaxs iyyat i
h a q q ı n d a rom a n o l m a q l a m ah d u d l a ş m ı r , ham da Sa b i r i n b i r ş a i r k i m i gen i ş şöhrat q a z a n d ı ğı 1 905- 1 9 1 I - c i i l l a r i n adab i - i ct i m a i m ü h i t i n i da do lğu n l u ğu i la ca n l a nd ı r ı r . O i l i arda "Mala Nasrad d i n " j u rn a l ı n ı n gen i ş adabi şöh rat i , B a k ı d a matbu a t ı n , tea ı r ı n i n k i ş a f ı , demokra t i k r u h u n qüvvat l an mas i , Sa b i r i n bu adabi m ü h i tda özünamaxsus yeri rom a n d a k i · f ayat qadar öz d o l ğ u n i la d as i n i � a p m ı ş d ı r .
Üm u m i yyat l a, " S a b i r " rom a n ı böy ü k ş a i r i m i z i n keşmakeş l i ö m ü r yo l u h a q q ı n d a b i t k i n bir t aassüra t oya d ı r .
" S anat k a r va z a m a n p rob l em i " i l a b a ğ l ı d i gar b i r rom a n d a d i qqat i cal b e d i r .
1 50
X a l q yaz ı ç ı s ı Bayram Bayra mov u n " Ka rv a n yol u " ro· m a n ı Cal i l Mammadqu l u z a d an i ; ı va onun hayat yo l d a ş ı Ham i d a xa n ı m ı n ömür yol l a r ı h a q q ı n d a d ı r . Rom a n ı n I h i ssas i nda görkam l i q a d ı n z i ya l ı l a r ı m ı z d a n o l a n Ham ida x a n ı · m ı n hayat ı d a h a atra f l ı ver i l m i şd i r Müa l l i f i n maqsad i tasv i r o l u n a n dövrün adab i - i ct i m a i m ü h i t i n i c a n l a n d ı rm a q , p s ixo· logiy a s ı n ı açmaq , oxucu n u bu m ü rakkab va z i d d iyyat l i a l am la t a n ı ş etmak d i r .
Rom a n ı n 4 k i t a b d a n i b a rat o l a n 1 h i ssas i n d a h a d i sa lar keçan asr i n son on i l l iy i n dan yaşa d ı ğ ı m ı z asr i n 20-c i i l l a r i · na qadar 30 i l l i k b i r m ü d datda asasan Q a r a ba ğd a va T i f l i s · da caraya ıı ed i r . Tasv i r l ardan , tahk iyan i n axa r ı ndan bunu a s a n l ı q l a h i ss e tmak o l u r : kan d dan bahs edan , Kah r i z l i dak i h a d i sa ladan söz açan sah i fa lar Cl h madbay i n , oğ lu Mamma· d i n , çob a n Karam i n x a r a kter i n i t a m aç ır . T i f l i s la , b u r a d a k ı adab i - i ct i m a i m ü h i t l a ba ğ l ı salı n a larda i sa Ham idan i n , onun yax ın s i r d a ş ı So f i ya x a n ı m ı n , M i rza Cal i l i n va onun as i dost l a r ı n ı n faa l i yyat i n i , b i r - b i r i l a q a rş ı l ı q l ı ü n s i yyat i n i , f i · k i r ham ra'yl i y i n i i z i aya b i l i r i k . T i f l i s l a Q a r a ba ğ ı n takca tab ia t i , a d at-an'ana lar i dey i l , hamçi n i n i ct i m a i a b-havas ı , bu t a r i x i şar a i t l a a l aqad a r o l a r a q a d a m l a r ı n faa l i yyat m i qyas ı , düşü nca t a rz i da farq l i d i r . Düşdük l a r i yen i şara i t ob raz l a r ı n xara kter i n a ta' s i r s i z q a l m ı r , on l a r d a m üsbat keyf iyyatl a r i n d a h a d a i n k i ş a f e lmas ina i m k a n y a ra d ı r . B a ş l ı c as ı isa be la m ü h i tda yet işan bir a zarbayca n l ı z iya l ı q ı z ı n ma'navi d ü nyas ı ön p l a n d a ver i l i r . Be la l i k l a, m ü al l i f dövrün ruhunu rea l boya l a r l a can l a n d ı rm a ğ a m ü vaffaq o l u r .
B i r inc i k i t a bd a süjet a s a s a n Q a ra ba ğd a b a ş veran ahval a t l a r, m ü l kadu haya t ı , kan d l i ma işat i üzar inda q u r u l m uşd u r .
Clhmad lıay C a v a n ş i r i hra h i m x a n ı n q a r d a ş ı oğ lu Ma· hamıııad boy C a v a n ş i r i n navas i d i r . O, Peterburqda harbi maktabda :ah s i l a l m ı ş , K r ı m m ü h a r i bas i nda i ş t i r a k e tmiş · d i r . 1 854-cü i l aa harb i x i d matdan i s te ' f aya ç ı xm ış , Q a r a b a · ğa q a y ı t m ı ş d ı r . O, r u s , a r a b va f a rs d i l l a r i n i m ü kammal b i · ! i r d i , dovrün lı rı t a n ı n m ı ş z i ya i ı l a n n d a n i d i , t a r i x i va bad i i asar lar ya z ı r d ı . O , e l a ra s ı n d a " r u s Clhamad " a d ı i l a t a n ı · n ı rd ı . Bu a d ı n m a n f i ç a l a r ı d a h a g ü c l ü i d i . B u l a q a b müsa l · m a n ç ı l ı q d a n u z a q l a şmaq , m i l l i a d at·an 'ana lardan ü z döndarmak k i m i başa d ü şü l ü rd ü .
Clhmad bayi n harakat l a r i , f i k i r va düşü nca lar i , h ay a t a m ü n a s i bati a rxas ı nda t i p i k m ü l kad a r z i ya i ı s ı d a y a n ı r . O, X I X
1 5 1
asr i n başqa m ü l kad a r s u ra l l a r i k i m i dax i lan çox z i dd iyyatl i d i L O n u n s i m a s ı n d a bir tarafdan öz quru runu m u lı a f iza edan, hatta tor p a ğ ı a ldan getsa d a z iya l ı l ı q layaqat i n i i t i r m ayan, döv r u n u n t a n ı n m ı ş sanat a d a m l a r ı i l a dost l u q a l a qas i s ax l ayan , özü d a bad i i - e l m i ya rad ı c ı l ı q l a maşğu l o l a n b i r şaxs n azara ç a r p ı rsa , d i gar tarafdan qa l ban nıona rx iya ya bağl a n a n m ü l kad a r göru ruk. Müa l l i f x a rakter in bu i k i l i cahat i n i tab i i va i n a n d ı r ı c ı tafarrü a t l a r l a ca n i a nd ı ra b i l m iş d i L
Öv l a d l a r ı n ı n ta' l i m - tarb iyas i , m ü a s i r ruhda !ahs i l i i l a c i d d i m a r a q l a n a n a t a i l a tah s i l d an vatana q a y ı d a n oğu l a r a s ı n d a k ı get d i kca dar i n i aşan ma'navi uçurum bunu tasd i q e d a b i l ar . Mammad bay i n mövc u d ü su l - i d a raya q a rş ı m ü b a r i za a p a r a n l a r s ı r a s ı n d a o l m a s ı , ç a r a " ix l a s i l a x i d mat" edan a tan ı aç ıq -aşkar özündan ç ı xa r ı L Oğ lunun i n t i h a r ı da a t an ı n qazab i n i soyutmur , onun dafn i n d a i ş t i r ak e lm i r . La k i n o, ömrünun son g ü n l a r i n d a peş i m a n ç ı l ı q keç i r i r , v icd a n a z a b ı çak i r : " B i r uray i m va r d ı , onu da san a l d ı n a l i mdan , a y n a mard oğu l " - d eya kövra l d i , h a l a n afasi v a r i kan, ·üray i n i boşa l d a n a q a d a r M a m m a d a n a t a h a r k i , l a z ı m d ı r yas t u t u b ö lmak qara r ı n a gal d i . Q a p ı n ı i ç a r i d a n aça r l ay ı b , o k i va r , ham oğl u n u , ham da özü n ü a ğ i a i d ı ( B . Bayra mov. " Karvan yol u " , I c i l d , B a k ı , Yaz ı ç ı , 1 986, salı . 1 67- 1 68).
Doğr u d u r, asarda ahmad bay bir neça dafa a ' l a lıazrat i m peralorun " sada qat l i x i d matçi l ar i " i l a üz-üza d a ya n ı r, o n l a r ı a z ğ ı n h arakat l a r i n i n q a r ş ı s ı n ı a l ı r , l a k i n bu h e ç d a a h madbay i n ça ra sadaqal i n i a z a l t m ı L Ü m u m iyyat la , ba'zi kas i r l a r i n a baxmayaraq , biz ahmad bay surat i n i yaz ıç ı n ı n bad i i uğuru hesa b e d i r i k.
Rom a n ı n b i r i nc i k i t a b ı n d a İ br a h i m bay Davatda rov su ra l i i l a d a qa rş ı l a ş ı r ı q . Q a r a b a ğ ı n a d l ı -sa n l ı b i r nas l i n a m a n s u b o l a n İ bra h i m bay ç a r ordusu n u n podpol kovn i k i d i r . Rus iya n ı n markaz i n d a va Avropa ö lka l a r i nda x i d mat etmiş , b i r m ü d dal Q a rs şahar i n i n komend a n t ı o lmuş İ bra h i m bay rom a n d a az i ş ı q l a n d ı r ı l s a d a , y a d d a q a l ı r . Qa rabağa m a'z u n i yyala gal m i ş İ b r a h i m bay i n dax i l i a l am i n i müa l l i f be la sac iyya lan d i r i r : " a h madbay i n eyv a n ı n d a ya r ı m s a a t l ı q gaz i n t i z a m a n ı ona a ' y a n o l d u k i , kön l ü n d a i ş ı q boş luğu , duyğu boş l u ğu h a ray s a l ı b bayquş k im i u lay ıL H iss e lad i k i , keç i r d i y i g ü n l ar, safar l ar , s a lon l a r, m ü s a m i ra lar , f a s i l as i z d i p l om a t i k garg i n l i k l ar , a 'y a n mac l i s l ar i , qabu l l a r, yüksak harbi rütban i n keç i r d i y i feyz va q a yğı l a r onun ömrünün
1 52
cavan , qüvval l i , q ü d ral l i i l l a r i n a l i ndan a l ı lı havaya sovur muşd u r " ( " Karvan yol u " , 1 c i l d , sa l ı . 1 6 ).
Hami ıla x a n ı m ı gördü kdan son ra onda d a x i l i b i r day i ş i k l i k yara rı ı r . Haya ta mahabbat, i nsa n l a ra bağ l ı l ı q h i s s i a r i qüvval l an i r . On l a r ev lan i r . M i n a ad l ı q ı z l a r ı , Müzaffar a d l ı oğl a n l a r ı dünyaya ga l i r . A m m a bu xoşbaxl l i y i n ö m r ü uzun o l m u r, İ br a h i m bay 1 902-ci i l da göz l an i l madan va f a t ed i r . 30 yaş l ı cavan q a d ı n az m ü ddatda d a h a i k i doğma a d a m ı n ı - i n q i l a lı i r u h ! u q a r d a ş ı Mammad bay i va a t a s ı n ı i t i r i r. Hamida x a n ı m çox böyük i r a d a gücüna özü n ü a la a l ı r , a i l a n i n bütün qayğı l a r ı n ı üzar i n a göt ü r ü r, böyük tasar rü fa t ı i d a ra ed i r , uşa q l a r ı n ı n tarh iyasi i l a c i d d i maşğul o l u r. Ham ida xa n ım ın işgüza r l ı ğ ı , baca r ı ğ ı , an çat i n vaz iyyal larda bela tamk in in i i t i rmamasi rom a n boyu d i qqat markaz i ndad i r .
1 h i ssan i n q a l a n üç k i t a b ı n d a H a m i d a x a n ı m ı n T i f l i s haya t ı , Kah r i z l i d a Mi rza Cal i l l a keçi rd iy i gün l ar , ziya l ı bir q a d ı n k i m i adalı i -madan i a l amda faa l i yyat i gen i ş tasv i r o l u n m u ş d u r . 1 k i t a bd a sanatka r taxayyü l ü üstü n l ü k taş k i l e d i r s a , bu h i ssa larda müa l l i f o l m u ş h a d i sa la r i d aq i q l i k l a, haq i qata uyğun şak i l da aks etd i r m aya ç a l ı ş m ı ş d ı r . Göründüyü k i m i , bu h i ssa lardak i h a d i sa l a r in markaz i n d a Hamida x a n ı m ı n t a l ey i d u r u r .
