FABAD J. Phnrnı. Sci., 20, 105-116, 1995
BİLİMSEL TARAMALAR/ SCIENTIFIC REVIEWS
Rady9pak Lipozomların Nükleer Tıpta Kullanımları Suna ERDoGAN*, A. Yekta ÖZER*, A. Atilla HINCAL**
Özet: Kontrast ajan taşıyan lipozomlar(Radyopak Lipozomlar), bilgisayarlı tonıografi, nıagnetik rezonans görüntüleme ve radyanüklit görüntülenıede oldukça avantajlı sistemlerdir. Bu
Iipozonılarla elde edilen doku ve organ görüntüleri serbest ajanlarla elde edilenden hern daha fazla, hem de daha uzun sürelidir. Bu nıakalede, radyopak lipozonıların özellikleri, tipleri, avantajları, hazırlama metodları ve biyodağılırnları incelenmiştir.
Anahtar kelinıeler : Radyokontrast ( radyopak) ajanlar, Iipozomlrır, nükleer tıp, biyodağılını
Geliş tarilıi : 13.6.1994
Kabul tarihi : 14.6.1995
Giriş
Seçici hedeflendirme sağlayabilmek amacıyla hazırlanan ilaç taşıyıcı sistemler, ilacın hedef doku veya organdaki etkisini arhrırken, ilacın hasta dokuda loka!izasyonunu sağlayarak sistemik toksisiteyi azaltabilir.
Bu ilaç taşıyıcı sistemlerden biri olan lipozomlar doğal olarak parçalandıkları ve toksisitelerinin az olması nedeniyle diğer taşıyıcı sistemlerden daha avantajlıdır.
Lipozomlar, sulu komparhnanla bir veya daha çok çift tabakalardan oluşmuş küçük (25 mm - µ5 m çaplı) fosfolipit vezikülleridir ı.
Biyomembranlara yapı olarak benzeyen lipozomlar, ilk kez Bangham tarafından bulunmuş ve ilaç taşıyıcısı olarak kullanılabilecel<lerinin anlaşılmasından ardından yoğun araştırmalar başlamışhr ı.
* Hacettepe Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Radyofarrnasi Anabilim Dalı, 06100, ANKARA.
** Hacettepe Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Fannasötik Teknoloji Anabilim Dalı, 06100, ANKARA.
Radiopaque Liposonıes and Their Use in Nuclear Medicine
Summan;: Radiocoııtrast liposomes(Radiopaque Liposonıes)
are advantageous systenıs for computed tonıography, nıagııetic resonance imaging and radionuclidic inıaging. The tissue and
organ images obtained witlı radiopaque Iiposonıes are lıiglıer iıı
quality and nıore prolonged conıpared to the inıages obtained by free substances. Tlıe.charaderistics, types, advantages, prepara
tion nıethods and biodistribution of radiopaqııe liposonıes are discussed, in this review article.
Keywords : Radicontrast (radiopaque) agents, liposonıes, nuclear nıedicine, biodistribution
Radyopak (Kontrast) Maddeler ve Radyopak
Lipozomlar
Kontrast ortamın önemi, X-ışınlarının keşfiyle hemen hemen aynı zamanda anlaşılmışhr. Vücutta Xışınlarıyla görülemeyen pek çok yapı, kontrast materyal kullanımıyla görünür hale gelir. Karaciğer (KC) ve dalak başta olmak üzere birçok organın görüntülenmesinde kullanılan kontrast ajanlar üzerindeki araşhrmalar, Thorium Dioksid (Thoratrast)'ın kullanınundan başlayarak son zamanlarda geliştirilen özellikle bilgisayarlı tomografide(CT) kullanılan ajanların kullanımına kadar uzanmaktadır. CT, ultrason ve manyetik rezonansla görüntüleme teknikleri yumuşak dokuların, kan damarlarının gayet net teşhisini sağlamışhr. Bu sayede çeşitli organ ve dokuların fonksiyon bozuklukları ya da morfolojilerini dışardan saptamak mümkün olmaktadır2.
Röntgen(X-ışınları) filmindeki kontrast, ışınlanan
materyalin X-ışınlarını farklı derecede absorbsiyonuyla oluşmaktadır. Bu absorbsiyon, moleküldeki atomların atom numaralarına, moleküllerin konsantrasyonuna ve irradyasyon kalınlığına dayanmak-
105
Erdoğan ve ark.
Tablo 1. X ışınları kontrast maddelerin CKfv[) sınıflandırılması.
Negatif Kiv1 Gazlar -hava -C02
Suda Çözünen KM
1
Pozitif KM
Suda Çözünmeyen KM sulu süspansi yanlar,
ör; diiyodopiridin
İyotlu KM
1
Yağlı KM
Triiyodobcnzoik asit türevleri
Monomerik iyonik KM
Oral Koleografik Ajanlar
-iopodat - lobenzamik asit - iopanoik asit - iosetarnik asit
Uro/Antijiofraik Ajanlar
- diatrizoik asit - iodamik asit - ioglisik asit - iothalamik asit
Dimerik iyonik KM
i.v. Koleografik Ajanlar
- iodipamik asit - iodoksamik asit - iotroksik asit
tuzlan
Anjiografik Ajanlar
- ioksaglik asit hızları
- ioksithalarnik asit tuzları
Monoınerik Noniyonik KM 1
Uro/ AnJiografik Ajanlar
- ioparnidol - ioheksol - iopromid - ioversol -iopentol
tadır. Göğüsteki organların ve dokuların(kemik,
akciğer, kalp) yapıları farklı olduğu için, röntgen filminde yeterli kontrastı yaratırlar. Oysa karındaki organların anatomik yapıları birbirine çok benzer olduğundan bu kontrastı sağlamak çok güçtür. Bu nedenle radyopak maddelere gereksinim vardır 2.
Çok düşük dansitedeki maddeler (Ör: Gazlar) girdikleri organlar veya çevreledikleri dokuların
absorbsiyonunu azaltırlar; bunlara negatif kontrast maddeler denir. Diğer bazı maddeler ise yüksek atom numarasına sahiptirler(baryum ve iyot gibi), bunlar X-ışınları absorbsiyonunu arhrırlar. Bunlara pozitif kontrast maddeler denir (Tablo 1).
106
Dimerik Noniyonik KM 1
Myelografik Ajanlar
- iotrolan
Kontrast oluşturan maddelerin başında baryum sülfat gelmektedir. Ancak GI kanalda perforasyon olması halinde diğer iyotlu kontrast maddeler kullanılır. Çünkü vücut, baryumun peritona girmesi halinde elimine etme yeteneğinde değildir. Suda çözünen diğer iyotlu bileşiklerin esas yapısını ise triiyodobenzen halkası oluşturur. Molekülde iyodun bulunuşu yüksek kontrast ve düşük toksisite anlamına geiir2.
