K.K.T.C.YAKIN DOĞU ÜNİVERSİTESİ
SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
K.K.T.C.’DE AKTARLARDA SATILAN TIBBİ BİTKİLER VEKULLANILAN KISIMLARI
Dr. Vesile VEHBİ
FARMASÖTİK BOTANİKYÜKSEK LİSANS TEZİ
TEZ DANIŞMANIYrd. Doç. Dr. DUDU ÖZKUM
LEFKOŞA
2014
IV
TEŞEKKÜR
1975 senesinde eşimin görevi nedeniyle, İstanbul’dan gelip yerleştiğim Kıbrıs’da geçirdiğim ilk
ilkbaharda etrafımda gördüğüm yabani çiçek ve yenilebilir yabani bitkiler beni hayrete
düşürmüştü. Onları resimleyip, haklarındaki bilgileri bulmak ve ufak bir kitap haline getirme
serüvenim yaklaşık 10 yılımı almıştı.
Seneler sonra Yakın Doğu Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmasötik Botanik Anabilim Dalı
Yüksek Lisans bölümüne öğrenci alınacağını duyduğumda çok sevindim. Ancak yaşım 65
olmuştu. Acaba ben bu yaşta yeniden öğrenci olabilir miydim? Beni yüreklendiren ve ilk ders
kitabımı hediye eden Prof. Dr. Sn. İhsan Çalış’a, yine beni cesaretlendirerek bu konuda hiçbir
yardımı benden esirgemeyen tez danışmanım Yrd. Doç. Dr. Sn. Dudu Özkum’a, bazı
derslerimize girip beni Kıbrıs endemiği olan mucize ağaç Harnup (Harup) ile tanıştıran Eczacılık
Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Sn. Rümeysa Demirdamar’a, Prof. Dr. Şahan Saygı’ya ve verdiği
dersler, ders aralarındaki hayatı ve bitkileri sevdiren espirilerinden dolayı Prof.Dr. Ayşegül
Güvenç’e çok teşekkür ederim.
Tezimin yazım aşamasındaki yardımlarından dolayı genç dostum Uzm. Biolog. Sn. Fatma Kaya
Yıldırım’a şükranlarımı sunarım.
Dekan sekreterleri Nihal Ruso ve İşve Yalovalı’ya bizlere gösterdikleri ilgiden dolayı teşekkür
ederim.
Kaliteli eğitimin kaliteli hocalardan geçtiği düşüncesiyle hareket ederek, ülkemize böylesine
güzel bir eğitim müessesi kazandıran tüm Yakın Doğu Üniversitesi kurucuları ve yöneticilerine
ayrıca kütüphane çalışanlarına sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
Son teşekkürümü ise, eşim, üç oğlum ve gelinlerimedir. Hepsi bir şekilde bana yardımcı oldular.
Jin. Opr. Dr. Vesile Vehbi
08.03.2014-Lefkoşa-K.K.T.C.
V
ÖZET
Vehbi, V. K.K.T.C.’de Aktarlarda Satılan Tıbbi Bitkiler ve Kullanılan Kısımları. Yakın
Doğu Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi Farmasötik Botanik, Yüksek Lisans Tezi, Lefkoşa,
2014.
Ülkemizde tıbbi bitkiler; eski çağlardan beri ilaç, gıda, parfümeri ve kozmetik gibi farklı
alanlarda kullanılmaktadır. İnsan sağlığını etkileyen ve halk ilacı olarak kullanılan bu bitkilerin
yetiştirilmesi, toplanması, satılması ve tüketilmesinde bazı önemli noktalara dikkat edilmelidir.
Ülkemizde bu bitkiler genellikle, özensiz bir şekilde toplanmakta, yeterli satış ve kullanım
bilgisine sahip olmayan kişilerce satılmakta ve bilinçsizce tüketilmektedir. Bu durumda sağlığa
faydalı olan tıbbi bitkiler bile insanlara zararlı olabilmektedir. Aktarlar çok sayıda tıbbi bitkiyi
bulundurmaktadırlar. Ancak çoğunun hala bu bitkilerin özellikleriyle ilgili yeterli bilgiye sahip
olmadıkları görülmektedir.
Bu çalışmada, K.K.T.C.’de faaliyet gösteren Aktar dükkanlarındaki yetkili kişilerle yüzyüze
görüşülerek, yaş, cinsiyet, eğitim durumları, meslekleri ve bu aktarlarda bulunan tıbbi bitkilerin
neler olduğu, bunlar arasında en çok satılan doğal ürün/yağ/drog/tıbbi bitki ve kullanılan
kısımları, drog satışlarını etkileyen faktörler, tıbbi bitkilerin nerelerden sağlandığı ve bu droglar
hakkında bilgi edinilen kaynaklar ile hangi endikasyonlar için kullanıldığı araştırılmıştır. Bu
çalışmada ayrıca aktarlarda bulunan drogların büyük bir çoğunluğunun bitkilerin yaprak, tohum,
meyve, çiçek, kök, dal, rizom ve soğan gibi bitki organlarından ve kurutulmuş kısımlarından
oluştuğu belirlenmiştir.
Anahtar Kelimeler: K.K.T.C, Aktar, Tıbbi Bitkiler, Drog, Etnobotanik, Doağl Ürünler.
VI
ABSTRACT
Vehbi, V. Medicinal Plants Sold in T.R.N.C. Herbalists and Used Parts. Near East
University, Faculty of Medicine, Pharmaceutical Botany, Master’s Thesis, Nicosia, 2014
In Cyprus medical herbs have been used for medicinal, nutritional, perfumery and cosmetics uses
since ancient times. In use, cultivation, gathering, sale and consumption of these herbs that have
effects on human health there should be important considerations. In T.R.N.C, these herbs are
often gathered without due diligence and sold by people that do not have enough knowledge
about the sale and consumption of those herbs, and subsequently consumed without enough
information on their use. This in some cases results in misused medically beneficial herbs being
harmful to health. Herbalists stock a great number of herbs, but don’t seem to have enough
knowledge about the particulars of these herbs.
In this study, through in person interviews, the demographics of the herbalists in T.R.N.C., the
species of herbs sold, the mostly sold of the natural products/essential oils/drug/medical herbs
and the used parts of those herbs, the factors affecting medical herb sales, where the herbs are
gathered, the herbalists’ information sources about the herbs and what symptoms they were used
for has been researched and identified. It has also been identified that majority of the herbal
remedies sold at the herbalists use parts of the herbs consist of the leaves, seeds, fruits, flowers,
roots, branches, rhizomes, bulbs and dried parts of the herb.
Keywords: T.R.N.C., Herbalist, Medical Herbs, Drug, Ethnobotany, Natural Products.