Azarbayc a n ı n gözal guşa lar in dan b i r i o l a n Q a ra bağda , ahmad bay in a i l as inda dünyaya göz a ç a n 1-l a m i d a x a n ı m ı n hayat yol u dövrün ic t i m a i h a d isa lar i i l a b a ğ l ı şak i l da tasv i r e d i l m işd i r . Ma' l u m d u r k i , Ham ida m ü l kad a r a i l as i n d a tarb i ya a l m ı ş d ı r . O, a t a s ı n ı sevsa da, onun aq i d as i va z i d d iyyatl i mara m ı n ı seçmad i . Ham ida başqa ruhda böyüdü , xa l q l a , c a m a a t l a qaynay ı b-qa r ı ş m a ğ ı onun xa raker i n i forma l a şd ı r d ı , mansub o l d u ğu tabaqadan farq l an i:l i r d i . Uşaq l ı qdan sarhas! böyüyan, a t m i n i b ova çıxan Ham ida x a n ı m a d d ı m baş ı tah d i d l ara, tah q i r l ara va hücu m l a ra ma ' ruz q a l ı r , h aqq ında ded i -qodu yay ı l ı r . Müa l l i f i n qeyd etd iy i k im i , " H amidan in yer l i a dal i ara müğay i r Avropa dab l i gey i m i , a ç ı q l ığa , ye r l i adab-a rkana a ğsaqqa l - qa rasaqqa l m ü q a b i l i nda maha l qoym a m a ğı , takca yaş l ı l a r a r a s ı n d a yox, q ı z l a r-gal i n l a r a r a s ı n d a d a d i l a- d i şa düşmüşdü" ( " Karvan yol u " . 1 c i l d , salı, 33).
Müal l i f hamç i n i n bu q ı z ı n qal b i nda x a l q a , e la ·obaya yar a n a n mahabbat i onun uşq l ı q d a n c a m a a l l a , ra iyyal l a yax ın l ı ğ ı n d a axt a r ı r . Rom a n d a H am i d a i l a x a l q a r a s ı n d a b a ğ l ı l ı q , ma'navi üns iyyat onun çob a n Karama m ü n a s i gat i n d a d a h a d o l ğ u n a k s o l u n m u ş d u r .
1 53
Çoba n Karam rom a n d a H a m i d a x a n ı m ı n alıata o l u n d uğu müh i ! h a q q ı n d a gen i ş !aass ü r a ! y a r a d ı r . Öz ya n ı q l ı "Arazb a r ı s ı " i l a xa lq ruhunu !acassüm eld i ran çoban b i r obraz k im i sevi l i r , bü tün asar boyu u n u d u l mur . Onun bay la r l a m ü n a s i ba! i n d a ! amk in l i l i k , _?z J ayaqa! i n i qoru m a q h i ss i da ha qabar ıq n azara çarp ı r . Ozünü nökar k im i dey i l , comard k i m i a p a r a n çob a n ba'zan !ahq i r l ara d ü ç a r o l u r. L a k i n heç vax! J ayaqa! i n i i ! i m i r . X a l q d a n galan !am iz l i y i , s a f l ı ğ ı saxl a y ı r . Çoban Karam (e la b i l i r i k k i , Karam ad ı d a !asa dü f i seç i l mayi b ramz i ma 'na daş ı y ı r ) Ham idan i s ev i r , a m m a bu sevg i n i ma' J u m sabab lar üzündan e l a ü ray i n d a sax l ay ı r , heç k i m a b i l d i r m i r . Taassü f ki , rom a n ı n i k i n c i k i t a b ı n d a çob a n Karamdan a yr ı l ı r ı q va be l a l i k a onun d a h a n a c i b , i n s a n i keyf iyya! l a r i i l a ! a n ı ş o l m a q i m k a n ı n ı i ! i r i r i k . B u n a baxm aya raq , yaz ı ç ı çoba n Karam obra z ı n ı f a rd i c i zg i l ar l a ü m u nı i l aşd i ra b i l m i şd i r . O n u n çob a n l ı ğ ı da, ş i kas!a demasi da , H a m i daya o l a n şaxsi m ü n a s i ba! i da , bay l a r l a raft a r ı d a özünamaxsus boya l a r l a rasm e d i l m iş d i r . H a m i d aya o l a n sevgi s i n i heç kasa deya b i l m ayan çob a n yer i gal d i kca dard i n i ş i kas!a i l a i f a d a e d i r , d a x i l i y a n ğ ı s ı n ı bu yol l a sön d ü r ü r. Rom a n d a n b u salınaya d i qqa! ye! i rak : " H a m i d a q a n r ı l ı b Çoba n Karam i n sürüsüna doğru baxd ı : "Qar i bo xas iyya! i v a r bu çoba n ı n , har axşa m , sü rüsünü ya l ı r d a n d a n sonra "Arazba r ı " oxuyur , soru ş a n d a d a deyir "Qonşu o b a d a sevg i J i m var, onun üçü n oxuyu ra m " . Qonşu obaya b u n u n s as i ged i b ç a ! ı r m ı ? ! K i m d i r , k i m i n q ı z ı d ı r o? ! A ş i q l ar öz sevgi i i i a r i üçün ü rakl ar i n d a da oxuy u r l a r . H a, bela da o l u r . Görü n ü r, möhkam sevir, yoxsa o !ahar hara ra! l i , y a n ı q l ı oxuya b i l maz " ( " Ka rvan yo l u " , 1 c i l d , sah.4 1 ) .
Rom a n d a qoyu l a n m ü h ü m prob leml ardan b i r i da m ü l kadar -kan d l i m ü n a s i ba ! l a r i d i r . Azarbaycan adab iyya ! ı n d a harn i n p r o b l e m b i r s ı r a asar l a rda öz bad i i aks i n i ! a p ı b v a bu s a h ada m ü ayyan a n ' a n a da y a ra n ı b. O n u d a qeyd etmak yer i n a d ü şar k i , bu m ü n a s i ba ! l a r çox z a m a n s i n f i mövqedan q iyma! l and i r i l i b. İ n q i l a bd a n avva l k i hayatı a ncaq ! ü n d boy a l a r l a gös !aran , i ş ı q l ı caha! l a r i sarf-nazar edan müa l l i f l ara qa rş ı po Jemik r u h u n a göra " Ka rv a n yol u " " Parv a n a " va " D al İ kür" rom a n l a r ı i la sas laş i r .
8hmad bay da , onun q ı z ı J-lamida x a n ı m d a b i r m ü l kada r k i m i yen i keyf iyya! l a r i i l a d i qqa! i ca l b ed i r lar . On l a r kand !asarrü f a ! ı n d a e l m i n a i l i yya! l a ra a rxa l a n ı r, a q ro!ex n i k i qayd a l a r a asa s l a n ı r , zararve r i c i l a d a m ü b a r i za, su k a n a l l a r ı ça-
1 54
k i l mas i , mahsu l d a r l ı ğ' ı n yüksal d i l masi qayğı s ı n a q a l ı r l a r . Hamç i n i n kan dda madan iyyat i n yay ı l m a s ı , m a a r i f i n i n k i ş a r ı üçün yol l a r axta r ı r l a r . Ata -öv l a d m ü n a s i bat l a r i nda da yeni cahat lar ( o dövr üçü n gör ü n m a m i ş ) özünü göstar i r . Raiyyat amay i n i n q iymat land i r i l mas i , o n l a r l a i n s a n k i m i rart a r har i k i sural i ma'nan b i r l aşd i r i r . Ham ida x a n ı m kandda maktab açd ı r ı r , müal l i m gat i r i r , müxtai H madan i - i ct i m a i tad b i r l a r hayata keç i r i r . Onun a t a s ı n ı n m a l i k a nas inda a p a rd ığ' ı i ş i a r i hökumata q a rş ı harakat k imi ma'n a l a n d ı r ı b gözdan s a l m a q i s iayan lar da t a p ı l ı r . L a k i n b u n l a r ı n heç b i r i m a r d tab iat l i q a d ı n ı n hayat yol u n u dayiş d i ra b i l m i r . ı ı ı ar keçd i kca onun a rz u d a n , islakdan ç a ğ' l a y a n qalbi yen i i ş l ar görmak havas iy l a döyü n ü r . Va be la is tak lar , a rzu l a r onu görakam l i yaz ıç ı M i rza Ca l i l l a q a rş ı l a ş d ı r ı r . O n l a r ı n ta leyi qovuşur . ı h i ssan i n l l k i t a b ı asasan bu ma'navi b i r l aşman i aks etd i r i r . T i f l i sda t a n ı ş o l d u q d a n son ra o n l a r ı n m ü n a s i bat la r i getd i kca dost l uğa va mahabbata çevr i l i r . Ham ida xan ım müayyan tarad d ü d keç i rsa da, nahayat qat i qara ra gal i r . Çünk i o, M i rza Cal i l i n s i m a s ı n d a qüdrat l i ad i b va qeyrat l i m ü harr i r , x a l q ı yol u n d a x i d mat etmayi hay a t ı n ı n m ' n a s ı n a çevi ran bir z iya l ı görürdü . Ham ida ona takca q a d ı n yox, ömür-gün yo l d a ş ı , aq i da va maslak dostu o l m a ğ'ı özü üçün şara r b i l i r d i .
M i rza Ca l i l l a yax ı n l ı q , ma'navi b i r l i k Ham ida x a n ı m ı n i c t ima i meyd a n d a daha raa l i ş t i rakma imkan y a ra d ı r.
Ma' l u m d u r k i , istar Cal i l Mammad q u l u z a dan i n , i siarsa da H a m i d a x a n ı m ı n haya t ı n d a o l duqca garg in , d r a m a t i k va laza d l ı h a d isa lar baş verm i şd i r . B u n l a r ı n bir q i s m i a ncaq şaxsi xa ra kter d a ş ı y ı r, ya' n i s ı r r a i l a-ma işat masa la la r i i l a şart l an i rsa, müayyan b i r h i ssasi i sa dövrü n i c t i m a i - s iyas i d a l ğa l a r ı i l a a l aqad a r d ı r . B u d a l ğ a l a r ı n q a l xmas ı , en masi o n l a r ı n şaxs i haya t ı a r ı n a d a ta 's i rs i z q a l m a m ışd ı r . Müai i H b u i k i i ıı s a n ı n xa r a kter i ndak i ba 'z i c i d d i rarq lar i da nazardan q a ç ı r m ı r . Ham ida x a n ı m ı n bir q a d ı n k i m i q ı s q a n c l ı ğ' ı d a , M i rza Cal i l a ba'zan soyuq m ü n a s i bat i d a tab i i görü n ü r .
H a d i sa lar k i t a b ı n ı ı h i ssas i n d a d? xronoloj i a r d ı c ı l l ı q l a qa lama a l ı n m ı şd ı r . Mi rza Cal i l i n ı ra n a getmas i , o r ada "Mol l a N asrad d i n " j u rn a l ı n ı n naşr i i l a b a ğ l ı çat i n l i k l ar, d a h a son ra onun Bak ıya gal i b raa l i yyat i n i d a v a m etd i rmas i va son günlar i süjetda asas yer tutur .
M i rza Cal i l İ ra n a geld i kdan son ra Hamida x a n ı m d a o r a y a köçür , müai i H Can u b i Azarbaycan x a l q ı n ı n a c ı n a c a q -
1 55
l ı h�yat ş�ra i t i , yoxsu l k�n d l i l � r i n b a ş ı n a g�t i r i l �n müs i b�tı � r fon u n d a M i rza Ca l i l i n va Hamida x a n ı m ı n ta l ey i n i da i z l ay i r . B u maq a m l a r ı n tasv i r i n d � Hamida x a n ı m ı n d a x i l i h ayaca n l a r ı d a nazardan q a ç ı r ı l m ı r .
" M a n m ü l ka d a r q ı z ı i l a i zd i vacda b u l u nduğuna görami balka x a l q l a r - m i l l a t l a r cafakeş i M i rza Cal i l bu m ü n a s i bat lara m ü btal a o lub? (B . Bayra mov. " Ka rv a n yol u " , l l c i l d , B a k ı , Az�rnaşr , 1 993, s a h . 6) .
Şeyx Mahamm�d X iya b a n i n i n ç ı x ı ş l a r ı i la t a n ı ş o l a n M i rza Cal i l i n d a xa lan keçi r d i y i h i ss lar da rom a n d a i n a n d ı r ı c ı boya l a r l a tasv i r o l u n m u şdur . " M i rza Cal i l tab i i l a r döyü l masi n i çox eş i t m i ş d i . "Aza d l ı q " b a ğ ı rt ı l a r ı n ı çox d i n l �y i b yol u n d a qa lami va tafakkürü i l a cabhalar y a r m ı ş d ı . "Az a d l ı q bayrağ ı d a l ğ a l a n d ı , na gat i r d i ? ! M i rza Cal i l hövl e l ay i r d i ki , d a l ğ a l a r o s a h i l dan bu s a lı i l a to l a z l a d ı onu . Mağm un e l ad i . . . M i rza özü n ü n bu h a l ı n ı , be la b i r i n a ms ız l ı ğ ın ta l a t ü m ü n ü heç b i r yana yoza b i l m i rd i " ( " K a rv a n yol u " , l l c i l d , sah. 1 23) .
