Download - İqtisadi nəzəriyyə
-
1
ELSEVR KRMOV
BR OSMANOV
QTSAD NZRYY
Drslik
Azrbaycan Respublikas
Thsil Nazirliyinin 21 iyun 2004-
c il tarixli 560 sayl mri il ali
mktb tlblri n drslik
kimi nr tvsiy edilmidir
-
2
Az
K56
Elmi redaktor: sa Hseyn olu Alyev
AMEA qtisadiyyat nstitutunun direktoru, i.e.d., professor
Ryilr: Arif krli olu krliyev
ADU-nun kafedra mdiri, mkdar elm xadimi i.e.d.,
professor
li Qulu olu Allahverdiyev
ADPU-nun qtisadi v Sosial fnlr kafedrasnn mdiri,
i.e.d., professor
Clil Hbib olu Krimov
ADNA-nn dosenti i.e.n.
K56 E.N.Krimov, B.O.Osmanov QTSAD NZRYY
Bak, Vtn nriyyat. 2010. 630 sh.
Tzlnmi v yenidn ilnmi tkrar nr
4752013811
K
121-2004
E.N.Krimov,
B.O.Osmanov
-
3
1. .11
2. .
1. .....13
2. ...15
3. ..17
4. .24 3. . . -
.
1. .....30
2. - .....33
3. .....35
4. ..40 4. . . 1. ......51
2. ...53
3. : ..59
4. .....63
5. .......68 5. . . 1. , ...71
2. ....74
3. .....77
4. ....83 6. . 1. ...86
2. , ...92 3.
..99
4. .101 7. . - 1. ()......104
2. ..107
-
4
3. , .......109
4. ....112
5. ......114 8. .
1.
119
2. .....123
3. .......130 9. . 1. . ...134
2. ..138
3. : .......139
4. ......142
5. .............145
6. . .......149
7. ...152
8. , ....159
9. //////
//////////164// 10. 1. ..169
2. ..170
3. , ...176
4. 179 11. . 1. ...180
2. .......182
3. .188 12. . 1. ....200
2. ..202
3. , .......205
-
5
13. .
1.
......210
2. ..213
3. .......219
4.
.....221
5.
.......228 14. . :
1. .
....232
2. -
....237
3. .......241 15. . . 1. .....243
2. ..248
3. 254
4. , ...257 16. . . .
1. .....262
2. ...264
3. .......268
4. ....273 17. . . 1.
.278
2. .....280
3. ..........284
4. - . ..288
5. : ,
..293
-
6
18. . 1.
...296
2. -
.....299 3. -
..........303 19. . 1. ..305
2. ..309 20. .
1. , ,
.316
2.
()......320 3. ..322
4. ....324
5. 330 21. . -
1. - -
..333
2. ..336 3.
............338
4. -
340 22. .
1. , .340
2.
345
3. ...........348
-
7
4.
351 23. . .
- 1. ..353
2. , ,
.....356
3. ............360
4. - ....362 24. . 1. ..365
2. -
.........368
3. ...........372
4. ...373
5. ..374 25. . ,
. 1. -
377
2. ...381
3. ...........385
4. ..386
5. ........................................................................390
26. . 1. .......397
2. nzri
..401
3. - ..........404
4. ...405 27. . .
. 1. ..410
-
8
2. ......415 3.
............................................................................420 28. . 1.
..423
2.
.......425
3. ().......427
4. ,
...429 29. .
1. ,
...436
2.
...438
3. .......441
4. : , .....447 30. .
1. , .450
2. .......454
3. ............457
4. - ..461 31. .
1. , ...464
2. ......466
3. .............471 32. .
1. .474
2.
.......476 3. .................................................................479
4. ..481
-
9
5. .484 33. . -
. 1. .487
2. .....489
3. -..............492
4. .496 34. .
1.
...500
2.
.....502 3. -
...505
4.
.508 35. . 1.
..511
2. ...517
3. ..........520
4. : .....527 36. .
1. ...530
2. ..534 3. , -
..........536 37. .
1. ..542
2. .....544
3. ..........549
-
10
4. -
.554 38. .
1. -
...559
2. ..562
3. .........565 39. .
1.
..568
2.
................574
3. .......576
40. .579 41.
....625???????
-
11
b , , - , . , . , , -
m he d .
nlar il . Bu vaxta qdr o , . 2004-c ild
nr qtisadi zriy
drsliyi tlblrin iqtisadi tfkkrn formalamasnda
msbt rol v hazrda bu drsliyi ld etmk
tindir. Bu sbdn d tlblrin istifad ed bilcyi v
masir tlblr yeni drsliyin yazlmasna ehtiyac
yaranmdr.
Bununla yana, haqqnda danlan drsliyin apndan
ken dvr rzind ali thsilin yeni standarta
uyunladrlmasna ciddi ehtiyac y. drsliyi , , , . drsliyinin mlliflri i - , masir tlblr v standartlara cavab vern
samball bir drslik yartmaa mvffq olmular.
-
12
, qtisadi nzriyy drsliyi
bynilck . , .
tn b v
n daha mkmml bir drslik kimi
hazrlanacana rait yaradr.
-
13
. 1. d ,
yb . sas . art - .
, . . . , , lar .
, . , , . , v eyni zamanda . , .
a (, , .) . . maddi lr v xidmtlr gstrmkdir. , . , . , artr v mxtlif . .
-
14
- . - , y .
?, ?, ? . ?, ? . ? (, , i, .) faliyyti .
- . , , , . . . , . , . , , lazm , d - .
, . , . , . .
, , gstrir.
- , , .
- su . , , i, airdir. , i-
-
15
- ni hat edir. ; - , - , - .
.
tisadi yatlarda v kvi informasiya vasitlrind , a rast (, , .) - i . 10 %- . , , , , . tutulur. , . Qapal iqtisadiyyatda olan iqtisadi aqlr keirilir. , . . Bu ki - 3-10 %, 3-9 %, 30 %, 60 %- . , , , - , . .
2.
. , - dr. Bir sra alimlr
-
16
. , .
. - . () . 1615- t . Hin ; ; . () demkdir. , .
S, zia iat . , . : , , n , , - .
etibarn . . (1842-1924) . , 1890- n . .
S terminin . 90-
-
17
, , . h , - ludurlar.
d ilahlardan (h) . .
3. , .
, , . , - , - , - . .
, , , -
-
18
. . , () , ..., (-, 1981, .177).
. , , , , . , . . . . . . . .
i , . . : . . - ,
, . .. , , .
lri, lri .
-
19
, ; .
. . . , ( )
, . .. .. , , .
nd as mqsd r. - . c il yanr.
Elmi dbiyyatlarda v drsliklrd metod anlay il
yana metodologiyada anlayna da rast glmk olur. Metod
dedikd myyn bir hadis v ya prosesin yrnilmsind
istifad ediln alt, sul, vasit v s. zrd tutulur.
