Kitâb-ıKânûnçeİnceleme - Met�n - D�z�nDr. N�met KARA • Nes�be AĞYAR
Dr. Nimet KARA - Nesibe AĞYAR
KİTÂB-I KÂNÛNÇE (İnceleme-Metin-Dizin)
ISBN 978-605-318-958-9DOI 10.14527/9786053189589
Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2017, PEGEM AKADEMİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye ait-tir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elekt-ronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan ki-taplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.
Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta-nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri-miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazar-lara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.
1. Baskı: Haziran 2017, Ankara
Yayın-Proje: Özlem SağlamDizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım
Kapak Tasarım: Pegem Akademi
Baskı: Vadi Grafik Tasarım ve Reklamcılık Ltd.Şti.İvedik Osb Oto 3. Bölge 2284 Sokak No:101
Yenimahalle/Cebeci0312 395 85 71-72
Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 33748
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.netE-ileti: [email protected]
Dr. Nimet Kara
1985 yılında Sivas’ın Kangal ilçesinde doğdu. İlk, orta ve lise eğitimini
2002 yılında Sivas’ta tamamladı. 2003-2007 yılları arasında Gaziosmanpaşa
Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde lisans
eğitimini, 2007-2009 yılları arasında Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim dalında yüksek lisans eğitimini
tamamladı.
2009 yılında Karabük Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve
Edebiyatı Bölümünde Araştırma Görevlisi olarak işe başladı. 2009-2013 yılları
arasında Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve
Edebiyatı Anabilim dalı Türk Dili Bilim Dalında “Pervâne bin Abdullah’ın
Kitâb-ı Melhame’si Üzerinde Tarihî Dil Bilgisi Çalışması” adlı tezini sunarak
Doktor unvanını aldı. 2013 yılında Karabük Üniversitesi Fen Edebiyat
Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümüne Yardımcı Doçent kadrosuna
atandı. Hala aynı bölümde görev yapmaktadır. Eski Anadolu Türkçesi,
Günümüz Türkiye Türkçesi alanında çeşitli dergilerde yayımlanmış bilimsel
makaleleri bulunmaktadır.
Nesibe Ağyar
1992 yılında Kahramanmaraş’ta doğdu. İlk, orta ve lise öğrenimini
Kahramanmaraş’ta 2010 yılında tamamladı. Yükseköğrenimine 2010’da
Karabük Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı
Bölümünde başladı. 2015 yılında mezun olup aynı yıl yine Karabük
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı anabilim dalında
yüksek lisans eğitimine başladı. Hala yüksek lisans öğrenimine devam etmekle
birlikte alanında çeşitli bilimsel çalışmalarını sürdürmektedir
ÖN SÖZ Türkçenin dil özelliklerinin tespit edilmesi ve söz varlığının belirlenmesi
açısından başka dillerden Türkçeye çevrilmiş veya Türkçe yazılmış eserlerin
günümüz alfabesine çevrilmesi ve incelenmesi önemlidir.
Batı Türkçesinin 13-15. yüzyıllar arasını kapsayan dönemin eserleri
üzerinde fazlasıyla çalışma yapılmış olmasına rağmen Klasik Osmanlı
Türkçesi dönemine giriş yani, 16. yüzyıl eserleri üzerinde fazla çalışma yoktur.
Eser üzerinde yapılan bu çalışma ile 16. yüzyılda Türkçenin ses ve şekil bilgisi
özelliklerinin eserimize nasıl yansıdığı belirlenmeye ve bu yüzyılda eserimizin
söz varlığı ortaya konmaya çalışılmıştır. Ayrıca bu çalışma ile Türk tıp tarihi
hakkında çalışma yapacak araştırmacılar için bir kaynak oluşturulmaya
çalışılmış ve Türk tıp dilinin oluşumu ve gelişmesi de izlenmeye çalışılmıştır.
Üzerinde çalışma yaptığımız Kitab-ı Kanunçe adlı eser 1596’da kaleme
alınmış ve Manisa İl Kütüphanesi’nin 45 Hk 1841 nolu arşivinden temin
edilmiştir. Her bir varakta 13 satır olan 132 varaklık mensur bir eserdir. Eserin
yazarı belli değildir. Eserin 66a ve 80a varaklarının kenar kısımlarında “vaķıf
merĥūm müftį mahmūd efendi” ibaresi geçmektedir. Bu kişinin eseri
kütüphaneye veren kişi olduğu tahmin edilmektedir. Eserin ilk 11 varağı
harekeli iken diğer kısımlar harekesiz nesih yazı türü ile yazılmıştır. Yazılış
tarihi itibari ile Klasik Osmanlı Tükçesine Giriş dönemine tekabül eden eserin
ses ve şekil özellikleri büyük ölçüde Eski Anadolu Türkçesi ile aynıdır.
Bu çalışma İnceleme, Metin ve Dizin/Sözlük olmak üzere üç bölümden
oluşmaktadır.
