IL~POETI MODERNI MALTIN -TRADJZZJONI, zVANT ACC STORIKU U BIDLA MILL-QIEGM
Oliver Friggieri
L-istudju serju tal-letteratura aktarx ghandu jibda mill-gharfien ta' I-istorj~ taghha, jigL:fieri ta' l-'evoluzzjoni taghhaskond il-kategorija Zmien. 11-prodott ta' Hum hu r-rizultlat imgarr·ab ta' mixjaprogressiva shiha Ii bdiet u ssoktat. (Anki min jemmen f'verzjoni ciklikata' l-istorja - hsieb 'Ii jixref fil·qawll'l-istorja tirrepetiruhha" -.jista' jqarreb flimkien I-idea ta' mixja progressiva rna' I-idea va' ritom imgedded). Il-valuri, il-kriterji, il-forom, iI-lingwaggi ul-bqijaIi,jsaW$ l-letteratura jitbiddlu minn zmien ghal iehor, ghalieXiiI-hajjahi caqIiq. 'Valut;i qodma jitwarrbu biex jidhlu ohI1ajn, l-estetika titbictctel mill-qiegh ,uVikreh' jista' jsir 'sahih', u l-kuntrarju. X'inhu s-sabih kategoriku?,Mir-romanticii:mu '1 hawn, ghall-inqas ,Una nemmnu Ii s-sabih hu suggettiv. Imma anki t-tradizzjonijiet Ii nbnew fuq I-idea tas-sabih karegoriku, ,oggettiv, lassolut, spiccaw skond iI-hila taghhom biex thieghdu minn dan il-kultta' l-imitazzjoniu ghaddew ghall-kreativita, e.g. r-Rinaxximent vis-avis' d'-tlinja' klassika Griega-Rumana.
F'din il-rnixjia ta' sekli, I-artist Ii hu wild haj ta' Zmienu j.ifhem Zewg hwejjeg ewlenin: x'sar qablu u x'qieghed isir fi rzmienu. Jonqos it-tie1et altemativa: x'se jaghmel hu, u din hi I-isfida persunali. Fi hdan dan l-ghaJ:1fien jista' jinserixxi ruhu bhala kontemporanjlt minghajr rna jaqa'fil-perikiu Ii jtenni bil-gost kolIu dak Ii jkunu ghamlu qablu. II-kuxjenza ta' din iI-htiega ta' tigdid hi l-qofol tal-moviment modernista Malti tas-snin sittin Ii ssoktJa jimmatura fis-snin flebghin. Ghall-ewwel darba fil-grajja Ietterarja, u forsi kulturali, Maltija dahIet il-maturita ta' dibattitu kollu kemm hu estetiku, imbieghed mill-identifikaz.zjoni hazina taO kawZa lingwistika rna' kawza letterarja.
II-Ietteratura bllala evoluzzjoni
Ma tistax tifred wisq l-istudju ta' I-estetika miU-istudju tal-Ietteratura, kif isir f'Malta. Skond l-idea tas-sabih taz-Zmien Ii jkun tinbena I-haga sabiha; fuq it-teorija tidhol iI-pI1assi, u fuq I-ideal jitfassal iI-procfott. Anqas rna jista' dan l-istudju jinfired wisq mi:ll-gharfien tal-filosofija ta' I-epoka, ghaliex din, bhala I-istharrig ta' I-idea tal-veru, hi s-sies Ii titqieghed fuqu I-idea (imbiddla f'haga) tas-sabih. II-grajja 1Jal-filosofija hi interessanti sewwasew ghaliex toffri bosta verzjonijiet tal-veru. II-problema tibqa' fundamentali: Iiema tiu 1-veru oggettiv, invarjabbIi? Metajinstab dan iI-quid verum, tieqaf il-grajja tal-mohh Ii jistharreg. Min-naha I-ohra, meta jinsta:b is-sahih assolut, tieqaf
IL-iPOETil MODERNI 'MALT:IN 257
ukoll il-grajja ta' l-arti. Minhabba Ii I-ideat tal-veru filosofiku u tas-sabih artistikll hurna umani, wiehed jista' jif'hem Ii z-zewg evoIuzzjonijiet se jissoktaw sakemm il-bniedem jibq1a' jhaddem il-fakulta mentali.