Öte taraftan, konvansiyonel (iyonik) radyopak maddelerin yüksek ozmolalite nedeniyle ciddi yan etki ortaya çıkardıkları bilinmektedir3. Oysa yeni geliştirilen noniyonik radyopak maddeler elektrik yükleri olmaması; sodyum, meglumin gibi katyon
rıı!!AD J. Plıarm. Sci., 20, 105-116, 1995
taşımamaları nedeniyle kusma, bulanh, allerji benzeri veya idiosenktartik reaksiyonlar gibi yan etkilere neden olmazlar. Böylece hastada bulantı, kusma, ürtiker, mukoza! şişme ve kardiyovasküler şikayetler azalır ve genel tolerans artar 4.
Lipozomlar ise retikülo endotelyal sistem(RES) dokularına kontrast ajanların taşınması açısından özellikle yararlıdır. RES hücreleri bakımından
zengin organların patolojik bozukluklarının teşhisinde güvenli ilaç taşıyıcı ve spesifik hedeflendirici olarak kullanılabilirler. Bu nedenle son zamanlarda CT ve ınagnetik rezonans (MR) görüntüleme tekniklerinde kontrast ajan yüklü lipozomların kullanımı büyük ilgi görmektedir.
Radyopak lipozomlar, nükleer hpta radyofarmasötiklerin (kontrast ajanın) KC ve dalağa selektif olarak taşınması, KC ve dalakta görüntü arhşının sağlanması için kullanılır5.
İdeal bir radyopak preparat şu özelliklere sahip olmalıdır6:
* Noniyonik bir sulu süspansiyon veya çözelti halinde olmalıdır.
* Kontrast artış fazı, görüntülemeye izin vermeye yetecek uzunlukta olmalıdır.
* Küçük hacimde ve kısa uygulama süresinde, değişik yollardan (enteral, intravenöz, subkütan) uygulamaya elverişli olmalıdır.
* Nontoksik olmalıdır.
* Metabolize olmalı ve seçici hedeflendirme yapılabilmesi için değişiklikler yapmaya elverişli olmalıdır.
Radyopak Lipozomların Avantajları:
* Lipozomlar, kimyasal ve fiziksel özellikleri nedeniyle işaretleme ve radyonüklidik görüntüleme için uygundur?.
* Radyopak lipidlerden hazırlanan lipozomlar büyük elektron yoğunluğuna sahip atomları taşıyabi!ir6.
* Radyopak lipozomlar, KC ve dalakta seçici olarak görüntü arhşı sağlarlar8.
* Tek doz intravenöz (i.v.) uygulanan lipozomlar ile görüntü artışı sağlanabilir.
* Lipozomların tümörde veya diğer hedef organlarda lokalizasyonunu sağlamak için lipozomun özellikleri(membran özellikleri, büyüklükleri) yükleri veya yüzeydeki yükün yoğunluğu değiştirilebi!ir9,ıo.
* Çok tabakalı lipozomlar, RES tarafından temizlendiği için RES'in çeşitli kısımlarındaki patolojik durumlara karşı yöneltilen ilaçlar için ideal bir sistem sağlarlarll.
Radyopak Lipozomların Hazırlanması:
Radyopak lipozomların hazırlanmasında genelde film tekniği kullanılmaktadır12,9. Bu metot yanında tersine faz buharlaşhrma13,J4 ve mikroemülsifikasyon15 teknikleri kullanılarak da lipozomlar hazırlanabilir. Radyopak maddeler suda çözünen(hidrofilik) maddeler olduğundan sulu fazda çözülerek, kuru lipit filme eklenir ve sulu fazda hapsedilirler.
Diagnostik Görüntülemede Kullanılan Lipozom Tipleri:
a) Çok Tabakalı Veziküller (ML V): İlk çalışmalardan biri, diatrizoat içeren ML V tipi lipozomlarla yapılmışhr. Pozitif yüklü(soya lesitini: kolesterol: stearilamin 8:1:1), ortalama 1.4 µm çapında ve yaklaşık 50 mg.mL-1 iyot içeren MLV'lerle yapılan çalışmada veziküller sıçan ve tavşanlara i.v. yolla uygulanarak KC ve dalağın görüntü arhşları izlenmiştir. Radyopak CT maddesinin tutulmasına bağlı olarak en yüksek iyot konsantrasyonu dalakta gözlenmiştir. Maksimum CT değerinin serbest diat>izoat ile elde edilenden altı kat daha fazla olduğu bildirilmiştir12.
b) Büyük Tek Tabakalı Veziküller (LUV): Bu veziküller tersine faz buharlaşhrma tekniği ile yumurta lesitini: kolesterol (2:1) bileşiminde hazır
lanmışlardır. Çalışmada kullanılan radyopak maddelerin sağladığı görüntü ile lipit ve iyot oranı
araşhrılmıştır. 0.1 µm çapında LUV'lerin doz cevap
107
Erdoğan ve ark.
eğrisi incelenmiş, düşük lipid dozunda (36 rng kg-1 lipit) lipidin % 65'ten fazlasının ve iyotun % 40'dan fazlasının RES dokuları içine alındığı, yüksek lipit dozunda ise (1078 mg.kg-1 lipit) RES'de doygunluğa ulaştığı ve 30 dakikada lipidin % 40'dan azının, iyotun ise% 30'unun RES tarafından alındığı bildirilmiştir. Çaİışılan kedi ve köpeklerin KC ve dalaklarında iyi bir kontrast artış sağlandığı saptanmıştır16.
c) Mikroemülsifiye Lipozomlar (MEL): Mikrofluidizer denen yüksek basınçla çalışılan
homojenizatörler kullanılarak veziküller hazırlanır. Mikrokanallar içinde yüksek hızda iki sıvının birbirleriyle karışması prensibine dayanır. Tek tabakalı bir yapılarının olduğu freeze-fracture elektron mikroskobu ile gösterilmiş ve çapları ortalama 0.3 µm olarak saptanmıştır 17.
MEL'lerde sıçanlarda yapılan biyodağılım çalışmalarında KC ve dalak alımının ağırlıklı olduğu, fakat lipit dozunun 10 mg lipit/kg üzerinde olduğu durumlarda RES dokularında d0ygunluğa ulaştığı gösterilmiştirlB.
Diagnostik görüntülemede kullanılan lipozomlar ve CT'de kullanılan kontrast ajan yüklü lipozornların özellikleri Tablo 2 ve Tablo 3'de belirtilmiştirlB. Tablo 3'den de görüldüğü gibi, lipit miktarı arttıkça yani veziküller; büyüdükçe kontrast artışı(ılHU) düş
mektedir.
