Download - Iraultza Kubatarra eta Zine Berria
2
AURKIBIDEA
SARRERA ................................................................................................................ 3
TESTUINGURUA.................................................................................................. 5
Nazioarteko egoera .......................................................................................... 5
Latinoamerika ................................................................................................... 6
Kuba Iraultzaren aurretik (1492-1953) ............................................................ 8
Kuba Iraultzaren bidean (1953-1959) .............................................................. 9
Zine kubatarra Iraultza baino lehen .............................................................. 10
KUBAKO IRAULTZA ETA ZINE BERRIA ................................................ 16
1959: ICAICen sorrera, zine kubatar berriaren jaiot za................................ 17
1959-1969: Zine berriaren eztanda ............................................................... 18
1970-1981: Norabide berri baten bila ........................................................... 22
1982-1990: Zine kubatarraren berpizkundea ............................................... 24
1991-1999: Bloke sozialistaren gainbehera eta Epeal di Berezia ............... 26
2000tik aurrera: Belaunaldi berriak .............................................................. 29
ZINE KUBATARRAREN INDUSTRIA GAUR EGUN .......................... 31
EICTV. La Escuela Internacional de Cine y TV ............................................ 31
Fundación del Nuevo Cine Latinoamericano .............................................. 34
ICAIC eta Industria ......................................................................................... 35
ONDORIOAK: ZINE IRAULTZAILEAREN ETORKIZUNA ............................... 39
BIBLIOGRAFIA, ERREFERENTZIAK ETA MATERIAL OSAGARRIA .......... 41
3
0. SARRERA Hurrengo orrialdeetan zehar, Kubako Iraultzaren osteko (1959) zine kubatarraren
inguruan arituko gara. Mende erdi bat baino gehiago pasa da urte horretako
martxoaren 24an, iraultzaren garaipenetik aste eskas batzuen burura, zazpi pertsona
inguruk La Habanako Atlantic Eraikineko bosgarren solairuko bulego batean ezarri eta
zinea ikuspegi berri batetik egiten hasteko ahaleginetan ICAIC martxan jarri
zutenetik (Instituto Cubano de Arte e Industria Cinematográficos).
Ordutik aurrera, ICAICen proiektuan parte hartu duten artistak (aktoreak,
gidoilariak, soinu-teknikariak, musikagileak, zuzendariak,...), kontinente bereko
auzokide nagusiaren Hollywoodeko zine komertzialaren eta Europako zinegileen zine
artistikoaren itzalpean (gaur egun ere, bertatik dator Latinoamerika osoko aretoetako
emankizunen %90a, Latinoamerikan mundu osoko %7a soilik ekoizten den bitartean),
balore berrien hedapenerako zine iraultzaile bat eg iteko espazioa lortzen
ahalegindu dira.
Ibilbide hori ez da erraza izan, eta beti nazioarteko merkatu komertzialaren
oztopoarekin topatu behar izan da. Baliabide urriekin egindako eta helburu
ekonomikorik gabeko zinea, logikoki, muga batzuk aurkituko ditu askoz baliabide
ugariagoekin egindako zine komertziala nagusi den merkatu horretan. Kritikak ere ez
dira falta estatu sozialistaren egiturak baldintzatutako industriaren monopolio
publikoarekiko; izan ere, ICAICi zentsura eta disidentzia kulturala mugatzea leporatu
zaio behin baino gehiagotan (bertatik aldendu diren zinegileen ahotik ere).
Hala ere, zailtasunak zailtasun, ugariak izan dira urte luze hauetako
lorpenak , eta gaur egun, esperientziaren oinarriarekin, zine kubatarra nazioarteko
erreferentzia bilakatu dela esan genezake, batez ere Latinoamerikari dagokionez,
eredu berritzaile eta herritarrago baten ildoan eskualde horretako herrien eta kultura
zinematografikoen integrazioa lortzeko helburuarekin jaiotako 'Fundación del Nuevo
Cine Latinoamericano' (FNCL)-ren sustatzaile nagusia delarik.
Modu berean, zinearen sustapenaren bidean egindako aportazioari dagokionez
esanguratsua da Kubak bultzatutako nazioarteko ikusentzunezko erakunde (besteak
beste, EICTV -Nazioarteko Zine eta Telebista Eskola-, edo Zinemateka Kubatarra) eta
festibalen (Latinoamerikako Zine Berriaren Nazioarteko Festibala, Zine Pobrearen
Nazioarteko Festibala edo Santiago Álvarez in Memoriam Festibala, beste batzuen
artean) kopurua eta ospea.
Azpimarragarria da modu berean, Kubako zine industriaren hazkundea urte
guzti hauetan zehar, Gobernuaren (Kultura Ministeritzaren bitartez) sustapen politikari
4
esker: zine areto berrien sorrera, ikuslegoaren hazkundea, zinegileen formakuntza,
produkzioen kalitatearen hobekuntza,...
Behin Kubako zinearen garrantzia azalduta (bai Latinoamerikako industriaren
sustapenari dagokionez, bai zine eredu berri baten alde egindako lanari dagokionez),
lan honetan aztertuko ditugun elementuak laburbilduko ditugu.
Ezer baino lehen, edozein herrialdeko zine industria, testuinguru historiko,
ekonomiko, kultural, sozial eta politiko jakin batek baldintzaturik bilakatzen dela jakin
beharko genuke. Hortaz, Kubako ikusentzunezkoen industria aztertu ahal izateko,
gaur egungo industriaren izaera eta egoeraren sustr aiak aztertu behar ditugu, zine
kubatarraren bilakaera historikoa kontuan hartuz, bereiziki 1959ko Iraultzarekin batera
industria zinematografiko kubatarra kudeatzeko ICAIC sortu zenetik aurrera.
Gainera, Iraultza hori testuinguratzen duen nazioarteko egoera politiko istilutsua
aztertzea ezinbestekoa da ere, mundua bitan banatutako Gerra Hotzak epealdi
historiko oso baten tendentzia sozialak, politikoak eta batez ere kulturalak baldintzatu
zituelarik. Latinoamerikako errealitate politikoa, bai Iraultza Kubatarra eman zen
urteetan, bai horren osteko hamarkada luzeetan zehar ere, etengabe astinduko zuten
gatazka sozial eta nazionalez (diktadurak, gerrilak,...) beteriko testuinguru horretan,
AEBen nagusitasuna hedatzen zen edonon, baita arlo kulturalean ere; eta zine
industriari dagokionez, Hollywood-eko (eta maila txikiago batean Europako)
produkzioek menperatzen zuten merkatua.
Urteak pasa ahala, Kubako Iraultzaren bilakaera historikoarekiko paral eloki
bilakatu da zine kubatarra , ikuspegi kultural eta industrialetik garapen handia bizi
duelarik. Eta horrekin batera, zine eredu berri bat sortu nahian, ibilbide kontraesankor
horren azterketa egitea ezinbestekoa da kasu honetan ere, 50 urteko iraultza politiko
eta kultural horretan zehar, ikuspegi eta fase ezberdinak bizi izan dira-eta.
Eta ibilbide horrek, noski, gaur egungo industriara ekarri gaitu. Industria
latinoamerikarrean espazio garrantzitsu bat eskuratzea lortu du Kubako zineak,
industria latinoamerikar berari ere berebiziko ekarpena eginez (FNCL - Fundación del
Nuevo Cine Latinoamericanoren proiektua, besteak beste). ICAICen zentralizatutako
ikusentzunezko industriaren aberastasuna azpimarratzekoa da: zinegile berrien
formakuntzatik hasita (EICTV), nazioarteko merkatuetan posizioa lortuz joan den
produkzio industria aztertuko dugu (pelikulak, generoak, datu komertzialak...).
Merkatuari dagokionez esanguratsuak dira Kubako zinearen bereizitasunak, ohiko
komertzialtasunetik aldendu baina ihes egin ezin duelarik: zine kubatarraren banaketa
munduan, Latinoamerikan eta Kuban bertan, alde batetik, eta bestetik munduko eta
Latinoamerikako zinearen banaketa Kuban aztertuko ditugu. Azkenik, edozein
5
zinearen industriaren oinarri den erakusketaren egituraketaren azterketari ekingo
diogu, ikuslego kubatarretik hasita, eta festibal ezberdinek jokatzen duten berebiziko
papera ahaztu gabe.
Amaitzeko, zine kubatarraren industriarekin zerikusia duten beste elementu
batzuk birpasatuko ditugu, osagarri bezala: teknologia berriak, Internet,
komunikabideak, musika, antzerkia,...
Eta ondorio moduan, behin aipatutako elementu guzti hauekin amaitu ostean,
zine kubatarraren ibilbidearen balorazioa eta etork izunerako hausnarketa egingo
dugu, bai Kuban eman beharko liratekeen aldaketak eta bai munduak Kubatik hartu
beharko lituzkeen irakaspenak kontuan hartuz.
1. TESTUINGURUA Aurretik esan dugun bezala, 1959ko Iraultzaren osteko zinea, kultura bezala eta
industria bezala, behar bezala ulertu ahal izateko, berebiziko garrantzia du urte
horietako Kuba baldintzatzen zuen testuinguru politikoa, sozioekonomikoa,
kulturala eta zinematografikoa aztertzea .
NAZIOARTEKO EGOERA
Bigarren Mundu Gerra (1939-1945) amaitu ostean, Erroma-Berlin-Tokyo
Ardatzaren aurkako bloke aliatua bitan zatitu zen, aldi berean mundua bi bloke
nagusietan bereiztuz : alde batetik, AEBen inguruan bildutako mundu kapitalista;
bestetik, SESBen inguruan antolatutako bloke sozialista.
Nazioarteko egoera oso hauskorra zen, bloke bakoitzaren aldeko interesek
gatazkak leherrarazi zitzaketen edozein momentutan. AEBek euren influentzia eremua
handitzeko neurri ezberdinak hartu zituen (Marshall plana Europan edo Israel-en
hedapena Ekialde Hurbilean, adibidez), nolabait bloke sozialistaren erreferentzia duten
mugimendu iraultzaileak pil-pilean dauden bitartean : alde batetik, askapen
nazionaleko prozesuak (Argelia, Libia, Palestina,...), eta bestetik, iraultza sozialistak
(Txina, gerraosteko Ekialdeko Europa,...). Askotan, bi tendentzia horiek nahasten
ziren, Kubako prozesu iraultzailean bezala, hasieran askapen nazionaleko iraultza
independentista bat izanik, boterea eskuratu eta hurrengo urtean bertan Sobietar
Batasunarekin lerrokatu baitzen.
Kultura eta zineari dagokionez, modu berean, kontrajarritako bi eredu
nagusitzen ziren : alde batetik, Hollywooden erreferentzia zuen zine komertziala
daukagu; bestalde, bloke sozialistan garatutako tendentzia kultural berriak (hasiera
batean, aniztasun kulturalaren erakusle diren Eisenstein, Vertov edo Pudovkin zinegile
6
sobietarren zinea; hurrengo urteetan, Stalin-en garaian bultzatutako errealismo
sozialista nagusituko da). Hala ere, beste erreferentzia bat izango du zine kubatarrak
bere eredu propioa garatzeko orduan -gogoratu behar dugu Kuba bloke sozialistaren
parte izan arren Lerrokaturik Gabeko Herrialdeen artean zegoela-: Europako
zinegileen zine artistikoa (batez ere Frantziako nouvelle vague hausturatsuari lotuta:
Godard, Truffaut...; hala ere, Kubako zinean eragin zuzenagoa izango zuen Rossellini-
ren neorrealismo italiarra hartuko genuke erreferente gisa).
LATINOAMERIKA
Paradoxa bat da Latinoamerikaren testuingurua azaldu nahi izatea, errealitate
politiko gisa existitzen ez den heinean (gaur egungo mugimendu bolibarianoaren -
edo FNCLrena ere, besteak beste- oinarria den arren, edota zenbait kasutan -zineari
dagokionez, adibidez- industria-eremu edo merkatu erreferentzia gisa hartzen bada
ere). Ipar-amerikako errealitatetik bereizten diren herrien edo hizkuntza latinoak
erabiltzen dituzten herrien multzoa izendatzeko erabili daitekeen Latinoamerika horren
egoera politikoa eta kulturala oso bitxia da Kubako Iraultzaren urteetan, baina
berebiziko garrantzia du horren bilakaera politiko eta kulturalarentzako.
Nahiz eta XX. mendearen erdialdean kontinente osoko herrialde gehienak
independienteak izan deskolonizazio prozesu ezberdinei esker, polarizazio bat eman
zen, iparralde zibilizatu, demokratiko eta aberatsaren eta hegoalde diktatorial,
esplotatu eta pobrearen artean. Dena den, maila handi batean, hegoaldearen
miseria iparraldearen erantzunkizuna izan zen, interbentzionismoaren bitartez
hegoaldeko herrien garapena mugatuz, eta Latinoamerikako baliabide naturalak
AEBen garapen industrialaren mesedetan ustiatuz.
Testuinguru horretan, Latinoamerikako egoera atzerapen ekonomikoarekin
lotu beharko genuke, horrek esparru guztietan ondorio latzak eragiten zituelarik: bizi-
baldintzetatik hasita produkzio industrialera arte (zine industria barne). Hortaz, botere
politikoaren egituraketa guztiz baldintzaturik agertzen zen, gutxiengo aberatsen
mesedetan eta nekazal gehiengo pobreen aurka, askotan diktadura militarren eta
estatu-kolpe etengabeen testuinguruan. Latinoamerikako herrien arteko
desberdintasunak ere oso esanguratsuak ziren (aberatsak -bertan ere oso pobre ziren
asko egon arren- eta pobreak -bertan ere oso aberats ziren gutxi batzuk egon arren-),
ostera bai demokrazia iraunkorragoak ezartzeko aukerei dagokionez, eta baita
industria -zinematografikoa barne- garatzeko aukerei dagokionez ere: ez da
kasualitatea Latinoamerikako zine produkzio gehienak Brasilgoak, Argentinakoak
eta Mexicokoak -biztanleriaren tamaina kontuan hartuta ere-, baliabide ekonomiko
handienak dituzten herri latinoamerikarrak, alegia.