ltnq~r jekk il-kelmiet veru u sabih hurnaimportanti iZda xejn preciZi, j!Stghujaghtuhjiel tal~herqakbira Ii kellu u ghandu I .. bniedem li jsib I-ekwilibriju, livell ta' certezza, f'dak 1i jahseb u f dak Ii jhoss. Sa iss a ghadu rna nstabx u Hspirtu uman ghadu attiv u produttiv. Mela l-akbar certezza Ii tohrog minn din il-gqtjja tw~}.a hi I-incertezza, is-sentenza fataIi "jien naf li ma nafx". Filkelma nat. hemm id-determinazzjoni Ii l-istharrig jissokta; fil-kelmiet rna nafx hemm l-isforzi· kollha ta. min qieghed ifittex. F'dan I-ambjent I-istudent ta' l:arti,. u tal-filosofija, jifhem Ii fuq milia jista' jkun jaf il-valuri koHha taHradizzjoni, u fuqin-naha l-ohra jista' jaghzel skond iI-gosH personali.
Dawn il-hsibijiet jistghu jfissru ghala hu mehtieg hafna Ii l-letteratura, meta histudjata .~'certu livell, tinbenafuq il-perspettiva storika (Ii tinkludi 1-preZent). L,gharfien ta' kulma riliaseb u sarqabel jissarraf f'punt ta' tluq, u b·hekk l-individwu jifhem Ii d-direzzjonijiet Ii jrid jiehu, jekk iridu jkunu godda, ma jistghux jirritornaw, m'ghandhomx jinhallu f'nostalgija Ii tirrepeti. Dan hu Ii jaghroel it-tradizzjonalista bhala imitatur,konxju jew Ie; u dan hu Ii· xtaqu rna jaghrolux iI-poeti modemi Maltin Ii riedu qtugh mit-tradizzjoni. Madankollu, din l-evoluzzjoni twassal ghal zewg konkluzjonijiet fundamentali: hemm elementi kostanti, invarjabbIi, u hemm elementi vojta Ii ghandhom jimtlew kreativament (bilIi jhaddnu wkoll iI-kostanti).
Iz-zewg kelmiet. tradizzjonali u modern intuzaw jew !tienu miftiehroa dejjem f'din iI~grajja twiIa. ,u-tradizzjonalisti hurna dawk Ii jemmnu Ii s-sabih assolut instab; il-modemisti hurna dawk li jishqu Ii s-sabih hu relativ ru ghalhekk il-qradim ghandu jitwarrabjekk qdiem (bla ma jinqered) biex jinstab u jidhol minfloku s-sabih il-gdid. It-tradizzjonaIisti jispiccaw biex jidentifikaw iIkreazzjonima' l-imitazzjoni,u l-valuri l-kbar ta' qabUhom jispiccaw bi~ isiru l-kawza. tad-dekadenza taghhom infushom (e.g. l-imitazzjoni tal-merti ta' Dun Karmf'tant awturi Maltin). Il-modemisti jemmnu fil-kreativita, jigifieri Ii, kif issuggerixxa Hopkins, il-kapulavur ta' haddiehor qieghed hemm biex ikun ammiratumhux;imitat. (Dan ma jixhetebda dell fuq jekk I-influwenzaminn awtur fuq iehor issehhx jew Ie; I-interferenza qieghda hemm dejjem, uhi lpoZitiva, ghad Ii l,istharrig taghha hu hag-a deIikata u iebSia hafna). Mela 1-isftida ta' I-artist hi Ii, waqt Ii japprezza t-tradizzjoni billi jkun jafha u jivvaIutaha, f'l-istess hinjichadha, "igiddibha" u jizvolgi polemika (konxja jew inkonxja) maghha biexfl-ahhar jasal ghas-sejba personali tieghu. Din hi I-hila Ii fil..grajja tal~Ietteratura tispicCa biex taghzel Iill"ftit mill-hafna.