Anyonik lipozomlarla yapılan bir diğer çalışmada, radyoaktivitenin doku üzerinde dağılımında sonikasyon zamanının artmasının (iipozom büyüklüğünün azalmasının) etkisi incelenmiştir. Elde edilen sonuçlar Şekil l'de özetlenmiştir. Büyüklükleri daha fazla olanJarla karşılaştırıldığında, daha küçük lipo-
Tab}r, 2. Diagnostik Görüntülemede Kullanılan Lipozomlar
Teknik
Bilgisayarlı Tomografi
Manyetik Rezonans Görüntüleme
Radyonüklidik Görüntüleme
108
Kontrast Bileşik
Suda ve yağda çözünen iyot bileşikleri
Paramanyetik elementler
Lipozom Tipi
MLV LUV MEL
ya da lipozomal lipitler MLV
O ışını ya da positron yayan maddeler MLV
Tablo 3. Bilgisayarlı To~ografide Kullanılan Kontrast Taşıyıcı Lipozomların Ozellikleri
Vezikül Tipi İyot: Lipid Oranı Kc ve dalakta görünen maksi~ mum kontrast arhşı (OHU (g iyot kg-1))
MLV 1:10 248 {KC; maymtın) 300 (dalak; köpek)
LUV 1:1 175 (KC; Sıçan/tavşm1) 2000 (dalak; sıçan/tavşan)
MEL 1:4 170 (KC; tavşan) 830 (dalak; tavşan)
Tablo 4. Radyoaktif olmayan lipozumun enjeksiyondan sonra radyoaktif lipozom uygulanmış hayvanlardaki radyoaktivite organ dağılımı.
Organ Organ Başına % Tutulum
KC
Dalak Böbrek AC Kemik
Radyoaktif lipozom Radyoaktif lipozom + Nonradyoaktif lipozom Kontrol
31.7±6.6
8.35±1.99 1.99±0.55
2.16±1.14
0.20±0.11
44.4±5.9
4.19±1.41 1.44±0.25
0.57±0.20
0.116±0.048
zomlarla, böbreklerde, KC ve dalak radyoaktivitesinde belirgin bir azalma olduğu, kan radyoaktivitesinin daha uzun süre devam ettiği rapor edilmiştir9.
Radyopak Lipozomların Uygulama Yolları:
Lipozornların hedef hücrelere taşınabilmeleri ıçın sistemik dolaşıma geçmeleri istendiğine göre, en uygun veriliş yolu parenteral uygulama yoludur. En
~ " ' " ' ' :g
Celle çalkalama
[Za 2 dk. sonikasyon
imlıO dk_ sonıka.sYOiı
KAN TÜIV1ÖR KC DALAK BÖBREK MiDE BARSAK
Şekil 1. 99mTC ile işaretli fosfatidilkolin kolesterol disetilfosfat (7:2:1) lipozomunun(anyonik) dokular tarafından alım~ üzerine sonikasyonun lipozom büyüklüğünün) etkisı
fABAD J. Plıarın. Sci., 20, 105-116, 1995
yaygın parenteral uygulama yolu ise i.v. enjeksiyon·
dur. Bu yolla verilen lipozomların dağılımı fiziksel
özelliklerine (büyüklük, lipit yapısı ve yükü) ayrıca canlınu1 cinsine, yaşn1a ve fizyolojik durumuna bağlıdır. lntraperitonal(i. p.) enjeksiyonla verilen li·
pozomlann peritona! boşluktan dolaşıma geçtikleri
ve lenf kanalları ile dokulara dağıldıkları ve bu
sırada bir bölümünün KC ve dalakta tutulduğu sap·
tanmıştır19.
Radyofarmasötik etken madde içeren veziküllerin in
vivo dağılımını incelemek için yapılan çalışmada
veziküller i.v., i.p., subkutan(s.c.) olarak uygu·
lanmıştır. Veziküller (i.p. ve s.c. uygulananlar) peri·
tona! boşluktan ve subkutan bölgeden absorbe olmuşlar ve diğer dokulara dolaşımla dağılmışlar·
dır. Deneyler terapötik ajan veya diagnostik ajan
taşıyıcısı olarak tabakalı lipozomlann s.c. veya i.p.
enjekte edildikleri zaman yararlı olduklarını
göstermiştir. Radyofarmasötik içeren veziküller s.c.
uygulandığı zaman klirensi yavaştır ve dağılım
modeli serbest radyofarmasötiklerden oldukça fark·
Jıdır. İntraperitonal uygulandıkları zaman ise, peri·
tona! boşluktan absorbe olurlar ve enjekte edilen
veziküllere benzer modelde dağılırlar. Yapılan çalış·
malardan elde edilen veriler radyofarmasötik içeren veziküllerin endotelyal membrandan ve lenfatik ka·
naldan geçebildiğini ve bozulmadan kaldığını gös· termiştir20.
Radyopak Lipozomların Nükleer Tıpta Kullanımı:
Radyopak lipozornlar nükleer tıpta;
- Bilgisayarlı tomografi
- Manyetik rezonans görüntüleme
-Radyonüklid görüntülemede kullanılmaktadır.
Bilgisayarlı tomografide, veziküllerin suda veya
yağda çözünebilen güvenli, standart taşıyıcılar
olarak kullanılabilmeleri sağlanmıştır. Manyetik
rezonans görüntülemede de RES dokularına para·
manyetik maddelerin taşınması için lipozomlar etkin taşıyıcılardırlB.
CT görüntüleme; obje içinden geçen X ışınları foton· !arı akımının ölçülmesi ile yapılır. Değişik dokuların
x ışını soğurulma katsayısı bilgisayarlar tarafından hesaplanır. Daha sonra bu katsayılar Hounsfield
Ünitesi (HU)'ne dönüştürülür. Görüntüleme ünite·
sinde bu değerler gri renkli gölgelere dönüştürülür. Yüksek fiziksel dansiteye sahip materyaller ya da
yüksek atom numaralı materyaller görüntülemede açık bölge olarak görülür 18.
CT aletleri dokular arası dansite farklılıklarına karşı
çok hassastır. Normal ve patolojik dokular kolaylıkla
ayırt edilebilir. Bu teknik özellikle KC metastas· !arının teşhisinde radyonüklid görüntüleme ve ultra·
sona göre daha iyi sonuç verir. Ancak dansitesi
normal dokuya çok yakın olan bazı tümörlerin stan·
dart CT ile saptanması zordur 18.
Schuhman-Giampieri ve arkadaşları CT ile yaptık· lan bir çalışmada, 0.5±0.1 µm vezikül büyüklüğüne
sahip, soya fosfatidilkolin: kolesterol: stearil amin·
den (4:5:1) oluşan ve ioprornid taşıyan lipozomlar
hazırlamışlardır. Yaklaşık 200 mg ağırlığında dişi
sıçanlara 100-500 mg.kg-1 iyot dozda, tavşanlara ise
150-400 mg.kg-1 iyot dozda lipozom enjekte edil·
miştir. Sonra C'f. ile bu hayvanların KC'leri incelen·
miştir. KC'deki yoğunluk artışının lipozomun
enjeksiyonundan hemen sonra başladığı ve izlenen
90 dakikalık periyot boyunca devam ettiği gözlen· miştir. Klinik yönden anlamlı CT değeri olan 30
HU'ne sıçanlarda 200 mg.kg-1 iyot doz ile, tav· şanlarda ise 150 mg.kg-1 iyot doz ile ulaşıldığı bildi·
rilrniştir (Şekil 2, 3). Araştırmacılar, sıçan ve
tavşanlar arasındaki bu farklılığın, hayvanların KC
kan akışındaki ya da KC ağırlıklarındaki farklılıktan
kaynaklanabileceğini belirtmişlerdir2ı.