7
Bigarren Mundu Gerraren testuinguruan, zorionez, Europa, Asia eta Afrikako
suntsipenetik at mantendu zen Latinoamerika, milaka errefuxiatuen babeslekua
bilakatuz (XX. mende erdialdeko kultura europearraren lekukoak). Aipagarria da
Latinoamerikaren integrazio prozesurako mingarria izan zitekeen OEAren
(Organización de Estados Unidos) sorrera, 1948an, AEBen mesedetan (urte batzuk
geroago -1962tik 2009ra arte- Cuba bertatik kanporatuko zuten). Urte batzuk geroago,
modu berean, Kubako Iraultzaren eta 'Misilen Krisia'-ren harira (mundua III. Mundu
Gerra batera hurbildu zuena), diktadura militarrak ugaritu ziren Latinoamerika osoan,
kapitalismoa eta estatubatuarren dominazioa zalantzan jartzen zuten mugimenduak
neutralizatu nahian: Brasil (1964), Argentina (1968 eta 1974), Chile (1973), Uruguay
(1973) edo Bolivia (1980). Guzti horren ondorioak oso latzak izan ziren kultur ari
eta kulturaren industriari dagokionez .
Zehazki zine latinoamerikarrari dagokionez, ezer baino lehen Hollywoodeko
merkatuarekiko menpekotasuna azpimarratu beharko genuke, bertako produktuen
nagusitasuna kontuan hartzen badugu (munduko errekaudazioaren %50a AEBetakoa
da eta produkzioa -Indiako Bollywooden atzetik- munduko bigarrena, 200 filme
ingururekin -munduko %32a-; gainera, mundu osoan lortutako etekinen heren bat
Latinoamerikatik lortzea nahiko adierazgarria da). Aipatzekoak dira, baita ere, 30.
hamarkadara arte, zine sonoroaren lehenengo urteetan, bikoizketaren ordez, Joinville
eta Hollywooden egiten ziren bertsio (remake) latinoak; kalitate txarrekoak ziren arren,
hurrengo urtetako zine autoktonoaren haziak erein zituzten (star system propioa
barne).
AEBetako produktuak inportatzeaz eta kopiatzeaz aparte, Latinoamerikako
zinearen tendentziak anitzak ziren, mendeko bigarren herenaren hasieran: Mexicon
zine nazionalista iraultzailea ('¡Vámonos con Pancho Villa!', Fernando de Fuentes,
1935), melodramak ('La Casa del Ogro', Fernando de Fuentes, 1938), 'Cantinflas'
bezalako komediak, edo musikalak ('Allá en el rancho grande', Fernando de Fuentes,
1936); Brasilgo chanchadak edo ihauterietako komedia musikalak; Argentinako
tangoari buruzko filmeak ('Luces de Buenos Aires', Adelqui Millar, 1931; edo 'El tango
de Broadway', Luis Gasnier, 1932); etab. Industria sendoak garatu zuten herri
bakarrak ziren Mexico (estudios Azteca, Churubusco edo Cuauhtémoc), Argentina
(Laboratorios Alex edo Estudios de Argentina Sono Film) eta Brasil (Cinedia edo
Atlántida), aurretik esan bezala; hiru herri hauetan ekoiztu izan dira, hamarkada
luzeetan zehar, gaur egun ere, Latinoamerika osoko ekoizpenen %90 inguru.
Integraziorako bidean aurrerapauso ugari emango ziren, batzuk sendoagoak
eta beste batzuk gutxiago, horien artean garrantzitsuena, FNCL (Fundación del Nuevo
8
Cine Latinoamericano) 1985an agertu zen arte. Aurrerago sakonduko badugu ere,
interesgarria da 1958an, Montevideon (Uruguay) ospatu zen Latinoamerikako Zinegile
Independienteen Lehenengo Batzarra1 ezagutzea. Horrek, berezko garrantziaz aparte,
Latinoamerikan garatzear dagoen zinegintza independiente eta berritzaile baina
isolatuen integrazio kultural zein industrialaren h astapenak definitu zituen,
1960ko hamarkadan Europa -eta oro har mundu osoa- astintzen zuten korronte
abangoardistekin indarra hartuko zuten tendentziak ugaritzen ziren bitartean: Brasilgo
'Cinema Novo' (adibidez, Glauber Rocha-ren 'Antonio das Mortes'; edo Nelson Pereira
dos Santos-en 'Rio 40 graus; biak 1953an), Argentinako 'Grupo Cine Liberación'
(adibidez, Fernando Solanas-en 'La hora de los hornos. Notas y testimonios sobre el
neocolonialismo, la violencia y la liberación', 1968an),...
Kontzepzio berri hauek, eta beste herri batzuen (Kolonbia, Cuba, Chile, Bolivia,
Perú edo Venezuela) zine industrien pixkanakako hazkundeak, paradigma berriak
ezarriko ditu Latinoamerikako zinean -eredu artistikoei eta merkatuen definizioari
dagokionez-: hasierako Hollywood-en dominaziotik eta horren itzalpean garatzen ziren
"zine nazionaletatik", 'Zine Latinoamerikar Berria' izenaz ezagutzen hasiko den
korronte berritzailea, aurrerakoia, militantea eta -aniztasunaren baitan- integratzailea
eraikitzen hasiko da: zine-klubak, formakuntza ikasketak, aldizkariak, zinematekak (La
Habanakoa, adibidez, 1951an sortu zen), zikloak, kongresuak, festibalak, etab.
KUBA, IRAULTZAREN AURRETIK (1492-1953)
1959ko Iraultzaurreko egoera politikoa ezin da ordutik aurrera eraikitzear zegoen
industria zinematografikoaren norabidetik bereiztu. Eta egoera hori ulertzeko, 1492an
hasitako kolonizazio prozesua ezagutu beharko genuke, baina gehiegi ez luzatzeko,
Amerikan XVIII. eta XIX. mendeetan zehar eman ziren deskolonizazio prozesuetako
azkena Kubakoa izan zela argituko dugu. Izan ere, mende luzeetan zehar Espainiako
koroaren menpean egon ostean -AEBek irla menperatzeko saiakera ugari egin
zituelarik-, 1867. urte inguruan, okupatzailea kanporatzeko lehenengo mugimendu
sendoak antolatzen hasten dira, lurjabe aurrerakoi eta iraultzaile batzuen eskutik
(Carlos Manuel de Céspedes buru zutela): Kubako independentzia eta esklabutzaren
abolizioa ziren helburu nagusiak.
Hamar urteko gerra baten ostean (1868-1878) , Arsenio Martínez Campos
jeneral espainiarrak, matxinatuen aurkako presio militarra areagotuz eta errendizioa
bultzatzeko bake eskaintzak luzatuz, Zanjon-eko Paktua lortuko du 1878an,
nolabaiteko hobekuntza politikoak onartuz. Antonio Maceo jeneralak Baraguáko
1 Latinoamerikako Zinegile Independienteen I. Batzarraren ebazpenak: http://www.cinelatinoamericano.org/assets/docs/SODRE.pdf
9
Protesta burutuko du, Zanjoneko bake faltsua ukatuz eta independentzia lortu arte
borrokan tinko mantentzeko konpromezua hartuz.
Hala ere, borroka armatua mantentzeko ahalmen eskasa dela-eta, epealdi
baketsu bat irekitzen da, mende amaierara arte, AEBen inbertsio finantzieroak
areagotzen diren bitartean, kanpo-dependentzia handituz. Gainera, 1886an,
beharrizan ekonomikoei aurre egiteko, esklabutza ezabatu eta proletargo eta
nekazalgo nazionalak ekonomiaren oinarri bilakatzen dira. Horrela, baldintza
objektiboek, independentziaren aldeko askapen nazionalerako gerr a berri bat
irekitzea bultzatu zuten.
Eta testuinguru honetan, José Martí-ren figura agertzen da, zeinek 1892an,
Partido Revolucionario Cubano (PRC) sortuz, independentista kubatar guztiak
borrokan biltzeko ahaleginean, altxamendu berri bat aldarrikatzen hasi zuen. 1895eko
otsailaren 24an, Kubako Independentzia Gerra hasten da, borroka armatua irla osora
hedatuz, 1898an independentzia eskuratzeko balio izan zuena. Hori bai, AEBen
laguntza militarrarekin; horrek aurrerantzean AEBekiko menpekotasun berria
suposatuko zion Kubari. Hamarkada batzuetan zehar gobernu ezberdinak
txandakatuko dira, 1940an Konstituzioa adosten den arte (AEBekiko subordinazioa
bermatzen zuen 1901eko Konstituzioa ordezkatuz).
Fulgencio Batista izango da epealdi konstituzional berri honetako lehenengo
presidentea, errepresioaren eta korrupzioaren areagotze progresibo baten
testuinguruan. Partidu Ortodoxoak (Partido del Pueblo Cubano), Kubako
independentziaren aldeko borrokaren balore tradizionalak defendatu eta korrupzioari
kritika indartsua egiten zionak, 1952ko hauteskundeak irabaziko zituela uste zenez,
egoera geldiarazi nahian, Fulgencio Batistak estatu kolpe militar bat burutu zuen,
diktadura bat ezarriz. Egoera berriari aurre egiteko asmoarekin, Fidel Castro gazte
ortodoxoak, Fulgencio Batistaren aurkako borroka armatua antolatzeko bidea hartu
zuen.
KUBA, IRAULTZAREN BIDEAN (1953-1959)
1953ko uztailaren 26an, Fidel Castrok, iraultzaile talde batekin batera ,
Santiago de Cubako Moncada eta Bayamoko Carlos Manuel de Céspedes kuartelak
erasotu zituen. Ofentsibaren porrotak (hamarnaka hildako eta atxilotu -horien artean
Fidel, zeinek bere epaiketaren baitan "La Historia me absolverá" hitzaldi famatua egin
zuen-) ez zituen bidetik atera, eta Batistak 1955ko amnistiarekin askatu zituenean,
Mexicora erbesteratu eta 'Movimiento 26 de Julio' (M-26-7) sortuko dute , Kubara
bueltatu eta borroka armatua berpizteko gerrila bat berrantolatu nahian.
10
Horrela, 1956ko azaroaren 26an, 'Granma' itsasontzia Mexicotik atera zen, 82
iraultzailez (horien artean Fidel Castro bera, bere anaia Raul Castro, Juan Almeida,
edo Ernesto Ché Guevara) osatutako gerrila Kubara eramateko. Abenduaren 2an,
oztopo handiak gaindituz, 82 iraultzaileetako 20k Sierra Maestrara ailegatzea lortzen
dute, bertatik iraultza hasteko. Bitartean, Mugimendua irla osoan zehar hedatzen da
eta Sierra Maestrako gerrilaz aparte, herri protestak, sabotaiak eta altxamenduak
ugaritzen dira. 1958ko abuztuan, gerrilaren ekintzengatik bere ejerzituaren galeren
areagotzea ikusita, Batistak Sierra Maestrako frontea bertan behera uztea erabakitzen
du, bere ahulezia agerian utzita. Ordutik aurrera iraultzaileen behin-betiko erasoaldia
martxan jarriko da, beste indar politiko batzuekin batera, hiri nagusiak (Santa Clara -
eta bertatik La Habana- eta Santiago de Cuba) okupatzeko helburuarekin.
Azkenik, 1958ko abenduaren 28an, Ernesto Guevararen zutabeak Santa Clara
hiriaren aurkako erasoa burutu zuen. 31an, Batista diktadorea Kubatik ihes egiten
zuen bitartean, Guevara eta Camilo Cienfuegosen tropek La Habana okupatu zuten.
Hurrengo egunean bertan, 1959ko urtarrilaren 1ean, Fidel Castro Santiago de
Cubara ailegatzen zen, Iraultzaren garaipena aldarr ikatuz .
ZINE KUBATARRA IRAULTZA BAINO LEHEN
Iraultzaren garaipenak, 1959tik gaur egun arte ekarriko zituen aldaketak eta
berrikuntzak (baita ikuspegi kultural eta zinematografiko batetik ere) aztertu baino
lehen, testuinguratzerako ezinbestekoa den beste elementu bat deskribatu beharko
dugu: Iraultzaren aurreko zine kubatarraren industriaz ari gara, zine kubatarraren
zimenduak.
Latinoamerikako herrien artean, AEBen azpian kokatuta dagoen irla txiki hura
zinematografoaren teknologia ezagutu zuen lehenengo herrietako bat izan zen,
1897ko urtarrilean, Lumière anaien laguntzailea zen Gabriel Veyre frantsesaren
eskutik. Urtarrilaren 24an, La Habanako Teatro Tacón-en ondoan, lau laburmetraiez
osatutako lehenengo emankizuna egon zen: 'Partida de cartas', 'El tren', 'El regador
y el muchacho' eta 'El sombrero cómico'. Kubako industria zinematografikoaren
lehenengo forma primitibo honen erakuslea: sarreraren prezioa 50 zentabokoa zen (20
ume eta militarrentzat).