İnceleme bölümünde, Yazım Özellikleri ve Dil Bilgisi olmak üzere iki
kısım vardır. Birinci kısımda, ünlü ve ünsüzlerin söz başı, söz içi ve söz sonu
yazılış şekilleri, bağlaç ve edatların yazılış şekilleri ve bazı bitişik yazılışlar
metinden örnekler verilerek ele alınmıştır. İkinci kısımda, metinden örnekler
verilerek ses ve biçim bilgisi incelemesi yapılmıştır.
Kitâb-ı Kânûnçe (İnceleme-Metin-Dizin)
vi
Metin bölümünde Arap harfli metnin varak ve satır numaraları verilerek
çeviri yazı yapılmıştır.
Dizin bölümünde, metindeki sözcükler ve bu sözcüklerin aldıkları çekim
ekleri alfabetik olarak sıralanmış; sözcüklerin anlamları verilmiştir.
Sözcüklerin yer aldığı varak ve satır numaraları sıralanmıştır.
Son olarak diğer araştırmacılara kaynak oluşturabilmek adına yapılan bu
çalışmada her çalışmada olabilecek hata ve kusurların olduğunu bilmekle
beraber bu hata ve kusurların hoşgörü ve iyi niyetle karşılanacağı ümidindeyiz.
Dr. Nimet KARA
Nesibe AĞYAR
SUNUŞ
Oğuz Türkçesinin tarihsel gelişimi içerisinde 16. yüzyıl, ses - şekil
bilgisinden cümle kuruluşuna ve söz varlığından sanatlı anlatıma kadar önemli
gelişmelerin görüldüğü bir yüzyıldır. Eski Anadolu Türkçesi (bizce Orta Oğuz
Türkçesi), İstanbul’un fethinden sonra “Dünya İmparatorluğu” konumuna
yükselmenin getirdiği çok yönlü yenilikler ve sistemler çerçevesinde hem iç
hem de dış etkilerle gelişmeye başlar. 15. yüzyılın son çeyreğinde artan dildeki
zenginleşme, sonraki yüzyıldan itibaren devletin adıyla birlikte anılan Osmanlı
Türkçesini ortaya çıkarır. Bu uzun dönemde Türkçe, bir yandan Kayı boyunun
ağız özellikleri temelinde ölçünlü hâle gelmeye çalışırken bir yandan da sanat
ve bilim kolları çevresinde uzmanlık alanı olma sürecini yaşar. İşte 16. yüzyıl,
eskiye bağlı yenileşmelerle ayrı dillere ait unsurların kaynaştığı dönemin
başlangıcıdır.
16. yüzyılın sonlarında yazılan Kitab-ı Kanunçe; ilk örnekleri Uygur
Türklerinde görülen ve 13. yüzyılda Anadolu’da Hekim Bereket’in Tuhfe-yi
Mübarizî adlı eseriyle sürdürülen tıp kitabı yazma veya tercüme etme
geleneğinin bir halkasıdır. Tıp tarihindeki yeri bir yana, Kitab-ı Kanunçe,
Türkçe için iki yönüyle önemli ve değerlidir.
Öncelikle Kitab-ı Kanunçe, ses ve şekil bilgisi özellikleri yönüyle 13-15.
yüzyıl Oğuzcasının devamıdır. Sürekli olarak yuvarlak ünlü bulunduran ekler,
öte yandan hep düz ünlüyle kullanılan ekler, ünsüz uyumsuzlukları, daha çok
Kınık boyuna özgü şekil bilgisi özelliklerinin kullanılması vb. açılarından
eserin sergilediği düzen; 16. yüzyılda birkaç eserde görülen ünlü uyumları ve
kimi yapım ve çekim eklerindeki farklılaşmanın aksine, geleneğin devamı
yönündedir. İkincisi, eserdeki söz varlığında madde başı sayımıyla tespit
edilen %55’in üzerinde Türkçe ve %3 dolayında yapım ekleri marifetiyle
Türkçeleşmiş kelime oranı; o çağlarda bilim dilinin Arapça olmasına rağmen
elimizdeki eserin Türkçe açısından değerini artırmaktadır. Ayrıca, eserdeki
Kitâb-ı Kânûnçe (İnceleme-Metin-Dizin)
viii
Türkçe kelimelerin sıklık oranı ile geleneğe bağlı kalınarak ilaç ve bitki
adlarının başta Arapça ve Farsça kökenli olduğu dikkate alınırsa, Kitab-ı
Kanunçe’nin Türkçe açısından önemi ve değeri daha iyi anlaşılacaktır.
Oğuz Türkçesinin tarihsel gelişimi üzerinde doktora tezi hazırlayan Dr.
Nimet KARA ile Nesibe AĞYAR’ın bilgi birikimi ve deneyimi; elimizdeki
çalışmanın bilimsel düzeyini yükseltmektedir. Dikkatli ve titiz bir çalışmayla
ortaya konulan bu çalışma Türk dili ve tıp tarihi araştırmalarına ışık tutacak,
ilgili alanlara katkı sağlayacak niteliktedir. Eseri hazırlayan bilim insanlarımızı
kutluyor, gayretli bu gençlerimize daha nice başarılı çalışmalar diliyorum.