Reviijoni tal-val uri
Minhabba t-tradizzjonaliZmu 1lal-kultura Maltija (marbutmac-cokon u ma' l-izolament), u minhabba ghadd ta' ragunijiet socjo-kulturali msemmija fuq fuq ·:f'dawn il-kuinmeIlti, dan is-sens ta' storja u evoluzzjoni aktarx Ii kien u ghadu nieqes fil-cjasamletterarju Malti. Il-Iettera1Jura Maltija twieldet fi hdan
258 OLLVER FiRillGGliERJ
ir-romanticizmu Taljan, trawmet fi imienu u ssoktat hafna warajh minhabba ragunijiet politiko-kulturali Ii baqghu jezigu Ii l-kittieb igib ruhu ta' romantiku. Sakemm il-faii poliUka Maitija haqghet risorgimentali, organizzata fuq il-pjan ta' Uberazzjoni ghall-Indipendenza, il-kittieb Malt!. kellu jsawwar il-lista tal-prijoritajiet tieghu u jimpenja ruhu b'mod Ii jaqbel rnal-kawia nazzjonali. Ghalhekk il-bixra ewlenija tal-Ietteratura Maltija sas-snin sittin hi patrijottika, religjuza, mifhuma hhala sforz estetiku biex tinbena d-definiZizjoni romantika ta' nazzjon. Hi definizzjoni skond il-komponenti Ii jaghZlu komunita, kultura u territorju minn ohrajn.
Meta din il-kawza ntlahqet, iI-kittieb Malti fehem Ii iss a kien il-waqt, imqar jekk tard fid-dinja Ewropea, Ii jpatti ghall-izvantagg politiku u kulturali ta' pajjizu u jaggorna rubu u l-espressjoni tieghu billi jinterpreta I-bid1a ta' cittadin Ii minn membru ta' kolonja sar cittadin hieles, u Ii minn mentalita jzolata kellu jinfetah biex irawwem mentalita. kontinentali. Mid-definizzjoni ta' nazzjonalita l-awtur kellu jghaddi biex jistharreg definizzjonijiet aktar imhabbla, frott ta' ambjent Ewropew Ii ilu hafna Ii nfatam mill-kult tal-patrijottizmu. Kontra l-kumpless tal-Pel'sekuzzjoni, Ii ftit jew wisq 1mB twemmin patrijottiku jbati minnu! kellu jidhol iI-kult ta 'l-istharrig introspettiv .Ii jdur madwar il-figuI1a tal-bniedem bhala bniedem, Cittadin ta' dinja. Minflok innazzjonalizmu dahal il-kosmopolitizmu.
Ir-romantici Maltin staqsew il-mistoqsijiet tad-definizzjoni nazzjonaIi u waslu ghat-twegiba tagli.hom bilH seddqu b'certezza din id-definizzjoni. nmoderni, wara Ii fehmu l-kisba tradizzjonali, hassu l-irrelevanza taghha ghal gens Ii ,issa tbiddel, u biddlu l-affermazzjoni f'mistoqsija Ii tibqa' mistoqsija. Ir--romantici fittxu d-definizzjoni u kkollklu.dew "jiena jien" (definizzjoni etnika, politika, lingwistika, religjuza, kulturali); iI-moderni bdew u waslu salmistoqsija: "Jien min jien?" Ghalhekk ukoll, dawk ix-xejriet Ii jidhru bhala certezzi fir-romantici huma dubji fil-moderni; il-polemika hi kontra c-certezza u s-semplicita, kontra patrijottizmu Ii rna jiftihemx fdinja t'a' internazzjonalizmuiJzda l-akbar mistoqsijiet huma ta' xenta psikologika, il~bniedem beda iitqies bhala mohh aktar milli bhala persuna, u l-energija Ii r-romantiku hela empirikament, minn barra, issa tbiddlet f'rifless1oni mhawda ta' mhuh maturi Ii m'humiex Iesti jafferrnaw u jistqarru bil-hefI1a ta' qabel. Nghidu ahila, ilpoezija romantika hi mizghuda bl-affermazzjonijiet; iI-poezija moderna h: mimlija bis-suggestjonijiet.