Izan ere, asmakizuna munduan zehar ezagutarazteko helburuarekin ailegatu zen
Veyre Cubara, eta urte horretan bertan herri honetan egindako lehenengo pelikula
ekoizteko aprobetxatu zuen: 'Simulacro de incendio'.
Hasiera batean, zenbait espazio moldatu ziren zine emankizunetarako: aretoak,
plazak,... Forma modernoen lehenengo hurbilpena antzokien erabilera izan zen
11
(Teatro Irioja, adibidez), lehen zine aretoa sortu zen arte: 'Floradora' (aurrerago
'Alaska').
Mende hasieran, Latinoamerika osoan gertatzen zen bezala, laister
Hollywoodeko eta Europako ekoizpenek eta konbentzioek guztiz menperatuko zuten
merkatu bati aurre egin behar izan zion zine kubatarrak, momentu hartan existitu ere
ez zen arren. Hala ere, pixkanaka zine industria kubatarra, ikuspegi abertzale eta
aurrerakoi batetik bultzatzeko prest zeuden lehenengo zinegileak -urte batzuetan
zehar bakarra- agertu ziren, Enrique Díaz Quesadare n kasua ('Zine Kubatarraren
Aita') den bezala. Zinegile honek 1905ean sortu zuen 'The Moving Pictures Company',
albistegi baten forma izan zuen lehenengo emankizunak ekoiztuz eta Martí eta Albisu
antzokietan aurkeztuz ('Cuba al Día'). Berari esker etorriko ziren lehenengo
laburmetrai dokumentala -minutu batekoa, jolas parke bati buruz; Díaz Quesadaren
kontserbatzen den filme bakarra- ('El Parque de Palatino', 1906), lehenengo fikziozko
laburmetraia ('El cabildo de Ña Romualda', 1907),... Díaz Quesada filme gero eta
luzeagoen eta sakonagoen -gaur egun gehienak galdu dira, zoritxarrez- produkzioan
murgilduko zen hurrengo urteetan zehar, baita Kubako lehenengo estudioa sortu ere,
1908tik aurrera Santos y Artigas (Pablo Santos eta Jesús Artigas jabeen izenagatik)
enpresa produktore eta banatzailearekin lortutako akordioari esker (finantziazioa
lortzea, ordea, benetako odisea batean bihurtuko da urte horietan hain arriskutsua zen
negozio horretarako).
1913an estreinatuko zuen Kubako isileko lehenengo fikziozko luzemetraia ,
'Manuel García, el rey de los campos de Cuba', nahiko arrakastatsua izan zena.
Ondorengo proiektua ('El capitán mambí' edo 'Libertadores y guerrilleros', 1914koa)
4000 $-ko aurrekontuarekin ekoiztu zen, garaiko inbertsioaren ideia bat egiteko.
Industriaren egoeraz jabetzeko beste datu bat: 'La Manigua'-ren (1915, isileko zine
kubatarraren filmerik arrakastatsuena) estreinuan, sarreraren prezioa 80 zentabokoa
izanik, 3225 ikusle egon ziren. Paraleloki, beste proiektu asko eramango zituen
aurrera, 1923an hil zen arte. Balantzea: 1907-1921 epealdian egindako fikziozko 40
filmeetatik 17 Díaz Quesadarenak ziren (sute baten ondorioz desagertu eta
berreskuratu ezin izan direnak).
Ramón Peón zinegileak, 1920an bere lehenengo filmea ('Realidad') egin zuena -
aurrerago beste asko-, hartuko zuen lekukoa. Arturo del Barrio eta Antonio
Perdicesekin batera BPP Pictures Company enpresa sortu zuen 1930an, zine
industria autoktonoa bultzatu nahian. Konpainia horrek ekoiztutako 'La Virgen de la
Caridad' (1930) filme arrakastatsuak, iraultzaurreko zine komertzialaren obra
garrantzitsuena kontsideratu ohi da.
12
Beste zinegile batzuekin batera hauexek izan zen 1897-1930 isileko zinearen
epealdian filmatutako pelikula guztiak (guztira 79 inguru, laburmetrai eta luzemetrai
dokumentalak edo fikziozkoak denak kontuan hartuta -serieak unitate gisa zenbaturik-,
garaiko industriaren tamainaren irudia egiteko: urtean batez besteko 2 pelikula baino
gehiago egiten dira, 1920-1922an oparoaldi bat bizitzen delarik):
1897 ·Simulacro de incendio
1898 ·El brujo desaparecido
1906 ·El Parque de Palatino ·La Habana en agosto de 1906 ·Cine y Azúcar
1907 ·Un duelo a orillas del ·Almendares ·Un turista en La Habana
1908 ·El cabildo de Ña Romualda ·Los festejos de la Caridad en la ciudad de Camagüey
1909 ·La leyenda del charco del güije
1910 ·Criminal por obcecación ·Juan José
1912 ·El epílogo del Maine
1913 ·Manuel García o El Rey de los campos de Cuba ·Riquezas de Cuba
1914 ·El capitán mambí o Libertadores y guerrilleros
1915 ·La manigua o La mujer cubana ·La pelea de Johnson y Willard
1916 ·Duelo como en París ·La camisa del hombre feliz ·Fin de año ·El rescate del brigadier Sanguily
1917 ·La careta social ·La hija del policía o El poder de los ñáñigos ·El tabaquero de Cuba o El capital y el trabajo
1918 ·Los apaches cubanos ·La ley del timbre ·Los matrimonios salvavidas ·Quesitos de crema
1919 ·La zafra o Sangre y Azúcar ·Acebal se saca el gordo ·La brujería en acción
1920 ·Dios existe ·Entre flores ·El genio del mal
·Inexperiencia ·Realidad ·El soldado Juan ·El hábito no hace al monje
1921 ·Frente a la vida ·Alto al fuego ·Ambición, oro y amor ·Los apuros de Güerito ·Aves de paso ·Las cosas de mi mujer ·La insurrección de la carne ·La maldita ·Mamá Zenobia ·La perla del mar
1922 ·Arroyito ·Casados de veras ·Desdichas y recompensas ·Entre col y col ·¿Por qué se casan las mujeres?
1923 ·La parcela
1924 ·Al aire libre ·Camagüey histórico y legendario ·Documental de la Cuba de tiempos de Machado
1925 ·Entre dos amores ·Intriga de amor
1926 ·El amante enmascarado ·Amor y arena ·Cha-chez-cha ·Casi varón ·La chica del gato ·El cobarde valeroso ·El inocente
1927 ·Con los ojos del alma ·Justicia moral
1928 ·El traficante
1929 ·El alma güajira ·Gustavo el calavera ·El veneno de un beso ·Conozca a Cuba
1930 ·Varona Suárez y el Baile de las Naciones ·La última jornada del Titán de Bronce ·El caballero del mar ·Una lección provechosa ·La Virgen de la Caridad
Soinudun zinearen agerpenarekin , hasiera batean zine kubatarraren ekoizpenak
nolabaiteko geldiunea bizi izan zuen (Ramón Peón bera Cubatik atera zen, batez ere
Mexicon aukera industrial hobeen bila). 1932an, Max Tosquellak -AEBetan soinudun
zinearen teknikak ezagutu zituena- lehenengo soinudun laburmetraia egingo du,
'Maracas y bongó'; 1937an, Kubako lehenengo soinudun luzemetraia, 'La Serpiente
Roja', ekoiztuko da, Tosquellaren laguntzailea izandako Ernesto Caparrós-en eskutik.
Hainbat ezaugarriekin laburbildu daiteke Iraultzara arteko zine kubatarraren
industria: alde batetik, produkziorako aukeren eskasia (baliabide ekonomiko urrien
eta industria propio baten garapen ezaren ondorioz, zinegile ugari -aldi berean
industria hori bera indartu zezaketenak- Mexicora eta AEBetara ihes egin zuten); eta
beste aldetik, egiten ziren produkzioen kalitate txarra (produkzio-etxe eta enpresa
banatzaile mexikar eta estatubatuarrek salmenta-negozio hutsa ikusten zuten Kuba,
eta horregatik industria propioa sustatu ordez, kalitate urriko bi produkzio edo
koprodukzio motetan murgildu ziren: alde batetik, Kubako errealitate folklorikoa
adierazten zutenak -"pobreak baina alaiak"; bertan, garaiko musikari eta abeslari
nagusiak agertzen ziren-; eta bestetik, industria sendoagoen -Mexico, Hollywood,
Argentina- produkzioen kopiak). Soilik bi filmeek apurtu zuten kaskarkeriaren ibilbide
horrekin: 'Siete muertes a plazo fijo' (1950) eta 'Casta de roble' (1953), biak Manuel
Alonso monopolistaren produkzioak; beste ideia bat egiteko, jakin behar da tipo horrek
bultzatu zituela urte hauetan zehar egindako proiektu gehienak, eta hala eta guztiz ere,
helburu nagusia ekonomikoa zen. Industriaren garapena atzekoz aurrera zihoan, eta
inbertsioak gero eta urriagoak ziren testuinguru horretan.
Horretaz aparte, proiektu bakan batzuk beste zine mota bat egiteko
ahaleginetan hasiko dira. Adibidez, esanguratsua da 1938an Kubako garaiko Alderdi
Komunistak eratutako Cuba Sono Film, Hoy egunkari eta Mil Diez irratiarekin batera,
Noticiario Periódico Hoy albistegi periodikoaz aparte dokumental ugari eta bi fikziozko
laburmetrai ekoizten hasi zena. Baina benetan epealdi honetan Kubako zinemagintzan
eman zen inflexio punturik handiena, Sociedad Cultural Nuestro Tiempo-ren sorrera,
1951ean, izan zen; horretan artista eta pentsalari ugariek parte hartu zuten, horien
artean, hurrengo urteetan, 1959ko Iraultzarekin batera ICAIC bultzatuko zuten zinegile
batzuk. Julio García Espinosak, adibidez, 1955ean 'El Mégano' 20 minutuko
laburmetrai dokumentala egingo zuen Tomás Gutiérrez Alea, Alfredo Guevara eta José
Massip-en laguntzarekin, berrikuntza eta aurrerapauso tematiko erradikala izango zena
(Zine Latinoamerikar Berriaren hazi garrantzitsuenetariko bat ereinduz), problematika
sozialak tratatzeko modu kritikoari dagokionez.
14
Dokumentu interesgarria da. Hala ere, iturrien aniz tasuna dela-eta
lanean eskainitako zenbait datuekiko kontraesankorr a izan daiteke.
15
Tendentzia, eragozpen eta ahulezi guzti hauek kontuan hartuta ere, 1937-1958
soinuzko zinearen epealdian (1947, 1950 edo 1954 urte emankorrak barne) urteko
batez besteko fikziozko produkzioak -luzemetraiak e ta laburmetraiak barne- gora
egin zuela jakin behar da (urteko ia 5 pelikula egiten ziren, guztira 100 produkzio
nazional inguru egon zirelarik):
1937
·La serpiente roja 1938
·Ahora seremos felices ·El romance del palmar ·Sucedió en La Habana
1939 ·La canción del regreso ·Cancionero cubano ·Estampas habaneras ·Mi tía de América ·Prófugos ·Siboney ·La última melodía
1940 ·El deshaucio ·Manuel García, el Rey de los campos de Cuba ·Cuba ·Yo soy el héroe
1941 ·Luna sin miel ·La Quinta Columna ·Romance musical
1942 ·La que se murió de amor (o La niña de Guatemala)
1943 ·Cosas de Cuba ·Dos cubanos en la guerra ·Fantasmas del Caribe ·Ratón de velorio
1944 ·Un desalojo campesino ·Hitler soy yo
1945 ·Embrujo antillano ·Sed de Amor ·La tremenda corte
1947 ·Garrido gaito ·Levanta parejo ·María la O ·Oye esta canción ·El paso de la jicotea ·Piñero limosnero ·¡Qué clase de niños! ·El robo del brillante
1948 ·El ángel caído ·Ecce Homo ·Hermanos siameses ·El vigilante Chegoya
1949 ·A la Habana me voy ·Cecilia Valdés
·Chicharito alcalde ·El diablo fugitivo o La Ley contra el crimen ·Escuela de modelos
1950 ·Una gitana en La Habana ·Hotel de muchachas ·Ídolo de multitudes ·Música, mujeres y piratas ·Príncipe de contrabando ·Qué suerte tiene el cubano ·La rumba en televisión ·Siete muertes a plazo fijo ·Sin otro apellido (SOA)
1951 ·Cuando las mujeres mandan ·Cuba canta y baila ·Nudismo en el trópico (o Bajo el cielo habanero) ·La renegada
1952 ·Paraíso encontrado ·Honor y gloria (o La vida de un ídolo) ·Samson rifle en La Habana ·La única ·Yo soy el hombre
1953 ·Ángeles en la calle ·Bella, la salvaje ·Casta de roble ·Hotel tropical ·Martí, mentor de juventudes ·Más fuerte que el amor ·Los zapaticos de rosa
1954 ·Un extraño en la escalera ·Frente al pecador de ayer ·Golpe de suerte ·Misión al norte de Seúl (o Cuando la tarde muere) ·Morir por vivir ·La mujer que se vendió ·Mulata ·La rosa blanca ·Sandra, la mujer de fuego ·El sindicato del crimen (o La antesala de la muerte)
1955 ·La fuerza de los humildes ·Una gallega en La Habana ·La mesera del café del puerto ·El tesoro de la Isla de Pinos ·Tres bárbaros en un jeep ·El Mégano
1956 ·De espaldas ·No me olvides nunca ·Tropicana
16
·Yambaó ·Y si ella volviera
1957 ·El árbol de la fiebre ·El farol en la ventana ·Olé, Cuba
1958 ·Cargamento blanco (o Santo contra hombres infernales) ·Cerebro del mal (o Santo contra cerebro del mal) ·Con el deseo en los dedos ·¡Qué mujer! (o Una chica de Chicago) ·El señor Salomón y la Reina Cleopatra ·Tahimí (o La hija del pescador)
Zaila da Iraultza aurreko urte guzti hauetako industriari buruzko datu zehatz
eta fidagarriak eskuratzea, Kuban 1959ra arte ez baitzen egon dokumentazio eta
artxibo funtzioak bete zituen ekimen formalik. Adibidez, irlan zeuden zine areto
kopuruari buruzko bertsio ezberdinak daude: 400-600 areto inguru zeudela diotenak
badaude (orokorrean Iraultzaren osteko beherakada frogatu nahian), baina iturri
ofizialagoek -Kubako Zinematekako Mª Eulalia Douglas ikerlariak, adibidez- 1910ean
200 areto zeudela diote; 350ra ailegatu omen ziren 1920 hamarkadan, eta hurrengo
urteetan emandako beherakadak kopuru hori gehiegi handituko ez zuela pentsa
genezake. Fausto, El Encanto edo Campoamor zine aretoak ziren La Habanako
ospetsuenak, bertan estreinu garrantzitsuenak egiten zirelarik. Dena den, kontuan
hartu beharreko faktorea da areto guzti horietan, gehienbat enpresa banatzaile
atzerritarrek (estatubatuarrak batez ere) kudeatutako produktuak emititzen zirela:
Paramount, United Artists, First National Pictures, Metro Goldwyn Mayer... Hala ere,
produkzio eta banaketarako konpainia nazionalak badira ere, emaitza oso onak ez
lortu arren: B.P.P. Pictures, Compañia Cinematográfica Cubana (C.C.C.), Compañía
Habana Industrial Cinematográfica (CHIC) edo Películas Cubanas S.A. (PECUSA),
besteak beste.