Seltzer ve arkadaşları yaptıkları bir araştırmada
yumurta lesitini: kolesterol: stearilarnin (4:1:1) bileşi·
mine sahip diatrizoat içeren veziküller hazırlamış·
!ardır. Bu lipozornların sıçanlara uygulanmasını
takiben CT'de kan, KC, dalak, böbrek ve tümör çev·
resindeki kontrast artışı izlemişlerdir. Aynı zamanda
karşılaştırma yapmak amacıyla bir başka sıçan gru·
buna da serbest renografın enjekte edilmiştir 8.
Lipozomların i.v. uygulamasını takiben kan yoğun·
luğu hemen başlamış ve gecikmeksizin doruk değe·
rine ulaşmıştır. Abdorninal aortun maksimal yoğun·
luğu 122±25 ı\.HU'dir. Bu değer kademeli olarak
azalmış, 1. saatte 99±33 ı'.HU'ne ulaşmış ve 24 saatte
temel çizgiye ulaşmıştır. Serbest Renografin i.v. uy· gulamasını takiben hemen kan yoğunluğu başlamış.
109
Erdoğan ve ark.
AbsoluAmş(HU) _ent (HU)
130 180 230 280 330 DOZ ( mg~/ kg~
- Odk. -+- 3dk -<--6dk --- 12 dk. ··9- 15 dk __,,_ 30 dk
380
"' 60 dk
Şekil 2. Artan dozda iopromit lipozomu enjeksiyonundan sonra tavşanların KC'indeki CT arhşı.
100 ,~L'!!!_f Artış ( HUJ
80 r eo'
'°
ldk. ____,.__ 45 dk
200 .300 400 DOZ ( İngl (kg)
-f-- ıs dk -A- 75 dk
30 dk. 90 dk.
600
Şekil 3. Artan dozda ioprarnit lipozomunun enjeksiyonundan sonra sıçanlann KC'indeki CT arhşı. Her doz için bir hayvan incelenmiş ve verilere bir önceki değerler eklenerek verilmiştir.
Abdominal aortic CT değeri 5 dk. içinde maksimum değerine 26±16 ~HU'ne ulaşmıştır (Şekil 4). Kalpteki kanda da benzer kontrast artış görülmüştür. 10 dk.da kalpteki kanda l}posomal diatrizoat ile görülen yoğunluk serbest diatrizoat ile elde edilenden 3.9 kez daha fazladır(Şekil 5) s.
KC ve dalağın kontrast artışı da enjeksiyondan hemen sonra başlamıştır. KC'de maksimum CT değerine (70±3 ~HU) 5. dk. da, dalakta ise maksimum CT değerine (159±94 ~HU) 30. dk. da ulaşılmıştır. Her iki organda da bu değer kademeli olarak azaldıktan sonra 1-2 gün içerisinde temel çizgiye ulaşmıştır. Lipozomal diatrizoat ile elde edilen artış serbest diatrizoat ile elde edilenden hem daha fazla, hem de daha uzun sürelidir. Elde edilen veriler Şekil 6 ve 7'de gösterilmiştir. Tümör çevresinde de kontrast
11 o
l
80
ABDOMINAL AORT
1
----- Lipozom-Reno 76 ~ -6.-Serbesı Reno 76
1 l /i _:ı;:_//~_1/__a_
1 2 '~1 Gıln Glın GLin
1 2 1 311 4
ZAMAN(DK)
Şekil 4. Zamanın fonksiyonu olarak abdominal artow1 kontrast arhşı. Düz çizgi diatrizoat lipozornnnun enjeksiyonunu takiben elde edilen değerleri, .kesikli çizgi ise eşit, miktarda iyot içeren serbest diatrizaohn enjeksiyonunu takiben elde edilen değerleri göstermektedir.
E-u
IKALP -- 1 ---- Lipozom-Reno 76 -6.- Serbest Reno 16
' l,,lJ . L_~C:.~,_,...,...-,.-~-.!°' //Gün Gü.n Gün
eo ,120 1 z 1J11" I
Şekil 5. Eşit miktarda iyot içeren diatrizot lipozomunun ve serbest ditrizoahn enjeksiyonunu takiben zamanın fonksiyonu olarak kan kontrol arhşı.
artışı hemen başlamıştır. 20 dk. içinde max. CT değeri olan 52±14 ~HU'ne ulaşılmıştır. Daha sonra bu değer kademeli olarak azalmıştır. Serbest diatrizoat ile az bir artış görülmüştür (Şekil 8) 8.
CT ile yapılan bir diğer çalışmada Ryan ve arkadaşları yumurta.lesitini: kolesterol (2:1) bileşiminde LUV'ler hazırlamışlardır. Diatrizoat yüklü veziküllerin i.v. enjeksiyonundan sonra abdominal CT ile izlenmiş ve dalak, KC görüntüleri alınmıştır 14.
Dalağın görüntüsü enjeksiyonu izleyen 5. dk.'da yüksek artış göstermiş, ilk 15 dk. hızlı bir yükselme takip eden 45. dk. da yavaş bir yükselme gözlen-
FABAD J. Plıarnz. Sci., 20, 105-116, 1995
. 120 fKARACİGER 1
ı -------- Lipozom-Reno 76 ı -A- Serbest Reno 76 1
~
s <l
§'o.~
~ ··- r ..... +-+--r._ /,' ~,,l,,~
O 40 60 120'Gun Gıin Gün 1 2 13/I 4
ZAMN'! (DK )
Şekil 6. Eşit miktarda iyot içeriğine sahip diatrizoat lipozornunun ve serbest diatrizoatın enjeksiyonunu takiben zamanın fonksiyonu olarak KC'deki kontrast artış.
:::::; 1 BO
1 DAJ,_.-\f_
~ ı ı1 ~ ,. ~ - l -
ZA.ı\1AN (_DK. )
Şekil 7. Diatrizoat lipozomuntın enjeksiyonunu takiben zamanın fonksiyonu olarak dalağın kontrast artışı. Serbest diatrizoat enjeksiyonunu takiben az bir yoğunluk görfıldü.
miştir. Artışın doza bağlı olduğu anlaşılımştır. Artış
mg.kg-1başına2.27±0.21 ı'lHU olarak bulunmuştur.
KC deki görüntü artışlarında da benzer zaman süre
ci izlenmiş, fakat daha düşük bir maksimum elde edilmiştir. Enjeksiyondan sonra 60 dk. da maksimum bir artış gözlenmiş; takip eden saatlerde organ
yoğunluğu kademeli olarak azalmış 24 saat sonra temel çizgi elde edilmiştir 14.