Metodologiya is metodlar haqqnda elmdir.
qtisadi nzriyynin metodologiyas mxtlif iqtisadi
hadislri, proseslri yrnn metodlar haqqnda elmdir.
qtisadi hadis v proselrin yrnilmsin nzriyyilrin
baxlar mxtlif olduu kimi onlarn istifad etdiklri metod
-
20
v metodologiyalar da frqlidir. qtisadi hadis v proses-
lr yanamann sas istiqamtlri aadaklardr:
a) Subyektiv yanama, bu yanamada iqtisadi hadis- lrin thlilind x nqtsi kimi tsrrfat subyekti (ev
tsrrfat, firma v s.) . Bunlarn hr biri mtlq
mstqildir, ham bir-birin qar brabr vziyytddir. Bu
yanamada iqtisadi subyektin davran-
masdr. Tlbat v faydallq bu metodologiyann sas
kateqoriyalardr. Bunlarla yana son hdd faydall, son
hdd xrclri, son hdd mhsuldarl v s. teqoriyalarn-
dan da istifad olunur. Bu yanamadan marjinalistlr daha
ox istifad edirlr.
b) Neopozitiv-emprik yanama, bu yanamada sas diqqt iqtisadi hadislrin yrnilmsin v onlarn qiymt-
lndirilmsin verilir. Bu yanamada sas yer tdqiqatn
texniki aparat tutur v tdqiqatn nticsi kimi mxtlif nv
iqtisadi modellr alnr. Neopozitiv- emprik yanamada riyazi
aparatdan geni istifad olunur.
c) Rasionalist (smrli) yanama, bu yanamadan istifad ednlr cmiyytin tbii, rasionalist qanunlarn
drk etmy alrlar. Onlar iqtisadi sistem tam, btvlkd
tdqiq etmy cmiyytin iqtisadi yrnmy
chd edirlr. F.Kene, A.Smit, D.Rikardo z tdqiqatlarnda
bu metodoloji yanamalardan istifad etmilr. D.Rikardoya
gr iqtisadi nzriyynin vzifsi insann davrann deyil,
ictimai mhsulun istehsaln, b tnzimlyn
qanunlar yrnmkdir. Bu yanamada sas diqqt dyr,
qiymt, iqtisadi qanunlara verilir. Bu yanamada
subyektivilrdn frqli olaraq cmiyytin siniflr
b, istismarn mvcud olunmas etiraf olunur.
d) Dielektiv-metarialist yanama, bu yanamada iqtisadi hadislrin gerkilikl mvcud olan v onlarn
inkiafna daxiln xas olan laqlrini thlil edir. Bu
-
21
yanamaya gr iqtisadi hadis v proselr daim yaranr,
inkiaf edir v myyn dvrdn sonra mhv olur. Bu
hrkt saddn mrkkb, aadan yuxarya doru olaraq
daim ba verir. qtisadi hadis v proselrin marksist thlili
bu metodologiyaya saslanr. qtisadi predmeti
kimi bu elmin tqiqat sahri haqqndak . Merkantilizm mktbinin nmayndlrin gr iqtisadi nzriyynin tdqiqat sahsi tdavl sferas (dairsi, sahsi), fizokratlara gr aqrar (knd tsrrfat) sferas, klassik mktb gr (o cmldn marksizm gr) maddi istehsal sferas, masir iqdisadi mktblr gr is istehsal v xidmt sferalardr.
, . . , . . - . , . , , . , , hyata keirildiyi . is .
() , . , .
-
22
- .
- , . . ox .
, , , , , , . . h , . , , . . ox - . . - , . . is .
, , . . . . , , - , . .
-
23
, . . , . .
, () . ya . . , ictimai . , , - , . . . - . , 1998- () 2,25, v 2,90, n 3,35, 0,39 .
. - . , - , . .
() , - . . .
-
24
.
4.
, , . , . Btn lr , . . .
. , , , .
. . Bu , . , . , , . , , , . .
-
25
, , , . .
, . () . , , . , (, .) .
, . in n . , . , . , n , . t . , . xeyli . u
-
26
. , - 50%- (40 ), 30-40%- , 50%- (43 ) . 800 . .
. , iqtisadi biliklr . - , . , . i
, , ; , ( ) .... (N.Tusi -, B 1980 .177).
ox vacibdir. , . . ,
-
27
. nin . , . tin situsiyalarda . , . . :
, , He stnlk . ,
. .
ma . . , .
ya , , aadak kimidir
-
28
dvl 1.2
-
29
-
30
. .
1. Q . -
.
indn . . . , - . mat yla , , gil .
dastan , , ,
. Burada d, , , t : , . . , , . korlayanlara .
. 531-479- .
-
31
. , , . , , , (). . . - . rn fikrin .
. (. 430-355) . . . , - . , , . , . , ( ) . ir , .
(.. 427-347) . , . , . ()
-
32
, ( ) .
(.. 384-322) - , .
, aninin, . , . , . - , , frqlndir. : . , . .
. ani . , , , . . ,
anlrini . : (), () (). , . , 12 atufindialarn .
-
33
, , .
n n . n . - . .
2. Q-
tarix , . . , , , , . , , , ( 1993 .39,). , (.460).
n , : (.157), (.511).
, : , . ,
-
34
: .
: , - , , (. 493).
: , . , . . , - , . (: .23, 525, 353).
. - . - 1992- .
: , (.421). , , [ ] (.460).
- , , -
qiymtli . (.123). [ ] (.134), (361). 83- - ( ) .
(kid v ld aldadanlarn)
, .
-
35
- , , . . - , .
, -, -, .
- - , v - . - () 34-35 : [ ] - ! [ ] - , [ ]: . [, ] ! (.162).
3.
. yrn, lakin .
. . O, i
gstrir: , , - . , insan ,
. Byk air i :
?
-
36
, , , . . -
:
, . , . , , , . , ! , . ,
srlrind syldiyi : , ? , , . , . .
: , . ,
-
37
a. , . , -
- :
, , ? , , . - , , . .
:
, . , , -. , , . ,
:
, , . , , .
-
38
(1201-1274) . baqa , . - , . , , baqa . , , trzi . . , , , , , . , . , ,
. , : () , , - . Tusi : , , , - . . , , , , . : , , , ; , , - , , ; , , -
-
39
, .
. edilmsini , . , 40- . .
.., .,
. . .. , : , , , , , .
. - . . , , , , , .
1876- 7- . .
1877- 11- , . : , , , .
-
40
. , - , , , . .
4.
- . , zrurt yarand. . , . , ( ) . - . - , , .
i . (1571-1641), (1575-1621) . () n . . . , . , . (la, ) . . ,
-
41
. , . .
. - . . , . ., , . . . , . . , . .
. ., . . . du . - , - . . . , , , ,
-
42
.
. , onun . , , .
. (1776) . . . , . . , .
. . . .
. - - , , . , , . .
. , , . , .
-
43
. y . . , , , , .
.
n i vardr. . - sidir. ., ., .. . . . . - . , , . . , . , , - , , . , - . , (), .
. -, , ,
-
44
. , , .
.. (1870-1924) -. , , , , .
. Lenin - . 1917- , . .
qrarlamas - . .
- . , . () , , . - , . . a , . , , .
-
45
. .
. , - . ( ), - . , , , . , . - , .
: , , - .
n :
- ., . - . . , . . .
, , , , . - . . .
-
46
- ., ., ., . . , ( ) .
- eoklassizmin dir ki, o, - . , , ( ) v
( sviyysi, , .) - , , . .
: .
(1883-1946) nd .
, (1936) - . - (., ., ., ., . .) .
.
-
, .
-
47
, . , . . , ( ) . s .
, , , () .
s., ., ., . . . - - . - .
(), . - . - :
- ;
- () ; -
(a .).
.
-
48
- , , , - .
- , .v, .
, , - .
, , . - , la, . d n y () , - - . L , . , .
, : i (), () - .
m . . -
-
49
.
(s) . . , . ( ) . u . . . . strilir. - . - . . - () .
- .
-
50
-
51
.
1.
k , , , , . , . , k . , . , . . () . . - - () . . , , :
) ; , , . , , . , , . - , . .
-
52
, ,
(formaladrmdr).
r . , . k . . , m .
) , t . . , v s.
ld edirlr. M t
il . , , .
, .
) i , . (, , , .) . .
, . () . , , . .
-
53
. , .
2. ()
. . . .
. , . . , . , .
, , . . , . , , , . .
. . , . .
-
54
. . , , , , ,
, .. - (. , . ) , , , , , , .
. , . , . , , .
- . . , . , .
, . , - . , , . , ; .
. , , , , () , . , ,
-
55
. () , . .
. - . fiziki . , ( ) . , (),
, i, , - . () t
, , n d . .
. m - . , . . .
, . , . - . .
, .
-
56
. . - d . , , , . .
, , n . - () . - .
- . , , , , . . . .
- , . , , . .
-
57
. , ( ), . mk
resurslar hm fiziki v zehni qabiliyytlri, hm d sahibkarlq
faliyytini znd ks etdirir. , , .
n . , .
( ) .
16 60-65 , .
, . , . . .
. . (1789-1846) . . . , ,
, .
-
58
- vf, . , , .