2. KUBAKO IRAULTZA ETA ZINE BERRIA Gaur egun Kubako zine industriaren egitura eta egoera aztertu baino lehen,
testuingurua birpasatuz horren oinarriak identifikatu ditugun bezala, ezinbestekoa da
Kubako Iraultzarekin batera bilakatuz joan den kultura zinematografiko berria
birpasatzea. Kuba 1959. urtea baino lehen ia existitzen ere ez zen industria izatetik,
gaur egungo zine latinoamerikarraren bultzatzaile nagusia bilakatu den industria
propioa izatera eraman duen ibilbidea ezagutuko dugu hurrengo orrialdeetan zehar.
Ezin dugu ahaztu, gainera, ibilbide hori zine eredu berri batekiko maitasunak
bultzatutako gizon eta emakumeen ezinbesteko esfortzuari esker eraiki dela.
17
1959: ICAIC-EN SORRERA, ZINE KUBATAR BERRIAREN JAIO TZA
1959ko urtarrilaren 1ean, Fidel Castrok zuzendutako indar iraultzaileek
Iraultzaren garaipena aldarrikatu zuten, eta laister hasi ziren (beste indar politikoekin
konpartitutako Gobernutik) lehenengo erreformak egiten: diktadurako karguen aurkako
epaiketak eta exekuzioak, nekazal erreforma,... Hurrengo urteetan zehar Sobietar
Batasunarekiko hurbilketa ekonomiko eta politikoa emango zen arren, lehenengo urte
hauetan Iraultza Kubatarraren izaera nazionalista eta aurre rakoia da batez ere
(José Martí-ren herentzia ideologikoa erreferentziatzat hartuz, baina komunismoaren
printzipio marxista-leninistak bereganatu gabe), eta zeinu horretakoak izango dira
hasiera batean hartutako erabaki politiko gehienak.
Esanguratsua da egun horietan Ramón Peón bezalako zine kubatar nazional
tradizionalaren pertsona garrantzitsu batek Fidel Castrori, "Revista Cinema"-ren
bitartez, idatzitako eskutitza (Iraultza Errusiarrean zineak izandako garrantzi politiko-
pedagogikoa gogora ekartzen du, urte horietan analfabetismoa Kubako biztanleriaren
%25era hedatzen zelarik):
“La educación audiovisual, doctor Fidel Castro, puede ser el más eficiente y
poderoso aliado del Gobierno, para hacer llegar al campesino cubano las
orientaciones, la ayuda cultural que le es tan necesaria para lograr mejor su
propósito de superación y elevación de su nivel de vida. Su mensaje a través
del cine, será mejor comprendido. El lenguaje de las imágenes, con la adición
del sonido, hará que el guajiro comprenda mejor la lección; esa lección que le
es tan necesaria para que pueda sacar el mejor partido de la tierra… esa tierra
que ahora va a ser suya, a través de la nueva Ley Agraria de la Revolución
Redentora.”
Testuinguru horretan, beste erabaki eta erreforma askoren artean, 1959ko
martxoaren 20an, Gobernu iraultzaileak 169. Legea2 sinatu zuen, horren bitartez
Instituto Cubano del Arte e Industria Cinematográfi cos (ICAIC) sortzen zuelarik:
Iraultzak sortutako lehenengo instituzio kulturala eta industria zinematografiko nazional
bat garatzeko oinarri sendoa. Lau egun geroago, La Habanako 23. kaleko Atlantic
Eraikinaren bosgarren solairuko bulego bat okupatu eta ICAICen egoitza ezarri zuten
Kubako zine iraultzaile berria sortzeko prest zeuden lehenengo zinegileak.
Alfredo Guevara izan zen proiektua aurrera eramatek o Fidel Castrok
proposatutako pertsona garaipena lortu bezain laster. Berak idatzi zuen ICAICen
oinarriak finkatu zituen 169. Legea (legea baino, abiaburuen adierazpen bat izan zela
esan ohi da), eta honako hauek dira bertan ezarritako oinarri ideologikoetako batzuk:
2 Ley nº169, de creación del ICAIC: http://cinelatinoamericano.org/biblioteca/assets/docs/documento/431.pdf
18
"[El Cine] es un instrumento de opinión y formación de la conciencia individual
y colectiva. (...) Es el cine el más poderoso y sugestivo medio de expresión
artística y de divulgación y el más directo y extendido vehículo de educación y
popularización de las ideas."
Baina ondoren ikusiko dugun bezala, ICAICen funtzioa orduko gobernu
iraultzailearen legitimazioaz haratago joango zen, Europako abangoardia
zinematografikoek inspiraturik ("egileen zinea"), izpiritu berritzaile eta abertzalea oinarri
izanik, zine industria nazional berri bat bultzatzeko .
Guevarak berak bilduko zuen ere proiektu hura bultzatzeko osatu zen lehenengo
ekipoa: zuzendariak (Alfredo Guevara bera) eta hiru kontseilarik (Guillermo Cabrera
Infante, Tomás Gutiérrez Alea eta Fernando Bernal S ánchez ) osatutako
Zuzendaritza Kontseilua, alegia. Beste pertsona batzuk gehituko ziren proiektura:
Eugenio Vesa (soinu-teknikaria), Pablo Epstein (kimika ingeniaria), Aracelo Herrero
(idazkaritza lanetan), Juan H. Ramos Valdés doktorea edo Fausto Canel , besteak
beste. Julio García-Espinosa buru zuen Ejerzitu Errebeldearen Kultur Zuzendaritza
Nazionaleko Zine Atalarekin harreman estua garatu zen ere.
Iraultzaren aldeko jarrera orokorra izanik, ideologia ezberdinetako jendeak osatu
zuen lehenengo ekipo hau, beraz. Eta Iraultzaren aldeko lan ideologikoa egiteaz
aparte, beharrizan handiago batetaz kontziente ziren artista guzti hauek: kulturarekiko
betebehar iraultzailea, ordura arte erdipurdiko produkzio zinematografiko nazionala
berpiztu eta bultzatzea exijitzen zuena, etengabeko ikuspegi kritiko eta autokritiko
batetik, 169. Legean esaten zen bezala:
"El cine es un arte (...) debe conservar su condición de arte y, liberado de
ataduras mezquinas e inútiles servidumbres, contribuir naturalmente y con
todos sus recursos técnicos y prácticos al desarrollo y enriquecimiento del
nuevo humanismo que inspira nuestra Revolución"
1959-1969: ZINE BERRIAREN EZTANDA
Behin ICAIC sortuta, zinearen ekimen industrial guztia bertan zentralizatuko
da. Ekonomiako beste sektore guztietan gertatzen ari den bezala, zine industriako
enpresa pribatuak (aurretik aipatutako ekoiztetxeak edo enpresa banatzaile
atzerritarrak, adibidez) dejabetuko dira, ICAICen kudeaketaren menpean jarriz. Baina
Tomás Gutiérrez Aleak baieztatuko duen bezala, horrek ez du inolako trabarik
suposatuko askatasun artistikoarentzako:
19
"El cine cubano se produce solo en el ICAIC, que es una dependencia del
Estado. Sin embargo el Instituto siempre ha estado dirigido por cineastas con
inquietudes estéticas e ideológicas, por gente abierta y no por funcionarios de
afuera. No ha sucedido lo mismo en otras dependencias estatales, con las que
de hecho resulta más difícil trabajar. Aquí, existe el peligro de que el Estado al
monopolizar la producción limite las posibilidades de desarrollo. En una
sociedad capitalista el riesgo reside en que la producción responda solo a
intereses comerciales y acuda a las fórmulas ya conocidas de la violencia, el
sexo..."
Ez zen txikia izango aurrera eraman beharreko proiektua, egindako
planteamenduak edukiz betetzeari begira, eta hiru izango dira lehenengo urte hauetan
erabiliko ziren generoak: didaktikoa, dokumentala (horren adierazle nagusiak Santiago
Álvarez eta bere 'Noticiero ICAIC Latinoamericano' izango dira) eta fikzioa.
Dokumentala eta fikzioa etengabe nahasten dira, fikziozko filme batzuetan elementu
historiografikoak sartzeko ('Memorias del Subdesarrollo', adibidez) edo gertaera
historikoak fikzionalizatzeko ('Historias de la Revolución', adibidez)
Hamarkada osoan zehar, zinegile ugari abian jarriko dira industria nazionalari
aportazio propioa egiteko. Ezberdinak izango dira landutako generoak, jorratutako
gaiak, erabilitako aukera estetiko-formalak edota jasotako inspirazio ideologikoak, eta
bakoitzaren obra, jaioberria den zine kubatarraren industria bera definitzeko
prozesuaren pieza bat izango da. Baina denok amankomunean izango dutena ICAICek
irekitako aukera aprobetxatuz, zine kubatarra, nazionala, berritzailea eta aurrerakoia
egitea: Zine Kubatar Iraultzailearen aurrean gaude.
1960ko hamarkadako, eta oro har, zine kubatarraren historiako zinegilerik
bikainetariko bat, Tomás Gutiérrez Alea dugu. ICAICen eskutik ekoiztutako lehenengo
fikziozko luzemetraiaren ("Historias de la Revolución", 1960) arduraduna izan zena,
Erromako Centro Sperimentale di Cinematografía-n ikasi zuen, italiar neorrealismoaren
berebiziko influentzia eragingo ziona, bai dokumentalen produkzioan, bai fikzioaren
tratamenduan. Beste obra batzuk 'Las doce sillas' (1962), 'Muerte de un burócrata'
(1966), edo 'Memorias del subdesarrollo' (1968 - zine latinoamerikarreko obrarik
garrantzitsuena kontsideratuta3). Hurrengo urteetan 'Los sobrevivientes' (1978), 'La
Última Cena' (1976), 'Hasta cierto punto' (1983), edo 'Fresa y Chocoloate' (1993 - oso
ospetsua eta Oscar sarietarako nominazioa lortzeko balio zitzaiona). Beti Iraultzarekiko
konbentzimendu eta errespetu osoz, gizartearen eta gizabanakoaren kontraesanekiko
etengabeko ikuspegi kritikoa mantendu zuen bere filmografia osoan zehar, 1995ean
'Guantanamera', bere azken filmea koproduzitu zuen arte.
3 2009. urtean NOTICINE.COM webguneak burututako hautaketa: http://www.rebelion.org/noticia.php?id=80274
20
Nabarmendu beharreko beste zinegile bat, aurretik aipatutako Santiago Álvarez
izango litzateke, bere karrera osoan zehar sari eta errekonozimendu ugari jasi zituena
(bai Kuban eta bai nazioartean). 'Noticiero ICAIC Latinoamericano'-arekin batera, ehun
dokumentalen ekoizpenean murgildu zen (irudiak eta soinua konbinatzeko zuen
maisutasunagatik, bideo-klipen asmatzaileetariko bat bezala hartu izan ohi da), betiere
garaiko testuinguru politiko eta sozialarekiko konpromezu militantearekin, besteak
beste: Playa Girón-eko inbasioa ('Muerte al invasor', 1961), Kuba astintzen zuten
ezbehar klimatologikoak ('Ciclón', 1963), AEBetako arrazakeria ('Now', 1965),
Vietnameko Gerra ('Hanoi. Martes 13' 1967an, 'L.B.J' 1968an eta '79 primaveras'
1969an), etab. Bere azken lanak 1998an egin zituen, urte horretan bizitza galdu zuen-
eta.