MR görüntüleme; güçlü, homojen manyetik alana
dokunun yerleştirilmesi ile yapılır. Radyofrekans
enerji uygulanır ve doku içinde uyarılmış atomların
eski haline dönmesi sırasındaki sinyaller ölçülür.
Genel olarak görüntüleme doku içine dağılımş
protonların yansıması ile elde ediJir22. MR kontrast
ajanlar lokal manyetik çevreyi, hedef dokunun
120
~
>- 80 < 'l":·
~ T
40 r\k . l 1 ıl~·
' . . !!-"-~ O 40 80 120 Gı.in liun
2 ZAMN'!( DK)
Şekil 8. Diarizoat lipozomunw1 enjeksiyonunu takiben zamanın fonksiyonu olarak tümör nodülü çevresindeki kontrast artışı. Serbest diatrizoat enjeksiyonunu takiben az bir yoğunluk görüldü.
manyetik alana ve uygulanan radyofrekans darbeye
olan cevabını değiştirirler. MR kontrast ajanların
etkinliği, incelenen dokunun MR parametrelerini
değiştirebilme yeteneğine bağlıdır. Bu MR paramet
releri, çekirdek spin dansitesi, longitudinal relaxati
on time ve transvers relaxation time' dır ıs.
MR kontrast ajanlar, demir içeren bileşikler, paramagnetik elementler(gadolinium, manganez v.b.),
serbest radikaller ya da çiftleşmemiş elektron taşıyan maddelerdir23-27.
En çok çalışılan MR ajanları paramagnetik maddele
rin suda çözünen şelatlarıdır. Bunlardan biri olan
Gd-DTP Aile hastalarda çalışılımş ve özellikle beyin
görüntülenmesinde güvenli ve etkili bulunuştur ıs.
Birçok araştırmacı MR kontrast ajan olarak kullanmak için lipozom içine değişik paramagnetik ajanın
enkapsüle edilmesinin uygunluğunu saptamak için
birçok araştırmalar yapımşlardır2S. İlk olarak ısıya
duyarlı lipozomlar düşünülmüş ve MnClz içeren ısıya duyarlı lipozomlar hazırlanımştır. MnClz, lipo
zom içine kolaylıkla hapsedilebildiği ve etkili bir
relaxation artırıcı ajan olduğu için tercih edilmiştir.
MnC!z içeren lipozomlar farelere i.v. olarak enjekte
edilmiş ve elde edilen KC görüntüleri serbest MnClz
enjeksiyonunu takiben elde edilen görüntülerle karşılaştırılmıştır. Serbest Mn+2, KC yoğunluğunda
111
Erdoğan ve ark.
hemen görülen bir artış verdiği halde Mn+2 içeren lipozomların enjeksiyonundan sonraki 15. dakikada KC yoğunluğunda az bir artış elde edilmiştir. Bu, araştırmacılar için beklenmedik ve yanıltıcı bir durumdur. Çünkü daha önceki çalışmalar veziküllerin büyük ölçüde KC tarafından alındığını göstermiştir. Görülen bu zayıf yoğunluk sinyali için tek açıklama KC'de lipozom içinde halen hapsedilmiş durumda kontrast ajanın olması ihtimali idi. Bunu anlamak için en basit yol olarak farelerin sıcaklıkları 40°C'ye çıkarılmıştır. Sıcaklık 40°C'ye çıkınca KC sinyal yoğunluğu önemli derecede artmıştır. Bu durum şunu göstermektedir ki; lipozom içine hapsedilmiş MnCl2, KC'deki relaxation oranındaki artışta etkili değildir, ta ki iyon lipozomdan salınana kadar28. Bundan dolayı, sonraki deneyler KC'e kontrast ajanın etkili olarak dağılması ve yoğunluk sinyalinde etkili artış vermek üzere hızla bozunan lipozomların hazırlanmasına yöneltilmiştir. KC'nin Kuppfer hücreleri tarafından lipozomlann hızlı alımını sağlamak için lipozom çifte tabakası içine fosfotidilserin (PS) ve KC'deki lipozomun bozulma oranını artırmak için de yumurta lesitini katılmıştır. Ayrıca lipozomların stabilitesini sağlamak için kolesterol eklenmiştir. Bu lipozom formülasyonu KC relaxation oranında hızlı bir artışa sebep olmuştur ve sıcaklığa duyarlı lipozomlara hapsedilmiş Mn+2 ile elde edilenden daha fazla yoğunluk sinyali artışı alınmıştır. En önemlisi ise, bu formulasyonla elde edilen normal KC relaxation oranındaki artış tümörlü KC ile elde edilenden çok daha fazladır. Bu nedenle tümörlü hayvanlarda, normal KC'in tümöre karşı sinyal yoğunluğunda çok daha fazla artış beklenmektedir28.
Trubetskoy ve Torchillin lenf nodüllerinin MR görüntülenmesinde kullanılan paramanyetik iyon içeren lipozomların performansını artırmak için yeni bir yaklaşım olarak değişik polimerlerle lipozom yüzeyinin değiştirilmesini düşünmüşlerdir. Yapılan çalışmada, kaplanmamış, dekstran ile ve PEG ile kaplanmış lipozomlar s.c. uygulanmış, bunların lenf nodüllerindeki MR sinyalleri karşılaştırılmıştır. Değişik polimer ile modifiye edilmiş Gd içeren lipozom preparatlarının s.c. uygulanmasından sonra tavşanlarda kürek kemiği altı ve koltuk altı lenf nodüllerindeki MR sinyalleri yoğunluğunun kinetiği incelenmiştir29. Kaplanmamış lipozomlarla her iki nodülde de çok az bir artış görülmüştür. Doku/
112
nodül oranı 80. dakika sonunda 1.5 civarındadır. Dekstran ile kaplanmış lipozomlann koltuk altı
nodüllerinde birikimi de çok farklı değildir. Fakat kürek kemiği altı nodüllerinde belirgin bir artış
görülmüştür. PEG ile kaplanmış Gd içeren lipozomlar ile her iki nodülde de hızlı ve etkili bir MR sinyal artışı görülmüştür. PEG ile kaplanmış Gd içeren lipozomların uygulanmasından sonraki dakikalar içinde lenf nodülleri görünür hale gelmiştir. Şekil 9'da kürek kemiği arkası lenf nodülünde, kaplanmamış, dekstran ile PEG ile, kaplanmış Gd içeren lipozomlar ile elde edilen değerler, Şekil lO'da ise koltuk altı lenf nodülünde bu üç tip !ipozom ile elde edilen değerler gösterilmiştir.
Radyonüklit görüntüleme, radyoaktif maddenin doku içinde dağılımına dayanır. Avantajlarından
' o - 2.0 s 'İ
-. ~ 1 .5
i
' 1.0 1
o
o c o
40
o PEG Gd lıuoZom .ı. Dekstrnn Gd hpozo~ .. o Kaplanrnamtş Gd iıpDZor.