Ş i m a l i Azarbayca n d a m i l l i -demokra t i k q u r u l u ş -süngü gücüna devr i l d iy i k i m i , Canub i Azarbayc a n d a d a Şeyx M�hammad X i ya b a n i h�rak a t ı boğu l u r .
Rom a n d a , Tabr i zda j u r n a l ı n n a ş r i p reses i n d a qa rş ıya ç ı xan çat i n l i k l ar , j u r n a l a madd i va ma'navi kömak göstaran yer l i z i ya l ı l a r ı n xeyirxa h l ığ ı t a r i x i haq i qata uyğun şak i l d a ö z aks i n i t a p m ı ş d ı r . 1 92 1 -c i i l fevra l ı n 1 9-da Tabr izda "Mol l a Nasrad d i n " i n i lk nömras i ç ıxd ı va böy ü k aks-sad a doğu rd u .
" Ö i ü l ar " i n Tabr izda t a m aşaya qoyu l m a s ı d a M i rza Cal i l a böyük faralı gat i r m i ş d i . Rom a n d a yer i gal d i kca ad i b i n ayr ı -ayr ı asar l a r i n i n ya r a n m a p roses i n � d� toxu n u l ur . " X a n ı n tasbeh i " hekayas i n i n h a ns ı ş�ra i t da qa lama a l ı n m a s ı müa l l i f i n y a ra d ı c ı l q l a bora tor i y a s ı n ı öyr�nmak bax ı m ı n d a n da ahamiyyat l i d i r .
L a k i n M i rza C�l i l Tabr i zda uzun m ü d dal y a ş a y a b i l m i r . Y a z ı ç ı n ı n B a k ıya ç a ğ ı r ı l m a s ı , o n u n gal i ş i , Na r ima novun ona sam i m i m ü n a s i b�t i i l a b a ğ l ı e p i zod l a r d a sü je tda gen i ş y e r t u t u r. N � r i m a novun kömay i l � j u r n a l B a k ı d a naşr o l u n - · m a ğa b a ş l a y ı r . O n u n keç m i ş dmakd a ş l a r ı d a bu işa qoşulur . Ganc adab i qüvvalar d a j u r n a l d a yax ı n d a n i ş t i r a k ed i rlar . Mü� l l i f M. C� l i l i n sovet dövründa a ğ ı r şara i tda yaşa m a s ı i l a ba rab�r döv r ü n mühüm ict i m a i -s iyas i h a d isa lar i n i da naz�rdan q a ç ı rm a m ı ş d ı r .
1 56
Görkam l i adab iyya tşünas , a l i m va müa l l i m F. Köçar l i n i n ö l dü rü l masi salınas i n i n tasv i r i h a q s ı z l ı q v a c i n ayatk a r l ı q l a h a k i m iyyati sax l a m a q is iayan bolşev i k l a r İ n mövqey i n i n Mi rza Cal i l i neca sars ı l d ı ğ ı n ı b i r · d a h a göstar i r . O n u n özüna da soyuq m ü n a s i bat har a d d ı m d a açıq h iss o l u n u rdu . ad ib i M a a r i f Komissa r l ı ğ ı n a ç a ğ ı r ı r l a r. M i rza Cal i l naz a k a t gözl ayarak çağ ı r ı l a n v a x t gal i r . L a k i n kom issa r onu qabul etm i r, q a p ı d a göz l at d i r i r . P a p a ğı u l d u z l u k i ş i , ötkam bir q a d ı n hökm la d a n ı ş ı r va içar i keç i r lar . M i rza Cal i l isa çal i y i na söyka n i b d i n m azcas ina göz lamakda d a v a m ed i r . "Mi rza Cal i l i n f i k r i k i m b i l i r çözal an i b h a ra l a ra get m i ş d i . Ba l ka da Tabr i z i n q ü r u b Günaş i rangl i Eyn a l d a ğ ı n a yöna l m işd i . Ba l ka, çox yaq i n i bu i d i k i , i s tay i r d i görsün bu " tea t r ı n f i na l ı nay la başa ç a t ı r . A r a d a , h a rn i n d i n m az l i kda aya ğa q a l x ı b, ç ı x ı b gelmak f i k r i na düşdü . " Yox, m a r a q l ı s ı sanI u ğu n d a ola b i l a r " d ü ş ü n ü b d a ya n d ı " ( " Ka rvan yol u " . I I c i l d , sah. 324).
L a k i n onun sabri t ükan i r . Kom i ss a r l a görüşmad�n d u r u h ged i r . Takca bu ep i zod yuxa r ı l a r ı n ona qa rş ı hörmats izl i y i n i n b ir n ü m u nasi i d i .
Müal l i f 20-ci i l l a r i n mü rakkab ic t i m a i -s iyas i m ü h i t i n d a Nar i m a novun ro l u n a yüksak q iymat v e r i r . Bo lşev ik rahbarlara xas olan qad d a r l ı q, a m a n s ı z l ı q , madani i rsa manfi , madan iyyat x a d i m lar ina düşman m ü n a s i bat onun tab ia t ina yadd ı r . Nar i m a novun M i rza Cal i l i , Cav id i , Ş a i q i , Üzey ir bayi ev ina da'vat etmasi , on l a r l a sam i m i söh bat i , dard laşmayi , x a l q ı n va vatan i n ta ley i l a bağ l ı f i k i r l ar i n i böl üşdü rmas i e p i zod l a r ı su rat i n x a r a kter i n i n hartaraf l i a ç ı l m a s ı n a x i d mat ed i r .
M i rza Cal i l i n müxtal i f vaxl l a rd a C a v i d l a, Üzey i r bay l a va b a ş q a dost l a r ı i l a söhbat l a r i da bu böyük sanat rad a i l a r i n in dax i l i a l a m i n i a ç m a q üçün b i r vas i t ad i r . Müa l l i f harn i n şaxs l a r i n a ğ ı r şara i tda be la x a l q ı n ta ley i b a rada düşü nealar i n i tab i i şak i l da vermaya m ü vaffaq o l m u şd u r . Rom a n ı n bu h i ssas i nda M i rza Ca l i l i n şaxs i haya t ı n ı n b i r s ı ra q a r a n l ı q maqa m l a r ı a ç ı q l a n ı r, o n a ed i l an ma'navi tazy i q l ar, övl a d l a r ı n ı n xastal anmas i , ö l ü m ü , çox a ğ ı r şar a i t d a )(eçan son günla r i va vafa t ı ta's i r l i boya l a r l a ca n l a n d ı r ı l m ı ş d ı r .
Ü m u m iyyat l a asarda M i rza Cal i l s u ral i rağbat l a y a ra d ı l m ı ş d ı r . Ma' l u m d u r k i , bu rom a n qadar da M i rza Cal i l obra z ı bad i i adab iyyatda öz bad i i aks i n i t a p m ı ş d ı . Lak in " Ka rv a n yol u " nd a onun faa l i yyat i d a h a gen i ş va aha ta l i tasv i r
1 57
o l u n u b. B i z M i rza Cal i l i ama! dos t l a r ı a r a s ı n d a görür . qa r ş ı l a şd ığ ı çat i n l i k l a r i da h i ss e d i r i k , Ma' l u m d u r k i , "Mol l a Nasrad d i n " j u r n a l ı n ı n 1 907-c i i l 34-cü nömras inda Faq i r i n vaxt i l a y a z d ı ğ ı " Fa t ı " f e ! yolonu ça p o l u n m u ş d u r . Pelyelond a I rava n q u berna to runun rüşvatxo r l uğundan d a n ı ş ı l ı rd ı . B u fe lyeton böyü k h a y-küya sabab o l u r . Cal i l Mammad q u l u zada j u r n a l ı n h a rn i n i l 4 8 - c i nömras i n d a x ü s u s i i z a h a t ver i b fel yeton d a k ı f akt l a r ı n i n d i k i q u berna tora a i d o l m a d ı ğ ı n ı b i r d a h a x a t ı r l a d ı r . B u n u n l a a l a q a d a r o l a r a q baş ver m i ş sözsöh bat j u r n a l ı n naşri p roses i n d a qa rş ıya ç ıxan ma nea lar i ayd ın gösta r i r . B u bax ı m d a n I h i ssan i n son uncu k i t a b ı n d a M i rza Ca l i l i n H a m i d a xa n ı m l a İ rava n a - is t i n t aqa ç a ğı r ı l m a s ı salı nas i bad i i m ü kam mal l iy i i l a d iqqat i cal b e d i r. Cami bir neça sah i fada taq d i m o l u n a n bu e p i zod d a M i rza Cal i l i n bir i n s a n va sanatka r , j u r n a l i s t va n a ş i r k i m i bü tün saciyyavi c i zg i l a r i göz önünda c a n l a n ı r .
Yuxa r ı d a qeyd etd i y i m i z k i m i , l l c i l d d a süj e t i n i n k i ş a f ı n d a Mi rza Cal i l i n maşaqqat l i ö m ü r yo l u n u n s o n on i li d a h a çox y e r t u t u r .
Q ü d rat l i ad i b i n q a l a m va f i k i r m ü ba r izas i n i n , b ü t ü n hay a t ı n ı lı asr e td iy i doğm a x a l q ı n ı n m a a r i f l anmas i va a z a d i ı ğ ı i d ea l ı n ı n b e l a göz l an i l maz va fac ia l i san i u ğ u onu ma'nan s a r s ı t m ı ş va bad b i n l aş d i r m i ş d i . L a k i n müal l i f bunu takca şaxsi facia k i m i deyi l , dövrün , z a m a n ı n f ac i as i k i m i ma 'na l a n d ı rm ı ş d ı r . O n a göra da bu c i l d da gen i ş x a l q kü t l a l ar i n i n , xüsu san z i ya l ı l a r ı n ü m i d s i z l i y i , pa r i şa n l ı ğ ı , m ü ayyan maq a m l a rd a çaş -baş q a l m a l a r ı yen i q u r u l m a q d a o l a n camiyyat h a q q ı n d a do lğun laossü r a t y a r a d a b i l i r . Tarix i rom a n d a dövrün dön ü ş mar lı a l a l ar i n i , x a l q ı n t a ley i n i m ü ayyan edan h a d i sa l a r in q a b a r ı q ver i l mas i m ü h ü m şartd i r . Göründüyü k i m i , m ü al l i f i k inc i c i l d da bu ta laba cavab vera b i i m i şd i r . Taassü f l a qeyd edak k i , b i r i n c i c i l dda bu bax ı m d a n m ü ayyan i r a d l a r d e m a k o l a r . H a m i d a x a n ı m ı n x a t i ra l a r inda qeyd o lunan ahva l a t l a r ı süjet xatt i n a gat i ran müa l l i f "Mol l a Nasrad d i n " j u r n a l ı n ı n naşr i k im i a lamatdar had isa lı aq q ında sa d aca m a' l u m a t vermak la k i fayat l an m i ş d i r . B i zca, s urat l a r i n x a r a kter i n i d a h a dar; ndan açmaq , dövrün ruhunu daha do lğun ma'n a l a n d ı r m a q üçün bu f ak t l a r d a n l a z ı m ı n ca i s t i f a d a e t m a k o l a r d ı . H a l bu k i , a d i ma i şat i n t r i q a l l a r ı n ı n tasv i r i n a, i k i n c i , üçüncü d araca l i ahva l a t l a ra o n l a r l a sah i fa hasr ed i l m i ş d i r .
" Ka rv a n yol u " nd a y a z ı ç ı t axayy ü l ü i l a y a ra d ı l a n . su rat-
1 58
l a r da v a rd ı r . 8 J i şamol!"l u , P ı n d ı q Abbas , Mol l a Qad i nıa l i , Tamraz, Farza l i va b . roma n d a a z y e r t u t m a s a l a r d a , k a m i l bad i i su rat savi yyas i n a qa lxa b i l m am iş l ar .
Rom a n ı n süje l i asasan · tar ix i f ak t l a r üzar i n d a q u r u l s a d a , sanatka r taxayyü l ü i l a y a ra d ı l a n e p i zod l a r l a ü z v i su ralda b a l!" l a n m işd ı r. asarin t a r ix i l i y i n i güc lan d i ran a rn i l lardan ti ir i da Hamida x a n ı m ı n xa l i ra l a r indan gen i ş i s t i f ada o l u n · m a s ı d ı r .