VII
İÇİNDEKİLER
Sayfa
ONAY SAYFASI....................................................................................................................III
TEŞEKKÜR............................................................................................................................IV
ÖZET.........................................................................................................................................V
ABSTRACT...........................................................................................................................VI
İÇİNDEKİLER....................................................................................................................VII
ŞEKİLLER DİZİNİ............................................................................................................VIII
TABLOLAR DİZİNİ.............................................................................................................IX
1. GİRİŞ ....................................................................................................................................1
2. GENEL BİLGİLER.............................................................................................................5
2.1. Kıbrıs Tarihi.......................................................................................................................5
2.2. Kıbrıs’ın Nüfus Dağılımı ………………………..............................................................6
2.3. Kıbrıs’ın Çoğrafik Konumu ….……………………………………………..…………..6
2.4. Kıbrıs’ın İklimsel Özellikleri ……...................................................................................7
2.5. Kıbrıs’ın Florası.................................................................................................................7
2.6. Kıbrıs’ta Bitkisel Üretim ……………………………………………….……………….8
2.7. Tıbbi Bitkiler ile İlgili Yapılan Önceki Çalışmalar..………………….……………......9
2.7.1. Türkiye’de Yapılan Önceki Çalışmalar………………………………………………9
2.7.2. K.K.T.C.’de Yapılan Öncelikli Çalışmalar………………………………………….16
3. GEREÇ VE YÖNTEM………………………………………………...…………………27
4. BULGULAR………………………………………………………...…………………….28
5. TARTIŞMA VE SONUÇ…………………………………………………………………44
KAYNAKLAR…………………………………………………...………………………….48
EKLER
EK 1: Anket Formu…………………………………………….……………………………54
Ek 2: Resimler………………………………………………….…………………………….58
VIII
ŞEKİLLER
Sayfa
4.1. Kaynak kişilerin yaşlarına göre dağılımı…………………………………….………..35
4.2. Kaynak kişilerin cinsiyetlerine göre dağılımı…………………………………….…...36
4.3. Kaynak kişilerin öğrenim durumlarına göre dağılımı……………………...………..36
4.4. K.K.T.C. Aktarlarda satılan tıbbi bitkiler ve doğal ürünlere adanın katkısı………43
IX
TABLOLAR
Sayfa
4.1. 4 İlçeye Ait 11 Aktar ve 3 Halk Pazarı………………………………………………...28
4.2. Aktarlarda Satılan Tıbbi Bitkilerin/Drogların Genel Olarak Kullanım Alanları.....35
4.3. K.K.T.C.’de Aktarlarda Satılan Bazı Tıbbi Bitkiler ve Kullanılan Kısımları……...37
4.4. K.K.T.C.’de Aktarlarda Satılan Doğal Ürünler ve Yağlar…………………………..41
4.5. En Çok Satılan Tıbbi Bitkilerin/Drogların Bölgelere Göre Dağılımları…………….42
1
1. GİRİŞ
Besin elde etmek ve sağlık sorunlarını gidermek için ilk çağlardan itibaren insanların
bitkilerle ilişkili olduğu bilinmektedir. ‘Bitkilerle tedavi’ anlamına gelen “Fitoterapi” terimi ise
ilk kez Fransız hekim Henri Leclerc (1870-1955) tarafından kullanılmıştır. Fitoterapi; Yunanca
fito (bitki) ve terapi (tedavi) kelimelerinden meydana gelmiştir. Hastalıkları önlemek, sağlığı
sürdürmek veya hastalıkları iyileştirmek için ilaç olarak kullanılan bitkilere ise ‘Tıbbi bitki’
denilmektedir (Anonim, 2005). Doğal kaynaklardan elde edilen maddeler, hastalıkların
tedavisinde (terapötik) veya koruyucu (profilaktik) olarak kullanılmaktadır. İlaç yapılmasında
kullanılan biyolojik, anorganik veya sentetik kökenli, tedavi özelliği olan bütün hammaddelere
verilen genel isim ‘Drog’ olarak bilinir.
İlaçların yapılmasında kullanılan bitkisel, hayvansal ve madensel ham maddeleri (drog)
satanlara ‘Aktar’ denilmektedir. Bu kelime Arapça ‘Attar’ (güzel kokular satan) kelimesinden
geldiği rivayet edilse de S. Ünver bu söylemin doğru olmadığını ve ‘Akkar’ kelimesi ile ilgili
olduğunu savunmaktadır (Baytop, 1999).
1868 yılında İstanbul’da 45 eczaneye karşılık 2000 aktar bulunuyor olması, Osmanlı
döneminde halkın ilaç gereksinimini hekimler veya aktarlar tarafından karşılandığını
doğrulamaktadır. Aynı dönemde İstanbul aktarlarında satılan başlıca droglar arasında anason,
biber, ceviz, tarçın, gülsuyu, karanfil, kimyon gelmekteydi. İstanbul’da, Bizanslılar döneminden
beri ilaç hammaddeleri satarak ve ilaç hazırlayarak halk sağlığı üzerinde etkili olan aktarların
çalışma şekilleri ve düşünce tarzları hakkında özgün ve kapsamlı bir araştırma yapılmamış
olmasına rağmen, drog ticaretinin tarihi Hititlilere kadar dayanmaktadır. Buna göre tarihte bilinen
en eski reçetelerden biri Hititlere aittir. Ancak Sümerler’den ve Mısırlar’dan kalan tablet ve
yazıtlarda da şifalı bitkiler hakkında bilgiler bulunabilmektedir. Eski Mısır dönemine ait tıbbi
papirusların bulunması, Mısır tıbbı ve ilaçları hakkındaki bilgilerimizi çok genişletmiştir. İlaçlar
ve tedavi ile ilgili papirusların en önemlisi İ.Ö. 1550 yıllarında yazıldığı tahmin edilen Ebers
papirusudur. Bu papirus El Assassaif’in mezarında bir mumyanın bacakları arasında bulunmuş
olup 77 bitkisel, hayvansal ve madensel drog ve 800 den fazla reçete kayıtlıdır. Reçetelerde en
çok acımarul, dağsoğanı, ardıç meyvası, banotu, çiğdem, hardal, hintyağı, incir, yılanotu, keten
2
tohumu, kişniş, mürver, nar kabuğu, pelinotu, sakız, sarısabır, soğan, tarçın, terementi ve üzümün
adı geçmektedir (Bayramoğlu ve Toksoy, 2008). Mezopotamya uygarlığı döneminde kullanılan
bitkisel drog miktarı 250 civarındaydı. Bu döneme ait tabletlerdeki reçetelerde ise adamotu,
banotu, çöpleme, eğir kökü, haşhaş, hardal, kekik, kitre, meşe mazısı, nane, nar kabuğu, rezene,
safran, terementi gibi bugün dahi tıbta kullanılan droglara sık sık rastlanmıştır. Grekler
döneminde ise 600 kadar tıbbi bitki tanınıyordu. Arap-Fars uygarlığı zamanında bu rakam 4000
civarına kadar yükselmiştir. XIX. yüzyılın başlarında ise bilinen tıbbi bitki miktarı 13000’i
bulmuştur (Baytop, 1999). Tibbi bitki miktarı bu denli artış gösterirken ticareti de unutulmadı.
Uzak Doğu’nun drog ve baharatı Antakya, İskenderun veya Trabzon limanlarına gelir ve
buradan da gemiler ile İstanbul’a nakledilirdi. Korsanların denizlere hakim olduğu dönemlerde
ise nakliyat karadan, kervanlar ile yapılıyordu. Doğu malları kervanlar ile İran üzerinden,
Trabzon veya İskenderun limanlarına getirilir ve bu limanlardan Avrupa merkezlerine yollanmak
üzere, Genova veya Venedik limanlarına taşınırdı. Bizanslılar döneminde 6. yüzyıldan itibaren
İstanbul baharat ve drog ticaretinin merkezi haline gelmiştir (Baytop, 1990).
Aktarlık, yanlızca drogları satmak değildir bunun yanında şifa veren bitkiler aracılığıyla
insanların rahatsızlıklarını gidermektir. Geçmişten günümüze insanlar bu tür bitkileri kendilerine
doğadan toplayarak veya aktarlardan satın alarak, pekçok hastalık (kuru öksürük, kabızlık, idrar
tutukluğu, halsizlik, çıbanlar, nefes darlığı, mide gazı, iştahsızlık, kapanmayan yaralar, adale
ağrıları, vb) için kullanmaktadırlar (Baytop, 1999).
‘Lokman Hekim’ ise İslamlıktan önce yaşadığı kabul edilir ve hekimlerin atası olarak
görülüp her derde deva bulduğuna inanılır. Lokman hekim bitkilerin dilinden anlar ve hangi
derde deva olacaklarını bilirdi (Baytop,1999).
Evliya Çelebi 17. yüzyılın ortalarında İstanbul’da satış yapan aktar dükkanlarını; 2000
aktar, 500 ilaç suları satan, 300 macuncular, 41 gül sucuları, 35 amberciler, 25 buhurcular, 8 ilaç
yağları ayrıca ot bulucular esnafı şeklinde açıklamaktadır (Baytop,1999).