Prof. Dr. Bilâl YÜCEL
KISALTMA ve İŞARETLER Ar. : Arapça
EAT : Eski Anadolu Türkçesi
Erm. : Ermenice
ET : Eski Türkçe
Far. : Farsça
krş. : Karşılaştır
KK : Kitab-ı Kanunçe
Sogd. : Sogdca
T :Türkçe
Yun. : Yunanca
1a : Metnin varak numaralarını gösterir.
/1/ : Metnin satır numaralarını gösterir.
[ ] : Metne eklenen harf, kelime ve ekleri gösterir.
+ : Dizinde iki farklı kökene ait kelime ve eklerin birleştiğini
gösterir.
(?) : Dizinde anlamı bulunamayan sözcükleri gösterir.
YAZI ÇEVRİMİ İŞARETLERİ
ǿ ء
đ/ ż ض a / ā /e ا
ŧ ط b / p ب
ž ظ t ت
Ǿ ع ŝ ث
ġ غ c / ç ج
f ف ĥ ح
ķ ق ħ خ
k/ g/ ŋ ك d د
l ل ź ذ
m م r ر
n ن z ز
h / a / e ه s س
v / o / ö / u /ü / ū و ş ش
y / ı / i / į ي ś ص
GİRİŞ Yazma eserler, bir dilin ilk başvurulması gereken temel kaynak
metinleridir. Tarihin her döneminde tıp, eczacılık, botanik, matematik, felsefe,
astronomi gibi farklı konu ve türlerde yazılmış binlerce eser olmasına rağmen
bugüne kadar yapılan araştırmalar, çalışmalar çoğunlukla dinî ve edebî yazma
eserler üzerine yoğunlaşmıştır. Oysaki konu, içerik, üslup ve barındırdığı
terimler açısından fazlasıyla zengin olan bu eserlerin de metin ve söz
varlığının ortaya konması gerekmektedir.
Turfan bölgesinde çıkarılan Uygurcaya ait, Brahmi, Soğd, Süryani gibi
çeşitli alfabelerle din, edebiyat, hukuk vb. alanlarda kaleme alınan el
yazmalarının içinde tıp metinleri de bulunmaktadır. Hint, Çin ve İslam tıp
geleneklerinden etkilenen Uygur tıp metinlerinin büyük bir bölümü Soğd
alfabesinden gelişmiş olan ve zamanla sistemlileşerek yalnızca Uygurların
değil, farklı kültür çevrelerinden Türk topluluklarının ortak alfabesi hâlini alan
Uygur harfleri ile kaleme alınmıştır. Bu dönemde hastalıkların teşhis ve
tedavisinde din çok önemi bir rol oynar. Kötü ruhların rüzgârla birlikte hastalık
getirdiğine inanan Uygurlar, hastalıkların bulaşıcı olduğu düşüncesiyle
hastalarını tecrit edip şamanların idare edip yönettiği çeşitli ayinlerle bu kötü
ruhları kovarak hastaları iyileştirdiğine inanırdı. Uygurca tıp metinlerinde
hastalıklar, hastalıkların sebepleri, organ isimleri ve bunların yanında tedavi
amaçlı kullanılan bitkisel ve hayvansal gıdalardan ve hastalıkların teşhis ve
tedavisinde zamanla şamanların görev alanından çıkan ve hekimlikte yetkili
olup maddi yöntemleri uygulayan otacı/emçilerin hazırladığı merhemlerden
söz edilir. Fakat bu yöntemler islam öncesindeki Türklerin daha eski
dönemlerindeki inanışlarıyla gelişen irade doğrultusunda vücutta değiklik
yapma sanatı/sihri ile ilgilidir ve bilimsel tıp anlayışını yansıtmaz, daha çok
eski Türklerin geleneksel sağlık bilgisini yansıtır yani halk hekimliği alanına
girer. Uygurca tıp metinlerinin büyük bir kısmını Reşit Rahmeti Arat (Zur
Heilkunde der Uiguren, 1930; Zur Heilkunde der Uiguren, 1932) bilim
Giriş
xiii
dünyasına tanıtmış ve daha sonra Süheyl Ünver (Uygurlarda Tababet, 1936)
bu çalışmaları tercüme edip Uygur Tıp geleneği ile ilgili detaylı bilgi vermiştir.
Birçok bilim kolu gibi Eski Oğuzların ve onun devamı olan Osmanlı tıbbı da
Selçuklunun devamı niteliğindedir. Osmanlı tıbbında ve eserlerinde kullanılan
dil her ne kadar daha ağır olsa anlayış bakımından Osmanlı tıbbı da Eski
Oğuzların devamı niteliğindedir. Anadolu’da Oğuz Türkçesine dayalı tıp dili,
Büyük Selçuklulardan Anadolu Selçuklularına onlardan da Beylikler Dönemi
ve sonrasında da Osmanlı tıbbına kaynaklık etmiştir.