60 80 100
Zaman(dk. ) ______ _
Şekil 9. Kürek kemiği arkasında lenf nodillü bulunan tavşanlara Gd içeren değişik lipozomlann s.c. uygulanmasından sonra görülen lenf nodülü/ doku MR sinyal yoğunluğu.
, '~ ~ • o
o.
• - o
Zaman (dk. j
o PEG Gd lipozot " Deksuan Gd lipOzom DKaplaninainrş Gd lipozom
Şekil 10. Koltuk albnda lenf nodülü bulunan tavşanlara Gd içeren değişik lipozomlann s.c. uygulanmasından sonra görülen lenf nodülü/ doku MR sinyal yoğunluğu.
FABAD J. Plıarnı. Sci., 20, 105-116, 1995
.ıı
ORGAJ\1LAR
~ KAN ['d[:':J EOBREK [~:::?:lKARAC!GERC:i~ DIGER ORGANLAR
Şekil 11. 99mTc-GHA'nu farelerde 30. dakikadaki biyodağılıını.
"1 !
30
ORGANLAR
miD KAN ~ BôfıREK ~KARAÖGERc=JD!GER ~RGAfilAR
Şekil 12. Negatif yüklü lipozoma hapsedilmiş 99mTc-GHA'nun farelerde 30. dakikadaki biyodağılımı.
biri, dokuya özgü radyoaktif izleyici kullanılabilmesidirıs.
Lipozomlar RES dokularına radyoaktif materyalin
pasif olarak taşınmasını ya da RES dışında diğer
bölgelerde birikmesini sağlarlar. İzleyicinin ilgisini
RES organlardan başka organlara çevirebilirler. Bu radyoaktif işaretli vezikülün büyüklüğü, yükü, lipit
içeriği ve dozu değiştirilerek sağlanabilir ıs.
Khar ve arkadaşları genel olarak böbrek imajlamada tercih edilen bir radyofarmasötik olan 99mTc-GHA
(glutatyon) içeren değişik yüzey yüklü (nötral, nega
tif, pozitiD lipozomlar hazırlamışlardır. Lipozomlar
deterjan dializ yöntemiyle hazırlanmıştır ve hazırla
nan lipozomların formulasyonları:
PC: Chol (7:2)
PC: Chol: SA (7:2:1)
PC: Chol: DCP (7:2:1)
Nötral
Pozitif
Negatiftir.
Ajanın organ seçiciliği, lipozoma hapsedilmiş ilaç ile
serbest ilacın fare ve tavşanlara enjeksiyonuyla ince
lenmiştir. Bunun için biyodağılım, kan klirensi ve
sintigrafi çalışmaları yapılmışhr. Ayrıca ajanın vezi
kül içine hapsedilmesinin yarı ömür üzerine etkisi
incelenmiştir3D. Biyodağılım çalışmasında, serbest 99mTc-GHA'nun ve nötral, pozitif ve negatif yüklü
lipozomlara hapsedilmiş olan 99mTc-GHA'nun biyo
dağılımları farelerde incelenmiştir. 2-3 aylık ağırlık
ları 24-30 g arasında olan 12 fare, dörderli üç gruba
ayrılmışhr. Hepsine 5 µCi diagnostik ajan enjekte
edilmiş ve 3 gruptaki fareler enjeksiyondan sonraki
30 dk., 3. saat ve 18. saatte öldürülmüştür. Farelerin
KC, dalak, AC, kalp, böbrekleri ve mideleri çıkarıl
mış ve kanları ahnmışhr. Her organın radyoaktivite
si% radyoaktivite/g organ olarak hesaplanmıştır.
Serbest 99mTc-GHA fiziksel ve kimyasal özelliklerin
den dolayı böbrekte toplanmıştır. 30. dk. da % 37.4'ü
böbrekte toplanmış, sonra bu değer hızla düşmüş 18.
saatte % 5.7'si kalmışhr (Şekil 11). Negatif yüklü
SUV'e hapsedilmiş 99rnTc-GHA'nun % 20.6'sı 30.
dk.da KC'de toplanmıştır. 3. saatte az bir azalma
olmuş ve 18. saatte bu değer % 13.5'e düşmüştür.
Kanda 30. dk.da% 9'u görülmüştür. 18. saatte% l.l'i
azalmıştır. Diğer organlarda da 30. dk. dan 18. saate
kadar sürekli biz azalma görülmüştür(Şekil 12).
Nötral lipozomlara hapsedilmiş 99mTc-GHA'nun %
17.7'si 30. dk.da KC'de görülmüştür. 18. saatte bu
değer% 7.7'ye düşmüştür (Şekil 13). Pozitif lipozom
larla 30. dk. da KC'de minimum aktivite (% 15.8)
görülmüştür (Şekil 14)30.
Biyodağılım çalışmalarının sonuçlarını doğrulamak
ve radyodiagnostik ajanın KC ve diğer dokulara
hedeflendirilmesinde görsel bir kanıt elde etmek için
sintigrafi çalışması yapılmıştır. Bu amaçla gama
kamera kullanılmışbr. Yaklaşık 100 µCi diagnostik
ajan tavşanın kulak veninden enjekte edilmiş ve 90
dk. sonra görüntüleme yapılmıştır. SUV içine hapse
dilmiş ajan KC'de toplanmış iken, serbest 99mTc
GHA'nun böbreklerde toplandığı görülmüştür3D.
113
~-------- ----- - -- -- ----
,.,, ';!
''"
Erdoğan ve ark.
30
ORG."1',LAR
(j-J BÖBREK ~y;~lKARAC!GER[ ] DIGER ORGANLAR
Şekil 13. Nötral yüklü lipozama hapsedilmiş 99mTc-GHA'nun farelerde 30. dakikadaki biyodağılımı.
ini ORGANLAR
~ BÖBREK ~KARACiôERc=JDidERORGA."''LAR
Şekil 14. Pozitif yüklü lipozama hapsedilmiş 99mTc-GJ-[A'nun farelerde 30. dakikadaki biyodağılıını.
Kan klirensi çalışmaları serbest 99mTc-GHA ile negatif yüklü lipozoma hapsedilmiş olan 99mTc-GHA ile tavşanlarda yapılmıştır. 5, 15, 30 dk., 1, 2, 3, 4 ve 24.
saatlerde 1 mL kan örneği alınmış; her örneğin radyoaktivitesi ölçülmüştür. Kan örneklerinde plazma ve kırmızı kan hücre(KKH)'leri ayrılmıştır. 99mTc
GHA ile elde edilen veriler zamana karşı grafiklendiğinde, üç fazlı bir eğri elde edilmiştir. 99mTc
GHA'un kan klirensi 30. dk. da % 25'lik bir maksimum değere ulaşmış ve 1. saat sonunda ani bir düşüş gözlenmiştir. Plazma ve KKH aktiviteleri arasında önemli bir fark görülmemiştir(Şekil 15).