Eskiden İstanbul esnafının ilaç yapımı ile ilgili maddeleri satan aktarların toplandığı yer
Eminönü semtinde bir kapalıçarşı olan Mısırçarşısı idi. Burada aktarlara ait dükkanlar iki
3
kısımdan oluşur. Önde satış yapmaya ve drog kaplarını sıralamaya yarayan bölüm, arkada ise
depo ve imalathane olarak kullanılan kısım şeklindedir. Dükkanların önlerinde ahşap süslemeler,
cam kavanozlar, toprak çömlekler ve teneke kutularda droglar saklanırdı. 1691 yılından sonra
Mısırçarşısı aktarlarının düzeni bozulmuş birçok bilgisiz aktarın, ak sülümen ve sıçanotu gibi
öldürücü zehirleri, afyon ve esrar gibi uyuşturucu maddeleri, barut gibi patlayıcı ve yanıcı
maddeleri satmaya başlamalarıyla aktarlık yapmalarını önlemek için yasaklar konulması
düşünülmüştür. XIX. yüzyılın sonlarında İstanbul’da azınlık ve yabancı uyrukluların açtığı
eczanelerin çoğalması, bazı aktarların hazır ilaç satışına başlaması sonucu eczaneler ve aktarlar
arasında rekabet oluşmuştur. Bunun üzerine eczacılar kazançlarının azalmasına sebep olan bu
durumu İstanbul’daki tüm aktar dükkanlarının kapatılmasını istemeye kadar götürmüşlerdir.
Sonucunda ise Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye başkatibi Mehmed Muhtar Efendi’nin şahsi
gayretleri ile aktarlık devam etmiş ancak ilaç yapımı ve satımı yanlızca eczanelere verilerek,
aktarların ise zehirli drog ve bileşikleri satmaları, ilaç hazırlamaları yasaklanmıştır. Aktarların
satması yasaklanan bu droglar; acıbadem, acıçiğdem, adasoğanı, afyon, akonitin, altınkökü,
apomorfin, atropin, balıkotu, baldıran otu, banotu, belladon, beyaz çöpleme, bitotu,
çavdarmahmuzu, digitalin, ebucehilkarpuzu, esrar, haşhaş, hintyağı, inyas, jaborandi, kafein,
kalabar, kara ardıç, kara çöpleme, kargabüken, katalomba, kodein, kroton, kurtboğan, morfin,
papazotu, podofilin, santonin, striknin, sedefotu, taflan, tatula, yüksükotudur (Baytop, 1999).
I. Dünya Savaşı sonrasında ise Mısırçarşısı ‘İlaç pazarı’ özelliğini tamamen kaybetmiş ve
‘Baharat çarşısı’ haline gelmiştir. XIX. yüzyılın ortalarından itibaren eczanelerin çoğalması ile
aktarlık mesleği önemini kaybetmeye başlamış, dükkan sayılarında azalma olmuştur. Bu zamanın
sonuna doğru ise eczanelerde kullanılan drogların sayısı 200 civarına gelmiştir (Baytop, 1999).
Aktar ve eczacılar sattıkları bu drogları farklı yerlerden sağlamaktadırlar. Yabancı
droglar, ithalatçı veya toptancılardan, yerli droglar ise üreticiden veya toptancıdan sağlanır. Drog
toplamayı kendine meslek edinmiş olan kişiler de topladıklarını aktarlara getirmektedir
(Baytop,1999).
4
Eczane veya aktarlarda satışa sunulan drogların üzerindeki Osmanlıca isimler bulunur. Bu
Osmanlıca isimlerin karşılığı için Pharmacopoea Castrensis Ottomana, Düstur-ül Edviye, Türk
Kodeksi ve L’Officine gibi kaynaklara başvurulabilir (Baytop, 1999).
Tıbbi bitkilere ulaşma yollarından biri de aktarlardır. Aktar, ilaçların yapılmasında
kullanılan bitkisel, hayvansal ve madensel ham maddeleri (drog) satan meslek grubuna verilen
isimdir. Aktarlık uzun yılardan beri bilinen bir meslek grubudur. Buralarda satılan tıbbi bitkiler,
halkımız tarafından atadan yadigâr bilgiler ışığında kullanılmaktadır (Gürson ve ark., 2005).
Uzun yıllardır kullanılarak test edilmiş olan, yabani bitkilerin kullanım bilgilerinin, halktan ve
bunu iş edinmiş kişilerden derlenmesi önemli bir konudur. Halk sağlığını doğrudan ilgilendiren
bu geleneksel bilgilerin, mevcut literatür bilgileriyle karşılaştırılması gerekmektedir.
Ülkemizin sahip olduğu bitkisel genetik potansiyelin ortaya çıkarılması için flora
taramaları ile ilgili etnobotanik araştırmalar son yıllarda artmıştır. Ayrıca ülkemizde gıda ve ilaç
amacıyla kullanılan bitki türlerinin de belirlenmesi üzerine çalışmalar yoğunlaşmıştır
(Georgiades, 1987; Georgiades, 1992; Vehbi, V., 1991; Dedeçay, 1998; Zannettoy Pandelli,
1998; Savvides, 2000; Gücel, 2002; Karademir ve Öztürk, 2002; Della ve ark., 2006; Khan,
2006; Lardos, 2006; Hadjikyriakou 2007; Uslu, 2007; Gonz´alez-Tejero ve ark., 2008; Yıldırım
Kaya, 2010; Karousou ve Deirmentzoglou, 2011; Ozan, 2011; Özkum ve Ozan Depreli, 2011;
Tulukçu ve Sağdıç, 2011; Özkum ve Ozan Depreli, 2012; Özkum ve ark., 2012).
Bu araştırmada, K.K.T.C.’de aktarlarda satılan tıbbi bitkiler ve kullanılan kısımları (drog)
araştırılarak belirlenmiştir. Halkın en yoğun kullandığı doğal ürünlerin/tıbbi drogların/bitkilerin,
bu doğal ürünlerin/tıbbi drogların/bitkilerin nerelerden sağlandığı, hangi etkiler için önerildikleri
gibi bazı soruların yanıtları bir anket yardımıyla ortaya konulmuştur. Ayrıca bu aktarlara ilaveten
tıbbi ve baharat bitkilerinin satıldığı halk pazarları da taranmıştır. Tüm bilgiler bir veri tabanına
işlenerek bilimsel çalışmalara kaynak teşkil edecek ve bu bilgilerin yeni kuşaklara aktarılması
sağlanacaktır.
K.K.T.C.’de Aktarlara Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Dairesi’nin daimi genelgesi
doğrultusunda satış izin belgeleri verilmektedir.
5
2. GENEL BİLGİLER
2.1. Kıbrıs Tarihi
Kıbrıs'a insanların yerleşiminin M.Ö. 10000 yılları yani Paleolitik Döneme kadar uzandığı
tahmin edilmektedir. Adanın güneyinde yapılan arkeolojik kazılar neticesinde ilk insan
yerleşimcilerin M.Ö. 9000 yıllarında bazı yapılar bıraktıkları görülmüş ve Cilalı Taş
Devri döneminde buralara yerleştikleri anlaşılmıştır. Ayrıca ilk yerleşimcilerin Anadolu'dan
olduğunu, ayrıca M.Ö. 7000 tarihleri Neolitik çağda Filistin, Lübnan ve Suriye üzerinden de
insanların buraya geldikleri tahmin edilmektedir. M.Ö. 6000 ve daha sonra adaya gelen insan
toplulukları çanak, çömlek, testi, bardak gibi kilden kaplar yapabilme sanatını getirmişlerdir.