, . , - . .
, . - , . .
(-) . . , ( , ), .
. in i i . Mbadil , . , , . - , - .
-
59
. , . . , ba . , . .
3. :
. , , . . (1723-1790) . , .
. , , (sahlr) .
. , . .
-
60
. , , . () . , . , . . . , - , , . . , - . () - , , . .
, . : , , , , , , . . , , , . . ,
-
61
. - . , n, n ilsi .
, , .
- in. ,
l .
- . , . - , , . . . . , . - . . . . -
-
62
, . .
. . , . . () () .
=
. -
() . ( , - ) . () , ( ) . , (, , ) () . , . - . .
, . , . . - .
-
63
.
4.
. , . . mnft . , . . . . , .
, - . , .
, . (), ( ), () . (==)=(, , , , ) , , , , .
() ()
-
64
. , . c = () .
, .
. e , , , . , , . , -. : .
n k , . , ( 2-3 ) . = () .
- ( ). , l.
. . :
-
65
Cdvl 3.1
, . 2- 25 . 10 25 (25-10=15) t .
, t si . . , . . (kil 1)
) ; ) . ,
-
66
. (l
) : = :. . :
() () , () () , .
. () () .
. . , , .
- .
-
67
. . , . , . , . , . .
. . , .
. . . , . . , . - . , .
.
-
68
: ) ; ) ; ) - .
5. A
. . .
. , . , , , .
- . , .
. - , , , , , ( ) .
:
) , ;
) ( ) , ;
) .
-
69
() :
) , ;
) ;
) . .
, =
Q
R(
. . . . , .
. . ,
-
70
.
daha . , ,
ld ediln
glir, .
() . . : , , , . .
-
71
IV F. 1. M ,
C v xidmtlr
. ,
v xidmtlr . .
dr. . . . , ( ) , r, v s.
, . , , , .
. asl olaraq istehsal . . i . , , , .
-
72
, , . (, , .) . , . . , . , . . , . , . , . ,
, .
. , , . - , .
, , . , , , , , , .
- . -
-
73
. . , . . , . , .
iqtisadi
frqli kild edilmidir. , (., . .) . , . klassiklr
kimi baa drlr.
() , . . . . : , . . , .
. . . , , , , , .
.
-
74
. . . ( ) . - , , .
2. M
() , , .
() . , - , . . , . - , , , ,
i . , , , , . edir.
misal olaraq , , . , . , (, ) .
-
75
. . - , , daxildir. - .
() . - . . , idi.
, - apara bilmmlri . .
. - . , - . - . - nmundir.
, . .
-
76
d tkil . , , ( ) . . shmdar cmiyytinin , . - . .
() . , , - . zm 80-90 %- . 10 %- 50 %- .
. , .
. ml glir.
- - . () . , , . () amaqdadr.
-
77
, d .
, . , .
3. M
. - . ,
. , , .
. , , () .
-
78
(i) (i) . , . , .
onun .
il . - vaxtlarda . . , , .
. , -, , - , .
q . . . 1946-1951- . 1951-1953- . 1967- , 80- . 100 . 100 .
-
79
. - , . . , . , . , . -, . , . 1979-1992- . - ? : .
, onlarn - .
. -. , , u . . .
-
80
.
dn , .
: . , . , , t , . ,
, . ( ) , mk .
, (-) , , . vsiq alr.
da . . : , - ; ; ; - - .
, - .
:
-
81
- y 20 %- n ;
- . .
- - . , .
. l
; -
; -
; -,
.
. . . .
. 1995- 1995-1998- in , , , , .
15%-
-
82
, . 85%- , , .
- . ( ) 15%-i ( ), 50%- , 10-20%- . 25%- .
(1996-1998; 1998-2000; 2000-2001 2001-2005- ) 2005- . , . n . i , .
. , . , .
32 .
a : k ( ) ; ( ) - .
- . , ,
-
83
. , k . s, d - , nlrin . , . , . , etdiyi , . . Nhayt bu mddt 2010-cu ilin sonunda baa atmaldr.
4. M
drl - . -, - .
- . , - . . , dr . , , - , , . .
drl
lr , . ,
-
84
- a.
drl , . , , , , .
drl , . , . , - - .
drl
d . , . . , , .
. c , , . . . .
() mnafelr
qrup zr: (, ), () .
: - :
, , - , .
- : ; ; .
-
85
M - . , . unu yerin yetirir, . .
-
86
.
1.
, , - . ( ) , , . , . . , . , , . , - . , .
(, , , .) . . , , .
el . - lr .
. . ( )
i il diqqti clb edir: - ()
; - ; - (dlili),
, .
-
87
. :
) ;
) , , .
. . , ( ) , , , . ( ), - - , - . - , .
. (1748-1832) . - . = . :
- ( );
- - ( ); - ,
() - ;
- . .
-
88
- .
. :
- , ;
- , ;
- ;
- ;
- .
. . :
- ; - ;
- v ; - -
; - ;
, diyiniz . . , -
-
89
. . , , .
, , ; , , . . , , , , , . . , . . , - .
. , . in .
. - rl-
d . . , , , . . , . - .
-
90
( - ) .
40-60- .
,
- . yksk
artq , . . .
nin , . . - ayanr.
, , . , , . . , , .
. . , - g (, ) - . , . (, ): (
-
91
),
( i - ) . . .
, .
v . - , , . .
- .
. , x- . . gr i
g - .
- , , - , - , . . - . , , , , . . . . , , , , . , ,
, , .
-
92
, . , . , , . .
, v - , , , .
2. ,
frqli . - . - .
(1332-1406) . (), () ().
(1723-1816) : , - . i
: n
mrhlsi, a , , , , , . :
-
93
4.4. S .
- . -, - . , , - , daha ox
, - , .
. , aqlamdr. - : , , , m .
: , , , , tl . Sonralar o, bu
mrhllr altnc hyat keyfiyytinin axtar mrhlsini
d lav etmidir.
-
94
v . - . .
. . , , . - : . .
f . , , . , , . , . - . mxtlif chtlrdn, baxlardan
yrnilir. -
-in . - , , , formalar , v
s. . . . . , .
-
95
nemt . -
. il . . l , .
n
klri : , , . - .
- , u,
-dir. ; ; ; , .
- d
, . , , , . .
- - . - : , . , , , , , . . - .
-
96
i - . , , , , . .
l qanunlar, qaydalar f .
. , - . () , , ya , . . -
i
( lr ) ( lr ) .
, , , . n , . daha . , .
. . , . . 20- - - in .
-
97
- -
n.
, apar. ,
smrli ,
. Bazar sistemind azad sahibkarlq
mvcud olduu n iqtisadiyyatn sas probleminin n?,
n qdr? v kimin n?, - hlli mlkiyytilr trfindn
mstqil yerin yetirilir. Qiymtlrin qrarlamas is daha
ox tlb v tklifin qarlql tsirindn ba verir. -
, edilmsidir. .
,
atmazlqlara da . , - . . , . . - .
-rl . 20- , 50- , 90- balayaraq , .
, - . . ?,
-
98
? i. - . ? . , . .
lar , () () .
. a .
iqtisadi - . ,
in stnlynd zn gstrir. . . . - , daha ox .
. el , , , . .
. nin
(, .)
-
99
. n y .
3. lr
( - ) .
lr y .
,
tlbatlarn sonsuzluu, . . , . . ,
nn
yi nzrd tutulur. , .
, . , . , (, , , ) n ,
y y :
-
100
.
, ,
, y . , () .
, , . . ( )
-
101
g .
() a - . , rndan . , .
qtisadi seim problemi daimidir. Bel ki, oxsayl
tlbatlar dmk istfad olunan hr bir amil
mhdud olsa da ondan alternativ istifad v istehsal
amillrinin daha ya kombinasiyas (uzladrlmas)
problemi hmi mvcuddur. ETT-nin inkiaf daha yax
kombinasiyalarn qurulmasna sbb olar.
4. ,
(, ) , , si demkdir. - , . in
r.
, i -
- is .
50-60- . ( ) (- ) . .