114
•,
-ci- nim kandakı % aktiviıe --O-- plazmadokı % aktıv'to ---'=- KKll 'ındekt % ah,,me
ı·ı'
Şekil 15. Tavşaillarda 99mTc-GHA'nun kan klerensi.
SUV içine hapsedilmiş 99mTc-GHA'un kan klerensinde de üç fazlı bir grafik vermiştir. Ancak 2. ve 3. fazlar, serbest 99mTc-GHA'da olduğu kadar belirgin değildir. 30. dk.'da % 27.l'lik maksimum değere ıalaşnuş ve bu değer 24. saatte kademeli olarak % 7.l'e düşmüştür. Yine plazma ve KKH aktiviteleri arasında önemli bir fark görülmemiştir (Şekil 16) 30.
-_\- ıum>..ı:..01kı',o~:ı,:ıe
- O-
fj ----/ /____,_______~--~-
2-1 30
Z.ıman(s.ı,tt)
Şekil 16. Tavşanlarda lipozoma hapsedilmiş 99mTc~GHA'ınm kan klerensi.
Ajanın SUV içine hapsedilmesinin yarı ömür üzerine etkisini incelemek için 99mTc-GHA ve lipozoma hapsedilmiş 99mTc-GHA'un yarı ömürleri grafiksel olarak bulunmuştur. 99rnTc-GHA'nun yarı ömrü 40 dk., lipozoma hapsedilmiş 99mTc-GHA'nun yarı
ömrü ise 135 dk. olarak bulunmuştur 30.
FABAD J. Plıarnı. Sci., 20, 105-116, 1995
Radyopak Lipozomların Biyodağılımı
Kontrast ajan ... yüklü lipozomlar vücuda verildikleri zaman dalak ve KC başta olmak üzere RES dokuları tarafından alınırlar. CT görüntülemede belirgin ve uzun süreli bir görüntü artışı izlenir. Dalak ve KC'deki görüntü artışı doza bağlıdır. Radyoaktivite dağılımı organ başına enjekte edilen miktar ve/veya doku başına enjekte edilen doz yüzdesi olarak ifade edilir.
Kontrast ajan taşıyan lipozomun enjeksiyonunu takiben kısa sürede KC ve dalakta belirgin bir görüntü artışı gözlenir. Bu artışı takiben yoğunluk kademeli olarak azalmaya başlar. Birkaç saatten birkaç güne kadar değişen bir periyot içinde kademeli olarak azalarak temel çizgiye ulaşır 14,S.
Lipozomlar, etken maddeyi RES dokularına taşıyabilirler veya bunların başka bir yerde toplanmasını sağlayabilirler. Richardson ve ark. yaptıkları bir çalışmada hepatomalı bir hastaya 99ınTc ile işaretli
lipozomları vermek için vcziküllerin RES tarafından alınımından yararlandıklarını bildirmişlerdir?.
Başka bir araştırmacı grup ise, lipozomların yolunu KC ve dalaktan, RES dokusu olmayanlara çevirmek için yaptıkları bir çalışmada işaretli vezikülün dozunu, yükünü, lipit içeriğini ve büyüklüğünü değiştirdiklerini işaret etmişlerdir ıs.
Caride ve arkadaşları ise, radyoaktif olmayan lipozomlar ile dolaşınun önceden yüklenmesi ile KC, dalak, AC ve kemik iliğinde alımın değiştiğini göstermiştir. Radyoaktif olmayan lipozomun enjeksiyonundan sonra radyoaktif lipozom uygulanmış ve 30 dakika organ dağılımı gözlenmiştir. Elde edilen değerler ile önişlem yapılmadan elde edilen kontrol değerleri Tablo 4'de gösterilmiştir. Öni~lem yapıldığı zaman radyoaktif lipozomların tutulumunun KC'de biraz azaldığı, dalakta belirgin derecede arttığı, böbrekler, AC ve kemik iliğinde de arttığı
görülmüştür!O.
Diğer bir araştırıcı grup ise, RES olmayan doku ve organlarda veya lezyonlarda biriken lipozomlar hazırlamışlardır. Ör: Miyokart dokusu, abseler, lenf nodülleri ve tümörler. Bu çalışmalarla, radyoaktif izleyici taşıyan lipozomların hastalara emniyetle verilebileceği anlaşılımştır31,32.
Sonuç
Yukarıda özetlenen bilgilerden de anlaşılacağı üzere, kontrast ajan yüklü lipozomlar CT'de, MR'da ve radyonüklit görüntülemede başarılı birer sistem olarak ortaya çıkmıştır. Özellikle kanserli hastalarda kullanımları yaygındır. Lipozomun özellikleri değiştirilerek tümörde lokalizasyonları sağlannuştır.
RES doku ve organlarının görüntülenmesi için ideal sistemlerdir. Bu lipozomlarla elde edilen doku ve organ görüntüleri serbest ajanlarla elde edilenlerden hem daha fazla, hem de daha uzun sürelidir.
Ayrıca lipozomun büyüklüğü ve membramn özellikleri değiştirilerek lipozomların hem RES dokularına, hem de RES olmayan dokulara yönlendirilebilmesi bu sistemlerin en önemli avantajı olarak gözükmektedir.
References
1. Bangham, A. D., Standish, M. M., Watkins, J. C., "Diffusion of Univalent Ions Across the Laınellae of Swollen Phospholipids", J. Mal. Biol, 13, 238-252, 1965.
2. Speck, U., "Contrast Media-Ozıerviezo, Usc and Plınrnınceııtical Aspects", Springer-Verlag, BerlingHeidelberg-New York-London-Paris-Tokyo-HongKong-llarcelona-Budapest, 1993.
3. Alınan, T., "Contrast Agent Design. Sonıe Aspccts on the Synthesis of Water-Soluble Contrast Agents of Low Osmolality",]. Tlıeor. Biol ., 24, 216-226, 1969.
4. Wolf, G., Arenson, R., Cross, A., "A Prospective Trial of Ionic Versus Nonionic Contrast Agent in Routine Clinical Practice: Comparision of Adverse Effects", AJR, 15, 939-944, 1989.
5. Unger, E. C., Lee, J. K. T., Welch, M., "Liposomal Gadoliniun1 - DTPA as a Potential MR Contrast Agent lor the Liver and Spleen", Radiology, 157, 314-, 1985.
6. Barratt, G. M. Tüz~ı; N. S., Ryman, B. E., "Methodological Considerations for the Use of Liposom~s in Diagnostic Imaging", in Gregoriadis G. (eds), Liposo1ne Teclıııology, Boca Raton, Florida, CRC Press, 2, pp.107-124, 1984.
7. Richardson V. )., Ryman, B. E., Jewkes, R. F., jeyasingh, K., Tattersall, M. H. N., NewLands, E. S., Kaye, S. B., "Tissue Distribution and Tun1our Localization of Tc-99m-Labeled Liposomes in Cancer Patients",J. Cmıcer, 40, 35-43, 1979.