Böylelikle bu dönemde Kıbrıs halkı çanak ve çömlekçilikte kendilerine has stiller ve tasarımlarını
üretmeyi başarmıştır. M.Ö. 3000 yılları Kalkolitik çağda bakır madeninin çıkarılması ile birlikte
insanlar bu madeni işlemeyi öğrenerek günlük hayatta kullanılabilecek aletler yapmaya başlamış
ve Mısır, Suriye, Filistin üzerinden Mezopotamya halklarının adaya gelmeye başlaması ile
birlikte ticari yaşamda faal duruma geçmiştir. Halkın bakırdan tunç elde etmesini öğrenmesiyle
yapılan taş tabak ve kaplar, pişmiş toprak kaplar, küçük topraktan
yapılmış heykel, altın ve gümüş takılar, balta ve silahlar, tunç, demirden yapılmış ok, mızrak gibi
arkeolojik kazılarla bulunmuş eserler, dünya üzerinde birçok müzede sergilenmektedir (özellikle
New York Metropolitan müzesinde Kıbrıs bölümü çok büyük yer almıştır). Mısır ile yapılan
ekonomik ve siyasi ilişkiler sonucunda M.Ö. 1500 - 1450 yılların kesin olarak III. Tutmosis
döneminde Mısır İmparatorluğu'nun egemenliğine girdi. M.Ö. 1320'ye kadar Hititler
ve Mısırlıların mücadelelerine sahne olduktan sonra Hititler M.Ö. 1200'li yıllara kadar Kıbrıs'ı
kendi idaresi altında tutmuştur. Bu dönemde Hitit uygarlığı adayı sürgün alanı ve bakır
ihtiyaçlarını karşılamak için kullandı. Hitit uygarlığından sonra Mısır firavunu III. Ramses
döneminde yeniden Mısır hâkimiyeti altına girdi. M.Ö. 1000 senelerinde ise Fenikeliler adanın
tamamının hâkimiyetine sahip oldular. Fenikeliler'in hâkimiyeti M.Ö. 709'da Asurluların Kıbrıs'ı
ele geçirmesi ile son buldu. Asur yönetimi M.Ö. 669'da sona erdikten sonra Kıbrıs, bir müddet
bağımsız olarak varlığını sürdürdü. M.Ö. 570 tarihlerinde yeniden Mısır'ın yirmi altıncı
hanedanının firavunu II. Amasis döneminde Mısır hâkimiyetine girdi. Bu dönemde Mısırlıların
etkisi kıyafet ve çömlekçilikte görülmüştür. Ardından Mısır’ı ele geçiren Pers hakimiyetine
ardından Babil ve sonrasında M.Ö. 30’da Roma Cumhuriyeti’nin hakimiyetine girdi. Yapılan
6
seferler ve anlaşmaların ardından Kıbrıs adası 688’den 868’e kadar Kıbrıs Arap-Bizans
Kondominiyumu olarak idare edildiği halde bu durum uzun sürmedi ve 966-1191 arasında sadece
Bizans egemenliği altına girilmiştir. Ardına 3. Haçlı Seferi’nden sonra 1191 yılında İngiltere
yönetimine giren halk düzeni beğenmeyip ayaklanmaları üzerine 1192 de Lüzinyanlar’ın
yönetiminde 300 yıl kalmıştır. Bu dönemde Lefkoşa başkent olmuştur. Kıbrıs Krallığı 14.
yüzyılda Cenevizli tüccarların eline geçti. 1426 yılında Memluklular adayı kendilerine bağladılar.
1489'da son kraliçe Caterina Cornaro'nun adayı Venediklilere satmasıyla Kıbrıs Krallığı son
buldu. Kıbrıs 1571 yılında Osmanlı İmparatorluğu tarafından fethedilmiştir. 1878 yılında
Osmanlı'dan 'Ruslara karşı yardım' vaadiyle yıllık yaklaşık 92.000 altın karşılığında Birleşik
Krallık tarafından ada kiralanmıştır. Daha sonra 1914 yılında Birleşik Krallık tarafından ilhak
edilmiştir. Ada, 1960 yılında Kıbrıs Cumhuriyeti adıyla bağımsızlık kazanmıştır.
1974'te Yunan darbesinin ardından Türk Silahlı Kuvvetleri'nin gerçekleştirdiği harekât sonucu
adanın kuzeyinde de facto olarak tek yanlı Kıbrıs Türk Federe Devleti kurulmuş, 15 Kasım 1983
tarihinde Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (K.K.T.C.) adını almıştır (Gürel, 2004).
2.2. Kıbrıs’ın Nüfus Dağılımı
Adanın toplam nüfusu %70’ı Rum, %30’u Türk’tür. 1980’lere kadar adada çok az İngiliz,
Ermeni ve Maruni toplulukları bulundu. 1983 yılında Türkiye'nin adaya yasal müdahalesi ile
çeşitli bölgelerinden adaya yerleşim yapılmış ve ada nüfusunda Hatay, Adana, Antep
bölgelerinden göç edenlerin gelmesiyle artış olmuştur. En büyük şehri Lefkoşa'dır (Gürel, 2004).
2.3. Kıbrıs’ın Çoğrafik Konumu
Kıbrıs adası, Anadolu yarımadasının 65 km güneyindeki Akdeniz’de yer alan üçüncü
büyük adadır. Kuzeyinde 65 km mesafe ile Türkiye, doğusunda 112 km mesafe ile Suriye, 267
km ile İsrail, 162 km ile Lübnan; güneyinde 418 km ile Mısır; kuzeybatısında 965 km ile
Yunanistan yer almaktadır. Kıbrıs adası 34o.33’ ve 35o.41’ Kuzey enlemleri ve 32o.23’ ve 34o.55’
Doğu boylamları arasındadır. Ekilebilen % 45’lik verimli arazinin % 20’si sulanmaktadır.
7
Adanın başlıca yüzey şekilleri, kuzeyde denize paralel uzanan Beşparmak Dağları ile
adanın büyük kısmını kaplayan ve en yüksek noktasının bulunduğu güneydeki 1952 m yükseklik
ile Trodos Dağları’dır. Kuzeyde Dipkarpaz, batıda Güzelyurt, güneyde Akıncılar’a doğru
K.K.T.C. toprakları yayılır. K.K.T.C. ile Rum kesimi toprakları arasında Birleşmiş Milletler’in
kontrol bölgesi bulunuyor (Kıbrıs-Kuzey Kıbrıs jeolejisi).
2.4. Kıbrıs’ın İklimsel Özellikleri
Ülkemizde yazların sıcak ve kurak, kışların yağmurlu ve oldukça değişken geçtiği
Akdeniz iklimi hüküm sürmektedir. Lefkoşa’da yaz aylarında sıcaklık ortalaması 21OC-27OC, kış
aylarındaysa 5oC-15OC arasında değişir (Yorgancı, 2004).
2.5. Kıbrıs’ın Florası
M.Ö. 275 - 195 devresinde yaşamış olan Eratosthenes'e göre Kıbrıs’ın büyük bir kısmı
hatta Mesarya bile ormanlarla kaplı idi. Bilinçsiz kullanım ve aşırı otlatma sonucu gelen tahribat,
bitki örtüsünün değişim sürecinden önce Maki florasını oluşturan (çalı topluluğu) 4 veya 6 m
boy, Arbutus andrachne (Sandal Ağaçı), Pistacia terebinthus (Çitlembit), Olea europea (Zeytin),
Styrax officinalis (Tesbih Ağaçı) ve Quercus coccifera (Kermes Meşesi) oluşmuş, daha sonra
bilinçsiz kullanım ve aşırı otlatmanın ağırlığı ve devamlılığı sonucu 3 m den daha az boylu garik
bitki topluluğunu oluşturan Cistus sp. (Laden), Genista sphacelata (Azgan), Calycotome villosa
(Pirekapan) ve yer yer Pistacia lentiscus (Sakız Ağaçı) ile yıllık ve çok yıllık otsu bitkiler
oluşmuştur. Bilinçsizliğin ve otlatmanın daha da ağırlaşması ile Sarcopoterium spinosum
(Abdesbozan), Fumana spp. (Güneş Gülü), Micromeria spp. (Güverin otu), Thymus capitatus
(Beyaz Kekik, tülümbe) ile çok az sayıda otsu bitkiden meydana gelen bitki toplulukları
oluşmuştur. Böylece turunçgiller, zeytingillerin yanı sıra, makilik ve bodur ağaçlar Kıbrıs’ın
genel bitki örtüsünü oluşturmuştur (Yorgancıoğlu, 2010).