-
102
- , - in , , , a . . i, . - .
. - ( ) bir-birin .
, - ( , - , , ) , ( , , - , ) . .
. , , .
. , , , . , . - , , , . .
-
103
.
. . - , ( ) . , ... , , .
. : , .
-
104
I .
1. () ,
, , . , . . , , , . , . vasitsil . . , d, - . () , .
, - , .
. . . , . . . , .
. , .
-
105
ii. ,
, iqtisadiyyat . n . , - . . . - , . . .
. . .
. . , . . , .
. .
-
106
. . -. . , . , , , , -. :
) , , . , ;
) h- r, - . . . . .
idi. . . , . . , , - , , , . - .
-
107
2.
. , . , nin v , , . . , , . , , - , . . () , .
, . , . ,
yni mtnin insann tlbatn dmk qabiliyyti onun
fiziki v kimyvi xasslrindn, hndsi lsndn v s.
asldr. M, , , . - . G
. () . , , . , , mhsullarn .
, - .
-
108
. , 20 , (1:20). . 1:20 , 1:22 . 1:20
, 1:22 . (,
) . . ki, v ya . O , - . , , , () . . onun . . .
. l. . , , . , .
. , , , .
nvlri - . , ,
-
109
, . , , , . . nvlri - .
. , , . , , , , . - . , () . . - eyni kmiyyt . 20 (22 ) , 20 (22) .
. olunur. 3. D, .
v
. (., .), . .
-
110
, . ( ) . (, , .) . . ( ) ( ) . ( ) . , . , , . , . . . , . . , . .
(- .) , . , . yaranmdr.
(, , ) . .
. , .
-
111
. ni . ( ) . , 100 . 20 10 , 25 12 , 40 15 , 10 17 , 5 18 . 40 15 . , 15 .
sbb olur. dirir. , - .
. i, . , . , , . . , . .
-
112
()
z tuturlar.
4. lr
. nlar, , lar. , .
, , 20 . , . , . , , . =20 20 () , , 20 .
. . a diqqt yetirmidir. , , . . , .
- .
-
113
, .
. , . mt , , , . . r. , , . , .
,
ksin, . . : , . , .
i. , . , ( ) .
digr . , . . . .
-
114
; .
Onu da qeyd edk ki, pulun mahiyyti haqqnda
masir nzriyyilrin baxlarna nisbtn, XIII srd
yaam Azrbaycan mtfkkiri Nsirddin Tusinin
baxlar daha elmidir. Onun fikrinc mxtlif xslrin
hazrladqlar mhsullara srf etdiklri mk muxtlif (ox
v az) ola bilr v buna gr d zruri olaraq bir
tarazladrc, brabrldirici vasity ehtiyac meydana
xar, o da dinar (pul) olar(Bax Xac Nsirddin Tusi,
xlaqi-Nasiri, Bak 2005).
Pulun meydana glmsi mt fetiizmini daha da gclndirdi. K.Marksa gr mt fetiizminin (kapital,I cild, fsil 1, 4) mahiyyti imsanlar arasnda mnasi- btlrin yalamas, yalarn insanlar zrind hakimiyytidir. Bel ki, mt istehsals nn gndlik tcrbsind min olur ki, onun maddi rifah mtnin bazarda zn aparmasndan, onun satlb-satlmamasndan, baha v ya ucuz satlmasndan asldr. Bellikl mty evrilmi yalar sanki canl ruha malik olurlar. Bel xr ki, insanlar mk mhsullarnn hrktini idar etmirlr, ksin, mt formas alm mk mhsullar insanlarn taleyini idar edir. Pulun meydana glmsil mt fetiizmi pul fetiizmin evrilir.
5. P
, ,
unu .
.
, .
-
115
- . , . , . . . () , .
. . , . . , . . , , . , , . . .
: -; -.
-
. unu () . , digr .
---. () il .
-
116
() , .
. . , . , . , .
olmasdr. . - . , . , , , . -, , . .
. ,
, . , . .
. . , . . , .
. . , . .
-
117
.
lk . - 1690, 1571- , ri - . . , , .
() . 1915- - . () 1993- . , () . .
. 10%- .
, .
-
118
kil 6.1
-
119
V . ,
1. B
H .
, . . .
, () . . ; ayr-ayr metod v . . , , . , .
. , - . , , . . . 60- , . 70-80- h
. O, k ( - ) , , .
-
120
. . : ; ; ; ; ; - . .
. , , . . . - , . .
. , - . ,
, , . . . , . , . . .
. , : ?, ? ? . , . , , . () ,
-
121
. . , . , (, .) , . , , . .
. , . , , . .
n . , . , dir, . , .
. - . . n .
istifad edrk . .
N . . , , .
-
122
. .
, . , ; -
, baha ; , . , , - . .
- . , , - , . , -
. ?,
? c?
. , s . - . - . , di. B , - m. - .
-
123
, - . - . 2. B
iv . (, , , ), , , , . -in : , (), . (), . .
, , , , .
, - , . . . u . . , . .
-
124
, . Onu da qeyd edk ki, N.Tusinin xlaqi-Nasiri srinin ikinci mqalsi Evdarlq elmi haqqnda dr. Bu mqald ail qurman zruriliyi, onun faliyyti v sair il laqdar ox qiymtli mslhtlr, tvsiylr verilmidir.
, u , , n . - , , , .
, - - , , , .
. . lar - . - - , . , . , . .
lr , , , , . , . - . .
-
125
. .
. . :
) () r?
) , () ?
- . H , , , .
, , . . , .
, . , razlq .
- , , (, , .) . , .
i .
v verilmsin .
, . .
-
126
, , ,
niahl dn . . , trbiy lanlardan
. , , .
- , - t .
, d . . - , , .
. , .
, . , , , . , , . , , , .
.
-
127
. , .
. lar , , - (, , , ), (, , , .), (, , .).
, .
: , , , , , , - , . X , . ,
,
v .
. . , . , .
. .
-
128
, .
. - .
U i
y. ,
, . , , , . . , . .
U i - . , , , .
V u , t . , .
. - . , ( ) . .
. .
zi . ,
-
129
, , . .
, , , , - , , .
. , - .
, , , . . , .
, .
lir. , - . .
, , - . , - . ( ) . . , , , . , lr . , , .
-
130
3. B
, - , . , .
, n, - . . : , - . .
y . , .
i , . , . . . B . , .
. . . , . ; - n - ; ,
-
131
. - . , .
- . . - . : ; . , , . . . . , - .
. - , - , , . - .
-
132
.
. . , - yrn. ,
n . . , ; - ; ; ; . .
. ( 50-60- ), 100 %- , 5-6 , 50-60 %- da . . . 70 () . .
.
ox .
-
133
, , , , . . , . 90- (1991-1995- ) 70- .
znd . .
-
134
I .
1. B -
. , . - - hyata keirilir.mt-pul metamorfozlar ,
(-) (-) .
, , . , - -
mcmusudur. , . ,
, - . .
, .
, , . , , , . - . myyn .
, .
- , -
, :
-
135
)
, .
, , . .
) . , - , a.
) , . , . - .
) , , . , , .
- s . , - , () . , .
, . :
- . , , , , , , . .
-
136
- , , , - . , , , . .
- - .
- - .
- (, , ) -.
- -.
- , - , -.
- () , , . -.
- , , . -.
, , , . - , . , - bazrlar . .
- . , : , , ; : .
-
137
(, ) -, , () i .
larda
. - . ,
. da , . ,
v . aparl.
, - . , . edir.
, . . .
, , - , , , .
elem, n ,
, , rqab, . B -
, i ,
,
-
138
. , , . , . elementlri v iqtisadi qanunlarnn qarlql laq v tsiri, bazar mezanizmi adlanr. Bazarda istehsal trfdn tklif, istehlak trfdn is tlb x edir v bir-birin qar dururlar. Bir-birin qar duran bu iki qvv (tlb v tklif) bazarn konkret raitindn asl olaraq az v ya ox mddt tarazlarlar (mvazintlirlr). Onlarn
tarazlq (mvazint) vziyytin gtirilmsi kortbii, bazar qanunlarnn faliyyti, ya da dvltin tnzimlyici tsiri nticsind ba verir.