Anadolu’da Türk tıb ilmi her ne kadar ilk Türkçe yazılı ürünlerini 14.
yüzyılda vermeye başlasa da kökeni 11. yüzyıla kadar götürülebilir. Roma
imparatorluğunun bölündüğü dönemde doğuda yeni bir din olarak ortaya çıkan
islam etkisinde bir medeniyet/kültür gelişmeye başlamış ve dünyaya
yayılmıştır. İspanya’dan Hindistan’a kadar yayılan bu medeniyet önce alınan
yerlerdeki bilimi incelemeye başladı ve antik Yunan ve Hint kültürlerine ait
bilimsel kitaplar Abbasiler devrinde kurulan Beyt’ül Hikme’de 200 yıl
boyunca, tercüme edildi. İlerleyen dönemlerde tercüme faaliyetleriyle bu
bilgileri öğrenmiş olan Müslüman hekimlerin meydana getirdiği orjinal eserler
ve buluşlar uzun yıllar tüm dünyada alanlarındaki yegâne başvuru kaynakları
olarak kaldı. 751 yılında Talas Savaşı sonrası Müslümanlık ile tanışan Türkler,
bundan sonraki yüzyıllarda bu dini kabul etmeye başlayıp zamanla İslamın
kültür dairesine girmiş ve İslam tıbbını öğrenerek, uygulamaya ve kendi
eserleriyle bilimsel tıbba katkıda bulunmaya başlamışlardır. Anadolu’nun
Türkler tarafından yurt tutulması ve Anadolu Selçuklu Devleti’nin
kurulmasından sonra bu coğrafyada birçok dârüşşifâ inşâ edilmiş, Mardin,
Sivas, Kayseri, Amasya, Tokat gibi şehirlerdeki dârüşşifâlarda bir taraftan
tedâvi hizmetleri verilirken diğer taraftan da yeni hekimler yetiştirilmiştir.
Ekmeleddin bin Müeyyed el Nahcivânî, İbrahim Gazanfer, Sadri Konevî ve
Fazlullah Reşîdüddin bu dönemin meşhur hekimlerindendir (Şehsuvaroğlu,
1984). Selçuklu tıp ilmi eski devirlerdeki kültür ve gelenekler tamamen bir
Giriş
xiii
kenara bırakılmadan İslami tıp ilminin etkisinde gelişmiştir. Bu dönemde
verilen eserlerin dili Arapça ve Farsça olsa da Türk tıp ilminin gelenekten
kopmadan gelişmesi bakımından önemlidir. Uygur metinlerinde, Dîvânu
Lûgati’t-Türk ve Kutadgu Bilig gibi Türk Dili ve kültürü bakımından kaynak
olarak değerlendirilen çok önemli eserlerde yer alan birçok tıbbî terim ile
sözcük de Anadolu’da kaleme alınan eserlerde geçmektedir. XIII. ve XIV.
yüzyıllara gelindiğinde ise tamamen Türkleşen Anadolu’da verilen eserlerin
dili Türkçeye dönmüştür. Eselerin Türkçe yazılmasının sebepleri Prof. Dr. Ali
Haydar Bayat tarafından şöyle sıralanmıştır: “1. Padişah ve devlet adamlarının
kültürü desteklemeleri. 2. Halkın tamamının Türk olmasından dolayı, öğrenme
isteği ile, yazarları ana dilde yazmaya zorlaması. 3. Toplumu dini açıdan
aydınlatmaya çalışan şeyhlerin, vaaz ve yazılarında Türkçeyi kullanmaları. 4.
Sanatkârların milletine ilim ve sanat alanında hizmet, hayırla anılma, anlaşılma
ve takdir edilmek için ana dili tercihleri. 5. Anadolu’da yerleşenlerin dil
özelliklerine (ağız/şive) uymayan (olga/bolga...) Türkçe ağız ve şivelerinde
yazılmış eserlerin Anadolu Türkçesi’ne çevrilmesi. 6. Edebi alanlarda yeni
konular ve sahalar arama. 7. Türkçecilik şuuruyla eserlerini ana dilde yazma
gayreti. 8. Hekim sayısının az olması dolayısıyla, yabancı dil bilmeyen
hekimlere ve halka tıbbi bilgileri doğrudan kitaplardan istifade ederek
öğrenmek ve tatbik arzusu (Bayat, 2010).”