Kıbrıs florasına bakıldığı zaman 1,610 tür veya 1,738 takson içermekte ve bunların 108
türü veya 143 taksonu endemiktir. Buna göre endemizm oranı % 8.2’dir (Tsintides ve ark., 2007).
Flora açısından oldukça zengin olan K.K.T.C. bu zenginliğe paralel olarak, çok sayıda odunsu ve
8
otsu faydalı bitkiye sahiptir (Viney, 1994). K.K.T.C florası 17'si endemik olmak üzere 1300
türden oluşmaktadır. K.K.T.C.’ye özgü endemik bitkiler ise Delphinium caseyi (Casey'in
Hezaranı), Arabis cypria (Kıbrıs Kazteresi), Brassica hilarionis (Sent Hilarion Lahanası), Silene
fraudatrix (Alevkaya Sinekkapanı), Dianthus cyprius (Kıbrıs Karanfili), Sedum lampusae (Lapta
Damkoruğu), Pimpinella cypria (Kıbrıs Taç Anasonu), Limonium albidum (Kıbrıs Soluk
Denizlavanta çiçeği), Onosma caespitosa (Küme Sincarı), Origanum syriacum (Kıbrıs Beyaz
Kekiği), Salvia veneris (Değirmenlik Adaçayı). Esas itibarı ile Pinus brutia (Kızıl Çam),
Cupressus sempervirens (Adi Servi) den oluşan ormanlık yapı ile yer yer çok iyi gelişmiş maki
florasından oluşmaktadır. Maki bitki topluluğu Arbutus andrachne (Sandal), Styrax officinalis
(Tesbih Ağaçı), Pistacia lentiscus (Sakız Ağaçı), Pistacia terebinthus (Çitlemit) gibi fertlerden
meydana gelmektedir (Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Orman Dairesi Müdürlüğü).
2.6. Kıbrıs’ta Bitkisel Üretim
Adada en büyük endüstri tarımdır ve geçerlidir. K.K.T.C.’de tarım iki türlü yapılmaktadır.
Yağmura dayalı veya kuru toprak tarımı ile tahıl ürünleri, hayvan yemi olan saman, tütün, zeytin,
keçiboynuzu, badem ve şaraplık üzüm yetiştirilir. Sulama tarım ile narenciye, kışın yaprakları
dökülen ağaçların meyveleri, patates, sebze, sofralık üzüm ve muz yetiştirilir. K.K.T.C.’de 1,5
milyon zeytin ağacı vardır. Süs bitkisi olarak yetiştirilen ağaçlar bütün K.K.T.C.’de özellikle kıyı
kesimlerinde keçiboynuzu ve diger ağaç türleriyle birlikte görülür. K.K.T.C., şarap üreticiliği
konusunda da önemli bir geçmişe sahiptir ve tahıldan sonra en önemli üreticiliği şarap
konusundadır. Özellikle Karpaz bölgesi ve Girne’deki dağlık bölge şarap üreticiliği konusunda
meşhurdur. Kara üzüm ve az ölçüde de beyaz üzüm yetiştirilir. Bu üzümler genellikle şarap
üretimi için kullanıldığı gibi kurutulmuş üzüm olarak ve alkol üretiminde de büyük ölçüde
kullanılır. Şarap üretimi genellikle köylerde ve modern cihazlara sahip olan işletmelerde yapılır
(Yorgancıoğlu, 2010).
9
2.7. Tıbbi Bitkiler ile İlgili Yapılan Önceki Çalışmalar
2.7.1. Türkiye’ de Yapılan Önceki Çalışmalar
Son dönemde Türkiye’de yapılan araştırmalar incelendiğinde İlisulu (1992), İlaç ve
Baharat Bitkileri adlı yayınında ulusal ekonomiye, halkın sağlık ve beslenmesinde, aynı zamanda
endüstride önemli yer tutan ilaç, baharat bitkilerinin alfabetik bir düzende tanıtımı, özellikleri,
yararlanılması, etken maddeleri, drogları, ekonomik değeri, yayılış alanları ve tarıma alınma
olanakları konularında temel bilgiler vermiştir.
Bozdoğangil (1996), Çukurova Bölgesinde doğal olarak bulunan tıbbi ve çeşitli amaçlarla
kullanılan 224 cins ve 1012 tür bitkinin bulunduğunu tespit etmiştir. 244 bitkiden ilaç olarak,
bunun yanı sıra 26’sının boya, 16’sının insektisit, 43’ünün sebze olarak, 8’inin hayvan
hastalıklarında, 32’sinin uçucu yağ ve sabit yağından, 14’ünün reçine ve zamkından
yararlanıldığını belirtmiştir.
Tuzlacı ve Erol (1999), Eğirdir (Isparta) yöresinde yaptıkları çalışmada 66 tür bitkiden
halk ilacı olarak yararlanıldığı, bu bitkilerden en çok ağrı kesici, diüretik, taş düşürücü, mide ve
bağırsak gazlarını giderici, ülser, hemoroid, romatizma, soğuk algınlığı tedavi edici etkisini
saptamışlardır.
Yücel ve Tülüklüoğlu (2000), Gediz (Kütahya) çevresinde halk ilacı olarak kullanılan
bitkileri araştırmışlar, 6 familyaya ait 9 türden 11 yöresel kullanım belirlemişlerdir. Bunlardan
4’ü solunum sistemi hastalıkları, 3’ü sindirim sistemi hastalıkları, 2’si dolaşım sistemi
hastalıkları, 1’i diyabet, 1’i sıtma ve 1’inin yatıştırıcı olarak kullanıldığını tespit etmişlerdir.
Karademir ve Öztürk (2002) çalışmalarında İzmir insanının halk tebabeti ile tedavisinde
kullanılan tüm tıbbi bitkilerin halka ulaştığı en önemli merkez olan Kemeraltı, tarihi doku
içerisindeki tartışılmaz yeriyle aktarların en çok bulunduğu yerdir. Halkın en yoğun kullandığı
tıbbi bitkileri, bu bitkilerin menşeini, yaklaşık yıllık tüketim miktarlarını, hangi etkiler için
önerildikleri gibi bazı soruların yanıtlarını bir anket yardımıyla ortaya koymuşlardır.
10
Ertuğ (2004) ise Bodrum yöresinde halk tıbbında yararlanılan bitkileri araştırmış, 350’yi
aşkın yararlı bitki arasında 92’si doğal, 24’ü yetiştirilen toplam 116 bitkinin tedavide kullanımını
saptamıştır.
Adana ve ankara aktarlarında satılan ceviz yaprağı (Juglandıs folıum) üzerinde morfolojik
ve anatomik çalışmalar yapılmış ve çalışma sonucunda, Ceviz yapraklarının Adana’da dahilen
şeker hastalığı tedavisinde ve baş ağrısında, haricen saç dökülmesinde; Ankara’da ise şeker ve
kolesterol düşürücü, romatizma tedavisinde, uçuk tedavisinde ve iltihap kurutucu olarak
kullanıldığı tespit edilmiştir. Foliol enine kesitinde epidermanın örtü ve salgı tüyleri taşıdığı,
palizat parenkimasının orta damar boyunca devam ettiği ve mezofilin bol druz taşıdığı
görülmüştür (Baldemir ve Güvenç, 2007).
Ankara’ da aktarlarda “adaçayı” adı altında satılan drogların morfolojik ve anatomik
olarak incelenmiş ve çalışma sonucunda aktarlarda adaçayı adıyla satılan bitkilerin 2 cinse ait 4
farklı takson (Sideritis congesta P.H.Davis & Hub.- Mor., Sideritis caesarea H.Duman, Aytaç &
Başer, Salvia fruticosa Miller ve Salvia sp.) olduğu belirlenmiştir. Labiatae familyasına özgü
anatomik özellikler bu türlerde de karakteristik olarak görülmüştür (Yılmaz ve Güvenç, 2007).