Bazarda satc v alclarn vziyyti oxsayl amillrin tsiri altnda dyin bazar konyunkturasndan asldr. Bazar konyunkturu dedikd, bazarda mhsul v xidmtlrin realiz olunduu hr bir zaman ksiyindn yaranan iqtisadi rtlr mcmusu nzrd tutulur. Bazar konyunkturu tlb v tklifin nisbti, qiymt sviyysi, bazarn tutumu, alclarn tdiyy qabiliyyti, mt ehtiyyatlarnn vziyyti, inhsarln sviyysi v sairni hat edir.
Bazar mexanizmini qiymtlrin yaranmas v resurslrn bldrlmsi mexanizmi kimi d sciyylndirmk olar.
2. B c
.
- . , . - . , .
-
139
,
. , - . s .
o
. , , .
(i) , , , , . , n hyata keirir. .
. : ,
, . - . , .
3. M: .
. - - . 50- . .
in . -
n -
-
140
. , . , ; , .
. , .
. , - . , , , -; ; . B - . .
. , , .
- . d ox hmiyytlidir. , . . - , - .
-
141
- . , , . .
()
,
. M
, . :
- i ;
- ( , );
- ; - ; - . ,
- - .
t . - :
- ; -
; - ; - ; -
;
- v .
. , - , , .
-
142
, .
4. T
,
, - - . - , - . , - , (, .) . , . , . , . , - , . - , , . , n
n .
, . - . , , , - .
, . , , - . , .
-
143
. , , .
. :
) - : , , , ;
) : , , , ;
) ; ) . ,
. . , , , , . , , . . - .
Q :
1 2 3 4 5 6
10 8 6 5 4 3
Cdvl 8.1
.
-
144
qiym ,
- . , . . .
. , s . s () .
, . ,
. bu
0
4
1 2 3 4 5 6
Burada D-(demand) tlb
P (price) qiymt
Q (quitti) tlb gstriln
mtnin miqdar
-
145
.
i - .
. - . , -
- . , () - . () , - ()
y- .
Tlbin qiymt v digr amillrdn asll tlbin funksiyas adlanr. Tlbin qiymt funksiyas aadak kimi iar olunur:
D=f(P)
Burada D- tlb, f- funksiya, P- is qiymtdir.Tlbin digr
amillrdn asll is aadak kimi iar olunur:
D=f(P,J,Z,W...)
Burada D-tlb, f-funksiya, P- qiymt, J- glir, Z- zvqlr, W- gzlmlri ks etdirir.
5. .
. , . ,
-
146
. T , . , , .
, , . , . , , . , . , . , .
Bazarda tklifin sviyysi tklif qanununa sasn
formalar. Bu qanunun tlbin gr tklifin sviyysi
mhsul v xidmtin sviysi . , . .
:
1 2 3 4 5 2 4 6 8 1
0
Cdvl 8.1 .
Qiymt
-
147
- . ,
in d.
, .
. , . , e ( 90 %) .
(50-55 %) , .
. , . . . ,
0
4
3
2
1
2 4 6 8 10
-
148
, .
, .
. , ,
olunmasna . .
, an - . , . M , . , () .
Tklifin qiymt v digr amillrdn asllnn riyazi
ifadsi is aadak kimidir:
S=f(P) Burada S (sapply) tklif, f- funksiya, P- qiymt. Digr
amillrdn asll is aadak kimidir:
S=f(P,Pres, K, T, W, B)
Burada is S-tklif, f-funksiya, P-qiymt, Pres-
resurslarn qiymti, K-ttbiq olunan kapital, T-vergi v
dotasiyalar, N- satclarn say, B- digr amillri gstrir. 6. T . B
-
149
.
, .
. . :
:
; ; ; .
- lik
. lik , n () (%) . , ( = 1).
. , (>1), , - (
-
150
) 12 16 (2 8) , >1 .
6 2 , (
) 2 , 12 (6 2) 8 (2 4) ,
-
151
: .
( ) ()
. . ,
k
, , -.
. , -. , , . . , ( , ,
.) , . . , . , s. .
- , - . , . , () . , - . () , . , ;
-
152
()
. , . .
:
- , ;
- , , ;
- , ;
- , .
. - . . - . . . ,
. O , .
7. Q
-
- . , , ,
. : istehsal, .
-
153
, - , , -
u . .
. . . , ., ., .., .- -
. , . . , . .
, . . , . . , .
. : ; , ; ; n .
. s . . .
,
gtirib xarr.
-
154
. , . Hmin . . P .
, . . . , .
- , . , , , . .
, , , . 1, 2, 3, 4 :
1 2 3 4 5
0 d .
-
155
.
. , . , . , .
, , . . . , - - . sizliyin . .
. - . , , . . () .
, - . (, , , .) . . .
, .
-
156
, .
. . , , , . .
rl, ,
, () , (, .) .
- - . M
. B , .
. , - zif. ,
, . , , . . , . , . - , , , . - .
.
-
157
- . , a , , , . - , . .
( () . . . . , ( ). , .
, .
. l .
, , . (, , y .)
(50%- ) . (
) . . ( ) . , . -
-
158
. , ( ) , . , , , - . . , , . .
, , . ( ) . , , . . . , .
. - , . . - , , . , , . , . ()
, - . . -, , knd tsrr-
fat , .
-
159
, . - . . , . . , , . . . -
.
, :
) ; ) n
; )
; )
. , ,
i, . .
, - . -
aparlmasna .
8. R , .
.
-
160
, . , . . - - . , - . - . O
n .
. , , . , - - dn, ,
lardan, - . , . , , .
( ) - :
- ;
- ; - n
; -
.
.
-
161
. . (, , , .) . () . , , .
. , . , , . (, , , .) . . : , ( ) . .
() - (-) . , . , , - : ; , (, , .) ; ; , .
-
162
, .
, : , , . ( - ) . , , . , . el . . . . . , . . , , . 80 %- .
: - ; -
; - ;
- ;
- ;
- .
-
163
lar .. . :
1.- . 2.
. 3. . 4.
. 5. .
, . - . ,
. , . . - , , - , . . , :
- ; - (
); - ; - , -
; - .
: - ; - ; - , , . ; - .
-
164
9.
d . , - . , . , .
(-, ) . - , (), , . , .
. , . : (i). , . (, , ) . () - .
. , , . ; . Bzi hallarda kndd (sbd) bir aptek kknn, qhvxanann v s. olmasn da inhisarlq hesab
edirlr. , - .
, edi. ,
-
165
. - , ,
i v s. , . .. - . tkilati
lar . ,
, . , .
nn (), . , .
. L (tkilat, qurum) .
. - . () .
- , , , . .
60- - . - . , , , . . , ()
-
166
, , , , , .
- . . in
hkmtlri - . - , irktl . buna . (
) in .
. a
, , .
, () . () . , .
, - , . - , () . . ,
-
167
. . () .
. . , . - . - , - . .
, - . , . , - - . , , . , . - . . . . . , - 1890- , 1914- , 1936- - .
-
168
. 1920- - 80 , 1960- 4, 10 - 90%- 3 . h .
. . 33%-, 50%-, 66,6%- , . - 2001- . - - . Q . : ) ;
) ;
) ;
) ; )
.
-
169
I .
1. . termini
hququ lr . . , - , r.
edilmsin , . , , ili. . li. , , , , fiziki .
, , . in . . .
, . - - . un , . , , , ,
, n . . . B , , ,
-
170
, . .
- , , , .
-. , , . . , - , , , . .
:
- - ;
- - , ;
- , ;
- i.
- : , , , , , , , , , , () .
2. B
() .
-
171
. lk 1531- . 1887- .
, , - li -
. da
- a bilir. :
- . ;
- ; - -
; - ,
; - ; -
.
(, .) i , . :
1.r , - . . (1-2%) .
2. , - . . ,
-
172
-. 85%- , 8%- 6%- . 54 150- .