Ahaztu ezin dugun beste zinegile garrantzitsu bat, dudarik gabe, Humberto
Solás izango litzateke. Sari eta errekonozimendu ugari jaso ditu honek ere. Bere obra
osoan zehar ikuspegi kritiko batetik eraiki beharreko humanismo berri baten tematika
aurkitzen dugu, identitate nazioanala eta latinoamerikarra sendotzeko bidean: 'Lucía'
(1968), 'Cecilia' (1982), 'Un hombre de éxito' (1986), 'El Siglo de las luces' (1992), 'Miel
para Oshún' (2001) edo 'Barrio Cuba' (2005), Solás-ek planteatutako zine ereduaren
erakusleak dira. Izan ere, zine komunitario bat garatzeari begira edo zinegile berrien
aukerak zabaltzeari begira, baliabide gutxirekin egindako "zine pobrea"-ren
demokratizazioa eta esperimentazioa planteatzen du, Nazioarteko Zine Pobrearen
Festibala sustatu duelarik.
Iraultzaren aurreko urteetan zinegintza berri honekin konprometitutako zinegileen
artean dugu, adibidez, Julio García-Espinosa ('El Mégano', 1955). Modu berean,
aitzindari irudi hori sendotuz, Iraultzaren osteko lehenengo filmearen ('Cuba baila',
1960) arduraduna izan zela jakin beharko genuke; geroago egingo zituen 'El joven
rebelde' (1961) edo 'Aventuras de Juan Quinquín' (1967). Oso pertsona garrantzitsua
izan da ICAICen barnean (lehendakaria izan zen 80ko hamarkadan zehar), eta baita
'Fundación del Nuevo Cine Latinoamericano'-aren bilakaeran ere; kontuan hartuta bere
idatzien artean 'Por un cine imperfecto' manifestua dagoela, horrek zine industria
honen definizio artistikoa ulertu dezakegu -"zine pobre" horren ildoan-.
Zinegile nagusi horiekin batera zine kubatar berri hau aurrera eraman zuten
beste zinegile asko egon ziren: Manuel Octavio Gómez, Nicolasito Guillén Landrián
(1973tik aurrera erbesteratuko zena), Guillermo Cabrera Infante (hasieran ICAICen
zuzendaritzan egon arren, ere erbesteratuko zena) edo Sara Gómez (lehenengo
emakume zinegilea, eta beltza gainera; arrazismoa, marjinazioa edo matxismoa dira
jorratutako gai nagusiak), beste askoren artean.
21
Atzerritik inportatutako materialari dagokionez , testuinguru politikoak guztiz
baldintzatutako egoeran dago Cuba. Hamarkadaren hasieran Sobietar Batasunarekiko
hurbilpenak eta AEBekin harremanak apurtzeak (1962an zehazki, Misilen Krisiaren
harira) egoera berri bat ekarri zuten: Hollywoodeko filmeak ez ziren inportatzen, eta
SESBarekin batera, ordea, proiektuak aurrera eramaten ziren; horren adibidea, garai
hartan arrakasta gutxikoa izan zena, baina urte batzuk geroago Martin Scorsesek
berreskuratutako koprodukzio kubatar-sobietarra (Mijaíl Kalatozov-en 'Soy Cuba',
1964).
ICAICen sorrerarekin etorri ziren urte hauetako (1960-1969) fikziozko
produkzioaren bolumena 26 filme ingurukoa izanik, batez bestean urteko ia 3
produkzio egiten zirela badakigu (1963an bat ere egin ez zen arren). Egoera berria
objektiboki kontuan hartzen badugu, Iraultzaren aurreko urteekiko produkzioen
kopuruaren beherakada txikia nabarituko dugu; baina egoera berriaren hasierako
zailtasunak (ekonomikoak, teknikoak, komertzialak,...) ikusita, etorkizun itxaropentsua
egon zitekeela esan dezakegu, batez ere zine industria propioa sendotzeari begira
(formakuntza, zinegile berriak, industria propioaren definizioa, kalitatea...).
1960 Cuba baila Historias de la Revolución
1961 El joven rebelde Realengo 18
1962 Cuba 58 Las doce sillas Historia de un ballet (Suite Yoruba)
1964 Cumbite En días como estos La decisión Tránsito Un poco más de luz
1965 Desarraigo
El robo La salación
1966 La muerte de un burócrata Papeles son papeles
1967 Aventuras de Juanquinquín El bautizo El huésped Tulipa
1968 La ausencia La odisea del General José Lucía Memorias del subdesarrollo
1969 La primera carga al machete
Aldi berean, beste zenbait aurrerapauso esanguratsuak eman ziren Iraultzaren
lehenengo urte hauetan: adibidez, zine aretoak biderkatu egin ziren (120 inguru sortu
ziren eta pantaila mugikor ugari instalatu ziren). Gainera, Kubako Zinemateka sortu
zen (aurretik izen hori zeukan zine-klub bat bazegoen, baina instituzio gisa 1960ko
otsailaren 6an jaio egingo da), zine kubatarraren ondare nazionala kontserbatzeko eta
filmeen artxiboa osatzeko helburuarekin; gaur egun, Federación Internacional de
Archivos Fílmicos (FIAF) eta Coordinadora Latinoamericana de Archivos de Imágenes
en Movimiento (CLAIM)-ko kidea da Kubako Zinemateka. Horretaz aparte, zine-kluben
22
(bertan apreziazioa eta sorkuntza uztartzen direlarik), aldizkarien, zine zentru
probintzialen eta etengabeko eztabaida kritiko baten garaia da hau.
1970-1981: NORABIDE BERRI BATEN BILA
Hasierako urte emankor horiei jarraitu zion 1971-1976 bosturtekoari, bosturteko
grisa deitu ohi zaio, zine kubatarra krisian sartu zelako (1970an, adibidez, luzemetrai
bat ere ez zen ekoiztu), eta hamarkada osoan zehar, izaera historizistako filmeen
produkzioa areagotzen da (izaera nazionala sendotzeko ahalegin orokorrean -bai
politikan, bai kulturan, bai zinean-): 'Páginas del diario de José Martí' (1971, José
Massip); 'Los días del agua' (1971, Manuel Octavio Gómez); 'Una pelea cubana contra
los demonios' (1971, Tomás Gutiérrez Alea), 'La última cena' (1976, Tomás Gutiérrez
Alea) edo 'Los sobrevivientes' (1978, Tomás Gutiérrez Alea); 'Maluala' (1979, Sergio
Giral), 'El otro Francisco' (1974, Sergio Giral) edo 'Rancheador' (1976, Sergio Giral),
'Mella' (1975, Enrique Pineda Barnet), 'El hombre de Maisinicú' (1973, Manuel Pérez),
'El brigadista' (1977, Octavio Cortázar), beste askoren artean.
Lehenengo urteetako zine kritiko eta hausnartzailearen adibideak ere badaude,
Kubako Errepublikaren konstituzioa (1976) onartzen den urte hauetan: 'Un día de
noviembre' (1972, Humberto Solás), 'Ustedes tienen la palabra' (1973, Manuel Octavio
Gómez), 'Retrato de Teresa' (1979, Pastor Vega) edo 'De cierta manera' (1974, Sara
Gómez), adibidez.
Hamarkada honetan, aurrekoan bezala, zine kubatarraren industriaren bilakaeran
berebiziko papera jokatuko zuten zinegile berri batzuk agertu ziren. Hori da Juan
Padrón -en kasua, adibidez, ordura arte genero marjinala ziren marrazki bizidunak
lehen planora eraman zituena. Gaur egun, jadanik kubatar belaunaldi ezberdinak
liluratu dituen Elpidio Valdés izeneko pertsonaiarekin -XIX. mendeko nekazari kubatar
iraultzailea-, ICAICek ekoiztutako marrazki biziduneko lehenengo seriea sortu zen,
laburmetraiez ('Una aventura de Elpidio Valdés', 1974an; 'Elpidio Valdés asalta el
convoy', 1976an; 'Elpidio Valdés contra la policía de Nueva York', 1976an; 'Elpidio
Valdés está rodeado', 1977an; 'Elpidio Valdés encuentra a Palmiche', 1977an) eta
luzemetraiez ('Elpidio Valdés', 1979an; 'Elpidio Valdés contra dólar y cañón', 1983an)
osatuta. Gainera, '¡Vampiros en La Habana!' (1985) izeneko fabula anti-inperialista
sortu eta 'Mafalda' (1994) pertsonaiaren luzemetrai animatua ere egingo zituen
beranduago.
Garai honetan eta aurrerantzean garrantzia hartuko zuten beste zinegile batzuen
artean, Fernando Pérez dugu, adibidez. Lehenengo urteetan zehar batez ere
produkzio laguntzaile lanetan aritzen den arren, hurrengo urteetan garrantzia hartuko
du kubatar industria zinematografikoaren barruan, bai dokumentalgintzan (dokumental
23
propioak egiten eta 'Noticiero ICAIC Latinoamericano'-aren baitan ere), bai fikzioan
(1988tik aurrera, 'Clandestinos' filmearekin hasitako ibilbidean; aurrerago, 'Hello
Hemingway', 1990ean; 'Madagascar', 1994n; edo 'Suite Habana', 2003an), eta baita
formakuntza arloan (EICTVn).
Zehazki alor industrialari dagokionez , 1976ko Konstituzioarekin Kultur
Ministeritzaren sorrera aipatu beharko genuke, aldaketa errealik suposatu ez bazuen
ere, ICAICen autonomiaren galera ekarriko zuena. Zinegile kritiko bakan batzuk
erbestearen bidea hartu zuten: Nestor Almendros, Ernesto Manet, Alberto Rodán,
Fernando Villaverde edo Fausto Canel.
Fikziozko luzemetraien produkzioaren bolumenari dag okionez, 1970-1981
hamarkadan (1970an bat ere ez zen ekoiztu) 26 produkzio inguru egin zirela dakigu -
dokumentalak, laburmetraiak eta marrazki bizidunak zenbatu gabe-, urtean batez
besteko 2 pelikula baino pixkat gehiago ekoiztu zirela esan nahi duena. Aurreko
epealdiarekiko beherakadatxo bat ematen da, fase baten amaiera heldu dela iragarriz
(hurrengo urteetan emango da aldaketa):
1971
·Los días del agua ·Una pelea cubana contra los demonios ·Páginas del diario de José Martí
1972 ·Un día de noviembre
1973 ·El extraño caso de Rachel K ·El Hombre de Maisinicú ·Ustedes tienen la palabra
1974 ·El otro Francisco ·De cierta manera
1975 ·Cantata de Chile ·Mella
1976 ·Rancheador
·La última cena ·Patty Candela
1977 ·El Brigadista ·Río Negro
1978 ·Una mujer, un hombre, una ciudad ·Los sobrevivientes
1979 ·Maluala ·No hay sábado sin sol ·Aquella larga noche ·Retrato de Teresa
1980 ·Son... o no son ·Guardafronteras
1981 ·Leyenda ·Polvo Rojo
Ekoizpenari buruzko beste datu batzuk (ONE -Oficina Nacional de Estadísticas- eta
ICAICen eskutik):
URTEA LABURMETRAIAK MARRAZKI BIZIDUNAK NOTIZIEROAK
1960 28 2 30
1965 36 11 51
1970 29 5 38
1975 41 15 55
1980 45 15 51
24
Zine kubatarreko filmerik arrakastatsuenak (1959-19 82)
1982-1990: ZINE KUBATARRAREN BERPIZKUNDEA
Aurreko hamarkadan, zine industriaren produkzioa beherakada argi batean
zegoen, eta akats nagusia ikuslegoarekiko harremanaren usteltzea izan zen (pelikula
eta genero erakargarrien eskasiak bultzatuta, ikusentzunezko produktu nazionalaren
kontsumoa beherakada gordinean murgiltzen hasi zen). Krisiaren puntu gorena
Humberto Solás-en 'Cecilia' (1981-1982)-rekin etorri zen (bi ataleko oso produkzio
garestia -ia urte osoko ICAICen aurrekontua jaso zuena- eta luzea izan arren, ez zuen
ikuslegoaren erantzun positiboa lortu); eta orduan inoiz baino argiago geratu zen
paradigma aldatzeko beharra . Zine kubatarraren izaera kritiko, iraultzaile eta
berritzailea erakustea inoiz baino beharrezkoagoa zen, eskema tematiko eta
produktiboak birdefinitzeko. Honekin batera, esanguratsua da Julio García-Espinosak
ICAICen zuzendaritza hartuko zuela urte horretan; bere metodoa sinplea zen:
produkzioen aurrekontuak murriztea baina dibertsifi katzea, zinegile berrien
agerpena bultzatzeko eta ekoizpenak ugaritzeko .
Testuinguru honetan nabarmenduko dira Juan Carlos Tabío bezalako zinegileak
(urte batzuk geroago Tomás Gutiérrez Alearekin batera 'Fresa y Chocolate', 1993an,
eta 'Guantanamera', 1995an, bezalako filme arrakastatsuak egingo zituena). 1983.
urtean bertan, 'Se Permuta' filmea zuzenduko du, bere lehenengo fikziozko
luzemetraia (ordura arte, zuzendaritza laguntzaile bezala eta dokumentalgintzan ibili
ondoren), bide berriaren nondik norakoak definitzen hasiko dituena: genero
herrikoiagoen aldeko apustua (komedia, kasu honetan) egiten da, eta gizarte sozialista
berriaren kontraesanekiko kritika berreskuratzen da.
Gizartearekiko eta gizabanakoarekiko kritika egiteko komedia erabiltzeko apustua
mantenduko da, adibidez, Rolando Díazen 'Los pájaros tirándole a la escopeta'
(1984) bezalako filmeetan.