Yazılış tarihi tam olarak bilinmese de Hoca Bereket tarafından yazılan
Tuhfe-i Mübârizî XIII. yüzyılda Anadolu’da tespit edilen ilk Türkçe tıp
eseridir. Aydınoğlu Umur Bey’in isteğiyle XIII. yüzyılın ünlü Arap bitki
bilgini İbnü’l Baytar’ın Kitâbu’l-Câmi’ fi’l-Edviyeti’l Müfrede adlı kitabından
kim tarafından çevrildiği bilinmeyen Müfredât-ı İbn-i Baytar Tercümesi
ise tarihi tahmini olarak bilinen ilk çeviridir. Yazılış tarihi kesin olarak bilinen
İshak Bin Murad’ın yazdığı Edviye-i Müfrede ise 1389 yılında kaleme
alınmıştır. XIV. Yüzyılın en önemli tabiplerinden olan Hacı Paşa olarak da
bilinen Celalüddin Hızır’ın 1381 yılında Aydınoğlu İsa Bey adına Arapça
Kitâb-ı Kânûnçe (İnceleme-Metin-Dizin)
xiv
yazdığı “Kitâbü's-Sa'âdeve’l-İkbâl âlâ ArbaǾa Akvâl” adlı eserinin Türkçeye
tercümesi olan ve Zafer Önler tarafından doktora çalışması olarak hazırlanan
Müntahab-ı Ş ifâ, Hacı Paşa’nın Müntahab-ı Şifâ adlı eserinin kısaltılmış
şekli olan ve üzerinde Zikri Turan’ın doktora tezi olarak hazırladığı Teshîl ,
yine Hacı Paşa’nın eseri Müntahab-ı Şifâ’dan kısaltılan Muhiddin Mehî
tarafından 1468’de manzum hale getirilen Emel Kaya Gözlü tarafından bir
doktora çalışması yapılan Müfîd, 1403- 1410 yıllarında Ahmedî tarafından
Emir Süleyman’ın isteği üzerine yazılan ve bir tıp mesnevisi olan üzerinde
Osman Özer’in bir doktora tezi hazırladığı Tervihü’l-Ervâh, Mahmud
Şirvânî tarafından kaleme alınan ve Muhammet Yelten tarafından yayımlanan
Kemâliyye, yine Mahmud Şirvânî tarafından Sultan Çelebi Mehmed adına
yazılan ve Ferhat Kurban tarafından çalışılan Sultâniyye, Çelebi Mehmed
adına Abdülvehhâb bin Yûsuf İbn Ahmed El-Mardânî tarafından yazılan
Hatice Şahin ve Ali Haydar Bayat tarfından farklı nüshaları üzerinde çalışılan
ve yayımlanan Kitâbü’l-Müntahab fî’ t-Tıbb, Temürtaş oğlu Umur
Beyadına, İbn Şerif tarafından Bursa’da yazıldığı tahmin edilen ve Paki
Küçüker’in doktora tezi olarak çalıştığı Yâdigâr-ı İbn-i Şerif , 1437 yılında
Mü’min bin Mukbil Sinobî tarafından yazılan ve II. Murad adına sunulan daha
çok göz hastalıklarından bahseden Zâhire-i Murâdiye, 1438 yılında
Muhammed Bin Mahmud tarafından yazılan ve Ali Haydar Bayat ve Necdet
Okumuş tarafından çalışılan Mürş id, Candaroğlu İsfendiyar Bey adına
Mü’min Bin Mukbil Sinobî tarafından yazılan Mehmet Ünal Şahin’in bir
doktora çalışması olarak hazırladığı Miftâhu’n-Nur ve Hazâinu’s-Sürûr,
II. Murad’ın vezirlerinden Timurtaşpaşazade Gazi Umur Bey adına Ahmedi
Dâî tarafından yazılan birçok nüshası olan ve Önder Çağıran tarafından
doktora tezi olarak hazırlanan Terceme-i Tıbb-ı Nebevî, Farsçadan
Türkçeye Cerrah Mesud tarafından çevrilen ve İlhan Uçar tarafından doktora
tezi olarak sunulan Hazâ Kitâb-ı Hülâsa-i Tıbb, Sabuncuoğlu Şerefeddin
tarafından Farçadan çevirlen ve ilaçları anlatan Şaban Doğan tarafından
Giriş
xv
doktora çalışmasılan yapılan Terceme-i Akrabâdîn, Eşref Bin Muhammed
tarafından yazılan Nadir İlhan tarafından imla ve ses bilgisi özellikleri
hakkında bir çalışma yayımlanan Hazâinu’s-Sa‘âdât, Sabuncuoğlu
Şerefeddin tarafından yazımı 1465 yılında tamamlanan İlter Uzel tarafından
yayımlanan Cerrâhatü’l Hâniyye, Şerefeddin Sabuncuoğlu’nun 1468’de
yazdığı, önce İlter Uzel ve Kenan Süveren tarafından yayımlanan daha sonra
Paki Küçüker tarafından yayımlanan Mücerreb-nâme, Anadolu’da yazılan
gerek tedavi gerek ilaç ve karışım gerekse cerrahi alanda bir çok bilgi veren ve
Türk tıbbının kaynağını oluşturan önemli eserlerdir.
Üzerinde çalışma yaptığımız Kitab-ı Kanunçe adlı eser ise 1596’da
kaleme alınmış ve Manisa İl Kütüphanesinin 45 Hk 1841 nolu arşivinden
temin edilmiştir. Her bir varakta 13 satır olan 132 varaklık mensur bir eserdir.
Eserin yazarı belli değildir. Eserin 66a ve 80a varaklarının kenar kısımlarında
“vaķıf merĥūm müftį mahmūd efendi” ibaresi geçmektedir. Bu kişinin eseri
kütüphaneye veren kişi olduğu tahmin edilmektedir. Eserin ilk 11 varağı
harekeli iken diğer kısımlar harekesiz nesih yazı türü ile yazılmıştır. Yazılış
tarihi itibari ile Klasik Osmanlı Tükçesine Giriş dönemine tekabül eden eserin
ses ve şekil özellikleri büyük ölçüde Eski Anadolu Türkçesi ile aynıdır.