Ghandu jidher sewwa Ii f'dawn iI- kunsiderazzjonijiet qieghed inqis aktar l-aspett cert, politiku, estrovers, tar-romanticizmu milli l-a-spett indefinit, suggettiv, vag u kritiku tieghu. Forsi dan hu I-filIi jista' joffri I-ahjar ezempju tal-kontinwita tal-grajja letterarja Maltija Ii mic-certezza ghaddiet ghad-dubju.
It-tiftlx ta' foromiodda
Sa hawn tidhol it-tilwimta tal-moderni maI-kontenuti .l-qodma, barra minn zmienhom, skematiCi u artificjali ta' kittieba Ii baqgbu jimmodellaw rubhom
IL-IPOE'DIMODERNrI MAL TIN 259
skond vizJoni .ii lanqe( gnaUlliet zmien twI1 qab8l anki fl-Italja, I-art Ewropea ieJn 'ir-:LUllluuucizmu SWfll(U \l.e. tas-SeJHu usaLaX) aH:tarx 11 tnikker J-izJed. lZOa l-iomenuL ma J1Sl:UX Jt:Zlsd mmgnaJl' tOiDla; m'nemmx iaea (maghruta u mfissra) mingna]r l,elma ~ll tagnti forma lill-idea, anzi tbiddel I-idea f'forma). Meta kontenm gdia JitlOb lorma gdida, bhalma mes Ii jahsbu u jgnixu b'moa differenti jfittxu li jidhrU{ (tHlbies, ll-imglba) b'mod Ilifferend.
Il-hUega li jinstabu forom godda ta' espressjoni hi haga wahda mat-tigdidtematiku, u gha!hekk hi impliCia kull darb a u f'kull moviment tal-grajja letterarja. FH-kaz tal-poeti modemi Mahin din il-htiega kienet imqanqla wkoll minn element koHu kemm flU lokali: l-izvantagg storiku tal-letterat va' qabeJ Ii, hu u jfisser ruhu, kellu ji'ittex ukoll Ii jaghti dinjita lill-ilsien, jistandardizzah u jrawwe111 mezz letterarju minnu. Rafna mill-kitba ta' xehta letterarja tar-bierah ghandha titqies f'dan id-dawl ta' tahrig fil-Malti Ii ried jikseb rj,,pett Ii jaghzlu minn djalett u jorbtu mal-kultura.
In-nervozi'Zmu tipiku ta' l-awturi Ii jahbt'll fil-bidu ta' moviment ta' tigdid hu qawwi hafna fost il-kittieba lokali tas-snin sHUn. Il-polemika, kif imfissra f ghadd ta' gumaU mill-1966 'il quddi6111, u mbaghad fir-rivista Il-Polz Ii 1-Moviment Qawmien Letterarju beda jxandar .f'Lulju 1967, uriet ghall-ewwel darba Ii (a) hemm differenza kbira bejn il-harsien ta lingwa u t-tiswir ta' letteratura u (b) bidIa fil-kontenuti hi fl-istess hin bidla fil-lingwaggi. Fil-kaz ta' Ca) deher aktar car il-prinCipju qadim, mithaddet tant fil-kritika moderna,li 1-Hsien letterarju ,bhala strument artistiku, hu devjanti; hu I-holqien ta' metalingwa, lingwa ohra minbarna l-istandard u differentl hafna minnu minhabba "irregolaritajiet" kreativi. L-awtur jitghallem il-lingwa, u jsir imghallem taghha sewwasew biex ikissirhia bil-mod persunali tieghu. L-awtur imitativ jitghal. lem l-istandard u jaghmel l-ebfef haga: jiktbu. Fil~kaz ta' (b) harget ahjar iIverita qadima Ii mhux biss hemm "lettemturi" differenti skond iz-zmien mifhum bhala mixja evolutiva, u Ii kull "letteratura" hi differenti bi htiega u gdida hdejn ta' qabilha, rida wkoll, anzi fuq kollox, Ii d-diblattitu ta' l-awtur hu. estetiku, u mhux kollu kemm hu lingwistiku. L-interess fil-lingwa jidhol bhala l-interess tal-haddiem (ta:l-lingwa) fl-ghodda tieghu, iida l-isfida ewlenija tibqa' din: x'se jaghmel b'din l-ghodda mbiddla?