Urte hauetan, zinea arte herrikoi gisa duen garrantzia berpiztuko da, eta
laister zine aretoak gainezka egongo dira berriro ere, nazioarteko balorazioa
25
berreskuratuz (sariak ugarituko dira): 'Una novia para David' (1985, Orlando Rojas),
'Plaff' edo 'Demasiado miedo a la vida' (1988, Juan Carlos Tabío) eta 'La bella del
Alhambra' (1989, Enrique Pineda Barnet), adibidez, aurrekoekin batera, zine
kubatarraren historiako filme arrakastatsuenen artean egongo dira. Hausnarketa eta
kritika bultzatu (adibidez, Orlando Rojasen 'Papeles secundarios', 1989an edo Tomás
Gutiérrez Alearen 'Hasta cierto punto', 1983an) edo Kubako historia berreraiki
(Humerto Solásen 'Amada', 1983an; ere Humerto Solásen 'Un hombre de éxito',
1986an edo Fernando Pérezen 'Clandestinos', 1987an) zituzten filme berriak ere
agertu ziren. Gainera dokumentalgintzaren berpizkundea ere bizi zen (Marisol Trujillo,
Enrique Colina, Jorge Luis Álvarez, Oscar Valdéz, edo Santiago Álvarez bera, beste
batzuen artean).
Jarrera berritzaile batetik, 1982-1990 epealdi honetan Iraultzaren lehenengo
urteko izpiritua berreskuratzen dela esan dezakegu, eta horrek industriaren
funtzionamenduan eragin zuzena izan zuen: ikuslegoaren berezko hazkundearekin
batera, produkzioaren eztanda berria eman zen. Fikziozko 46 luzemetrai inguru
ekoiztu ziren -dokumentalak zenbatu gabe-, hau da, urtean batez besteko ia 6
pelikula, aurreko hamarkadako eskasiarekin konparatuta.
1982
·Cecilia I y II ·Techo de vidrio ·Patakin (¡quiere decir ¡fábula!)
1983 ·Los refugiados de la Cueva del ·Muerto ·El señor Presidente ·Tiempo de amar ·Amada ·Se permuta ·Hasta cierto punto
1984 ·Los pájaros tirándole a la escopeta ·Jíbaro ·La segunda hora de Esteban ·Zayas ·Habanera
1985 ·El corazón sobre la tierra ·De tal Pedro tal astilla ·Como la vida misma ·En tres y dos ·Lejanía ·Una novia para David
1986 ·Otra mujer ·Plácido ·Capablanca ·Baraguá ·Un hombre de éxito
1987 ·Clandestinos ·Amor en campo minado ·Gallego ·Hoy como ayer
1988 ·Vals de la Habana Vieja ·Cartas del Parque ·Plaff o Demasiado miedo a la vida ·En el aire
1989 ·Bajo presión ·La vida en rosa ·La inútil muerte de mi socio Manolo ·La Bella del Alhambra ·Papeles secundarios ·Venir al mundo
1990 ·Alicia en el pueblo de Maravillas ·María Antonia ·Hello Hemingway ·Mujer transparente ·Caravana
26
Horretaz gain, ICAICen eta ONEen datuen arabera, produkzioa ez zen arlo
guztietan tendentzia berdina mantendu (luzemetraien datuetan dokumentalak ere
zenbatzen dira), aurreko urteekin konparatuz:
URTEAK LUZEMETRAIAK LABURMETRAIAK MARRAZKI BIZIDUNAK NOTIZIEROAK
1975 8 41 15 55
1980 6 45 15 51
1985 13 40 5 52
1990 8 21 10 26
1991-1999: BLOKE SOZIALISTAREN GAINBEHERA ETA EPEAL DI BEREZIA
1989an, Berlineko Harresia bota zen, Europako eta Asiako lurralde zabaletan
hedatutako bloke sozialistaren behin betiko gainbeherari hasiera emanez (larriena
Sobietar Batsunaren desintegrazioa 1991n). Urte hauetan zehar, domino partida
bateko fitxak bezala, herrialde sozialisten kolapsoa eman zen, Gerra Hotzaren eta krisi
ekonomiko eta politiko larrien eraginez sortutako desegonkortasun egoeran murgilduta:
Alemaniako Errepublika Demokratikoa, Polonia, Errumania, Sobietar Batasuneko
errepublika gehienak, Yugoslavia,...
"Sozialismoaren porrota" aldarrikatzen hasi ziren batzuk, Kuba bezala sistema
sozialista mantendu zuten herrien aurkako gerra psikologikoaren barnean; dena den,
egia da urte horietan kapitalismora bueltatu ez ziren herriek, sistema ekonomiko
sozialistaren erreforma sakonak egin behar izan zituztela, behin bazkide komertzial eta
ekonomiko nagusiak (batez ere SESB) desagerturik. Kubaren kasuan (kanpo-
merkatuaren %85a inguru galdu zuela), gainera, AEBek 60ko hamarkadatik aurrera
ezarritako blokeo ekonomikoaren eraginez krisia larriagotu zen, eta ekonomiaren
esparru guztietara -baita zinearen industriara ere- hedatu zen "Epeald i Berezia"
aldarrikatu zen: 1992-1994 epealdian, urteko aurrekontu nazionala 2000 milioi
dolarretakoa izan zen (11 milioi biztanleentzako); elikagaien gaineko arrazionamendua
larriagotu zen; eta neurri garrantzitsuen artean, finantziazioaren molde berriak bilatu
behar ziren (sektore pribatuarekiko nolabaiteko onarpena, atzerriko inbertsioak
sustatzea, industriaren eta nekazaritzaren autosufizientzia indartzea, turismoaren
sektorea bultzatzea,...), etab.
Zinearen industria ez zen "Epealdi Berezi" honen er aginetatik kanpo geratu ,
ezer baino lehen bazkide komertzial nagusien galerarekin, eta jarraitzeko,
finantziazioaren ia erabateko geldiunearekin. ICAICek bi jarduera moduak indartu
zituen egoera larria gainditu nahian, eta estatu kubatarraren ildoan mantenduz
27
(zailtasunen gainetik, erreformak onartu baina printzipio iraultzaileetan tinko
mantentzea): koprodukzioa (batez ere Europa eta Latinoamerikako herrialdeekin) eta
autofinantzaketa bultzatzea. Hala ere, kolpea oso gogorra izan zela argi geratzen
da 1985ko datuak eta 1995ekoak konparatzen baditugu. Latinoamerikako herri
gehienen tendentzia (Peru, Venezuela edo Bolivia kenduta) orrokorrean positiboa den
bitartean, Kuban arlo guztietan (urteko luzemetraien ekoizpena; produkzioen batez
besteko kostua; zine aretoen kopurua; urteko ikusle kopurua; sarrera baten prezioa -
diruaren balioaren beherakadarekin lotuta-; errekaudazioa; etab.) beherakada izugarria
ematen da, krisialdi latzaren ondorioz:
28
Garai honetako zailtasunek eta krisialdi ekonomiko, politiko eta sozialek ere, bere
eragina izango dute egindako zinearen tematikan: pentsamendu kritikoaren eta
iraultzaren defentsa uztartuko dira, zine kubatar iraultzailearen tradizioari jarraipena
ematen. Ildo horretatik, alde batetik, zine historikoaren bidea jarraituko dutenak
(Humberto Solás-en 'El siglo de las luces', 1992an; edo Fernando Pérez-en 'Hello
Hemingway', 1990ean), eta bestalde, komedia kritikoaren bidetik joango direnak
(Gerardo Chijonaren 'Adorables Mentiras', 1991n, adibidez).
Desenkantua zabaldu eta iraultzaren arazoekiko kritika sendoagoa egingo duten
filmeak ere agertuko dira urte hauetan, eta horien inguruan sortutako tentsioa oso
handia izango da, momentu zail eta gatazkatsu horre tan martxan jarriko den
borroka ideologikoaren baitan batzuetan gehiegikeriak emango direlarik. Testuinguru
horretan, adibidez, 1990an estreinatutako Daniel Díaz Torres-en 'Alicia en el pueblo de
las maravillas', zentsuraren biktima bihurtuko da, askoren iritziz pelikula
"kontrairaultzailea" baitzen. Erabaki horrek kritika ugari jaso zituen, batez ere, hurrengo
urteetan zehar nazioarteko festibal ezberdinetan saritua izan ostean.
Oso filme garrantzitsuak ere agertu ziren hamarkada honetan zehar: 'Fresa y
Chocolate' (1993an, Tomás Gutiérrez Alea eta Juan Carlos Tabíoren eskutik; ko-
produkzioa: ICAIC -Kuba-; IMCINE eta Tabasco Films -México-; TELEMADRID eta
SGAE -Espainia-), 'Madagascar' (1994, Fernando Pérez) edo 'Guantanamera' (1995,
Tomás Gutiérrez Alearen azken filma, Juan Carlos Tabíorekin batera ere; ko-
produkzioa: ICAIC -Kuba-; Tornasol Films S.A. eta Prime Films -Espainia-; Road
Movies Dritte Produktionen -Alemania-).
Fikziozko luzemetraien ekoizpenaren bolumena (dokumentalak kontutan hartu
gabe) 19 pelikula eskasekoa izan zen, hau da, urtean batez bestean fikziozko 2
luzemetrai inguru egiten direla (1996an, adibidez, bat ere ez). Europarekin eta
Latinoamerikarekin lortutako koprodukzio harremanek berebiziko garrantzia izango
dute, baina ez da izango 2000. urtera arte aurreko urteetako maila berreskuratzen
hasiko dela:
1991
·Adorables mentiras ·Mascaró, el cazador americano ·Sueño tropical
1992 ·Vidas paralelas ·El siglo de las luces
1993 ·El plano ·Fresa y Chocolate
1994 ·Derecho de asilo ·Reina y Rey
·El elefante y la bicicleta ·Madagascar
1995 ·La ola ·Pon tu pensamiento en mí ·Guantanamera
1997 ·Amor Vertical ·Kleines Tropicana
1998 ·La vida es silbar
1999 ·Las profecías de Amanda ·Un paraíso bajo las estrellas
29
ONEren eta ICAICen datuen arabera, orokorrean, aurreko urteekiko
beherakada nabaria izango da, batez ere bigarren mailako sektoreetan
(laburmetraiak, marrazki bizidunak eta notizieroak -desagertuko dira urte hauetan-),
baina genero dokumentalari esker (bai luzemetraiak, bai laburmetraiak) mantenduko
da produkzioa nolabait:
URTEAK LUZEMETRAIAK LABURMETRAIAKMARRAZKI BIZIDUNAK NOTIZIEROAK
1990 8 21 10 26
1994 7 5 4 -
1995 8 10 - -
1996 5 7 2 -
1997 6 13 6 -
1998 7 7 4 -
1999 6 9 7 -
2000 6 15 4 -
2000. URTETIK AURRERA: BELAUNALDI BERRIAK
"Epealdi Berezia"-ren urte larrienak pasatu ziren, baina epealdi hura ez zen
amaitu. Urte hauetako finantziazio arazoek produkzioen eskasia eta, orokorrean,
kalitatea baldintzatu zituzten, baina benetan fase baten amaiera, eta berri baten
hasiera baldintzatuko duena zine kubatarraren zinegile tradizional eta
erreferentzialen heriotza izango da: Tomás Gutiérrez Alea eta Santiago Álvarez,
besteak beste.
Testuinguru horretan, belaunaldi berrien erreleboa bermatzeko neurri
erabakigarria hartuko da: Proiektuen Komitea sortzen da, eta horrekin batera,
Errealizadore Berrien Erakustaldi Nazionalak martxan jartzen dira, zinegile berriei
aukerak zabaltzeko. Zailtasunez beteriko errealitate soziala jorratzen da, "Epealdi
Berezi"-ko fase berriak (batez ere, Latinoamerikako egoera politikoarekin aldatzen hasi
dena) ireki duen ikuspegi itxaropentsu batetik.
Koprodukzioaren politika mantenduko da , lortutako emaitza onak ikusita (Juan
Carlos Tabíoren 'Lista de Espera' -[Tornasol Films S.A -Espainia-, ICAIC -Kuba-,
DMVB -Frantzia-, Tabasco Films -Mexiko-, Producciones Amaranta -Espainia-, Road
Movies Filmproduktion -Alemania-], 2000. urtean; edo 'Aunque estés lejos', 2003an,
adibidez); gainera, aurrekontu txikiekin ondo moldatzen diren zinegileek garrantzi
berezia hartuko dute hamarkada honetan zehar: Fernando Pérez ('Suite Habana',
2003an), edo Humberto Solás ('Miel para Oshún', 2001ean; edo 'Barrio Cuba',
30
2005ean), besteak beste. Aipamen berezia merezi duen beste filme bat sari eta
nominazio ugari jaso zituen 'Viva Cuba' (2005, Juan Carlos Cremata).
Urte hauetan teknologia berriek (bideo digitala, ordenagailuen
modernizazioa edota Internet) aukera paregabea irekiko diote kubatar industriari
aurretik planteatzen zuen baliabide gutxiko zinearen ideia sendotzeko. Dudarik gabe,
aipatutako belaunaldi berriak integratzeko elementu erabakigarria izango da hau; baita
etorkizunean ere.