Arat Dağı ve çevresinin (Birecik-Şanlıurfa) etnobotanik özelliklerini tespit etmek
amacıyla yapılan çalışma da ise 49 familya ve 193 cinse ait 299 taksonun 170’inin etnobotanik
özelliğinin olduğu tespit edilmiştir. Bunlardan 59’u yem, 33’ü yiyecek, 19’u yakacak, 17’si tıbbi
amaçlı, 13’ü zararlı, 8’i süpürge yapımında, 5’i süs bitkisi, 5’i boya, 3’ü oyun amaçlı (çocuklar
için) ve 11’i de diğer amaçlı olduğu saptanmıştır. Yöre halkı tarafından 33 bitkiye sadece isim
verilmiş olup, bu bitkilerin herhangi bir kullanımı bulunmadığı tespit edilmiştir (Akan ve ark.,
2008).
Ege ve Güney Marmara Bölgeleri Afyon, Aydın, Balıkesir, Bursa, Çanakkale, Denizli,
İzmir, Manisa, Muğla, Uşak ve Yalova illerinde dört yıl süre ile yürütülmüş çalışmada toplam
265 kişiden, halk ilacı olarak kullanılan bitkiler ile ilgili 608 kayıtlı bilgi toplanmıştır. En fazla
bilgi 158 kayıt ile İzmir ilinden toplanırken, onu 128 kayıt ile Muğla izlemiştir. Bilgi veren
kişilerin %60’nın ilköğretim, %18’nin fakülte mezunu olduğu tespit edilmiştir. Okur yazar
11
olmayanların oranı ise %5 olarak belirlenmiştir. Halk ilacı olarak kullanılan bitkilerin %74,0’i
doğadan toplama yolu ile elde edilirken, %33,0’nün toprak üstü kısmından, %12,8’nin
çiçeğinden, %10,3’nün de meyvesinden yararlanıldığı belirlenmiştir. Bazı bitkilerin kullanımı ile
ilgili tek bir kayıt bulunurken, en fazla kekik, kantaron ve karabaş otundan söz edilmiştir. Kekik
için 41, kantaron için 21, karabaş otu içinse 19 kayıtta kullanımları ile ilgili bilgi verilmiştir.
Hemen hemen her türlü rahatsızlığa karşı bir veya birden fazla bitki önerilirken, toplanan
örneklerden 65 familyaya ait, 168 tür tespit edilmiştir. Bunun yanında tür düzeyinde
belirlenmeyen, ancak cins düzeyinde tespit edilen bitkilere ait bilgilere de yer verilmiştir (Sarı ve
ark., 2010).
Çeşitli illerimizde Aktarlarda satılan Zeytin yaprağı (Olive Leaf) üzerinde morfolojik ve
anatomik çalışmalar yapılmış ve sonucunda örneklerin bilimsel drog tanımına uymadığı bazı
zeytin yaprağı örneklerinin açıkta satıldığı, organik ve inorganik maddelerle kontamine olduğu ve
bu nedenle halk sağlığı açısından da uygun nitelikler taşımadığı gözlenmiştir (Hürkul ve Güvenç,
2010).
Doğu Karadeniz bölgesi farklı iklim, coğrafik ve topoğrafik özellikleri ile büyük bir
genetik bitki çeşitliliğine sahiptir. Rize ili florasında, yöre halkı için önemli bir role sahip tıbbi ve
aromatik bitkileri, deniz seviyesinden itibaren çok farklı yükseltilerde görmek mümkündür. Halk
arasında bu bitkiler gıda, doğal çay, boya, baharat ve süs bitkisi olarak kullanılmakla birlikte
geleneksel tedavide de kullanılmaktadır. Bu çalışmada, Rize ili doğal florasında bulunan ve
ekonomik değeri yüksek olan tıbbi ve aromatik bitkilerin neler olduğu, halk arasında nasıl
adlandırıldığı, kullanım alanları literatür taramaları ve inceleme gezileri yapılarak belirlenmiştir.
Bu çalışma ile yöre halkının tıbbi ve aromatik bitkilere ilgisinin artması ve doğal florada bulunan
bu zenginliklerin değerlendirilmesi amaçlanmıştır (Yaldız ve ark., 2010).
Faydaoğlu ve Sürücüoğlu (2011) çalışmalarında tüm dünyada olduğu gibi geçmişten
günümüze ülkemizde de doğal florada bulunan bitkilerin halk arasında tedavi amaçlı, gıda, çay,
baharat, boya, insektisit, hayvan hastalıklarının tedavisi, reçine, zamk, uçucu ve sabit yağlarından
faydalanma, meşrubat ve kozmetik sanayide kullanımı uzun yıllardan beri süregeldiğini
belirtmiştir. Çalışma sonucunda ise tıbbi ve aromatik bitki çeşitliliğinin korunması ve
12
sürdürülebilmesi için gerekli her türlü yasal düzenlemenin, yetiştiricilerin ihtiyaç duyduğu
tohumluğu sağlayacak kurumsal alt yapının mutlaka oluşturulması gerektiğini, aktarlık
mesleğinin tanımını, kimlerin ve nasıl yapabilecekleri hakkında açıklamalar, gereklilikleri,
sınırları, bağlı olması gereken resmi kurum/kuruluşları açıkca ortaya koyan yasalar hazırlanıp
uygulamaya konulmasını, tıbbi ve aromatik bitkilere ait bilgilerin toplanacağı ve ulaşılabileceği
veri bankaları oluşturulması gerektiği ve bu bitkilerin tarımının gelişmesine yardımcı olunmasını,
kullanılan tıbbi ve aromatik bitkilerin standartlarının bir an önce hazırlanmasının,
çeşitlendirilmesinin ve ekonomiye olan katkısının arttırılmasını, bilinçsizce kullanımlarının
önlenmesinin önemi vurgulanmıştır.
Tuzlacı ve Şenkardeş (2011), Ürgüp-Nevşehir’de halkın geleneksel olarak kullandığı
şifalı bitkileri çalışmışlardır. Araştırma sırasında 20 köy dahil olmak üzere toplam 24 yerleşim
merkezi ziyaret edilmiş ve alan çalışmaları Haziran 2009 tarihleri arasında yapılmıştır. Halk
ilaçları olarak kullanılan bitkilerin örnekleri toplanıp, yerel adları, bitki kısımlarının hastalıklar ve
tedavi rahatsızlıklarında kullanımı, hazırlama ve uygulama, dozaj yöntemi, tedavi süresi
kaydedilmiştir. Sonuç olarak, 116 bitki örneğinin, geleneksel halk ilacı olarak kullanılan 67 tür
tespit edilmiştir. Ürgüp'te kaydedilen bitkiler daha çok diyabet için kullanıldığı, ayrıca kalp-
damar hastalıkları, öksürük, yara, astım, mide hastalıkları ve yüksek kolesterol tedavisinde
yararlanıldığı belirlenmiştir.
Konya’da 2008 ve 2009 yılı yaz aylarında aktarlarda satılan tıbbi bitkiler ve onların
drogları araştırılmıştır. Bu bağlamda aktarlarda bulunan tıbbi bitkiler, halkın gösterdiği ilgi
durumuna göre (keten, çörek otu, kekik, ısırgan otu ve papatya gibi), yoğun talep görenler ve az
talep edilenler olarak iki gruba ayrılmıştır. Konya’da aktarlarda bulunan drogların büyük bir
çoğunluğunun bitkilerin yaprak, tohum, meyve, çiçek, kök, dal, rizom ve soğan gibi bitki
organlarından ve kurutulmuş kısımlarından oluştuğu belirlenmiştir. Drogların kullanım şekilleri
ve ne kadar süre saklanabilecekleri belirtilmemiştir (Tulukcu ve Sağdıç, 2011).
Andırın ilçesinde (Kahramanmaraş) tıbbi amaçla kullanılan 41 familyaya ait, 92 doğal
bitki taksonu kaydedilmiştir. Tıbbi amaçla en çok kullanılan familyalar Labiatae-Ballıbabagiller
(16 takson), Compositae-Papatyagiller (15 takson), Rosaceae-Gülgiller (6 takson), Liliaceae-
13
Zambakgiller (4 takson), en çok preparat hazırlama şekli ise infüzyon ve dekoksiyondur.