L-ewwel pass f'din il-mixja lejn kuxjenzl gdida kien Ii. I-Malti letterarju ghandu jiehu I-elementi tieghu mir-registri kol1ha ta' I-Hsien mithaddet u miktub. Twaqqa' l-pregudizzju Ii hernm mudelli ta' kitba, eghlieqi ta' kIiem u konnotazzjonijiet Ii hurna, rninnhom infushom, xierqa biex jingh1azlu mill-kittieb. Kontra I-kult tal-Malti safi, issa mifhum bhala saff wiehed biss u l-aktar wiehed primitiv u elementlari ta' lingwa shiha ,dahal il~lmlt tal-Malti mifhum fis-shuhija tieghu, moghni b'uzi godda Ii jorbtuh ma' ideat, oggetti u qaghdiet ta' Hum. Hishuhi!a Ii qieghda tinhadem iI-hin koBu, lil hinn mid-dizzjunarji u mill-kotba tal-grammatika; il-lingwa m'hix maghmula dtga' iida tinsab f'qaghda kontinwa ta' zvilupp. Arnbjent modern jitlob ilsien laktar imzewwaq. ag.gornat u mhejji biex ifisser il-htigijiet ta' socjeta moderna. Kontm I-knIt konservativ tal-Malti safi dahaI il-principju Ii I-Malti romanz hu sabih, u tnehbfa, bhalma kien ilu sekli Ii tnehha f'artijiet ohra, i1-pregudiz;~ju maghruf bhala
260 OLIVER FR:IGGI:ERJ
barbarizmu, arkaizmu u I-bqija. Din il-hidrna taO integrazzjoni lessikali rna kinitx u rna hix biss gllazla ta' gost letterarju, izda frott ta' kuxjenza gdida quddiem esperjenzi godda, izjed imhabbla minn dawk ta' so6jeta monolitika II
Ii kienet aktarx maqtuglla mill-kurrenti tal-hsieb u tal-progress barrani. Ftit jew wisq, dan ii-moviment irrapprezenta d-dhu! fil-kwadru kulturali Malti talgenenazzjoni ta' matul u wara l-gwerra, imdejqa bl-illuijonijiet tradizzjonali, bierda quddiem it-tabu', imhassba quddiem poplu aljenat Ii minn kolonja sab ruhu stat sovran.
Kontra r-regimentazzjoni tal-mudelli metri6i maghrufa, 1i fittxu Ii jdeffsu kontenuti f'forom maghmulin ghal kollox minn qabel, l-iskolla moderna fittxet Ii l-foTma letterarja tinholoq flirnkien mal-kitba ta.}-kontenut, fl-istess pro6ess. Il-kelmiet vers hieles jigbru dan kollu bil-mod l-iijed hafif, u xejn pre6ii; izda l-kelma hieles tixhed il-htiega 11 tinholoq metrika oh1'a, jinstabu mewgiet meIodjuzi differenti, eqreb lejn il-proia minghajr ma huma proza (kif fittixt Ii nuri fil-kotba Saggi Kritici u Fl-Gharbiel). L-ghaz!a bejn iI-generu poezija u l-generu proZia. twarrbet qajla qajla wkoll, u I-wahda ma baqghetx tinghata xejriet kontenutisti6i Ii l-ohra m'ghandhiex, u l-kuntrarju. Bdiet tinkiteb il~poezija prozajka u I-proza poetika, sintesi ideali Ii tghaqqdet fiI-kelma poeproza, ta' Victor Fenech, l-awtur ta' F' Altamira.