Produkzioaren bolumenak berpizkunde izugarria bizi du azken hamarkada
honetan zehar, orotara fikziozko 47 luzemetrai egin direlarik, 2000-2009 epealdian ;
hau da, urtean 5 baino gehiago egingo dira (aurreko hamarkadarekiko gorakada argia
dago). Gainera, generoen dibertsifikazioa nabaria izan da (laburmetraien produkzioa -
batez ere dokumentalena- handitzen da; marrazki bizidunena ere bai; zer esanik ez
luzemetraiei dagokionez -beheko taulan ONEk eskainitako datuen eta ICAICen
filmografian zenbatutakoen arteko kontraesana badago ere-)
2000 ·Hacerse el sueco ·Lista de espera
2001 ·Al atardecer ·Miradas ·Nada ·Miel para Oshun ·Las noches de Constantinopla
2002 ·Doble Juego ·Santa Camila de la Habana Vieja ·El sueño y un día
2003 ·Roble de olor ·Aunque estés lejos ·Entre ciclones ·Más vampiros en La Habana ·Suite Habana
2004 ·Hormigas en la boca ·Tres veces dos ·Perfecto amor equivocado
2005 ·Viva Cuba ·Mi Caballero de París ·Espectros ·La memoria de los árboles ·Santa Cecilia
·Barrio Cuba ·Bailando Cha cha cha
2006 ·El Benny ·Freddie ·Mañana ·La pared ·Viaje de un largo día hacia la noche ·Páginas del diario de Mauricio
2007 ·Camino al Edén ·La edad de la peseta ·Madrigal ·La noche de los inocentes ·Miranda regresa
2008 ·Kangamba ·El viajero inmóvil ·Omertá ·Personal Belongings
2009 ·La Anunciación ·Los dioses rotos ·El premio flaco ·Ciudad en rojo ·El cuerno de la abundancia ·Lisanka ·¡Ay mi Amor
31
URTEAK LUZEMETRAIAK LABURMETRAIAK
MARRAZKI BIZIDUNAK NOTIZIEROAK
2000 6 15 4 -
2001 8 18 13 -
2002 1 8 4 -
2003 6 10 - -
2004 5 5 39 -
2005 3 10 76 -
2006 5 24 115 -
2007 3 11 66 -
3. ZINE KUBATARRAREN INDUSTRIA GAUR EGUN Gaur egunera arte ekarri gaituen ibilbidea, ikusi dugunez, zailtasunez eta aldaketez
beteriko ibilbidea izan da zine kubatarrarentzat.
Gaur egun, dudarik gabe esan dezakegu Kubakoa Latinoamerikako zine
industriarik sendoenetakoa dela, eta ez soilik orain arte ikusi dugun -eta berebiziko
garrantzia duen- tinkotasun ideologikoagatik (baloreetan, apustuetan, helburuetan,...),
baizik eta objektiboki, oinarri sendoak dituen industria bat eraikitzeko ahalmena izan
duelako: formakuntza (San Antonio de los Bañoseko 'Escuela Internacional de Cine y
Televisión' delakoaren bitartez), merkatuaren definizioa (Latinoamerikako industria
integratzeko sortutako 'Fundación del Nuevo Cine Latinoamericano' delakoaren
bitartez), industria propioaren garapena (koprodukzioaz aberastutako ICAICen
ekimenaren bitartez),... Eta ezin dugu ahaztu Kubako industriatik bultzatutako ekimen
eta festibal ezberdinek bere nazioarteko erreferentzialtasuna sendotzeko duten
garrantzia.
EICTV: la Escuela Internacional de Cine y Televisió n de San Antonio de los
Baños
"Esta Escuela será de todos o de ninguno; es decir: o de todos o no será."
EICTVren fundazio akta
Kubako zine industriaren sendotze prozesuan aurretik aipatu ditugun faktoreen
artean zinegileen formakuntzari emandako garrantzia dago, estatuak kulturaren
sustapenari dagokionez aurrera eramaten duen politika orokorraren baitan. Izan ere,
ONEren datu-baseetatik lortutako ondorengo taulek Kubako eskaintza kulturala
islatzen dute (lehenengoak maila nazionalean, eta bigarrenak -2008. urteari
dagokiona- probintziaka):
32
KONTZEPTUA 2003 2004 2005 2006 2007 2008
35 mm zine aretoak 380 374 368 337 296 307
16 mm zine aretoak 222 193 169 138 100 65
Bideo gelak 536 532 504 507 514 501
Museoak 260 255 251 260 262 263
Antzokiak eta antzerki-aretoak 62 59 60 58 60 60
Liburutegiak 384 391 382 379 377 389
Liburu-dendak 365 375 321 333 333 326
Kultur etxeak 310 319 326 314 328 317
Trovako etxeak 22 20 21 19 20 19
Arte galeriak 112 106 129 131 121 117
Zirkuak 2 2 2 3 3 3
PROBINTZIAK
35 mm zine
aretoak
16 mm zine
aretoak Bideo gelak Museoak Liburutegiak
Liburu-dendak
Cuba 307 65 501 263 389
326 Pinar del Río 28 - 22 17 25 20 La Habana 33 - 35 22 33 23 Ciudad de La Habana 33 - 42 23 17 47 Matanzas 30 - 37 22 41 30 Villa Clara 35 14 60 18 52 22 Cienfuegos 22 1 28 13 26 15 Sancti Spíritus 20 - 32 18 30 11 Ciego de Ávila 20 - 23 12 17 14 Camagüey 9 6 33 17 31 24 Las Tunas 13 - 19 13 12 15 Holguín 23 25 31 21 31 35 Granma 20 9 42 21 31 23 Santiago de Cuba 14 6 42 24 31 27 Guantánamo 5 4 54 17 11 17 Isla de la Juventud 2 - 1 5 1 3
PROBINTZIAK
Antzokiak
Antzerki aretoak
Kultur etxeak
Trovako etxeak
Arte galeriak
Cuba
23
37
317
19
117
Pinar del Río 1 2 13 - 9 La Habana 1 - 23 - 8 Ciudad de La Habana 10 17 34 4 28 Matanzas 2 2 25 - 10 Villa Clara 1 2 40 - 6 Cienfuegos 1 3 13 1 6 Sancti Spíritus - 3 13 2 2 Ciego de Ávila 1 1 18 2 2 Camagüey 1 3 30 2 7 Las Tunas - - 14 1 9 Holguín - - 28 1 14 Granma 4 1 24 2 4 Santiago de Cuba - 1 20 2 10 Guantánamo 1 1 18 2 1 Isla de la Juventud - 1 4 - 1
33
Formakuntza horren zutabe nagusia, dudarik gabe, San Antonio de los
Bañoseko Escuela Internacional de Cine y Televisión dugu. 1986ko abenduaren
15ean, Fundación del Nuevo Cine Latinoamericano (aurrerago azalduko duguna)
ekimenaren baitan sortua, ‘La Escuela de Todos los Mundos’ edo ‘Mundu Guztietako
Eskola’ izena jaso izan ohi du. Izan ere, urte luze hauetan zehar, hasieran
Latinoamerika, Africa eta Asiako herritarrei zuzenduta egon arren, 50 herrialde baino
gehiagotik etorritako milaka ikasle eta profesionalek proiektua euren esperientziarekin
eta partehartzearekin aberastu dute. 1993an, Canneseko Roberto Rossellini saria jaso
zuen, humanismoa eta progresoa bultzatzen duten obra, sortzaile eta instituzioei
eskaintzen zaiena.
Hasierako proiektua (esan bezala FNCLren sortzaileek –Gabriel García Márquez
kolonbiarra, Fernando Birri argentinarra eta Julio García Espinosa kubatarra, besteak
beste- bultzatuta), laister Kubako Gobernuaren babesa lortu zuen, Fidel Castro
berarekin egindako bilera batzuen ostean, eta bertan ezarri zen Eskolaren egoitza
nagusia.
EICTVko zuzendariak Fernando Birri (1986-1991), Orlando Senna (1991-1994),
Lisandro Duque (1994-1996), Alberto García Ferrer (1996-2000), Edmundo Aray
(2000-2002), Julio García Espinosa (2002-2007) eta Tanya Vallette (gaur egun) izan
dira. Zuzendaritza kontseilua eta kontseilu akademikoa dira zuzendaritza organo
nagusiak.
Urtero kurtso erregularrak antolatzen dira , hautespen prozesu zorrotz baten
ostean. Ikasleek (gaur egun arte 616 inguru pasatu dira eskolatik) urtero nazioarteko
300 irakasle inguruk eskaintzen dituzten irakasgai ezberdinetan parte hartzen dute,
eduki teorikoak eta garrantzi berezia duten jarduera praktikoak uztartuz. Guztira, 17
ikasle belaundaldi pasatu dira EICTVtik, horrek nazioarteko zinegintzarekiko duen
garrantzia kontuan hartzeko. Ezer baino lehen, ikasleek Kurtso Erregularra egiten dute,
hiru programaz –bakoitza urte batekoa- osatua dagoena: orokorra, espezializazioa eta
tesia. Eskaintzen diren espezializazioak honako hauek dira: zuzendaritza, edizioa,
gidoia, produkzioa, dokumentala, fotografia, soinua eta orokorra.
Bestalde, kurtso erregularretatik aparte, Formakuntza Iraunkorreko programak
badaude, arlo ezberdinetan formatutako pertsonei ikusentzunezko formakuntza
eskaintzen dietenak: tailer internazionalez eta ikusentzunezko goi-ikasketetaz osatuta.
EICTVk bultzatzen duen sorkuntza / formakuntza proz esu bera indartzeko,
proiektu ezberdinak martxan jarri ditu, besteak beste: ‘André Bazin’ mediateka,
‘Ediciones EICTV’ argitaletxea, ‘Nuevas Miradas/EICTV’ proiektuen topaketak, ‘EyTV’
telebista katea, etab.
34
FUNDACIÓN DEL NUEVO CINE LATINOAMERICANO
"Nuestro objetivo final es nada
menos que lograr la integración del cine latinoamericano. Así de simple, y así de desmesurado"
Gabriel García Márquez, FNCLren sortzailea
Kubako zinearen industriarekin harreman zuzena duen beste proiektua
‘Fundación del Nuevo Cine Latinoamericano’ da. Fundazioaren jatorria, 1967ko
martxoan kokatu beharko genuke, orduan antolatutako Viña del Mar-eko (Txile) Zine
Festibalean, eta horrekin batera burututako Zinegile Latinoamerikarren I Topaketetan.
Bertan sortu zen Zine Berriaren Zentru Latinoamerikarra, Latinoamerikako industria
zinematografikoaren integrazioa ezinbestean zine eredu berri batekin harremanduta
zegoela argi utziz. Urte batzuk geroago, 1974ko irailean beste aurrerapauso bat eman
zen, Caracasen, Comité de Cineastas de América Latina (C-CAL)4 sortu zenean.
Bitartean, 1979an, La Habanako Festival Internacional de Nuevo Cine
Latinoamericano ospatzen da, eta bertan oso partehartze aktiboa izango dute C-
CALeko kideek. Baina 1985eko apirilean, C-CALek aukera erabakigarria hartuko du:
Fundación del Nuevo Cine Latinoamericano (FNCL) 5 sortu zen, Latinoamerika eta
Karibeko herrialdeetako zine industrien integrazioaren helburuarekin. Hauek izan ziren
FNCLren sortzaileak, horien artean aurreko urteetan bilakatutako Latinoamerikako zine
korronte berrien artean aski ezagunak:
• Presidentea: Gabriel García Márquez.
• Argentina: Edgardo Pallero, Fernando Birri.
• Bolivia: Beatriz Palacios, Jorge Sanjinés.
• Brasil: Cosme Alves Netto, Geraldo Sarno, Nelson Pereira Dos Santos, Silvio Tendler.
• Colombia: Carlos Álvarez, Lisandro Duque.
• Cuba: Alfredo Guevara, Daniel Díaz Torres, Julio García Espinosa, Manuel Pérez
Paredes.
• Chile: Miguel Littín, Pedro Chaskel, Sergio Trabucco.
• Ecuador: Ulises Estrella.
• AEB: Jesús Treviño.
• México: Jorge Sánchez, Paul Leduc.
• Nicaragua: Ramiro Lacayo.
• Panamá: Pedro Rivera.
4 C-CALen fundazio akta: http://cinelatinoamericano.org/texto.aspx?cod=45 5 FNCLren fundazio akta: http://cinelatinoamericano.org/viewfncl.aspx?cod=21
35
• Perú: Alberto Durant, Nora de Izcue.
• Puerto Rico: Ana María García, José García.
• Uruguay: Walter Achugar.
• Venezuela: Edmundo Aray, Tarik Souki.
Gaur egun, sortzaile hauetako askok zuzendaritza organoak osatzen dituzte,
proiektuaren iraunkortasunaren seinale dena.
Urte guzti hauetan zehar egindako ibilbidearen balantzea egiterakoan, aurrera
eraman diren proiektu ezberdinak aurkitu ditzakegu: EICTVren sorrera,
UNESCOrekin batera martxan jarritako ‘Las Cámaras de la Diversidad: Audiovisual
Comunitario e Indígena’ (kultura lokal eta indigenen kontserbaziorako
ikusentzunezkoen aportazioa), etab.
Baina batez ere, egindako lana zuzena baino zeharkakoa izan da ,
Latinoamerikako industria zinematografikoa herrietatik bertatik sortu behar dela
kontuan hartuz. Horregatik, euren lana ikusentzunezko proiektuen eta instituzioen
promoziora bideratu dute gehienbat, ikuspegi integratzaile batetik: festibalak,
produkzioak, nazioarteko produkzio eta banaketa erakundeen direktorioak, artxiboak...
Bide horretan oso garrantzitsua da Interneten irekitako ataria: Portal del Cine y el
Audiovisual Latinoamericano y Caribeño (http://www.cinelatinoamericano.org/).
Eta horrekin batera, Observatorio del Cine y el Audiovisual Latinoameric ano -ak
jokatzen duen papera oinarrizkoa da. FNCLren proiektu gisa, Latinoamerikako zine
industria ezberdinei buruzko datuak, informazioak, ikerketak, etab. jaso eta izaera
publikoan hedatzeko lana burutzen du (aurretik aipatutako webgunean aurkitu daiteke).