3. , - . , ( ) .
, () .
, . .
4. . dr: (
in ), ( ). . H . . () .
5. , . . :
) (); ) () .
3%- . ()
; , -,
-
173
.
, . . ( )
. O - . , , . - . - .
. , .
. , , , . . ,
i .
, . . - . , , - , .
. (, , .)
-
174
. , . . . . ; . , . .
. (, , - , ) -. n . - - . () . , . , 100 20 , 10%-.
( 10
20100
%
divident200100 ) 200 .
, .
. .
-
175
- . .
. , , . . - . .
. ()
, s nu
lar . . lm, - . . - . , . . . . ,
t . . .
an,
i ,
. : () ;
-
176
; ; . . , . , , .
, - , v
. - .
3. Y , .
. , .
. . , , , . - n , . , da .
- . (, -, , , - .)
-
177
. , - . .
. . M
s . .
- (, ) . - . . . ( ) a.
. B
. - . . ( ), .
. B , . B ,
, . . . .
-
178
.
- . , . ,
, .
, . , . . , .
. , . , l . r, . ,
t , .
. .
- , , , . . .
-
179
4. A
(, , ) 20-30- . - . .
( -
) -
, nin , (, .) .
. (24 1992- ), (25 1994- ), (29 1994- ), (5 1993- ) . . , , , . . .
. .
-
180
X .
1.
, - , . , . ni , .
. , , , , , . , - .
.
, ,
. (marjinalistlrin) , , a () , , . . . , ( iyysi) , , .
-
181
J. (1748-1832) - . . .
l () . . , . Onu da qeyd edk ki, N.Tusiy gr
lzzt vern hr ey faydal deyildir v biz d bu fikirdyik. .
. , () .
(1835-1882) . , (1871) . li , , .
. () : k o . (., .) - . .
, , . .
-
182
(., ., .) , .
,
, .
2.
. - , :
) () , ;
) i ;
) , , .
()
. , . , . q . . , .
prosesini 1854-
-
183
. (1810-1858)
. B , ( z qalmas ) () , - .
, s . (- ) lr.
Yu
i. -
:
()
-
()
()
0 1 2 3 4 5
0 10 13 15 16 16
- 10 3 2 1 0
Cdvl 10.1
() 10-a
l () 10- . 2- 13, 3- .
,
. , 5-
, 0-a .
-
184
:
kil 10.1 ,
, ; () . , .
- , . a .
, . , , . , - . , , . F :
-
185
= bdc glirlrindn xrclrin pul vahidin dn orta son hdd
faydall.
Bdc glirlrindn xrclrin pul vahidin dn son
hdd faydall ai
mnunl :
: , , , , ;
, , , , . -
;
1 (: )
(TU) nec yutil artacan
gstrir. , (
) , - . .
,
.
...
-
186
() - - . , , - .
- :
;
;
, - - . , , .
i - ,
, . : 1. ,
( ) . , .
2. . . , , - .
. . i . B
i . B , , .
;
-
187
- iy-
ylndiri . -, , . .
- - - . : . 100 100 is .
, - . .
- . . . , , . - :
kil 10.2
) ) )
-
188
. E ( ) ().
3.
lu , . . , ( ) :
1. ( ) () , >; 2. () () , >; 3. (=). >> v ya A=B>C, >~ ,
> t .
. , , , . . . . 30- . . , . - .
. : =+. . ,
-
189
. , 1,5 , 1 , 12 :
( 1,5 )
( 1 )
(12 )
8 6 4 2 0
0 3 6 9 12
12+0=12 9+3=12 6+6=12 3+9=12 0+12=12
Cdvl 10.2
. =/ =0 , =0 = / .
:
-
190
() () . .
3
2
5,1
1
3 3 1,5 2 .
, , : ) ; ) . ,
, .
Y
9
8
6
4
2
0 X
2 4 6 8 10 12 10.4 -
. ,
, . , ,
v . ,
-
191
.
, . , 1,5 1 . Bu zaman bdc xtti aadak kimi
olur. ( 2) Y
0
2 4 6 8 10 12
10.5
Bu zaman bdc xttinin koordinat oxu il ksim
nqtsi koordinatlarn balanc nqtsindn uzaqlar v 8-
dn 12-y keir.
h . - . ,
s . -
r. .
-
192
, -
a . D,
n .
10.6. . , (
) ( ) , 2 (=-2), (=1) , . ( ) .
-
193
, . , , ,
-
.
, . , , .
, - . - n-
10.7. .
.
-
194
, .
, . . n :
kil 10.8
k :
- ;
- - , , ;
- ( )
( )
()
-
195
- ;
- , ( ).
, . si , .
,
? dr -
stn .
. 3 :
-
196
10.9 .
(12 )
(nn 1 .)
(n 1,5 .) .
, . . , . . , . ( ) ( ) .
-
197
.1
( , ). :
1. , . i
10.10 2. ,
. , , , , . ( ).
, . , () . ( )
, -, , . .
, , . ,
1
-
198
, .
. .
10.11 - .
, , () . t . , ( ) . - " .
- '- . . , , -
-
199
.
,
. Q .
, , ; ) ; ) ; ) ; ) (, , , .) .
-
200
XI FSIL.STEHSAL XRCLR V MNFT
1. stehsal xrclrinin mahiyyti v quruluu
Bazar iqtisadiyyatnda iqtisadi subyektlr mhsul v
xidmtlr istehsal emk n lazm olan istehsal amillrini
resurslar bazarndan satn alrlar. Bunun n onlar myyn
miqdarda pul vsaiti srf edirlr. Sahibkarlq subyektlrinin
smrli seimi (davran) istr satn aldqlar istehsal
amillrindn maksimum ntic almaq, istrs d amil
xrclrinin minimalladrlmas yollarn axtarmaa svq edir.
Sahibkarlq subyektlrinin istehsal amillri almaq
mqsdil srf etdiklri vsait istehsal xrclri adlanr. stehsal
xrclri hm sad, hm d mrkkb kateqoriyadr. Saddir,
ona gr ki, xrclr sznn mnasnn z bunun n olduunu
v istehsaln tkilinin ney baa gldiyini bildirir.
Mrkkdir, nki xrclrin mahiyyti v lsnn myynldirilmsin metodik yanamalar mxtlifdir.
Istehsal xrclrinin mahiyyti haqqnda nzriyyilrin
fikirlri xeyli mxtlifdir. A.Smit v D.Rikardo istehsal
xrclrini istehsal qiymti kimi nzrdn keirirlr.
C.Mill, C.Mak-Kullox, R.Torrens mtnin dyrinin
glirlrdn (mk haqq, mnft, renta) ibart olduunu sas
tutaraq, istehsal xrclrini d ylm mk msrflri kimi
izah edirlr.
XIX srin sonlarnda F.Vizer istehsal xrclrinin yeni
konsepsiyasn ilyib hazrlamd. Onun subyektiv nzriy-
ysin gr hqiqi istehsal xrclri mtnin istehsalna srf
olunmu iqtisadi ehtiyatlarn faydall il myyn
olunmaldr.
Neoklassizmin grkmli nmayndsi A.Marall is
istehsal xrclri nzriyylrinin obyektiv (klassik) v sub-
yektiv (marjinalist) variantlarn birldirmy (sintez etmy)
-
201
almdr. O, istehsal xrclrini fhllrin ziyytin v
kapitalistlrin imtinasna sbb olan xrclrin cmi kimi azah
edirdi.
K.Marksn fikrinc is istehsal xrclri kapitalistlrin
mhsul v xidmtlrin istehsal n srf etdiklri sabit v
dyin kapitaln cmindn ibartdir.
Mhasibat baxmndan istehsal xrclri dedikd,
resurslar bazarndan istehsal amillrinin alnmas n srf
olunan vsait nzrd tutulur. Bu xrclr quruluuna gr
aadklar hat edir: sas kapital nsrlrinin ld
edilmsin srf olunan vsait; yanacaq v elektrik enerjisinin
alnmasna srf olunan vsait; sas v yardm materiallarn,
yarmfabrikatlarn alnmasna srf olunan vsait; muzdlu
iilr srf olunan vsait v s. stehsal xrclrinin kmiyyti
resurslarn bazar qiymtlrindn v onlarn alnma miqdarndan
asl olur. qtisadiyyatn mxtlif sahlrind istehsal
xrclrinin bu mxtlif nsrlrinin xsusi kisi mxtlif olur.