Çalışma Hazırlanırken İzlenen Yol
Çalışmamızda Kitab-ı Kanunçe için KK harfleri kullanılmıştır.
İncelediğimiz metin 125 varaktır. Metin bölümü oluşturulurken, varak
numaraları her paragrafın baş kısmında; satır numaraları ise paragraf içinde
eğik çizgiler (//) arasında verilmiştir.
Metnin okunuşunda çeviri yazı alfabesi kullanılmıştır. Metin 11a varağına
kadar harekelidir. Geri kalan varaklar da metnin harekeli kısımlarına göre
okunmuştur. Damak ünsüzü n için ŋ tercih edilmiştir. (anuŋ ( 6b/3/, aŋa ( انوك
/41a/2 (بكزر) 9a/3/, beŋzer (اكا)
Metnin daha anlaşılır olması için özel adların baş harfleri de dahil tüm
sözcükler küçük harfle yazılmış noktalama işareti kullanılmamıştır.
İncelenen metindeki silinmiş veya unutulmuş olan sözcükler, çeviri yazı
yapılırken okunabildiği ve anlamdan çıkarılabildiği kadarıyla köşeli parantez
içinde verilmiş (bu[n]ları 8a/8/), okunamayan yerlere ise soru işareti (?)
konmuştur.
i- ek-fiili, Arap harfli metinde kendisinden önceki sözcüğe bitişik
yazılmışsa, kalınlık-incelik uyumuna uygun olarak okunmuştur varısa ( واریسھ)
59b/6/ Metinde Türkçe sözcükler Tarama Sözlüğü, Andreas Tıetze’nin Tarihî
ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügatı, S. Gerard Clouson’un An
Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish adlı sözlüğünden,
Arapça ve Farsça sözcükler ise Ferit Devellioğlu’nun Osmanlıca-Türkçe
Ansiklopedik Lügatı, İsmail Parlatır’ın Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, F.
Steingass’ın A Comprehensive Persian-English Dictionary adlı sözlüğünden
yardım alınarak okunmuştur.
Çalışmamız İnceleme bölümü, Yazım Özellikleri ve Dil Bilgisi olmak
üzere iki kısımdan oluşmaktadır. Yazım özellikleri kısmında ünlü ve
Çalışma Hazırlanırken İzlenen Yol
xvii
ünsüzlerin söz başı, söz içi ve söz sonu yazılışları ile bağlaç ve edatların
yazılışları ve bazı bitişik yazılışlar metinden örnekler verilerek ele alınmıştır.
Dil Bilgisi kısmı, Ses ve Biçim Bilgisi olmak üzere iki ayrı başlık altında
ele alınmıştır. Bu bölümde bazı konular metinden örneklendirilirken,
sözcüklerin Eski Türkçe ve Türkiye Türkçesindeki biçimleri de verilmiştir. Ses
bilgisi kısmında ünlüler ve ünsüzler ile metinde tespit edilen ses olayları
örneklerle ayrıntılı olarak incelenmiştir. Biçim bilgisi kısmında, isimler,
sıfatlar, zamirler, zarflar, bağlaçlar, edatlar, fiiller, yapım ve çekim ekleri, fiil
çekimleri, isim-fiiller, sıfat-fiiller, zarf-fiiller metinden örneklerle ele
alınmıştır.
Dizin bölümünde metindeki sözcükler, alfabetik olarak sıralanmış ve
sözcüklerin anlamları verilmiştir. Madde başından sonra sözcüklerin hangi dile
ait olduğu belirtilmiştir (Ar., Far., Sogd. gibi). Türkçe sözcüklerde herhangi bir
işaretleme yapılmamıştır. Birden çok dile ait ekle türetilmiş sözcük ya da
birleşik sözcüklerin kökeni gösterilmiştir (Ar.+T, Far.+T, Ar.+Far.). Sözcüğün
ve sözcüğün ekli biçiminin hangi varak ve satırda geçtiği de sıralanmıştır
(3a/5/, 75a/5/ vs.). Bu bölümde, anlamlandırılamayan sözcükler için soru
işareti kullanılmıştır.