lI-poezija hija metafora
Id-differenza ewlenija Ii taghzel lill-poezija ta' zmienna minn ta' qabilha, mhux biss romantika izda dik tat-tradizzjoni kollha, hI l-importanza moghtija liIl-metafora. Sa mill-ewwel trattati ta' l-estetika Griega dehret il-konkluzjoni Ii hija x-xbiha Ii taghzel lill-Ietteratura minn ghamliet ta' kitba ohra. Bizzmien, minnabba I-post centrali merfugn ghall-poezij1a, il-metafora ntrabtet aktar maghha milli rna' generi ohrajn, imqar jekk is-simboli:hmu hu, wara kollox, il-qalba ta' I-arH kollha kemm hi. 'II quddiem id-differenza bejn poezija u proza donn:ha ssarrfet fid-differenza bejn sentiment u raguni, bejn intuwizzjoni u siIlogizmu. Biex titfisser din ir-ruh simboIika l-lingwa thaddmet retorikament, b'mezzi Ii jishqu u Ii jhallu effett, u wiehed jista' jghid Ii hafna millpoezija "kbira" ta' l-imghoddi iijed hi thaddim "gholi" tal-lingwa mizghuda b'bos1Ja figuri tat-tahdit milli damma ta' metafori.
Il-modernizmu hu, fost I-ohrajn, sforz qawwi biex I-ilsien letterarju jissaffa mix-xniexel ta' tizjin fieragn, biex titwarrab ir-retorika u tinghata importanza ewIenija, jekk mhux wahdanija, lill-metafora. Qabel jkien hemm tqassim fl-importanza bejn is-siltiet metafori6i u s-siltiet retori6i; ix-xejra moderna hi Ii I-poezija kollha tinbena bhala metafora wahda maghmula minn bosta metafori marsusin flimkien. Din il-bixra metaforik,a m'hix komuni ndaqs ghal kull poet1a. Nghidu ahna, Daniel Massa, Achille Mizzi, Philip Sciberras u Mario Azzopardi huma awturi ta' dens ita metaforika WlSq akbar minn Victor Fenech, Doreen Micallef, Gorg Borg U onrain.
M'hix biss il-prezenza shiha tal-metafora Ii tJaghzel lill-versi moderni minn ta' qabilhom. Hu wkoll il-metodu stess ta' kif tidher il-metafora, metodu Ii
IL"'POETI MODERN1I MALnN 261
jista' jqanqal diffikulta fil-ftehim waqt Ii jkabbar l-alluzjonijiet u jnaqqas ilkliem Ii hu ta' importanza sekondarja. It-tIiet komponenti tal-metafora, kif maghrufa mill-kritika kontemporanja,huma t-Tenor, iI-Vehicle u I-Ground. L-ewweI wiehed hu l-aspett veru, litterali Ii se jsir tahdit dwaru; it-tieni wiehed hu l-aspett I-jehor 1i mieghu se jitqabbel l-aspett veru; it-tielet wiehed hu s-sens "komuni" Ii, fil-fantasija ta' l-awtur, ighaqqad liIl-ewwel u lit-tieni fUmkien, .. dejjem hi shubija suggeUiva. Nghidu ahna, minn metafora bhal "iz-zghozija hi warda sabiha" (zghozija hi tenor; warda hi vehicle; sabiha (shuhija) hi ground - jigifieri "z-zghozija qisha warda ghax il-warda, bhaZ-zghozija. hi sabiha'"), il-poeta modern xi drabi juza hiss iI-kelrna warda (iI-vehicle), u 1-bqija jitqies bhala miftiehem, skond I-ambjent semantiku.