Ham ida x a n ı m ı n Sof iya Ş a h lax l i nskaya n ı n v a s i las i l a Cal i l Mam·mad q u l u z a d a i l a t a n ı ş o l m a s ı , M i rza Cal i l i n Mammad Hasanov a d ı n d a m ü al l i m k i m i Kah r i z l i ya gal mas i , 1 907-ci i l i n iyun a y ı n ı n 1 5-da ev lanmalar i , M i rza Cal i l i n b i r m ü ddal Kah r i z l i d a ya�a m a s ı , C . Mam mad q u l u z a d a n i n q a r · d a ş ı M i rza 8 J akbar i n I r a n i n q i l a b ı n d a i ş t i r a k m a göra habs ed i l masi va s . i la bağ l ı ahva l a t l a r, hakim Tupur i dze va Ka· r im bay, ş a i r Musta fa bay, usta Qr iqor i , D a v i d Ş a r a ş i dze, Samad a ğa Ağa m a l ı oğlu, Sa l tanat x a n ı m va b. i la a l aqada r f akt l a r, e p i zod l a r H . Mam mad q u l u z-a d a n i n " X a l i ra l a r " k i l a · b ı n d a n göl ü r ü l müşdür . L a k i n bu f a kt l a r ı n aksar iyyal i n i sa f-çü rük elmak, ü m u m i laşd i rma yol u i l a gelmak d a h a m ü · n a s i b o l a r d ı .
Yuxa r ı d a qeyd e t d i y i m i z k i m i , 1 h i ssa 1 890- 1 920-ci i l lar i ahala edir . L a k i n b u r a d a bir uyğunsuz l uq nazara ç a r p ı r . Sü je l i n as a s ı n ı 1 9 1 1 - 1 9 1 2-c i i l iara qadark i ahva l a t l a r taş· ki l ed i r . 1 9 1 2 -c i i l i.!) noy a b r ı n d a p a m bı qç ı l a r ı n X I I I q u r u l · l ay ı keçi r i l m iş , Ham ida xa n ı m bu q u r u l t ayda faa l i ş t i r ak etmiş va söz da söy l am i şd i r . B u n d a n son r a k ı h a d isa lar İn lasv i r i nda ta las i k l i k hiss o l u n u r .
K i t abda deyi l i r : "Ar t ı q m ü xa l i fal b e l a b i r f i k ra gal m i ş d i k i : "Mol l a Nasrad d i n " M i rzas i z ömür süra b i lar . Ö m a r Fa i qs i z yox. Ömar Fa i q "Mol l a Nasradd i n " i n q ı l ı n c ı d ı r " ( " K a rv a n yo l u " , 1 c i l d , sah . 725).
Ömar Fa i q i n j u r n a l ı n naşra b a ş l a n m a s ı n d a , i deya i s t i q a m l i n i n m ü ayyan laşmas inda böyü k r o l ayn a m a s ı haq iqat d i r . B u f ikr i şübha a l t ı n a a l m a m a q l a bara bar yuxa r ı d a k ı q a l i h ö k m ü vermak, müxa l i fat d i l i ndan o l sa be la, c i d d i sahvd i r . B u sözü C. Mammadq u l u z a d a n i n haya t yo l u n a rom a n hasr etm i ş m üal l i f i n qa lam i n dan ç ı xmas ı s adaca taaccüb doğurur .
asar in qüsur l a r ı n d a n d a n ı ş a rkan b i r cahala da loxun m a q l a z ı m d ı r. Müas i r rom a n ç ı l ı q d a .tafs i l a tç ı l ı l!"a mey l , ha d i sa lar i uza lmaq , eyn i mal iab i takrar - lak r a r tasvi r e tmak
1 59
m�q b u l say ı l m ı r . i n d i y ı ğca m l ı q , s u r�t l � r i n dax i l i · ps i xo loj i a l �m la r i na da r i n dan n ü f u z etmak roma n ı n baş l ı c a estet i k me'ya r ı n a çevr i l m i ş d i r . B u b a x ı m d a n B a y r a m Bayra mov u n y a r a d ı c ı l ı ğ ı n d a n çox l u n ü m u na l�r g�t i rm�k o l a r . " Ka rv a n yo l u " nd a i sa m ü a l l i f özü n ü n bu an'anas i n i ba'zan göz lamam i ş d i r . Tan q i d ç i C . Mammadov d a vaxt i l a bunu yaz ı ç ıya i r a d t u tmuşdur . ( C . Mammadov, " Ka rv a n yol u " n un i ş ı ğıyla , " 8d�b iyyat va i ncasan at " qazet i , 16 oktyabr , 1 987-ci i l ).
Bu k i ç i k q ü su r l a r ı a baxm a y a r a q B. Bayra movun " Ka r van yol u " roma n ı s o n i l i arda j a n r ı n an i r i lıacm l i va sanatk a r l ı q bax ım ı n d a n do lğun n ü m u nasi hesa b ed i l i r .
X a l q yaz ı ç ı s ı H üseyn İ br a h i movun " Böhta n " rom a n ı Azarbayca n ı n m ü tafak k i r ş a i r i , böyük d r a m a t u rq Hü seyn C a v i d i n zan g i n va keşmakeş l i ö m ü r yol u n a hasr o l u n m u şd u r . Rom a n ı n son sah i fas i ndak i qeydda asar i n 1 956-57-ci i l i a rda yaz ı l ın a ğa b a ş l a d ı ğ ı , 30 i l l i k f a s i l adan son ra 1 986-89-cu i l i arda üzar ina yen i dan qay ı d ı l d ığ ı va t a m a m l a n d ı ğ ı ma' ! um o l u r . B i zca, b u n u n b i r neça sababi o l a bi l ar . .C a vi d h a q q ı n d a rom a n y a z m a ğa b a ş l a y a n d a bu q ü d rat l i sanatka r ı n haya t ı , keçd iy i ö m ii r yo l u , xüsus i l a sü rgün dövrü i l a a l a qad a r m ü h ü m sanad lar , f ak t l a r ha la üza ç ıxm a m ı ş d ı . T a r i x i rom a � üçün i sa bü tün b u n l a r ç o x v a c i bd ! r v� görü n ü r, 1-l ü seyn · l b r a h i mov bu ç�t i n l i y i duymuşdur . I k i nc i b i r s�b�b bu o l a b i l a r k i , Cav id fenomen i n i n böyü k lüyünü dark edan mü a l l i f mahz e l � bu sababd�n ta lasmam iş , onun s�nat dünyas ı n a t a m ba l �d o l andan sonra mövzuya qay ı tm ı şd ı r .
a ı b�tt�. asr i n i y i r m i n <:i' i l l a r i n d�n üzü b� r i - saksan i n c i i l i ara qadar C a v i d l a - onun şaxs i yyat i v a sanal i i l a bağl ı b i r - b i r i ndan farq l i , hat ta b i r - b i r i n i inkar. edan f i k i r l ar, m ü l a h i za lar söylan i l m i ş d i r . C a v i d böyü k sanatkar , Azarbaycan d r a m a t u rg iya s ı n ı n p a r l a q ş�xs i yyat l a r i n dan b ir i k i m i t�qd i r o l u n m u ş , eyn i z a m a n d a sos i a l i z m q u ru l uşuna y a d , düşman mövqeda d a ya n a n, " i n q i l a b lokomot i v i n a " otu r m a q i stam�yan b i r s�natka r k i m i kask i n tan q i d a t a ş i n a t u t u l m uşd u r . Repress iya o l u n d u q d a n sonra i sa H . Cav id ma' l u m sab�b l�r üzündan tad r i s k i t a b i a r ı n d a n ç ıxa r ı l m ış , onun �dabi i r s i n i oxu m a q va a r a ş d ı r m a q qa t i q a d a ğa. n ed i l m i şd i r . Y a l n ı z S ta l i n i n vafa t ı n d a n son r a -şaxs i yyata par�s t i ş t�d r i can a r a d a n q a l d ı r ı l d ı q d a n son ra d a C a v i d da baraat q a z a n m ı ş , n e c a deyar l �r . " S i b i r sürgü n ü n dan qay ı tm ı şd ı r " . L a k i n b u n d a n son ra d a C a v i d y a r a d ı c ı l ı ğ ı n a b�' z i qeyr i -obyekt i v y a n a ş m a l a r d a v a m e t m i ş d i r . Y e n � da o, burj u a dekadent i z -
1 60
m i n i n ta' s i r i i l a yaz ı b - y a r a d a n bad b i n ruh l u b i r sanatk a r k i m i d a r k o l unu rdu . Ancaq haq iqat gee-tez öz yer i n i t a p ı r . C a v i d sanal i da i l l a r i n bu s ı n a ğ ı n d a n keçarak as i q iymat i n i a l ı r . Va nahayat , e ' t i r a f o l u n d u k i , " 8 s r i n avval i n i n - i n q i l a b v a i n t i b a h dövrünün bad i i düşü neas i va fa lsaf i ovqa t ı o l a n Cav i d sanal i b i r da ona göra i n d i da bu q a d a r m ü a s i r saslan i r k i , mahz asr i n son u n d a t a r ix as r i n avval i n a s a n k i yen idan qay ı d ı r va b i z i d a C a v i d a yen idan q a yta r ı r . Ehka m va haq i qat , xey i r va şar , xaos va h a rmon iya , abad iyyat va ö l üm , i b l is , A l l a h , malak , p l a net , k a i n a l m i qyas ı va ö lçü l ari m ü a s i r lar i m i z i dar indan n a r a h a t e lmaya b a ş l a y ı r va o, bu "abad i sua l l a r a " cava b l a r ı yena da an yen i çağdaş bad i i p rosesda yox, Cav i d i n - i r s i nda t a p ı r . Madan iyyal v a ax l a q , v i cdan va z a k a öz ma'navi bölı r a n ı n ı d a , parva z ı n ı d a ham i · şa sanalda yaşay ı r v a mahz sanat g ü n ü m ü z ü n laza d l a r ı n ı sona qadar dark elmakda b i z a kömak ed i r . " ( Y a ş a r Q a r a yev. Ta r ix : yax ı ndan va u z a q d a n . salı . 3 1 6) .
Son 30-40 i l d a C a v i d i n sanat yol u n u öyran mak i ş i n d a M. C . Cafarov, Mas'ud 8 1 i oğ lu , M e h d i Mammadov, Y a ş a r Qa ra yev, 8bü l faz İ b a doğl u , T e rn u r ç i n 8fan d i yev va b a ş q a müa l l i f l a r i n c i d d i tad q i q a t l a r ı n ı n rom a n ı n k a m i l b i r asar k i -m i meyd a n a ç ıxm a s ı n d a m ü h ü m ro l u o lmuşdur . .
Rom a n a yazd ığ ı ön sözda ( " Müal l i fdan " ) H üseyn l b ra h i mov e' l i r a f e d i r k i , "Man şa i r - d r a m a tu rqun zangin va or i j i n a l adab i i r s i n i dafa la r l a a ra ş d ı r a n d a n , on u n l a b i r yerda sürgün hay a l ı yaşa m ı ş ş a h i d iardan ba'z i l a r i n i n ded i k l ar i n i sa f·çü rük edandan, onun habs o l u n m a s ı üçün " d üza l d i lan " xüsus i qov l u q d a k ı maxf i sanad la r l a l a n ı ş o l a n d a n sonra " Böhta n " rom a n ı n ı yazm ı şam .
Ancaq e't i r a f ed i m k i , xa t i ra lardan , sanad lardan çox, ka r ı m a galan, a l i mdan t u t an özü.m ü n şaxsi m ü l a h i za la r im , ya z ı ç ı taxayy ü l ü m ol u b " . (H . I b r a h i mov " Böhtan " , "ŞarqQar b " naşr iyy a l ı , Bak ı , 1 998, salı . 7) .
Doğr u d a n d a rom a n d a t a r ix i sanad la r l a, f akl l a r l a , c a n l ı x a l i ra lar la b i r s ı r a d a müa l l i f laxayy ü l ü ndan d o ğ a n sahnalar , tasv i r l ar qaynay ı b-q a r ı ş ı r . Tabi i k i , b u n l a r yaz ıç ı usta l ı ğ ı , maha rat i sayas i n d a b i r-b i r i n i t a m a m l a y ı r .