İÇİNDEKİLER
Ön söz ........................................................................................................................ v Sunuş .......................................................................................................................... vii Kısaltma ve İşaretler .................................................................................................... ix Yazı Çevrimi İşaretleri .................................................................................................. x Giriş ............................................................................................................................. xi Çalışma Hazırlanırken İzlenen Yol ............................................................................ xvi
BİRİNCİ BÖLÜM İNCELEME
1. Yazım Özellikleri ...................................................................................................... 1
1.1. Ünlülerin Yazılışı ............................................................................................. 1 1.1.1. a Ünlüsünün Yazılışı ................................................................................. 1 1.1.2. e Ünlüsünün Yazılışı ................................................................................. 2 1.1.3. ı Ünlüsünün Yazılışı .................................................................................. 3 1.1.4. i Ünlüsünün Yazılışı ................................................................................... 3 1.1.5. o Ünlüsünün Yazılışı ................................................................................. 4 1.1.6. ö Ünlüsünün Yazılışı ................................................................................. 4 1.1.7. u Ünlüsünün Yazılışı ................................................................................. 5 1.1.8. ü Ünlüsünün Yazılışı ................................................................................. 5
1.2. Ünsüzlerin Yazılışı .......................................................................................... 6 1.2.1. b ve p Ünsüzlerinin Yazılışı ....................................................................... 6 1.2.2. c ve ç Ünsüzlerinin Yazılışı ....................................................................... 7 1.2.3. ŋ Ünsüzünün Yazılışı ................................................................................ 7
1.3. Bazı Bitişik Yazımlar ....................................................................................... 7 1.3.1. Bazı Bağlaç ve Edatların Yazımı ............................................................... 8
İKİNCİ BÖLÜM SES BİLGİSİ
2. Ses Bilgisi .............................................................................................................. 11 2.1. Ünlüler ........................................................................................................... 11
2.1.1. e / è / i ...................................................................................................... 11 2.1.2. Ünlü Uzunlukları ...................................................................................... 12 2.1.3. Ünlü Uyumları .......................................................................................... 13 2.1.4. Ünlü Değişmeleri ..................................................................................... 14 2.1.5. Ünlü Düşmesi .......................................................................................... 15 2.1.6. Ünlü Türemesi ......................................................................................... 16 2.1.7. Ünlü Birleşmesi ....................................................................................... 16
2.2. Ünsüzler ........................................................................................................ 17 2.2.1. Ünsüz Değişmeleri .................................................................................. 17 2.2.2. Sızıcılaşma .............................................................................................. 23 2.2.3. Ötümlüleşme ........................................................................................... 24 2.2.4. Ünsüz Düşmesi ....................................................................................... 25 2.2.5. Ünsüz Türemesi ...................................................................................... 27
2.3. Hece Düşmesi ............................................................................................... 28
Kitâb-ı Kânûnçe (İnceleme-Metin-Dizin)
xx
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BİÇİM BİLGİSİ
3. Biçim Bilgisi ............................................................................................................ 29 3.1. Sözcük Yapımı .............................................................................................. 29
3.1.1. İsimden İsim Yapma Ekleri ...................................................................... 29 3.1.2. Fiilden İsim Yapma Ekleri ........................................................................ 30 3.1.3. İsimden Fiil Yapma Ekleri ........................................................................ 31 3.1.4. Fiilden Fiil Yapma Ekleri .......................................................................... 32
3.2. Sözcük Türleri ............................................................................................... 34 3.2.1. İsimler ...................................................................................................... 34 3.2.2. Sıfatlar ..................................................................................................... 37 3.2.3. Zamirler ................................................................................................... 38 3.2.4. Zarflar ...................................................................................................... 41 3.2.5. Edatlar ..................................................................................................... 43 3.2.6. Bağlaçlar ................................................................................................. 44 3.2.7. Eylemler .................................................................................................. 45 3.2.8. Fiilimsiler ................................................................................................. 52 3.2.9. Ek-Eylem ................................................................................................. 54
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SÖZ VARLIĞI
Söz Varlığı ................................................................................................................. 55 Dizin-Sözlük ............................................................................................................. 169 Kaynakça ................................................................................................................. 361 Tıpkı Basım .............................................................................................................. 365
İnceleme 1
Birinci Bölüm
İNCELEME
1. YAZIM ÖZELLİKLERİ
1.1. ÜNLÜLERİN YAZILIŞI
İncelediğimiz metnin bir kısmı harekeli iken bir kısmı da harekesiz
yazılmıştır. Ünlüler çoğunlukla hareke ile bazen de harfle gösterilmiştir.
Metinden verilen örnekler eserin harekeli yazılan ilk 11 varağından verilmiştir.
1.1.1. a Ünlüsünün Yazılışı:
Metnimizde a ünlüsü için üstün ( ◌) işareti, elifin (ا) değişik şekilleri ve
he (ه) harfi kullanılmıştır.
Söz başında üstünlü elif ( :ile a (ا
acı ( اجی) 8a/8/, altıncı ( ,/42a/8 (اشي) 9a/3/, aşı (اكا ) 3b/4/, aŋa (التنجیی
aşaġa ( اشاغا) 44a/4/
Söz içinde üstünlü elif ( ا) ile a:
oġlan ( اوغالن) 2b/4/, sarımsaķ ( سارمسق) 8b/4/, yaġı ( یاغ) 4a/1/
Söz içinde medli elif ( :ile a (ا
oġlaķ ( اوغالق) 2b/5/, sıçan ( /10b/3 (سچان
Kitâb-ı Kânûnçe (İnceleme-Metin-Dizin) 2
Söz içinde güzel he ( ه) ile a:
vuralar (وره لر) 2b/8/, ķaynadalar ( قینده لر )1b/9/
Söz içinde üstün ( ◌) ile a:
ayaķ ( ایق) 3b/6/, vuralar (ورلر) 9a/3/
Söz sonunda üstünlü elif ( ا) ile a:
aŋa ( /8a/11 (یكآ ) 5b/10/, yaŋa (اكا
Söz sonunda üstünlü güzel he (ه) ile a:
ķara ( قره) 7a/2/, olursa ( اۇلۇرسھ) 7b/12/, śoŋra (صوكرە) 5b/2/
1.1.2. e Ünlüsünün Yazılışı:
Metnimizde e ünlüsü için üstün ( ◌ ) üstünlü elif ( ا) veya üstünlü he ( ه)
kullanılmıştır.