115
Erdoğan ve ark.
8. Seltzer, S. E., Davis, M. A., Adams, F. D., Shulkin, P. M., Landis, W. J., Havron, A., "Liposomes Carrying Diatrizoate Characterization of Biophysical Properties and In1aging Applications", Invest. Radiol., 19, 142-151, 1984.
9. Richardson, V. )., Jeyasingh, K., Jewkes, R. F., Ryman, B. E., Tattersall, M. H. N., "Possib1e Tumor Localization of Tc-99111-Labelled Liposomes: Effects of Lipid Composition, Charge and Liposome Size", J. Nucl.Med., 19, 1049-1054, 1978.
10. Caride,). V., Taylor, W., Cramer, J. A., Gottschalk, A., "Evaluation of Liposome-Entrapped Radioactive Tracers as Scanning Agents. Part 1: Organ Distribution of Liposon1e [99m-Tc-DTPA] in Mice", J. Nııcl.Med., 17, 1067-1072, 1976.
11. Berestein, G. L., Kasi, L., Rosenblum, M. G., Haynie, T., Jahns, M., Glenn, H., Mehta, R., Mavligit, M. G., Hersh, E. M., "Clinical Pharmacology of 99mT c-Labeled Liposomes in Patients with Can cer", Cancer Researclı, 44, 375-378, 1984.
12. Havron, A., Seltzer, S. E., Davis, M. A., Shulkin, P., "Radiopaque Liposomes: A Promising New Contrast Material for Computed Tomography of the Spleen", Radiologı;, 140, 507-511, 1981.
13. Szoka, F., Papahadjopoulos, D., "Procedure for Preparation of Liposomes with Large Internal Aqueous Space and High Capture by ReversePhase Evaporation", Proc. Nail. Acad. Sci., 79 (9), 4194-4198, 1978.
14. Ryan, P. )., Davis, M. A., DeGaeta, L. R., Wodo, B., Me1chior, D. L., "Liposomes Loaded with Contrast Material for Irnage Enhancement in Computed Toınography", Radiology, 152, 759-762, 1984.
15. Mayhew, E., Lazo, R., Vail, W. )., King, )., Green, A. M., "Characterization of Liposomes Prepared U sing A Microemulsifier", Biochinı. Biop!ıys. Acta, 775, 169-174, 1984.
16. Adams, D. F., Seltzer, S. E., Neirinckx R. D., Shulkin, P., Davis, M., "Diatrizoate-Loaded Unilamellar Lipid Vesicles", Iııvest. Radiol., 19, 547, 1984.
17. Farivar, M., Özer, A. Y., "Mikrofluidizasyon: Lipozomlar, Mikroemülsiyonlar ve Dispersiyonlann Eldesinde Yeni Bir Yöntem", Pharnıacia-]TPA, 31 (1) 36-42, 1991.
18. Seltzer, S. E., "Liposomes in Diagnostic Imaging", in Gregoriadis G. (eds), Lipaso1nes as Drug Carriers, Chichester-New York- Brisbane -Toronto - Singapore, John Wiley&Sons, pp. 509, 1988.
19. Gürsoy, A., "Lipozomlar", in Gürsoy, A., Pişkin, E., Dortunç, B., Peppas, A. N., (eds), Kontrollü Ilaç Serbestleştiren Sistemler, İstanbul, Tekno Grafik & Ada Ofset, pp. 173, 1989.
116
20. McDougall, !. R., Dunnick, ). K., Garis, M. L., Kriss, J. P., "In Vivo Distribution of Vesicles Loaded with Radiopharnıaceuticals: A Study of Different I{outes of Administration",]. Nııcl. Med ., 16, 488-491, 1975.
21. Schuhmann-Giampieri, G., Leike, J., Sachse, A., Krause, W ., "Characterization of Iopromide-Carrying Liposomes",]. Lip. Res ., 4 (1), 239-253, 1994.
22. Crooks, L. E., Kaufman, L., "Basic Physical Principles", in Margulis, A. R., Higgins, C. B., Kaufman, L., Crooks, L. E. (eds), Clinical Magnetic Resoııance lnıaging, San Francisco, Radiology Research and Ed~ ucation Foundation, pp. 13-24, 1983.
23. Brasch, R. C., "Methods of Contrast Enhancement for N.MR I~aging and Potential Applicatons", Radi:ologı;, 147, 781-788, 1983.
24. Mendonca-Dias M. A., Gaggelli, E., Lauterbur, P. C., "Paramagnetic Contrast Agents in Nuclear Magnetic Resonance Medical lmaging", Senıin. Nucl. Med., 12, 364-376, 1983.
25. Chen, C. W., Cohen, ). S., Meyers, C. E., Sohn, M., "Paramagnetic Metalloporphyrins as Potential Contrast Agent in NMR lmaging", FEBS Letters, 168, 70-74, 1984.
26. -Runge, V. M., Poster, M. A., Clanton,J. A., Jones, M. M., Lukehart, C. M., Hutchison, ). M. S., Mallard ). R., Smith, F. W., Partain, C. L., Jan1es, A. E., "Contrast Enhancement of Magnetic Resonance Iınages by Chromiuın EDTA: An Experimental Study", Ra-diologı;, 152, 123-126, 1984. ·
27. Longmaid, H. E., Adams, D. F., Neirinckx R., Harrison, C., Brunner, P., Seltzer, S. E., Davis, M., Neuringer, L., Geyer, R., "In Vivo 19 F NMR Imaging of Liver, Tumor and Abscess in Rats: Preliminary Results", Invest. Radiol., 20, 141-145, 1985.
28. Niesn1an, M. R., "Liposomes and Diagnostic Irnaging. The Potentia1 to Visualize Both Structure and Function",J. Lipid Res ., 4, 7 41-768, 1994.
29. Trubetskoy, V. S., Torchillin, V. P., "New Approaches in the Chemical Design of Gd-Containing Liposomes, for Use in Magnetic Resonance lmaging of Lymph Nodes", ]. Lipid Res., 4, 961-980, 1994.
30. Khar, R. K., Jaggi, M., "Liposomes lor Liver Scintigraphy",]. Lipid Res., 4, 939-957, 1994.
31. Profitt, R. T., Williams, L. E., Present, C. A., Tin, G. W., IBiama, J. A., Gamble, R. C., Boldeschwieler, J. D., "Tumor Imaging Potential of Liposomes Loaded with ln-11-NTA: Biodistribution in Mice", ]. Nııcl. Med.,24,45-51, 1983.
32. Richardson, V. )., Ryman, B. E., Jewkes, R. F., Tattersall, M. H. N. Newlands, E. S., "99mTc-Labelled Liposomes Preparation Radiopharmaceutical and its Distr~bution in a Hepatoma Patient", Int. J. NHcl. Med. Biol,5, 118-123, 1978.