Bel ki, bzi sahlrd sas materiallarn xsusi kisi nisbtn
yksk olur ki, bel sahlr () . . Bzi sahlr is mktutumlu, elmtutumlu hesab olunurlar.
qtisadi subyektlr istehsal xrclrini aa salmaq
haqqnda fikirlrkn onlarn quruluuna diqqqt yetir-
mlidirlr. Xsusi kisi yksk olan amil qnat edilmsi
daha yksk smr ver bilr.
Istehsal xrclrinin aa salnmasnn sas yollar
(istiqamtlri) aadaklardr:
- ETT nin nailiyytlrindn kompleks istifad edilmsi;
- Masir tlblr cavab vern texnologiyalardan istifad
edilmsi;
- Man, dzgah, avadanlq v s. istifadnin nvblilik
msalnn artrlmas;
-
202
- Xammal, yanacaq, enerji v s. qnat etmk.
Iqtisadiyyatn mxtlif sahlrind istehsal xrclrinin
aa salnmasnn bu sas istiqamtlrinin ttbiqi xeyli
mxtlifdir.
Onu da qeyd etmk lazmdr ki, istehsal xrclrinin aa
salnmas mhsulun keyfiyytin xll gtirmmlidir. Bzi
hallarda is mhsulun keyfiyytinin yksldilmsi tdbirlri
istehsal xrclrinin artmasna da sbb ola bilr.
2. stehsal rinin nvlri
Mhasiblrdn fqli olaraq, iqtisadlar istehsal
xrclrinin zahiri v kifayt qdr akar trfi qane etmir.
Onlar xrclrin daxili mahiyytini amaa chd gstrirlr.
Iqtisadi dbiyyatda istehsal xrclri mxtlif cr tsnif
olunurlar. Bunlardan biri frdi v ictimai istehsal xrclridir.
Frdi istehsal xrclri dedikd fiziki v hquqi subyektlrin
mhsul v xidmtlrin istehsalna srf etdiklri kapital ms-
rflri nzrd tutulur. Ictimai istehsal xrclri dedikd is
mhsul v xidmtlrin istehsalna cmiyytin kdiyi xrclr
nzrd tutulur. Frdi istehsal xrclri kapital msrflri il
lldy halda ictimai mk msrflri cmiyyt trfindn
mk srfi il llr. Hr bir sahibkar istehsal smrli tkil
etmk n frdi istehsal xrclrini ictimai istehsal
xrclrindn aa salmaa alr. Bel bir raitd onun
qazanc (mnfti) daha ox olur. Istehsal xrclrinin bu cr
tsnifat marksist dbiyyatda daha geni yaylmdr.
Masir nzriyylrd istehsal xrclri sasn akar v
gizli xrclr klind nzrdn keirilir. Bzi dbiyyatlarda
bunlar xarici v daxili xrclr klind nzrdn keirilir.
Akar (xarici) xrclr dedikd, istehsal subyektlrinin resurslar
bazarndan istehsal amillri almaq n srf etdiklri vsait
nzrd tutulur. Gizli (daxili) xrclr is sahibkarn istehsal
-
203
amili almaq mqsdi il pul srf etmsil laqdar deyildir. Bu
xrclr bir nv sahibkarn qurbanlar hesab olunur. Msln,
sahibkar malik olduu istehsal sahsini (torpaq, tikili v s.)
baqasna icary vermyib, z istifad edir. O, bir nv hmin
sahni icary verib alaca icar haqqn qurban verir. Bzi
hallarda is sahibkar firman z idar edir, bu v ya digr
ilrd alr. O, bu ilri baqasna grdrb mk haqq
dsydi v z baqa yerlrd ilsydi mk haqq olard.
Sahibkarn qurban verdiyi icar haqq gizli (daxili) xrc
hesab olunur. Bu xrclr mhasibat sndlrin dms d,
iqtisadlar trfindn nzrd tutulur.
Akar (xarici) v gizli (daxili) xrclrin mcmusu
mcburi istehsal xrclri adlanr. Mcburi istehsal xrclrinin
trkib hisslrindn biri d normal mnftdir. Normal mnft
istehsalya hmin sahd qalmaa imkan verir.
qtisadi dbiyyatlarda istehsal xrclri sabit (tsbit
olunmu) v dyin xrclr formasnda da tdqiq olunur. Sabit
xrclr o xrclrdir ki, onlarn kmiyyti istehsal olunmu
mhsulun miqdarndan (hcmindn) asl deyildir. Bu xrclr
vergilr, borca gr faiz, mhafiz haqq, amortizasiya
ayrmalar, idaretm xrclri v s. aid edilir.
Dyin xrclr is bilavasit istehsal olunmu mhsulun
miqdarndan (hcmindn) asl olaraq dyiir. Bu xrclr
xammal v materiallar, yanacaq v elektirik enerjisin v
s.kiln xrclr, muzdlu iilr veriln mk haqq v s. aid
edilir. Sabit v dyin xrclrin mcmusu, mumi istehsal
xrclri adlanr.
Nzrdn keiriln xrclrin istehsaln miqdarna olan
nisbti orta istehsal xrclrini ifad edir. Orta istehsal
xrclrinin aadak nvlri vardr: orta sabit xrclr, orta
dyin xrclr v orta mumi xrclr. Orta mumi xrclr,
orta sabit xrclrl, orta dyin xrclrin cmin brabrdir:
AC=AFC+AVC.
-
204
Istehsal xrclrinin tsnifatnda son hdd xrclri
kateqoriyas da mhm yer tutur. Son hdd xrclri dedikd,
lav mhsul vahidinin istehsal il laqdar mumi xrclrin
artm nzrd tutulur. Aadak cdvld son hdd xrclri v
onlarn mumi dyin xrclrl laqsi ks olunmudur.
mhsulun miqdar umumi dyin xrclr son hdd
0 0 0
1 10 10
2 18 8
3 24 6
Cdvl 11.1
Cdvldn grndy kimi, son hdd xrclri iki yana
duran mumi dyin xrclrin frqin brabrdir v ya:
TVC
MC=
Q
Son hdd xrclrinin yrnilmsi tsrrfat faliyytinin
thlilind mhm yer tutur. Bel ki, istehsaln miqyasnn
dyiilmsi il laqdar son hdd xrclri istehsal qiymtindn
aa olarsa, istehsal davam etdirmk mqsduyundur. ks
tdqird, istehsal dayandrmaq daha mqsduyundur. nki
istehsaln genilndirilmsi firmann zrrl ildilmsin
sbb olar.
Istehsal xrclrinin nvlrindn biri d alternativ
xrclrdir. Alternativ xrclr dedikd mvcud ehtiyatlardan
(mk, kapital, material v s.) n lverili istifad olunmasnn
dyr kmiyytini ks etdirn xrclr nzrd tutulur. Baqa
cr desk, mvcud iqtisadi ehtiyatlar tsrrfat faliyytinin
hansna ynltmk mslsi meydana gldikd altelnativ
xrclri hesablamaq zrurti meydana xr. Sahibkar znn
iqtisadi imkanlarn mxtlif cr mhsullarn istehsalna
-
205
ynld bilr. Bu mxtlif sahlr kilck xrclr bir-biri
n alternativ hesab olunur. Alternativ xrclri mqayis
etmkl, sahibkar z n n lverili seimi hyata keirir.
Son dvrlrd iqtisadi dbiyyatlarda transaksion xrclr
ifadsin d tez-tez rast glmk olur. Transaksion xrclr
dedikd, mbadil sahsin mlkiyyt hququnun dyi-
dirilmsi il bal olan xrclr nzrd tutulur. Bu xrclr,
sasn, aadak xrclr aid edilir:
a) iqtisadi faliyytl mul olann (iqtisadi agentin) informasiya axtana, informasiya alnmas v ilnmsin
srf olunan vaxt v vsait;
b) nticsiz informasiyalarla laqdar itilr; c) danqlarn aparlmasna srf olunan xrclr; d) kollektivd Konsensus idealogiyasnn forma-
lamasna v s. kiln xrclr.