Söz başında üstünlü elif ( ا) ile e:
ekeler ( /2a/9 (اكشی) 7a/7/, ekşi (اكلر
Söz içinde üstün ( ◌) ile e:
biten ( ) 6b/7/, degin (دك ) 7a/12/, dek (بتن /3a/8 (دكن
Söz içinde üstünlü elif ( ا) ile e:
çekeler ( چكالر) 7b/2/, düşe ( دوشا) 9a/6/
Söz içinde üstünlü güzel he ( ه) ile e:
içüreler (اچوره لر) 4a/6/, ideler (اده لر) 2b/1/, vireler (ویره لر) 1b/11/
Söz sonunda üstünlü güzel he ( ه) ile e:
bile (بلھ) 3b/7/, gire ( كره) 5a/2/, göze (كوزه) 5a/5/
Söz sonunda üstünlü elif ( ا) ile e:
çeke (چكا) 6b/5/, yeye (ییآ) 9b/12/
İnceleme 3
1.1.3. ı Ünlüsünün Yazılışı:
ı ünlüsü metnimizde esre ( ◌), esreli elif ( ا) veya esreli ye ( ی ) ile
karşılanmıştır.
Söz başında esreli elif ( ا) ile ı:
ılıcaķ ( /4b/7 (الیدب ) 6a/2/, ılıdub (الجق
Söz içinde esre ( ◌) ile ı:
aġacıla ( لھ آغج ) 2a/1/, altına (التنھ) 11b/1/
Söz içinde esreli ye ( ى) ile ı:
ılıdub ( الیدب) 4b/7/, suyıla (سیلھ) 11a/6/
Söz sonunda esreli ye ( ی) ile ı:
aġzı (اغزی) 3a/1/, altıncı (التینجیي) 3b/4/, başı (باشی) 4a/3/
Söz sonunda esre ( ◌) ile ı:
yaġı ( یاغ) 4a/1/, altı ( الت) 6a/7/
1.1.4. i Ünlüsünün Yazılışı:
i ünlüsü için metnimizde esre ( ◌), esreli elif ( ا), esreli ye ( ی ) veya esreli
elif ve ye (ای) kullanılmıştır.
Söz başında esreli elif ile ( ا) ile i:
icmekden ( اچمكدن) 7b/7/, iki (اكي) 3b/6/, itmek ( اتمك) 3a/7/
Söz başında esreli elif ve ye ile (ای) ile i:
ile (ایلھ) 1a/12/, ikinci ( ایكنجي) 1b/1/
Söz içinde esre ( ◌) ile i:
didükleri (ددكلري) 5b/9/, üstine (اوستنھ) 1b/12/
Kitâb-ı Kânûnçe (İnceleme-Metin-Dizin) 4
Söz içinde esreli ye ( :ile i (ی
bile (بیلھ) 3b/7/, birbirine ( بربرین) 6a/10/, üzerine (ازرینھ) 3a/6/
Söz sonunda esreli ye ( ى) ile i:
beşinci (بشنجی) 13a/5/, didükleri (ددكلري) 5b/9/
1.1.5. o Ünlüsünün Yazılışı:
Metnimizde o ünlüsü ötre ( ◌), ötreli elif ( ا), ötreli vav ( و) ve ötreli elif
vav (او) ile karşılanmıştır.
Söz başında ötreli elif vav (او) ile o:
oġlaķ ( اوغالق) 2b/3/, on ( اون) 3a/3/, olursa ( اۇلۇرسھ) 7b/12/
Söz içinde ötreli vav ( و) ile o:
ķorķudalar (قۇرقۇدلر) 2a/1/, yolın (یۇلن) 2b/11/
Söz içinde ötre ( ◌) ile o:
śovuķ ( صووق) 9b/2/, ķoyalar (قیالر) 1b/12/, çoķ ( چق) 4a/4/
1.1.6. ö Ünlüsünün Yazılışı:
ö ünlüsü metnimizde ötre ( ◌), ötreli elif ( ا), ötreli vav ( و) ve ötreli elif vav
.ile karşılanmıştır (او)
Söz başında ötreli elif vav ( او) ile ö:
öksürük ( اوكسروك) 12a/1/, örümcek ( اورمجك) 6b/6/
Söz içinde ötreli vav ( و) ile ö:
dördünci (دوردنجی) 2b/9/, gök ( ) 38a/11/, göz (كوك (سوز ) 5a/8/, söz (كوز
1b/3/
Söz içinde ötre ( ◌) ile ö:
söyleye (سیلیا) 1b/3/, öksürük ( اوكسروك) 12a/1/