Rom a n "Çeşmak l i mahbus " , "Ağac l a r kas i l i b doğr a n a n yerda " , " Dopros, y a x u d şanta j " , " C a v i d a k i m deyar d i k i " , " Lakalan m iş l a r v a q a rayax ı l m ı ş l a r " , "Ac ı b i r x ıi t i ra " , "Ağr ı l ı - ac ı l ı gü n l ar " , " H aran i n öz ta ley i " , " N u r i -haq q sönmaz " , " Q a r üs tünda q ı z ı l ı ş ü a la r " a d l ı fas i l l ardan va C a v i d haya-
1 6 1
! ı n ı n müxta l i f i ' i ;· � i n i , dövr l a r i n i aks eld i ran yedd i n a ğ ı l d a n i b a ratd i r . T a b i i i . i , " n a ğı l " sözü b u r a d a şart i ma'n a d a i ş l an mişd i r . Müal l i f m ü m k ü n qadar xronoloj i a r.d ı c ı l l ı ğa r i ayat elmaya ç a l ı ş m ı ş , H. C a v i d haya t ı n ı n i l k dövr la r i i la mah bas haya t ı n ı p a r a l e l su ratda aks etd i r m i ş d i r . " Çeşmak l i mahbus " d a C a v i d i n sürgün h aya t ı n ı n baş l a n gıc ı tasv i r o l u n u r . Çeşmak l i mahbus - C a v i d b u r a d a s a r ı ş ı n b i r mah bu s l a -ukrayn a l ı A l eks a n d r l a t a n ı ş o l u r . O da C a v i d k i m i rep ress i ya qu rba n ı d ı r . B u t a n ı ş l ı q get-geda sam i m iyyata, dost l u ğa çevr i l i r . S a r ı ş ı n mahbusda Cav i da qa rş ı b i r rağbat oyan ı r . Bu ü n s i yyat o n u n l a nat ica lan i r k i , C a v i d öz h aya t ı n ı , keçd iy i ömür yol u n u z i n d a n yol d a ş m a n a q l elmaya b a ş l a y ı r . Çeşmak l i mahbus yen i t a n ı ş ı n a dey i r : " . . . g a l r u h d a n düşmayak . . . Görü n ü r, s a n a da, mana d a zor l a q a r a yax ı b l a r. X a l q ı n as i düşman ia r i b i z i qon d a r m a " x a l q düşman i " ed ib · lar . . . Axı nad i r bu a d a m l a r ı n gü n a h ı ? . . . San heç b i l i rsan böh t a n n a d i r ? . . . B i r a z avval f i k r i ndan keçan lar i i n d i d i l i n a gat i r d i : Böhta n-Mef i stofe l d i r, Demon d u r . Böhta n - İ b l i s d i r " ( " Böhta n " , s a h . 2 1 ).
•
Görün d ü y ü k i m i , takca Azarbaycan x a l q ı n ı n , xüsu san z i y a l ı l a r ı n b a ş ı n a ga! i r i l an m ü s i bat lar dey i l , ş a r i m p er iyas ı a d l a n d ı r ı l a n S ovet l t t i f a q ı n d a y a ş a y a n d i gar x a l q l a r ı n nü m a yanda lar i n a . q a r ş ı k ü t l av i t e r ro r ak l ı na dar in e' t i r a z va h i d dat h i s s i rom a n boyu süjet xatt i n d a q ı r m ı z ı xat l a keç i r . 1 9 1 7-c i i l d a bo lşev i k l a r s i l a h gücüna h a k i m i yyat i zab t e t d i kdan sonra ö l ka m iqyas ı nda a p a r ı l a n ta' q i b l ar , habs l ar, sü rgün l a r m i lyon l a r l a gü n a hs ı z i n s a n ı n mahvi i la nat ical a n m i ş d i r . Ancaq m ü al l i f onu d a nazara ç a r p d ı r ı r k i , Azarbayca n d a bu zü lm d a h a dahşat l i , daha q a n l ı o lmuşdur . Tanr ı s ı " gözal l i k va sevgi " o l an h u m a n is i şa i r H . Cav i d i daha çox n a r a h a t edan x a l q ı n ı n t a l ey i n i n d i gar m i l l a t l a r i n acl a f n ü m ayanda lar i n a t a p ş ı r ı l m a s ı d ı r . O n u n " c i n ayat " i ş i n i a r a şd ı r ı b o n a h ö k m veran l a r i n i m z a l a r ı i l a t a n ı ş · o l a rkan dah şata galan C a v i d b ir a n f i kra ged i b, ta ley i n i ha l l edanl a r i n soya d l a r ı n ı ya d ı n a s a l m ı ş d ı : K l i menç iç , Tsi n m a n , S u m ba tov, S uxa nov, S a vçen ko, Koq a n , Sorok in , E l i z a rova, S a rk i syan , i n d i d a Ma rkeyev . . . Göran son r a d a h a k i m lar? . . . Y a z ı q l a r o lsun sana man i m s a h i bs i z m i l l a t lm " ( " Böhta n " , sah. 68).
B i r i nc i n a ğ ı l C a v i d i n u ş a q l ı q va i l k ganc l i k i l l a r i n i ah a ta e d i r . C a v i d i n - galacay i n böyük sanatka r ı n ı n doğu lduğu Naxç ı van m ü h i t i , v a l i deyn l a r i n i n . - a t a - a n a s ı n ı n do lğun
1 62
saciyyas l , C a v i d i n dü nyavi e l m l ara hads iz m a ra ğ' ı , i l k tah s i l i l i a r i !a r ix i sanad iara u y ğ' u n o l a r a q c a n l a n d ı r ı l m ış d ı r . H i ss o l u n u r k i , H ü seyn l br a h i mov bu fas i l da y a l n ı z ma' l u m t a r i x i f akt l a r l a k i fayat l anmamiş , h arn i n fak l i a r ı n m a h i yyat i n � n ü fuz e d a b i l m iş , y e r i ga l d i kca, bad i i taxayy ü l ü i l a tasv i r etdiyi h a d i sa lar i va obra z l a r ı d a h a ta's i r l i va emos i ona l vermaya sa'y göstarm i ş d i r . Müa l l i f i lk önca C a v i d i n doğ'u l du ğu d i y a r ı n fü s u n k a r göza l l i k l a r i na d i qqat i cal b ed i r, sonra isa yaz ır : " Faqat sora ğ ı m i n i l l i k l a r i n a rx a s ı n d a n galan bu yer lar in baş ı çox ba l a l a r çak i b. B u y u rd yer i n d a çoxl a r ı n ı n gözü o l u b . . . çox qad i m d a sasa n i l ar, sonra b i z a n s l a r öz l a r i na ta be elmaya can a t ı b l a r . . . Dey i r ) a r bu yer i a ra Zardüş tün yolu düşüb. Dada Qorq u d u n ayağ ı day i b, B a bak in xürram i l ari bu yer larda at oyn a d ı b , q ı l ı nc v u r u b l a r . Q u l a ğ' ı n ı h a n s ı q a y a y a söykasan a t k i şnart i s i , i g i d na'rasi eş i darsan. Bu yurdda yaş ı bal l i o l m a y a n qoca m a n t a r i x i n neça-neça yad i gar ı v a r . asha b i -kahf p i r i , a l i nca qa l a s ı , Gal i n qayas ı , Mö'm i n a xa tun tü rbas i . . . Üç m i n yaş ı o l a n gövda l i ç i n a r, heç yerda b i tmayan hamişa yaş ı ! n a rband a ğ' a c l a r ı n a .bu ra d a rast galarsan . . :
. . . Bu yurdun a d ı varaq-varaq tazk i ra larda , c i l d - c i l d k i l a b l a rd a çak i l i r . B u yer iara N a x ç ı v a n dey i r l a r . . . " ( " Böht a n '' , sah. 22-23).
B u n d a n son ra isa C a vi d i n a i las i h a q q ı n d a söhbat a ç ı l ı r . C a v i d i n a t a s ı mol l a va mars iyaxan o l sa d a , oğ'l u n u n
onun yol u n u d a v a m etd i r m ayacay i n i vaxt ı n d a d u y u r . O d u r k i , oğ'l u n u N a xç ı v a n d a b i r z i y a i ı k i m i böyük hörmat qazan m ı ş Mam madtağ' ı S i dq i n i n t a ' s i s etd iy i "Maktabi - tarb iya" ya gat i r i r . C a v i d i n ham bir şaxsiyyal, ham da b i r sanat k a r k i m i yet i şmay inda "Maktabi - tarb iya " n i n va S i d q i n i n böyük ro lu o l u r . S i dq i ga l acak sanat k a r ı n iste 'd a d ı m fövran h i ss e d i r, bunu heç k i m dan, a t a s ı m o l l a Abd u l l a d a n d a g i z l atm i r. " S i d q i afan d i , ba lka be la tez d i . . . Axı H ü seyn i n yaşı . . . " S i d q i alan d i a t a n ı çox tez başa düşdü . " Yox, yox . . . S i z heç da hayaca n l a n m a y ı n . . . H ü seyn i n şe' r l a r i s a ğ' l a m , ham'da dar i n b ir zak a n ı n mahsu l u d u r . Oğ'l u n u z çox ç a l ı şqan , darrakal i , çox a ğ'ı l l ı bir b a l a d ı r . - S i d q i aland i avva l k i söz ü n ü takrar el d i : - Fitr i i ste'd a d d ı r oğ lunuz . A n a d a n ş a i r doğ'u l u b. Ba lka be la uşaq l a r har asrda b i r d afa yer üzüna gal i r l ar. Man bir maktabd a r k i m i mas iah at b i l a rd i m ki , b i z i m maktab i b i l i r d i kdan sonra H ü seyn i m ü t laqa Tabriza "Ta l i b iyya" maktab i n a a p a r ı n . Ç a l ı ş ı n k i , oğ' lunuz fars d i l i n i galacakda
1 63
m ü kammal b i l s : :ı " ( '' Böhta n " ,sah .34 ) . Rom a n d a S i dq-i belaca dar in ma' l u ı n a t. l ı b ir z i ya l ı , m a a r i fç i va şa i r k i m i saciyya lan d i r i l i r .
H ü seyn i bra h i ınov rea l i sl yaz ı ç ı d ı r va o n u n h a m nıü a s i r Iı aya l d a n , y a z d ı ğ ı asar l a r i nda, ham da l a r i x i mövzuda qalama a l d ı ğ ı " Cl s r i n onda b i r i " rom a n ı n d a şart i , s i m vol i k-ranız i tasv i r ü s u l u n a m ü ra c i al o l u n nı a m ı ş d ı . Ancaq " Böhl a n " rom a n ı n d a yaz ı ç ı " Şe'r par i s i " a d l ı xaya l i b i r obraz ı asara dax i l e d i r . B u xaya l i ob raz ganc ş a i r i n Araz ç a y ı n d a n xeyli a r a l ı o l a n d i kd i rda f i k ra qarq o l d u ğu a n d a peyda o l u r .
"- Manarn " şe 'r par i s i " . Y a n -yörama baxd ı m , o tu rdu ğum yerdan qa l x ı b a rxaya çevr i l d i m . "Mö' m i na x a t u ıı " tü r has i n d an başqa heç n a görmad i m . Cly laş i b d i qqat la i ral iya baxd ı m . B i rdan mana e l a gal d i k i d i k d i r i n a ş a ğ ı s ı n d � n malak s i m a l ı b ir a fal yoxuşu q a l x ı b mana taraf yeriyir , neca da göza l i d i " . H arn i n bu şe ' r par i s i - bu xaya l i obraz Cav i da sanat yol u n d a ba ladç i l i k e d i r . Onun şe ' r - sanal haqq ında tasavvür l a r i na b i r p a r l a q l ı q gal i r i r . " Şe'r - tam i z l i kd i r , p a k l ı q d ı r . Şe ' r - ma'n a l ı f i k i rd i r , a ğ ı l l ı düşü ncad i r, i l i zaka d ı r . . . Şe'r - b a h a r d ı r, örnrün qayn a r ç a ğ ı d ı r . Şe'r - yaş ı ! meşad i r, zümrüd sam a d ı r. Şe ' r - axar çeşmad i r , d u rğıın göl d ü r, coşqun çayd ı r, lal a t ü m l ü darya d ı r . Şe'r - uca d a ğd ı r, gen darad i r , günaş l i çö l d ü r . Şe ' r - e l -oba d ı r . Şe ' r -m u s i q i d i r , mahabbald i r , lar iqa! d i r . Xoş o x a l q ı n h a l o n a k i , ş a i r i d a va r , ş e ' r i d a " ( Böhta n " , salı . 48).
B i r i nc i n a ğ ı l d a hanı ç i n i n Naxç ı van m ü h i ! i n i n özünamaxsus ç a l a r l a r ı - d i n d a r l ı q xüsus iyyat l a r i , z iya l ı l a r a l a m i , n axçıv a n l ı l a r ı n maxsus i a d al va an 'ana lar i d� ö z aks i n i l ap m ı ş d ı r. B u n l a r d a mü� l l i f i n u z u n i l l a r a p a rd ı ğı m ü ş a h i d alardan doğm uşdur .