L-ghalqa tal-metaforizzazzjoni (Le. minn fejn jinghazlu x-xbihat) hi differenti' wkol1. FiI-poezija tradizzjonali x-xbihat hurna aktarx emotivi, mehudin milI-hajja organika - tal-bniedem, ta' l-annimal, tal-haxixa. Fost iI-hxejjex u l-annimali kien hemm preferenzi wkoll, e.g. l-aghsafar sabu xorti wisq akbar mir-rettiIi, u fost l-aghsafa~ hemm uhud (bhar-ruzinjol, il-bilbla) Ii ntrabtu ma' l-emazzjoni letterarja wisq izjed minn ohrajn. iFil-qaghdta mekkanika, industrijali ta' Hum, il-poeta sab ruhu moghni b'oggetti ohra Ii jistghu jitbiddIu Fsimboli ta' qaghdiet tal-bniedem. GhaU..:poeta ta' qabel, nghidu ahna, 1-idea ta' heffa setghet tkun iffigurata b'ziemel !ew b'ghasfur; ,fid-dinja tal-magni, il-ferrovija u I-ajrupJan, fost I-ohrajn, hurna mezzi ta' heffa akbar, moderni u aktar siewja fiI-hajja tal-komunita. Mhux biss tbiddlet, f'dan il-kaz. I-idea taI-heffa, izda ntrabtet rna' magna minflok rna' hlejqa hiajja. L-istruttura socjaU sabet ir-rifless taghha fl-gha:i:la metiaforika. Il-hidla hi wkolJ lingwistika. ITl-kIiem Ii jirreferi ghal hlejjaq jew oggetti primitivi (e.g. ziemel, ghasfur) huwa aktarx semitiku, waqt Ii l-kliem Ii jfisser oggetti mekk,anici (e.g. ferrovija, ajruplan) huwa aktarx ta' niseI romanz. Mela l-ghazla tal-Malti rornanz bhala Malti sabih rna baqghetx tistrieh biss fuq gost ta' estetika ,ii:da wkoU fuq sies ta' htiega. Esperjenzi godda, simboli aktar sofistilreti qanqlu I-htiega ta' modernizzazzjoni ta' l-ilsien.
Fuq koHox, il-mixja mill-figura ziemeIjghas£ur ghall-figura ferrovija/ajruplan hi mixja mentaIi u socjali mill-organiku ghall-inorganiku, miU-persunali ghall-impersun!ali, min-naturali ghal1-artificjali. Waqt Ii qabel ir-relazzjoni bejn il-poeta u d-dinja oggettiva maghzukl. (e.g. ziernel, ghasfur) kienet bejn hlejjaq hajjin, u ghalhekk setghet tkun emotiva, issa r-relazzjoni bejn iI-poeua u d-dinja oggettiva magh21ula (e.g. ferrovija, ajruplan) hi impersunali, bierda. Aktar minn qatt qabel, I-artist modern (bhaU-bniedem modern) jinsab Wlahdu, imbieghed fl-istess ambjent tieghu rnill-hlejjaq l-ohra Ii huma qrib tieghu skond in-natura u mhux skond il-progress xjentifiku.
L-iargument idahhalna Fdiskors twil iehor, il-kelma qarsa Ii qieghda tghid il-poezija moderna, Maltija u barranija, irnqar jekk hi kelma Ii tidher kalrna, mihnija fuq lrelkolu tal-manh. Minn hawn ukoll gejja I-bixra aktarx indiretta, "o~ettiva" ta' hafna poezija ta' Hum. Il-krizi ta' l-identita hi centrali. Filkaz Malti wiehed jista' jinnotal mixja kurjuza; fis-snin sHtin il-poezija hi aktarx storbjuza, polemika, gellieda, provokanti; fis-snin sebghin bdew dehlin qajl
262 . OLIVER FRIGGIERI
qajl l-irtir, is-skiet, ir-rassenjazzjoni, l-eghluq tal-priVlatezza. Fis-snin sittin hemm l-ghajta nal-fiducjaf'bidla, fis-snin sebghin dahlet b'pass qawwi d~diqa tad"deluzjoni,u mill-aghjat tal-pjazez il-poeta ghadda ghall-meditazzjbni tal~ pellegrin· gewwieni.
GhaLdiskussjo:hi dettaljata ta' dawnl-aspetti l-qarrej flU mistieden jikkonsulta dawn il· kotb.a tan-istess awiur:Saggi Kritici (Aquilina 1979); FI-Gflarbilll (1976); Kittieba ta' trnienna (Aquilina,. 2 ed., 1976).
DR OLIVER FRIGGIERI is the author of various books published in Malta and abroad