ICAIC ETA INDUSTRIA
Lan honetan zehar, ICAICen bilakaera historikoa birpasatu dugu, baina gaur
eguneko zine kubatarraren industriari dagokionez aipatu beharreko elementu
ezberdinak badaude ere: erakundeak, ekimenak, datuak, festibalak,...
Gaur egun, ICAIC (bere presidentea Omar González izanik), Kultura Ministeritzaren
menpean dago, eta Kubako ekimen zinematografikoaren kudeaketaz arduratzen
da; ez aurreko hamarkadetan bezalako modu hain zentralizatuan, baizik eta industria
osatzen duten erakunde ezberdinen koordinazio eta sustapen lana eginez. Horregatik,
Latinoamerikako industriarik egonkorrenetarikoa da Kubakoa.
Koprodukzioa jarraitzen du izaten, aurreko urteetan bezala eta
Latinoamerikako beste herri askok bezala, ICAICek e gindako aukera nagusia ,
iada ez soilik ekonomikoki eraginkortasun handiena duena delako (baliabideen eskasia
ikusita), baizik eta bultzatzen den nazioarteko kooperazioa –batez ere Latinoamerikan,
36
baina baita Espainiarekin ere- bultzatzeko beste elementu garrantzitsu bat delako.
Adibidez, 2005-2006an, Espainiak 46 koprodukzio bultzatu zituen Latinoamerikako
industriekin, eta horietatik 4 Kubarekin izan ziren. Gainera, 2005-2007 tartean, Kubak
14 koprodukzio bultzatu zituen (hau da, bere produkzio propio gehiena; horretaz aparte
produkzio ez-nazionaletan koprodukzioa ere bultzatu da, adibidez, Benito
Zambranoren ‘Habana Blues’ 2005ean):
Kubako barne merkatuaren egoerari buruzko datu esanguratsuenak honako
hauek dira (2005. urtekoak): 365 pantaila zeuden, 23 estreinu egon ziren (%20a
Kubako industriatik; %30-35 AEBetatik; eta beste %35-40 inguru Europatik), 1’08 milioi
ikusle egon ziren, 0’052 milioi dolarreko errekaudazioa egon zen eta sarrera baten
prezioa 0’05 dolarrekoa zen. Gainera, azken urte hauetan arrakasta handienak lortu
dituzten pelikulak honako hauek dira:
• ‘El Benny’ (Jorge Luis Sánchez, 2006; Kuba, Espainia eta Ingalaterraren
arteko koprodukzioa): 435.000 ikusle / 32.000 $
• ‘Barrio Cuba’ (Humberto Solás, 2005; Kuba eta Espainiaren arteko
koprodukzioa): 105.700 ikusle / 8.000 $
ICAICekin batera (gehienbat produktore funtzioa betetzen duena, baina banaketa
nazional eta internazionalaz ere arduratzen dena), nazioarteko merkatuari
dagokionez , jakin beharrekoen artean, Latinoamerikako zinea gehien inportatzen
duen erregioa Europar Batasuna dela dugu (AEBetan blokeo ekonomikoaren baitan
Kubatik datorren edoizein inportazioari ezarritako debekua kontuan hartu behar dugu).
2000-2006 tartean, Latinoamerikako 279 pelikula (ekoiztutako guztiaren %30a inguru)
37
inportatu ziren Europan, 37 milioi ikusle baino gehiago lortu zutelarik; gainera, ikuslego
horren %50a espainiar estatuan kokatzen dela jakin behar dugu:
Europan estreinatutako koprodukzio horietan, emaitzarik onenak produktore
nagusia bertakoa zenean lortu ziren:
38
Aurretik esan bezala, ICAICek betetzen duen funtzio nagusiaz aparte, kubatar
zinearen industriaren egitura osatzen, edo maila ha ndi batean eragiten duten
beste zenbait erakunde eta ekimen ezberdinen garrantzia ezin dugu ahaztu, besteak
beste:
• Kubako zinemateka. 1960tik aurrera Kubako artxibo zinematografikoa
sortzeko lana burutu du.
• FNCL. Fundación del Nuevo Cine Latinoamericano.
• EICTV. Escuela Internacional de Cine y Televisión de San Antonio de los
Baños.
• Productora Internacional ICAIC. ICAICen nazioarteko jarduera eta
proiektuak kudeatzen dituen erakundea.
• Estudios de animación ICAIC. 1960an Kubako marrazki bizidunen
industria, nazioarteko beste estudioekin batera, sustatzeko eta kudeatzeko
jaio zen.
• Cinematografía Educativa . La Habanako formakuntza zentrua.
• Trimagen. La Habanan kokatutako produkzio-etxea
• Probintzietako zine zentruak. Probintzia ezberdinetan ICAICen jarduera
koordinatzeko, eta baita tokian tokiko ekimen zinematografikoak bideratzeko
sortutako zentruak.
• Aldizkariak. Ugariak dira Kubako kultura eta zineari buruzko aldizkariak
(horietako asko digitalak eta Interneten bitartez hedatuak), adibidez: ‘Miradas’
(EICTV), ‘Revista Cine Cubano’ (ICAIC), ‘Revista Digital del Nuevo Cine
Latinoamericano’ (FNCL), ‘Temas’, etab.
Eta, amaitzeko, nola ez, Kuba, Latinoamerika eta nazioarteko zinearen
sustapenari hain ekarpen garrantzitsua egin dioten Kubako festibal garrantzitsuenak
aipatuko ditugu :
• Festival Internacional de Cine de La Habana. 1979tik aurrera, La
Habanan, urtero kultur identitate latinoamerikarra aberasten dituzten proiektu
zinematografikoak hedatzeko eta saritzeko. Aurten XXXI. edizioa ospatuko da
(2010eko abenduan).
• Festival Internacional de Cine Pobre Humberto Solás . Humberto Solás
zinegile kubatarrak sortua, baliabide ekonomiko eskasekin egindako
proiektuak saritzeko. Aurten VIII. edizioa ospatu da (2010eko apirilean).
39
• Cubanima. Festival Internacional de animación para la Niñez y la
Adolescencia. Nazioarteko umeei eta nerabeei zuzendutako marrazki
biziduneko proiektuak saritzeko, Estudios de Animación ICAIC-ek antolatuta.
Aurten IV. edizioa ospatuko da (2010eko ekainean).
• Festival Internacional Santiago Álvarez in Memoriam . Santiago Álvarez
dokumentalgile kubatar ospetsuaren ohorez egindako festibala, nazioarteko
dokumental aurrerakoiak saritzeko. Aurten X. edizioa ospatu da (2010eko
martxoan).
• Muestra de Nuevos Realizadores del ICAIC. Zinegile belaunaldi berrien
proiektuak sustatu nahian, urtero ospatzen den festibala, bertan lan ugari
proiektatu eta onenak saritzen direlarik. Hurrengo urtean (2011ko otsailean)
X. edizioa ospatuko da.
4. ONDORIOAK: ZINE IRAULTZAILEAREN ETORKIZUNA Informazioaren, teknologia berrien, kulturaren, eta guri bereziki dagokigunez,
ikusentzunezkoen demokratizazioaren kontzeptua edonon entzuten dugun garai
honetan, ezinbestekoa da kontzeptu horien inguruko hausnarketa kritiko bat egitea. Eta
horretarako, lan honetan aztertu dugun Kubako zine berriaren eredua, eraikuntza
kritiko horren oinarrietako bat izan beharko litzateke, ez modu identiko eta integral
batean kopiatzeko, baizik eta ideologikoki suposatzen duen aurrerapausoa kontuan
hartzeko.
Izan ere, ICAICen sorreratik, zinegile kubatarrek, oztopo politiko eta batez ere
oztopo ekonomiko guztien gainetik, kalitatezko zine eredu berri batekiko konpromezu
iraultzailea mantendu dute. Eta ez soilik Iraultza Kubatarraren defentsa egiteko, baizik
eta benetako iraultza bat definitzen duen kritikotasuna eta etengabeko berrikuntza
sustatzeko.
Zine kubatarraren ekarpena, gainera, Kubako industria beratik haratago doa, eta
munduan, eta batez ere Latinoamerikan erreferentzia izatea lortu du. Garrantzitsua
izan da, noski, zinegile hauek Iraultzari egindako ekarpen ideologikoa eta politikoa, eta
ukaezina da, modu berean, Kubako historia gordetzeko suposatu duen ikusentzunezko
ondarea.
Baina guk, Mendebaldeko gizarte honetatik atera dezakegun irakaspen nagusia,
nire ustez, produkzio ereduan dago. Hasiera-hasieratik mantendu den izpiritua
baliabide ekonomikoen eskasiari aurre egiteko irudimen mugagabearena da, eta hori
40
galtzeko arriskuan agertu den bakoitzean, bai ikuslegoaren eragina, eta bai zinegileen
beraien kritikotasuna bultzatu dira eredu berriak sortu ahal izateko.
Gakoa ez da, beraz, tamaina izugarriko aurrekontuetan egon (Hollywooden edo
honen imitazio hutsera mugatzen diren industrietan gertatzen den bezala), baizik eta
etengabeko berrikuntzen aurrean jarrera irekia mantentzean, beti ikuspegi herritar eta
aurrerakoi batetik.
Belaunaldi berrien aportazioa eta integrazioa bermatzeko esfortzua izugarria izan
da (EICTV horren adierazle nagusia izanik); baita nazioartean zine eredu honen aldeko
uholdea sortzeko ere (hor daude ICAICetik, beste askorekin batera aurrera
eramandako ekimen ezberdinak: FNCL, festibal ezberdinak,...). Kubako zineak, azken
urteotan ematen hasi diren, eta batez ere, datozen urteetan zehar emango diren
aldaketak barneratu behar ditu, bere industriaren izaera eta filosofia indartu
ditzaketelako. Gainera, Internetek eskaintzen dizkion baliabideak (bere eredua
zabaltzeko eta bere produkzioa hedatzeko) ezin dira ukatu, eta badirudi eginbehar hori
ez dutela ahaztu Kuban, betidanik izandako ahalmen berritzailea erakutsiz.
Beraz, gure gizartean hain desitxuratuta jasotzen ditugun kontzeptu batzuk
(informazioa, kultura edo demokratizazioa), benetako gakoak bilakatu beharko
genituzke, Kubaren eredua -eta beste asko ere- erreferentziatzat harturik, hain
ahaztuta dugun Euskal Zinea garatu ahal izateko. Zine iraultzailearen bidea hartu
duten horietaz ikasiz, zaila dena posible bilakatu ahal izateko: ezarritako paradigma
komertzialak zalantzan jartzen hasi eta herritik eta herriarentzat egindako, eta denon
eskura egongo den euskal zinearen bideari hasiera ematea. Zaila dela? Beno, Kuban
lortu zuten, Inperioaren muturren aurrean. Zergatik ez Euskal Herrian?
41
BIBLIOGRAFIA, ERREFERENTZIAK ETA MATERIAL
OSAGARRIA
DOKUMENTUAK
• ‘Coordenadas del cine cubano 1’ (Reynaldo González) : Editorial Oriente
• ‘Historia del Cine. Teoría y géneros cinematográfic os, fotografía y televisión’
(José Luis Sánchez Noriega) : Alianza Editorial
• ‘La Cultura del Cine’ (Vicente J. Benet) : Paidós Comunicación 152
• ‘Cine Cubano y Revolución’ (Garazi Erdaide Cervigón) : Klaseko Lana
• ‘Enfoco. Nº 16 Año 03 Abril 2009: 50 años de cine r evolucionario’ aldizkaria
(EICTVren laguntzarekin osatutako dokumentua)
WEBGUNEAK
• El Portal del Cine Cubano (ICAIC):
http://www.cubacine.cult.cu/
• Portal del Cine y el Audiovisual Latinoamericano y Caribeño (FNCL):
http://www.cinelatinoamericano.org
• Observatorio del Cine y el Audiovisual Latinoamericano (OCAL – FNCL):
http://cinelatinoamericano.org/estudios2.aspx?cod=92
• Cuaderno 01: Producción, Coproducción, Distribución y Exhibición del Cine
Latinoamericano en América Latina y Otras regiones (OCAL - FNCL):
http://cinelatinoamericano.org/assets/docs/cuaderno01.pdf
• Cuaderno 02: Cine Latinoamericano y Nuevas Tecnologías (OCAL – FNCL):
http://cinelatinoamericano.org/assets/docs/cuaderno02.pdf
• Festival Internacional del Nuevo Cine Latinoamericano:
http://www.habanafilmfestival.com/
• Festival Internacional del Cine Pobre Humberto Solás
http://www.cubacine.cult.cu/cinepobre/index.html
• Cubanima. Festival Internacional de Animación para la niñez y la adolescencia:
http://www.cubacine.cult.cu/cubanima/index.htm
• Festival Internacional de Documentales Santiago Álvarez in Memoriam:
http://www.cubacine.cult.cu/festivalsantiagoalvarez/index.html
• Muestra de Nuevos Realizadores del ICAIC:
http://www.cubacine.cult.cu/muestrajoven/index.html
• Escuela Internacional de Cine y Televisión de San Antonio de los Baños:
http://www.eictv.org
• Oficina Nacional de Estadísticas de la Republica de Cuba (ONE):
http://www.one.cu/
• Blog: Cinemateca de Cuba, Películas Cubanas:
42
http://cinecuba.blogspot.com/
• Blog: Cine Cubano, la pupila insomne
http://cine-cubano-la-pupila-insomne.nireblog.com/
• Noticine.com
http://noticine.com/iberoamerica.html
• Kubako zinearen DVD bilduma
http://www.cubacollectibles.com/cuba-videos-dvd.html