B i r c aha ! i d a qeyd edak k i , rom a n d a C a v i d i n haya l ı xrono loj i qayda d a , ya' n i m ü ayyan i l l a r va dövr l a r üz r� tasv i r o l u n s a d a , bu p r i n s i p y e r i gal d i kca b i l arakılan pozu l u r, m ü a l l i f yen idan s ü r g ü n hay a l ı n a q a yı d ı r, y a x u d C a v i·d ömrün ü n başqa a n ı n ı tasv i r hadaf i na çev i r i r . O l a b i l s in k i , bu üsul m ü ayyan q a r ı ş ı q l ı q y a ra d ı r, a n c a q t a r i x i rom a n d a bel a üsul lab i i d i r , asara bir c a n l ı l ı q ga! i r i r , qah r a m a n ı m üxtal i f dövr l a r i n p r i z m a s ı n d a görr.ıaya i m k a n y·a r a d ı r .
i k i n c i n a ğ ı ! Tabr izda y a ş a d ı ğ ı i l l �r i n tasv i r i y l a baş l ay ı r . Ancaq ma' l u m d u r k i , Cav i d i n Tabr i z döv rü onun haya t va y a r a d ı c ı l ı ğ ı n ı n an a z öyran i l an, lad q i q o l u n a n dövrü d ü r va yaz ı ç ı d a ma' l u m fak t l a r l a k i fayat lan m i ş d i r . Tabr izdan son-
1 64
ra C a v i d i n q ı s a m ü d d al arz i n d a T i f l i sda yaşa m a s ı , b u r a d a dövrün böyük sanalk a r l a r ı Ca l i l Mam mad q u l u z a d a va Mahammadağa Ş a h t axl l ı i l a görüşmas i onun f i k r i -ma'navi i n k i ş a f ı n d a m ü h ü m r o l oyn a y ı r . Y ı ğc a m va xas i s boya t a r l a d a o l s a müal l i f bu h i ssada M. Ş a h t a xl l ı n ı n do lğun obra z ı n ı ya r a l m a ğa sa'y göslar m i ş d i r . C a v i d·i n Türk iyadaki lah s i l i l l ar i , b u r a d a keç i r d iy i gü n l ar , b i r t u r a n ç ı k i m i yel i şmas i , t ü rk adabiyya l ı n a dar indan balad i iy i da mahz bu dövr l a bağ l ı d ı r . L a k i n C a v i d i n Türk iya haya l ı ba rada da cav i dşü n a s l ı qd a ha la l i k gen iş va alra f l ı tad q i q a l a p a r ı l m a m ı ş d ı r . A m m a h i ss o l u n u r ki , yaz ı ç ı öz taxayy ü l ü i la bu dövrü az -çox t a r i x i haq i qata uyğun şak i l d a can i a n d ı ra b i l m i şd i r . asa san da i siayina n a i l o lmuşdur . Bu n a ğ ı l d a C a v i d i n xaya l ı n d a İ s t a n b u l hay a t ı , t ah s i l i l l a r i , q ü d ral l i t ü rk şa i r t a r i M a h m u d akram, N a m i q K a m a l , Tof i q F i k ral, abd ü l haq H a m i d c a n l a n ı r . E la bu fas i l d a ( n a ğ ı l d a ) müa l l i f p a r a l e l o l a r a q C a v i d i n repress iyaya ma'ruz q a l d ığ ı i l k gün l ara a d l a y ı r . Ş a i r i n Türk iyada keçan lah s i l i l i a r i i s l i n l aq p roses i n d a an " t u t a r l ı " bir ! ak la çevr i l i r .
İ k i nc i n a ğ ı l d a hanıç i n i n C a v i d i n oğ lu artoğru l u n va ömü r-gün yol daş ı Mişk i n a z ı n C a v i d s i z keçan gü n l a r i n dan, rep ress iya d a n son r a k ı i l i arda a c ı l ı - a ğr ı l ı gün l ar i n dan söz a ç ı l ı r . Ü m u m iyyat la , yaz ı ç ı C a v i d i n hayal yol d a ş ı Mişg inaz x a n ı m ı n va oğ lu a rtoğru l u n b i r i n s a n k im i keç i r d i y i h i ss va hayaca n l a r ı , yaşa n t ı l a r ı bütün rom a n boyu çox tabi i va i n a nd ı r ı c ı l ı q l a tasv i r eda b i l nı i ş d i r . X ü s u s i l a, C a v i d -Mişg i n a z xat l i asar i n süjel xatl i n d a a y d ı n seç i l i r .
Üçü ncü n a ğ ı l asasan C a v i d i n B a k ıya gal i ş i n i , b u r a n ı n a d a b i mü h i l i i l a q aynay ı b - qa r ı şm a s ı n ı ; Abd u l l a Ş a i q l a dostl u ğu n u tasvir ed i r . B u fasi l - n a ğ ı l d a d i qqal i cal b edan b i r şe' r i qeyd elmamak m ü m k ü n dey i l . Mahbasda ya z ı l d ı ğ ı güman e d i l an bu şe'rda dey i l i r :
Ba 'z is in e l d i n h a k i m i -m i H iaq , Ona maxsus o l d u qüvval , haqq . . . amr , i c b a r . zü lm, qa l l . e'd a m , H a b s . lo 'q ib , i n l i q a m , e h k a m . . . a q ı a q a r ş ı qoyu l d u q a n u n l a r , Q a n l ı qa l 'a: yera l l ı z i n d a n l a r. Göziima, guşuma çiık i b parda , Eylad i n hap zak a rn ı alsiirda . . . ( " Böhta n " , sah . l 53).
C a v i d sanal i n a xas o l a n zam a na n i n h a q s ı z l ı l( l a r ı n a q a r-
1 65
şı e ' l i r a z r u h u b u r a d a da sön m a m i ş d i r . B a k ı hay a t ı i l a bağl ı salına lar ma' i u m l a r i x i f akt l a r va x a t i ra la r asa s ı n d a y a z ı l m ı ş d ı r, a n c a q q e y d e t m a k yer ina d ü şar k i , bu fas i l d a m ü a l l i f tadq i q a l d a i ras i n i d a h a d a gen i ş l and i ra, B a k ı n ı n i ct i m a i s i y a s i , adab i - madan i m ü h i t i n i d a h a do lğun boya l a r l a rasm eda b i l a r d i .
D ö r d ü n c ü n a ğ ı l i k i h i ssactan i b a ratd i r : b i r i n c i h i ssada C a v i din " Ş eyx San ' a n " f ac iyas iy la bağ l ı düşündük l a r i , bu asar i y a z m a q d a n ötrü T i f l i s a getmas i , Şeyx San' a n ı n va Xum a r ı n qab r i n i z i ya rat elmasi tasv i r o l u n u r . Ancaq asar i n an garg in va an m a r a q l ı salınasi dördüncü n a ğ ı l ı n i k i nc i h i ssas i n d a "Acı bir x a t i r a " [asl i n d a nazara ça r p ı r . B u h i ssan i m üayyan ma'n a d a rom a n ı n k u l m i n a s iyas ı da hesa b e tmak o lar . H üseyn C a v i d l a M i rcafar B a ğ ı rovun görüşünü tasv i r edan m ü al l i f as l i n da, Xey i r l a Şar i , İ ş ı q l a Z ü l mat i , H u m a n i z m l a Qad d a r l ı ğ ı qa rş ı l a ş d ı r ı r . Müa l l i f h a m B a ğ ı rova, ham d a C a v i d a x a s o l a n x a s i yyat lar i üz -üza gat i r i r , har b i r i n i n x a r a kle r i k c i zg i l a r i n i ön p l a n a çak i r .
" H a, n i ya d i n m i rsan, kom m u n is t f i rqas i n i n nay indan n a -r a z ı s a n ? S u a l ı c a v a b s ı z qoya b i l mazd i C a v i d :
- Man f i rqaçi d e y i l a m . . . - Bas on d a h a n s ı f i rqaya mansubsan? - Heç b i r i na . . . Man s iyasa t l a maşğu l o l m u r a m . - 8ks ina . . . San b a ş d a n - a ya ğa s iya satç isan . . . Yazd ı q l a -
r ı n ı n h a m ı s ı n d a n s iya sal i y i ga l i r . B e l a o lmasayd ı , şa i r hamka r l a r ı n sana afan d i , bay deya m ü rac ia l e lmazd i lar . Görünür , İ st a n b u l h a v a s ı san i n c a n ı n a ela hopub ki, onu hal am-ha lam ç ıxa r m a q o l m a z . Öz q a n ı n ı zahar l ad iy i n bas d i , b i z i m pro let a r ş a i r l a r i m i z i n tarn i z q a n ı n a o zahardan q a t m a !
- B u söz la r mana q a rş ı böyü k haqarat d i r . B i r i n c i k a l i b: - San b u n a l ay iqsan ! - ded i " . ( " Böhta n " , sah . l 93) . M . C . B a ğ ı rovun C a v i d a qa rş ı düşınanç i l i k h i ss i , onun
şaxs i n d a b ir p a n l ü rk i s t , p a n i s l a m isi va m i l lalç i lasavvü r et masi bu d i a loqda çox a y d ı n nazara ç a r p ı r . O, har ka lmabaş ı C a v i d i n söz ü n ü kas i r , lahq i r a keç i r , amma C a v i d i n kask i n a ğ l ı , i l i man t i q i va lamk i n i , soyuqq a n l ı l ı ğı q a r ş ı s ı n d a s a rs ı l ı r .
" B i r a n l ı ğa f i k ra gel d i B a ğı rov. Rang l i qa lam lar i yena göt ü r ü b ovuc l a r ı n ı n içar i s i n d a ovuşd u r m a ğa baş l a d ı , son ra sas i n i n a h a n g i n i day i ş i b:
1 66
- N u , xoroşo! - ded i , - S�n dey�n l �r� i n a n d ı m. A m m a b i r ş�rt i m v a r . Göz l �d i k i , C a v i d soruş a : " N � ş�rt ? " Ancaq şa i r heç n � soruşm a d ı .
Gar�k m�tbua tda , i st�s�n l a p i k i y a ş ı t�z�c� t a m a m o l a n q�zet i n i zd� - "ad�b iyyat q�zet i " nd� ç ıx ı ş ed�s�n . . . Xa l q düşm�n lar i n i ı �·n�t l�y�n s a n ba l l ı · b i r ç ıx ış !
- Yox, yol d a ş B a ğ ı rov! Axı başa düş� b i l m�d i m , m�n i m bu neç� i l i n komm u n is t l �r i l �. bolşev i k l � r i l � n� a l ı b-ver�c�y i m ? ( " Böhta n " , s�h. 1 96- 1 97).
Be l � l i k l �. C a v i d M. C . B a ğ ı rovun t�k l i ! i n i rad d ed i r . Başqa cür d� o l a b i l m�zd i v� mü�l l i f bunu t a r i x i h�q iq�t� uyğun ş�k i l d� �ks etd i rm i şd i r. Beş inc i v� a l t ı n c ı n a ğ ı l l a r h�bs düş�rg�s i n d�k i h a d i sa l � r i n d a v a m ı i l � y a n a ş ı C a v i d i n " l b l i s " , " Peyğ�mba r " , "Top a J Teymu r " �sar l�r i i l a b a ğ l ı d ü şü nc� l�r i n i t�q d i m e d i r . Bu h i ss� l�rd� t a r ix i l i k o q�d�r d� nazara ç a r p m ı r, baş l ı ca d i qq�t Cav id in �s�r l� r i üz�r i n a yön� l d i l i r . v� n�hay�t. son uncu n a ğ ı l C a v i d i n sürgünd� a ğ ı r xast�l iy� tutu l m a s ı , vara t ı y l a bağ l ı d ı r . B u r a d a mü� l l i f l� 's i r l i s�hn� l�r t�qd i m e d i r . B i r neç� i l i n a ğ ı r z i n d a n h�yal ına ·döz�n Cavid a rl ı q " . . . i ş l �y� b i l m i r d i , i r i d�stak l i m i ş a ra d a h a g ü c ü ça tm ı rd ı , x�st� l i y i ş i d d�t l�n m i ş d i . . . " ( " Böht an " , s�h . 257) . X�st�xanaya qoyu l m uşdu . "Cav id üç h�r ı� o lard ı k i , " Severn iy Vostok L a ger " i n M a q a d a n d a k ı . i y i r m i b i r i n c i k a l o n u n d a n s iyas i mahbus l a r ı n Tayşeld�k i " � l i l l � r x�st�x a n a s ı " n a gati r i l nı i ş d i r . T ibb i göndar iş , b ü l l eten i nda is� onun ü n v a n ı n a b i r neça xastal i k y a z m ı şd ı l a r : ni i okard i t , xo lestr i t , qepa t i t . . . T i b b i şç i s i n d�n çox i d m a nç ıya oxşayan fe ldşer L a p k i n ! aza xastan i n ayn i n d�k i ç i r k l i s ı r ı q l ı y a , aya ğ ı n d a n ç ı xmas ın deya üstün dan kan d i r l a bağ l anan a l t ı qopmuş , kobud y a r ı m hoğaz gerz çakm�lar� baxa - baxa bir az f i k ra gel m i ş va y a n ı n d a k ı çal i m s i z xastaxa n a x i d matç i s i n a l a p ş ı r d ı k i , onu dah i i z i n b a ş ı n d a k ı boş p a l a l aya a pa r s ı n . . .