Kaydedilen bitkiler başlıca, böbrek taşı düsürücü, soğuk algınlığı, ağrı kesici, cilt rahatsızlıkları,
öksürük kesici ve şeker hastalığı için kullanılmaktadır (Demirci ve Özhatay, 2012).
Erzurum iline bağlı Ilıca ilçesinin köyleri geleneksel olarak tedavi amacıyla kullanılan
bitki ve hayvanlar bakımından araştırılmıştır. Tedavide kullanılan bitkilerin familyaları, Latince
isimleri, yöresel isimleri, kullanımları ve uygulama şekilleri verilmiştir. Köy halkı tarafından, 29
familyaya ait 70 türün, romatizma, deri hastalıkları, solunum hastalıkları, mide rahatsızlıkları,
üriner sistem enfeksiyonları ve hemoroit gibi rahatsızlıklarda kullanıldığı belirlenmiştir (Özgen
ve ark. 2012).
Bingöl semt pazarlarında satılan yabani bitkilerin etnobotanik açıdan incelenmiş,
pazarlarda satılan yöre halkının tıbbi ve gıda (baharat, çay ve yemek) olarak yararlandığı bitkiler
tespit edilmiş ve bu bitkilerin kullanım şekilleri ortaya konmuştur. Yerel pazarlar gezilerek
yapılan araştırmalar sonucunda 32 yabani bitki taksonunun tıbbi, çay, baharat ve yemek vb.
amaçlarla pazarlarda satıldığı tespit edilmiştir. Rosaceae (Gülgiller) (7 takson), Lamiaceae
(Ballıbabagiller) (4 takson), Apiaceae (Maydanozgiller) (3 takson), Asteraceae (Papatyagiller) (3
takson), Liliaceae (Zambakgiller) (3 takson), Fabaceae (Baklagiller) (2 takson) ve Polygonaceae
(Kuzukulağıgiller) (2 takson) yörede yoğun olarak kullanılan bitki familyalarıdır. Yöredeki
taksonların, meyve ve tohumları yenilenler (8 takson), yaprakları yenilenler (5 takson), çay olarak
kullanılanlar (3 takson), kök ve gövdeleri yenilenler (5 takson), baharat olarak kullanılanlar (3
takson) şeklindedir. Ayrıca yerel pazarlarda tespit edilen gıda bitkilerinin büyük bir çoğunluğu
tıbbi amaçlar için de kullanılmaktadır. Bu bitkilerin, karın ağrısı ve gaz giderici, midevi (14),
soğuk algınlığı ve ilgili rahatsızlıklar (6), kalp ve damar hastalıkları (6), şeker hastalığı (4),
böbrek hastalıkları (3), yara ve kesik tedavisi (2) vb. hastalıkların tedavisinde kullanıldığı tespit
edilmiştir (Polat ve ark., 2012).
Turgutlu-Manisa halkı tarafından kullanılan tıbbi bitkileri toplamak ve tanımlamak için
yapılan çalışmada, 44 familyaya ait toplam 76 şifalı bitki tespit edilmiştir. En yaygın aile
Asteraceae (Papatyagiller) (% 11.8), Rosaceae (Gülgiller) (% 9.2), Lamiaceae (Ballıbabagiller)
(% 7.9), Apiaceae (Maydanozgiller) (% 3.9) ve Malvaceae (Ebegümecigiller) (% 3.9) olup, en
14
yaygın hazırlama şekli infüzyon (% 37) ve kaynatma (% 18.5) olarak belirlenmiştir. Toplam 177
tıbbi kullanım şekli kaydedilmiş kullanım değerine (UV) göre en önemli bitkilerin Rosa canina-
Kuşburnu (0.75), Ficus carica-İncir (0.74), Tilia platyphyllos-Ihlamur (0.71) ve Vitex agnus-
castus-Hayıt (0.70) olduğu bildirilmiştir. Araştırma sonucunda geleneksel halk hekimliğinin
kullanımı, özellikle köylerde toplumda hala yaygın olduğu kaydedilmiştir (Bulut ve Tuzlacı,
2013).
Bazı hastalık ve rahatsızlıkların tedavisinde kullanılan tıbbi bitkiler aşağıdaki gibi
sıralanabilir (Baydar, 2009):
Böbrek hastalıkları: Altın otu (ölmez çiçek) (Ceterach officinarum), atkuyruğu (Equisetum
arvense), ayrıkotu (Elytrigia repens).
Cinsel isteksizlik: Demirdikeni (Tribulus terrestris), kakule (Elettaria cardamomum),meyankökü (Glycyrrhiza glabra), safran (Crocus sativus), zencefil (Zingiber officinale).Hazımsızlık: Anason (Pimpinella anisum), dereotu (Anethum graveolens), havlıcan (Alpinia
officinarum), kakule (Elettaria cardamomum), kimyon (Cuminum cyminum), papatya (Bellis
perennis), rezene (Foeniculum vulgare), yenibahar (Pimenta racemosa), zencefil (Zingiber
officinale).
Hemoroit: Civanperçemi (Achillea millefolium), kuşburnu (Rosa canina), mazı (Thuja
occidentalis), sultanotu (Mercurialis annua), zencefil (Zingiber officinale).
Kabızlık: Keten (Linum usitatissimum), rezene (Foeniculum vulgare), sinemaki (Cassia fistula),
sinirliot tohumu (Plantago major).
Kalp rahatsızlıkları: Alıç (Crataegus monogyna), ökseotu (Viscum album).
Kanserden korunma: Isırganotu (Urtica urens), kırmızıbiber (Capsicum annuum ), ökseotu
(Viscum album).
Karaciğer rahatsızlıkları: Enginar (Cynara scolymus), hindiba (Cichorium endivia),
Kurtpençesi (Lycopodium clavatum), meryemana dikeni (Silybum marianum), zerdaçal (Curcuma
longa).
Menopoz: Civanperçemi (Achillea millefolium), adaçayı (Salvia fruticosa), anason (Pimpinella
anisum), papatya (Bellis perennis), tarçın (Cinnamomum sp.).
Mide kanaması: Civanperçemi (Achillea millefolium), kuşburnu (Rosa canina), sumak (Rhus
glabra).
15
Mide bulantısı ve ağrıları: Eğirkökü (Acarus ealamus), nane (Mentha aquatica),
zencefil (Zingiber officinale).
Prostat büyümesi: Eğirkökü (Acarus ealamus), yeşil çay (Camellia sinensis), zerdeçal
(Curcuma longa), ısırganotu kökü (Urtica urens).
Romatizma ağrıları: Anason (Pimpinella anisum), atkuyruğu (Equisetum arvense), biberiye
(Rosmarinus officinalis), karanfil (Syzygium aromaticum), kekik (Thymus capitatus), lavanta
(Lavandula officinalis), oğulotu (Melissa officinalis), papatya (Anthemis sp.).
Safra kesesi rahatsızlıkları: Altınotu (Helichrysum arenarium), civanperçemi (Achillea
millefolium), kara hindiba (Taraxacum officinale), pelinotu (Artemisia absinthium), zerdeçal
(Curcuma longa).
Soğuk algınlığı, üşütme ve öksürük: Ardıç (Juniperus communis), ebegümeci (Malva
sylvestris), ekinezya (Echinacea sp.), ıhlamur (Tilia sp.), karanfil (Syzygium aromaticum),
meyankökü (Glycyrrhiza glabra), nane (Mentha aquatica), okaliptus (Eucalyptus camalduensis),
papatya (Anthemis sp.), zencefil (Zingiber officinale).
Stres, depresyon, ve endişe: Anason (Pimpinella anisum), kantaron (Hypericum perforatum),
lavanta (Lavandula officinalis), oğulotu (Melissa officinalis), papatya (Anthemis sp.), rezene
(Foeniculum vulgare), şerbetçi otu (Humulus lupulus).