Bzi dbiyyatlarda mtlrin tdavl il laqdar
olan xrclri d istehsal xrclrinin bir nv hesab edirlr.
mtlrin tdavl dairsind hrkti il laqdar olan bu
xrclrxalis tdavl xrclri v tdavl dairsind istehsal
prosesinin davam il laqdar olan xrclrdir. stehsal
prosesinin tdavl dairsind davam il laqdar xrclr
normal nqliyyat xrclri, mtlrin saxlanmas, qabla-
drlmas v s. il laqdar olan xrclr aiddir. Xalis tdavl
xrclrin is satclarn, kassirlrin, nzartilrin, mahid
cihazlarnn v sairnin saxlanmas xrclri aid edilir.
stehsal xrclri kimi, tdavl xrclrinin d azaldlmas
sahibkarlarn ld etdiklri qazanclarn artmasna sbb
olur.
3. Mnftin mahiyyti, nvlri v rol
Bazar iqtisadiyyat raitind iqtisadi faliyytin hr bir
nv il mul olan iqtisadi subyekt, faliyyt myyn
-
206
mqsdl balayr. Onun sas mqsdi, mmkn olduqca
yksk qazanc ld etmkdir. Onun bu mqsdi, iqtisadi
dbiyyatda mnft kateqoriyas il ifad olunur.
Mnftin mahiyyti v tbiti haqqnda
nzriyyilrin baxlar xeyli mxtlifdir. A.Smit gr
mnft, hminin torpaq rentas sahibkarlar trfindn
iilrin mk mhsulundan xma hesab edilir. Lakin o,
haqq dnilmmi myin tzahr formas olan mnft,
orta mnfti mk dyr nzriyysi baxmndan izah ed
bilmmidir. Bu nzriyyy gr, mnft iilrin sayna
proposional olmaldr. Hyat faliytind is, kapitaln
kmiyytin proporsional olur.
Mnft haqqnda neoklassiklrin baxlar klassiklrin
baxlarndan xeyli mxtlifdir. Neoklassiklrin mnft
nzriyysinin sasn son mhsuldarlq nzriyysi tkil
edir. Bu nzriyyy gr, kapital da mk kimi mhsuldar
xidmt edir v ictima mhsuldan z payn alr. Bu pay
kapitaln yaratd son mhsulun dyrin brabr olan
hisssidir. Frenk Haytn fikrinc, mnft qeyri-tkmil
rqabt raitind sahibkarlarn risk getdiklri faliyytlri
mqabilind aldqlar haqdr.
J.umper gr, mnft sahibkarlarn elmi-texniki
yeniliklri ttbiq etdiklrin gr aldqlar haqqdr.
P.Samuelsonun da mnft haqqnda fikri buna yaxndr.
Onun fikrinc, mnft qabaqcadan nticsi grnmyn
texniki yeniliklrin csartli ttbiqindn gtrln
mvqqti glirdir.
Neoklassiklr mnfti iqtisadi hkmranlqla da
laqlndirirlr. Bunlara kapital sahiblri, idarednlr,
mhndislr, htta, shm sahiblri olan muzdlu iilri d
aid edirlr.
-
207
Klassiklrdn frqli olaraq K. Marks mnftin mahiy-
ytini mk-dyr nzriyysi nqteyi-nzrindn izah
etmidir. Onun fikrinc, mnft izafi dyrin evrilmi
formasdr; mnft reallam, pul formasn alm izafi
dyrdir.
Mnftin mahiyyti haqqnda nzri baxlar mxtlif
olduu kimi onun haqqnda da fikirlr mxtlifdir. K.Marks
mnftin iki nvn orta v stlik-tdqiq etmidir. Orta
mnftin qrarlamas sahlraras rqabtin nticsidir.
Bel ki, kapital daim daha yksk kapital olan sahlr
gedir. Kapitaln da bu cr axn btn sahibkarlar n
brabr (orta) mnftin qrarlamasna sbb olur.
Orta mnft dedikd, mxtlif sahlrd ttbiq
olunmu eyni kmiyytli kapitallar n brabr mnftin
ld olunmas nzrd tutulur. Msln, mxtlif sahlrd
(snaye, knd tsrrfat, ticart v s.) ttbiq olunmu 100
vahid kapital 10 vahid mnft ld edir. stlik, mnft
is bundan lav ld ediln mnftdir. Bu mnft
mxtlif amillrl bal olur. Azad rqabt raitind bu
mvqqti olur, inhisarlqda is daimidir.
Masir iqtisadi dbiyyatlarda is mnftin iki nv
nzrd keirilir. Bunlardan biri mhasibat mnftidir.
Mhasibat mnfti dedikd mhsulun satndan ld
ediln puldan, xarici xrclri xdqdan sonra, yerd qalan
hisssi nzrd tutulur. Mhasibat mnfti normal mnft
d adlanr.
Normal mnft kapitala hmin ttbiq sahsind
qalmaa imkan vern minimal mnftdir. Bu mnfti
kapital qiymti, investisiyalar qiymti, biznesin itirak
qiymti hesab etmk olar. gr, normal mnft baqa yerd
mmkn olan glirdn aa olarsa, sahibkar kapital daha
mnftli shy keirr. Normal mnft marksizmin orta
-
208
mnft kateqoriyas il mqayis oluna bilr. Bel ki, hr
ikisi istr normal mnft, istrs d orta mnft, sahibkar
hmin sahd faliyyt gstrmy imkan verir.
qtisadi (xalis) mnft dedikd is, satdan ld
ediln puldan btn istehsal xrclrini (daxili v xarici)
xdqdan sonra, yerd qalan hiss nzrd tutulur. qtisadi
mnft istehsal xrclrin aid olan normal mnftdn
lav alnm xalis glirdir. Xalis mnft sahibkara imkan
verir ki, faliyytini davam etdirsin v lazm olduqda
genilndirsin.
Sahibkarn iqtidadi faliyytind mnft mhm rol
oynayr. K.Marksn yazd kimi, mnft kapitalist isteh-
salnn hrktverici qvvsidir, ancaq mnftl istehsal
edil biln ey v ancaq mnftl istehsal edildiyi drcd
istehsal edilir. Kapitaln hyat faliyytind mnftin
rolunu, XIX srin ortalarnda yaayb yaratm ingilis
publisisti T.C.Danninq obrazl kild aadak kimi ifad
etmidir: Kapital hay-kydn v dydn uzaq qar, o, z
tbiti etibarl qorxaqdr. Bu bir hqiqtdir, lakin btn
hqiqt tkc bunlardan ibart deyildir. Tbit boluqdan
qorxduu kimi, kapital da mnftin olmamasndan v ya
ox az olmasndan qorxur. Kifayt qdr mnft olduqda
is kapital csartlnir. Mnft 10% olduqda, kapital hr
kild ildilmsin raz olur; mnft 20% olduqda, kapital
c glir; 50-% olduqda is htta ban da vermy
hazrdr. Mnft 100% olduqda, kapital btn br
qanunlarn tapdalayr; mnft 300% olduqda, o, htta
aslacan gz nnd tutmal da olsa, hec bir cinaytdn
geri durmaz (K.Mark, Kapital I cild, sh. 758).
gr bel olmasayd mhariblr, terrorizm,
narkobiznes v s. kimi insanla xas olmayan proseslr ba
-
209
vermzdi. Btn bu proseslr kimlrs yksk mnft
tmin etdiyi n hl d davam edir.
mumiyytl desk, mnft hr bir sahibkarn md
arzusudur. nki, mnft ld etms istehsal genilndir,
tkmilldir, yeniliklri ttbiq ed bilmz. Bunlarsz is
rqabt mbarizsin davam gtirmk olmaz.
Isteh