C a v i d düz on beş gün i d i k i , d�h l i z i n b a ş ı n d a k ı p a l a ta d a y a t ı r d ı va h�rdan b i r gat i r i l�n " i s l i s u p " d a n b i r - i k i qaş ıq yeya-yeya, ya da a l ü m i n i u m p a rçda ver i l �n çaydan b i r - i k i qu r tum i ça - i ça son s a a t ı a r ı n ı , daq iqa lar i n i s a y ı rd ı " ( Böh l a n " , sah. 250).
H . C a v i d bu rada - Uzaq S i b i rda , Tayşet r ayon u n u n i n s a n ayağ ı d aym�y�n Şevçenko kand i n d a ö l ü r va b u r a d a d a dus taq qab i r i sl a n l ı ğ ı n d a d�rn o l u n u r .
C a v i d i n ö l ü m ü n ü çox rea l , i n a n d ı r ı c ı tasv i r e d � n m ü �l l i f b u sah i f� larda b�d i i t�xayy ü l ü n gücündan i s t i f ada e d i r . Am-
1 67
m a oxucu bu tasv i r l a r i n rea l l ı ğ ı n ı t a r i x i gerçak l i k k i m i qabul ed i r .
Rom a n d a b i r neça makan tasv i r o l u n u r . On l a r ı n l)ar b i r i t a r i x i ko l o r i t a uyğu n l a ş d ı r ı l m ı ş d ı r . Cav i d i n yaşa d ı ğ ı ev, b u r a d a k ı h a d isa lar öz tab i i i i y i va i n a n d ı r ı c ı l ı ğ ı i la yadda q a l d ı ğ ı k im i , ş a i r i n ka lan h ay a t ı d a bel aca ta's i r b ağ ı ş l ay ı r . Doğru d u r, h i s s o l u n u r k i , m ü a l l i f ka lon haya t ı n ı bad i i taxayyü l l a zan g i n l aşd i r ın i ş d i r, a m m a tasv i r l a r sani i n a n d ı r ı r .
Müal l i f a sa r boyu dafa lar la " b u döv ran be l a qa lmaz" de ya gü n a h s ı z q u r ba n l a r ı n n i kb i n övq a t ı n a i ş a ra e d i r .
Rom a n ı n son u növbat i d u s t a ğ ı n ö l ü m ü n ü n tasv i r i i l a b i t i r . C a v i d i n vara t ı n d a n sa r s ı l a n mahbus " b i rdan avvalca a r xaya ayi l d i , son ra üzüqoy lu ye ra gal i b q a r ı n üs tüna düşdü . Düşan k im i da a l l ar i i l a qa r ı quca q l a y ı b s i nas i n a s ı xd ı . Ba ş ın ı q a l d ı r a n d a e l a b i l mö 'cüza baş verd i - S i b i rda n a d i r h a l l a r d a baş veran mö'cüza: s a ğ ı r göy la r i n h a r a s ı n d asa bu luda x a l d ü ş d ü , ora d a n günaş i n şüas ı yera sanc ı l d ı . . . " Dustağ ın " ü z ü n a i l ı q b i r n afas dayd i , q a r ş ı s ı n d a k ı a ğ a p p a q qar ı n üstünda q ı z ı l ı ş ü a l a r oyn a d ı . . . " ( " Böhta n " , sah. 263),
B u , s i mvol i k ramzi tarzda o l sa da Xey i r i n , H a q q ı n , I ş ı ğ ı n , a d a l a t i n tantanas i n a bas l anan sonsuz i n a rn ın i fadas i d i r .
" Böhta n " asar i Azarbayca n t a r i x i rom a n l a r ı içar i s i nda H ü seyn C a v i d a hasr o l u n m u ş i lk asar k i m i heç şü bhas iz , bö-y ü k m a r a q doğu r a c a q d ı r . ·
* * *
" Sanat k a r va z a m a n prob lem i " a d l a n d ı r d ı ğ ı m ı z bu fas l a yeku n v u r a q . I<am i yyat ba x ı m ı n d a n doğr u d a n da sev i n d i r i c i f a k t l a r l a q a rş ı l a ş a b i l a r i k avval k i o n i l l i k larda o l duğu k i m i y a z ı ç ı l a r ı m ı z - t a r i x i rom a n us ta l a r ı m ı z yena da Azarba yca n xa l q ı n ı n görkam l i söz us ta l a r ı n ı , maşh u r i neasanal x a d i m l a r i n i u n u t m a m ış , N i z a m i n i n , Füzu l i n i n , S u l t a n Mahammad i n , S a b i r i n , M i rza Ca l i l i n , onun ömür -gün yol d a ş ı 1-l a m i d a x a n ı m ı n , i l k q a d ı n xanandam i z M i rza G ü l l ar i n , naha yat C a v i d i n hay a t va sanat yol u n u i ş ı q l a n d ı ra n rom a n l a r y a z m ı ş l a r . l(eyf iyyat, sanat k a r l ı q bax ı m ı n d a n d i qqat yet i rsak, al batta, o qadar da sev ina b i l mar i k . Müayyan stereot i p l ar , ş ta m p l a r hala da asardan -asara d a v a m ed i r . Ona göra da bu mövzu d a yaz ı ç ı l a r ı m ı z d a n yen i , s a n ba l l ı asar lar göz l amaya h a q q ı m ı z v a r .
1 68
SON SÖZ
Biz bu monoq ra f iyada Azarbayca n ta r i x i roma n ı n ı son i l l a r in n ü m u na lar i asa s ı n d a tasn i f l and i r d i k . Bu asar lar i mü ayyan p rob l em la r i ş ığ ında tah l i l süzgac indan keç i r d i k . Ba 'z i e lmi nat ica lar , ü m u m i l aşd i r ına lar meyd a n a ç ı xd ı , an ü mdas i budur ki , t a r ix i rom a n j a n r ı dövrün , z a m a n ı n ü m u m i ink i ş a f meyl l a r i n i , a p a r ı c ı tendens iya l a r ı n ı obyekt i v şak i l d a özünda a k s etd i rm aya ç a l ı ş ı r .
Azarbaycan t a r i x i b i r s ı r a ma' l u m sabablar üzü ndan uzun i l lar ta r i x i haq i qat lar i tam aks etd i ra b i l ınamişd i r . B a'zan da t a r ixç i l a r i m i z b i l a - b i l a bu taksi bol u n m a z haq i qallar in üzar ina köl ga s a l m ı ş l a r . B u cahal l a r i xç i l a r l a bara bar bad i i söz usta l a r ı n a d a ta's i r s i z q a l m a m ışd ı r . O n l a r "d a t a r i xç i l a r l a b i r s ı r a d a keçm iş i ya l n ı z m ü ayyan qar a r va d i rekt i v l a r i n dast-xat t i na uyğun bad i i tad q i q a t obyek t i na çev i rm i ş l ar . L a k i n son i l iarda şara i l day i şm i ş, keçm işa yen i me'ya r l a r l a y a n a ş m a ğa d i qqat a rt m ı ş, tar ix e l m i nda , i s iar sa da söz sanal i nda obyekt iv tar ix i haq iqat lar i aks e ld i rmak mey l i güc lanm işd i r .
E l a monoq r a f i y a m ı z d a hacınca an böyük fas i l - "Tar i x i ın i z i n a ç ı l m a m ı ş sah i fa lar i " da bu obyekt i v haq i qa t i n l a r i x i rom a n j a n r ı n d a i n ' i k a s ı n a hasr o l u n m u ş d u r. Bu fasi l d a b i z e l a rom a n l a rd a n söz a ç m ı ş ı q k i , h a rn i n asar larda doğru d a n d a t a r i x i m i z i n o qadar da i ş ı q l a n d ı r ı l m a y a n dövr l a r i , b u dövr l a r i n ict i m a i -s iyas i manzarasi a k s o l unmuşdur .
61 bala, ta r ix i roma n l a r ı n d a , u zun i l l a r i n tacrübas i ndan göründüyü k i m i , öz an'anavi mövz u l a r ı , p rob l em ia r i for m a l a ş m ı şd ı r . "Tar i x va şaxsiyyat " , " S anat k a r va z a m a n p robl em i " fas i l l a r i na ya'q i n k i , s i z b i z i m t a r i x i rom a n j a n r ı n a h a s r etd i y i m i z avva lk i monoqra f iya l a r d a d a tasa d ü f e l m i s i n i z . Harn in fas i l i a r i bu ·monoqra f iya m ı z d a d a y e n i asar l a r in t i m sa l ı n d a davam e ld i rmayi zaru r i sayd ıq .
Azarbaycan yaz ı ç ı l a r ı n ı n 1 997-ci i l oktyab r ay ında keç i r i i m i ş X q u r u l t a y ı n d a l a r ix i rom a n j a n r ı h a q q ı n d a d a d a n ı ş ı l m ış , bu j a nrda y a z ı l m ı ş y e n i asar l a r in ahamiyal i qeyd
1 69
o l u n m u şd u r. Q u r u l t ayda b i r cahata da toxu n u l muşdur k i , "90-cı i l l ardak i tot a l ax ın l a müqay i sada son i l l a r t a r i x i n asra m a r a q n i s batan a z a l m ı şd ı r " . L a k i n bu heç da o .dem ak deyi l d i r ki , t a r i x i rom a n ı n i m k a n l a r ı tükan m i ş va ya nıövz u l a r ı n h a m ı s ı i ş l an i b b i t m i ş d i r . Söh bat ondan ged i r ki , t a r i x i j a n rd a y a z a n müa l l i f q a l a m a a l d ı � ı dövrün m a h i yyat i n i , t a r i x i i n k i ş a f ı n q a n u n a uyğu n l u " q l a r ı n ı c a n l a n d ı r m a q k i m i çat i n va v a c i b b i r i şa " a x ı n l a " yox, d ü ş ü n ü l m ü ş şak i l · da m ü rac ia t e tma l i d i r . Ç ü n k i t a r ix i mövz u d a s a n b a l l ı asar y a z m a q üçün sanat k a r iste 'd a d ı , a � ı r yaz ı ç ı zahmat i i la yan a ş ı a l i m tanı k i n i va sa'yi d a talab o l u n u r .
B ü t ü n dey i l a n l ardan b i r d a h a a y d ı n o l u r k i , x a l q ı n köka, i l k i n l i ya, Vatana mahabbat i n i aks etd i rmak, keçm i ş i m i z i n q a r a n l ı q , a ç ı l m a m ı ş sah i fa l ar i n i ca n l a n d ı r m a q bu g ü n da adab iyy a t ı m ı z q a r ş ı s ı n d a duran o l d u qca a ktu a l va vac i b p rob l emd i r.
1 70
i S T i FADa O L U N M U Ş a D a B i YYAT
1 . ELMI a s a R La R
1 . ASE . 1 c i ı d , B . , ı 976; l l c i l d , B . : 1 978; I I I c i ı d , B . : 1 979; I V c i ı d , B. , ı 980; V c i l d , B . : ı 98 1 ; I X c i l d , B . , ı 986; X c i ı d , B . : ı 987.
2. N a z i m A x u n d o v. Q a r a b a ğ s a ı n a ma ıar i . B . : Yaz ı ç ı , ı 989, 232 sah .
3. N a z i m A x u n d o v. Tar i x i y a d d a ş ı n bar p a s ı , "6dab iyyat q a z e t i " , 6 m a rt 1 992-ci i l .
4 . A n a r . a n v a r Mammadxa n l ı n ı n B a bak d a s t a n ı . " B a bak " rom a n ı n a ön söz. B . : Azarnaşr, 1 994, s a h . 3-7.
5. Z i y ıi B ü n y a d o v . . Azarbaycan Ata bay la r dövl a t i . B . : " E i m " naşr iyya t ı , ı 985, 268 sah.
6. Z i y a B ü n y a d o v . D i n ıar , tar i qat lar , mazhabl ar . B . : "Azarbayc a n naşr iyya t ı , ı 997, 288 sah.
7 . Z i y a B ü n y a d o v . R ü s t a m a ı i y e v. S a ı a m , Bandar. a. i s a yev in " Üsya n " rom a n ı n a ön söz. B . : Yaz ı ç ı , 1 989, sah . 3- ı O .
8. A k i f a ı i y e v . Heyrat a m i z Füzu l i . "Azarbayca n " j u r n a ı ı , ı 99 1 , Ng 2.
9. R ü s ı a m a ı i y e v . Böyük rom a n , dar koma . " 6dabiyyat va i ncasanat " qazet i , ı 3 dekabr , ı 989-cu i l .
1 0. N a r i m a n H a s a n z a d a . adab i haq iqat lar tar ix i haq iqat lar i tah r i f etmir . "Azarbayca n " j u r n a ı ı , ı 989, Ng ı o, sah. ı 8 ı - ı 86.
ı 1 . A k i f H ü s e y n o v , Sanat meya r ı , B., "Yaz ı ç ı " , 1 986, 3 1 5 sah.
ı2 . M e h d i H ü s e y n . Yaz ı ç ı va ta r ix . asarıar i on c i l dda , I X c i l d , B . : Yaz ı ç ı , ı 979, sah . 4 1 4-425.
1 3. M e h d i H · ü s e y n . " Q ı l ı n c va qa ıam " h a q q ı n d a qeyd ıar . Y e n a ora d a , s a h . 567-580.
1 4. M a h a m m a d F ü z u ı i. asar ıar i . ll c i l d , B . : , " E i m " , ı 958, 468 sah .
ı 5. M a h m u d i s m a y ı ı o v . Daha çox sar i şta, d a -
ı 7 1
ha çox nazakat l a z ı m d ı r . "Az;ırbaycan kom m u n is t i " j u rn a l ı , 1 989, .N'• 5, s ;ı h . 97- 1 0 1 .
1 6. V a q i f Y u s i f 1 i . Az;ırbayca n rom a n ı : d ü n;ın, bu gün . "Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 987, .N'• 1 2 .
1 7 . V a q i r Y u s i r 1 i. İ s m a y ı l Ş ı x l ı n ı n son rom a n ı . "adab iyyat qazet i " , 2 3 revra l 1 996-cı i l .
1 8. V a q i f Y u s i f 1 i . Az a d l ı q y a n ğ ı s ı . "Azarbayc a n " j u rna l ı , 1 997, .N'• 9- 1 0, sah . 1 78- 1 87.
19 . F a r m a n K a r i m z a d a. Xat a i mö'cüzas i . "Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 988, .N'• 2, s a h . 74-78.
20. Q a r a b a ğ n a m a 1 a r . B i r i nc i k i t a b . B.: Yaz ı ç ı , 1 989, 1 92 salı . İ k i n c i k i t a b, B . : Y a z ı ç ı , 1 99 1 , 450 sah.
2 1 . A . Q a z ı y e v . X I I I -XV I I asr lar Azarbacyan al yazm a l a r ı n ı n bad i i tart i ba t ı . Moskva ( rusca ), 1 977.
22. Y a ş a r Q a r a y e v . ad;ıbi ü füq l;ı r . B.: Ganc l i k , 1 985, 288 sa h .
2 3 . Y a ş a r Q a r a y e v. Ta r ix : y a x ı n d a n v;ı uzaqdan . B . : " S a b a h " naşr iyya t ı , 1 995, 7 12 salı .
2 4 . V i 1 a y a t Q u 1 i y e v . Nas r i m i z va ta r i x im iz . "Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 984, .N'• 4 , s;ıh . 1 64- 1 75.
25. V i 1 a y a t Q u 1 i y e v. Az;ırbayc a n yaz ı ç ı l a r ı n ı n X q u r u l t a y ı n d a ma ' ruza. " adab iyyat qazet i " . 7 noyabr , 1 997-ci i l .
26. C a 1 a 1 M a m m a d o v . Karvan yol u n u n i ş ı ğ ıyla . adabiyyat va i ncasanat " qazet i , 16 oktyab r 1 987-ci i l .
2 7 . a d i 1 a M a m m a d z a d a . Y a d d a ş ı n m ü h a k i mas i . "Azarbaycan j u rna l ı , 1 994, .N'• 1 -3.
28. H a m i da x a n ı m M a m m a d q u 1 u z a d a. Mi rza Cal i l h a q q ı n d a xa t i ra lar im, B.: Azarnaşr, 1 967, 2 1 2 salı.
29. R a s u 1 R z a. " D uyğu l a r ı n izi i l a " , B. : "Yaz ı ç ı " , 1 990.
30. a. S a 1 a m z a d a, K. K a r i m o v . XVI acrda Tabriz m i n i a t ü r maktab i va S u l t a n Maham mad . Azarbaycan EA Xabar l a r i , 1 959, .N'• 5.
3 1 . Ş a h i n S a f a r o v . asr l a r i n s i r r i , "Azarbaycan m ü al l i m i " qazet i , 7 iyun, 1 99 1 -c i i l .
32. a 1 i k r a m T a ğ ı y e v . Ta r ixa sad aqat la, "Azarbaycan gan c l ar i " qazet i , 22 sentya br , 1 990-c ı i l .
33. M. H . T a h m a s i b . Az:ırbaycan x a l q das ta n l a r ı . B . : " E l m " naşr iyy a t ı , 1 972, 400 salı.
34. İ s m a y ı 1 Ş ı x 1 ı . Cangavar l i y i n taran n ü m ü . " Q a ç a q Karam " rom a n ı n a ön söz. B . : Yaz ı ç ı , 1 986, salı . 5-9
1 72
35. i s m a y ı 1 Ş ı x 1 ı. Son m ü sa h i ba, " 8dabiyyat qazet i " , 3 anvar 1 996·cı i l .
ı ı . s a o ı ı asaRLaR
1 . A q i 1 A b b a s. B a t m a nq ı l ı nc. B . : Ganc l i k , 1 995, 232 sah.
2. B a y r a m B a y r a m o v . Karvan yol u . 1 c i l d , B . : Yaz ı ç ı , 1 986, 800 sah . : I I c i l d , B . : Azarnaşr, 1 989, 232 sah.
3. a z i z a C a f a r z a d a. S a b i r . B. : Azarnaşr , 1 989, 232 salı.
4 . a z i z a C a f a r z a d a, G ü l üsta n d a n önca. B . : " Ş u r " naşr iyya t ı , 1 996, 1 48. salı .
5. a z i z a C a f a r z a d a. Zar r i n tac-T a h i ra, B . : Göytürk naşr iyyat , 1 996, 208 sah.
6. a z i z a C a f a r z a d a. B i r sas i n facias i . " Azarbayca n " j u r n a l ı , 1 997, .N'• 3-4, sah. 1 2-95.
7. a z i z a C a f a r z a d a. " İ ş ı ğa doğru . "Azarbaycan" j u rna l ı , 1 998, .N'• 3-4, sah . 85- 1 24: .N'• 5, sah . · 1 6-62.
B. M u s t a f a Ç a m a n 1 i . Xa l l ı G ü rza. B.: Yaz ı ç ı , 1 99 1 , 3 17 sah.
9. F a r m a n E y v a z 1 ı . Qaçaq Karam. B . : Yaz ı ç ı , 1 986, 4 1 6 salı .
1 0 . a f q a n a s g a r o V. Bay İ n a l . B . : Yaz ı ç ı , 1 989, 336 sah.
l l . Ş a m i s t a n a s g a r o v . H a ç a d a(: . B. : Gancl i k . 1 99 1 , 1 80 sah.
12 . Ş a h m a r H a s a n o (: 1 u . Ala b u l u d l a r. B . : Y a z ı ç ı , ! 987, 360 sah.
1 3 . a ş r a f S a i d i b r a h i m . S u l t a n Mahammad. B . : "Yaz ı ç ı " , 1 992, 1 74 salı .
1 4. H ü s e y n i b r a h i m o v. Böh t a n . B . : " Ş arqQar b " naşr iyya t ı , 1 998, 286 sah .
1 5 . a h m a d i s a y e V. Üsyan . B . : Yaz ı ç ı , 1 989, 384 s ah.
1 6.· M a h m u d i s m a y ı I . S a n i n u l u b a b a n . B. : Azarnaşr, 1 989, 302 s;ıh.
1 7. M a h m u d i s m a y ı I . Uzun H asan. " Ka rva n " top l u su , 1 990, .N'• 7 , s a h . 2-65, ı 990, .N'• 1 O , 1 0-64.
1 8. M a h m u d i s m a y ı I. Q a r a Y u s i f . B . : Yaz ı ç ı , 1 99 ! , 286 sah.
19 . M a h m u d i s m a y ı I. İ k i od a r a s ı n d a . I c i l d ,
1 73
B . : Gan c l i k, 1 987, 3 1 1 sah . , l l c i l d , B . : Gan c l i k , 1 993, 344 sah .
· 20. F a r m a n K a r i m z a d a. Tabr iz n a musu . " Ka r v a n " top l usu , I k i t a b, avqust, 1 989, s a h . 3-57; l l k i t a b, oktyabr , 1 989, sah. 3-56.
2 1 . F a r m a n K a r i m z a d a . Qoca qa rta l ı n ö l ü m ü . " Ka rva n " top lusu , I k i t a b, i y u l - avqust , I 99 1 . sah . 70-1 1 1
22. Z a m a n Q a r a y e v. a l i nca. B . : Yaz ı ç ı , 1 988, 1 83 sah.
23. a n v a r M a m m a d x a n 1 ı . B a bak. B. : Azarn aşr , 1 994, 264 sah .
24. a h m a d R a c a b 1 i. B a bak ( ro m a n d a n b i r p a rç a ). " adabiyyat qazet i " , 20 i yu n, 1 997-ci l l .
25. O q t a y S a 1 a m z a d a . asr l a r in s i r r i . B . : Ya z ı ç ı , 1 989, 592 sa h .
26 . O q t a y S a 1 a m z a d a . Sevg i i z t i r a b ı . " Ka rv a n " top l u s u , oktyabr , 1 990, N• 1 3, sah . 5- 1 1 1 ; noya br-dekabr 1 990, N• l 4- 1 5, salı . 79- 1 1 1 ; 1 99 1 , N• 26-27, sah. 3-9 1 .
27. i s m a y ı 1 Ş ı x 1 ı. Ö lan d ü n y a m . B . : Azarnaşr, 1 995, 1 52 sah.
1 74
KlTAB I N I Ç I1,IDaK iLaR
V. Y U S I FL I . T A R l X I ROMA N LA R I M I Z I N T a D Q I Q I ( Ö N SÖZ) . . . 3
G I R I Ş • . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . • . . . . . 7
I FaS I L. TAR I X I M I Z I N A Ç l LMAM I Ş S a H I Fa La R I . . . • • • . . . . . I I
I I Fa S I L. T A R I X va ş ax S I YYaT . . . . . . . . . . . . . . . . • . . • . . . . 87
i i i FaS I L. S a N a T KA R va ZAMA N P R O B L E M I . . . . . . . . . . . . . 1 23
S O N SÖZ . • • . . . . • . • • . . • . • . • . . . . . . . • • • . • • • • • . • . . . . . . 1 69
I S T I FA D a O L U N M U Ş asaRLaR . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . • . . . . 1 7 1
1 75
Axıuullu Yavuz ibrahimxalil of!lu
TA R l X I ROMAN YEN i M<lR iioL<lD<l (monoqrafiya)
Kitab mü::ıl l i fin v;saiti hesab ına n::ışr o lunur.
Rass a m ı A. A. atakbarov Bild i i red a kloru A. Q. Hasanov
Texniki r e d a k loru T. a. Rzayeva Korrcktoru S. S. ihrahimova
Yıgı lm.ıı ıta Y('r i l m i ş 29.09.98. Çapa imıal .ıı n m ı ş 1 8 . 1 2.98. N.ışrln formal ı 84ıı: l 08 1/11• S.ın.ıı ye ç.ıı p kaı;tıı ı . 8d.ıbi qarnitur. Ol sel çapı . Fiziki ç.v. 5.5. Ş.ırli ç.v. 9.2·1.
Ş.ırli r.ıng-ollisk 9.66. Uçol·n.ışr v.ır.ıqi 10. Tiraj ı 600. Silar iş Nt 850. Qiym.ıll miiqavi l.ı i l.ı.
A:urbaycan Rtspublikası M.ıllıııat v.ı l nCnrmasiya Nazir i iy in in �ı\\a a r i l � n.ışr iyyal ı , B.ıık ı - 3701 1 1 , A. M.ıh.ırr.ımov küç»i. 4 ,
A:ı.ırb.ıı yc.ıı n Rı:spu bl ik.ııs ı M.ıtbu a l v .ı l ıdormasiya Niıir l ly in in · Q ı ı ı l Ş.ırq· icar:ı m.ıth:ı.ul. Bakı , li. A s l a ııııv küç.ısi, 80.
Kitab naşriggatın kompüter markazinda gı/!ılıb, sahifalanmişdir.