Unutkanlık ve hafıza zayıflığı: Adaçayı (Salvia fruticosa), biberiye (Rosmarinus officinalis),
kakule (Elettaria cardamomum), yeşil çay (Camellia sinensis), zencefil (Zingiber officinale).
Uyku bozukluğu: Anason (Pimpinella anisum), çuha çiçeği (Primula vulgaris), kediotu
(Valeriana officinalis), oğulotu (Melissa officinalis), papatya (Anthemis sp.), rezene (Foeniculum
vulgare), şerbetçi otu (Humulus lupulus).
Yorgunluk: Adaçayı (Salvia fruticosa), biberiye (Rosmarinus officinalis), meyankökü, kakule
(Elettaria cardamomum), kekik (Thymus capitatus), kuşburnu (Rosa canina), zencefil (Zingiber
officinale).
Yüksek kolesterol: Biberiye (Rosmarinus officinalis), kekik (Thymus capitatus), kuşburnu (Rosa
canina), üzüm çekirdeği (Vitis vinifera), yeşil çay (Camellia sinensis), zencefil (Zingiber
officinale).
Yüksek şeker: Kudret narı (Momordica charantia), mahlep (Prunus mahaleb),
tarçın (Cinnamomum sp.), mersin (Myrtus communis).
16
Zayıflama çayı: Biberiye (Rosmarinus officinalis), kiraz sapı (Prunus avium), mısır püskülü
(Zea mays), rezene (Foeniculum vulgare), sinemaki (Cassia fistula), zencefil (Zingiber
officinale), zerdeçal (Curcuma longa), yeşilçay (Camellia sinensis).
2.7.2. K.K.T.C.’de Yapılan Önceki Çalışmalar
Flowers of Cyprus Plants of Medicine 2 ciltten oluşan eserin birinci cildinde 89, ikinci
cildinde 91 yabani bitkinin, Latince, İngilizce ve Rumca isimleri ve her bitkinin ayrıntılı
deskripsiyonu, çiçek açma dönemleri, yetiştiği bölgelerin özelliği ve yüksekliği, tedavi edici
özellikleri, ihtiva ettikleri uçucu yağ ve diğer elementlerin isimleri, Rumlar arasında kullanım
şeklinin bir özeti verilmiştir. Bu iki ciltlik kitap, bugünkü Kıbrıs bitki örtüsü ile ilgili en önemli
kaynaklardandır (Georgiades, 1987; 1992).
K.K.T.C.’de ‘Yabani Çiçekleri ve Tıbbi Bitkileri’ renkli olarak hazırlanan ilk eser olup,
K.K.T.C. florasında mevcut olan 108 bitki Türkçe ve İngilizce isimleriyle sunulmuş, kullanım
alanları ve botanik yönleri verilmiştir (Vehbi, 1991).
The Medical Plants of Cyprus isimli araştırmada 131 familya, 453 cins, 66 türün tıbbi
özellikte olduğu tespit edilmiştir, bu türlerin 35 tanesi Kıbrıs endemik bitkilerindendir. En fazla
tür içeren familyalar sırasıyla Asteraceae (Papatyagiller) (66), Fabaceae (Baklagiller) (41),
Lamiaceae (Ballıbabagiller) (39), ve Apiaceae (Maydanozgiller) (29)’dır. Kitap içerisinde tıbbi
özelliği olan bitkilerin fotoğrafları ve botanik özellikleri ile ilgili kısa bilgi verilmiştir (Zannetkoy
Pandeli, 1998).
Edible Wild Plants of The Cyprus Flora Kıbrıs florasında bulunan yenilebilen 52 yabani
bitki için kitabın ilk kısmında, toplanması sırasında uyulması gereken koşullara değinilmiştir.
Daha sonra ise her bir taksonun İngilizce, Latince ve Yunanca isimlendirilmesi yapılarak,
deskripsiyonu, habitatı, pişirme yöntemleri, tıbbi özellikleri ve çiçeklenme dönemine yer
verilmiştir. Son kısımda ise bitkilerin İngilizce ve Latince isimlerine göre indeks hazırlanmıştır
(Savvides, 2000).
17
K.K.T.C.’de halk köy hekimliği konusunda deneyimlidir ve tespit edilen halk ilaçları ve
tedavi şekilleri İslamoğlu (1969) ve Yorgancıoğlu (2001) gibi araştırmacılar tarafından
kaydedilmiştir.
K.K.T.C.’de yaygın olarak kullanılan bazı halk ilacı formülleri şu şekilde sıralanabilir:
Sarılık ilacı: Balın içine iprişim doğranır karışımdan günde 3 çorba kaşığı alınır. İlaç
yemeklerden önce verilir.
İştah ilacı: Yarım okka eski kumandariyanın içerisine iki dirhem kına kına, üç dirhem ravent
tozu atılır sabah kahvaltısından önce alınır.
Çıban ilacı: Eşit miktarda üstübeç ve susam yağı alınıp karıştırılır, çıban üzerine sürülür
(İslamoğlu, 1969) Yorgancıoğlu (2001)’na göre ise soğanın faydalı olduğu yazılır.
Bit ilacı: Surur denen kırmızı toz zeytin yağıyla iyice karıştırılıp saçlara sürülür bir gün sonra
saçlar yıkanır.
Göz ilacı: Kokulu gül iyice kaynatılıp elde edilen su ılık iken göze pansuman yapılır ve göz
bağlanır.
Boğaz şişkinliği ilacı: Bir hurma yaprağı ikiye ayrılır üzerine dua okunur ve keskin sirkeye
batırılır sonra yaprak ile boğaz ovulur.
Kurt (Tenya) ilacı: Yetmiş adet kabak çekirdeğinin içi alınıp iyice dövülür, hamur şeklinde
yoğrulup yedi parçaya bölünür ve yedi hap yapılır. Hapları una beleyerek aç karnına günde 1 kez
alınır.
Sıtma ilacı: Kinin hapları kullanılırdı.
Karın sancısı ilacı: Nane kaynatılıp içilir.
Karın şişkinliği ilacı: Karın bol zeytinyağı ile yağlanır. Arı balı sürülmüş bir bez üstüne de
ebegümeci lapası konularak karın üzerine yerleştirilir.
Dalak ilacı: Mersin dalı kaynatılır ve su aç karnına içilir.
Boğaz ağrısı ilacı veya bademcik şişkinliği ilacı: Ezilmiş enginar dalı bir bez içerisine konup
boğaza sarılır.
Çoçuk düşürme ilacı: Karanfil haşlanılıp içilir ya da kuru böğrülce haşlanıp buğusuna oturulur.
Ayrıca lazmari, turunç filizi ve defne yaprakları iyice kaynatılıp buğusuna oturulursa etkili olur.
Rahim düşüklüğü ilacı: Bal mumu ve zeytin yağı beraberce eritilip, içerisine küçük miktarda
hindistan cevizi ilave edilir iyice karıştırılır. Temiz bir beze konup alttan tutturulur ve bele sıkıca
bağlanır bu şekil hergün değiştirilerek uygulanılır.
18
Fıtık ilacı: Bir bağ maydanoz zeytin yağına konularak az bir ateşte soldurulur. Bunu temiz bir
bezle kabaran yere konulur.
İdrar zorluğu ilacı: Maydanoz ve yapışkan otu denen ot iyice kaynatılıp içilir.
Parmak yaraları ilacı: Yoğrulmuş kına bir kaç gün bırakılır.
Yanık ilacı: Bir miktar terb (karın yağı), susam yağı, zeytin yağı, mezdeki ve balmumu bir arada
ısıtılıp iyice eritilir. Sıvı haline geldikten sonra temiz bir kabın içerisindeki soğuk suya dökülür.
Suda donan madde yanıklara kullanılır (İslamoğlu, 1969).
Baş ağrısı ilacı: Limon veya turuncu ortadan ikiye kesip bir bezle alnına tutulur. Nane,
derenanesi, adaçayı kaynatılıp içilir.
Böbrek ağrı ilacı: Taşkıran otu olarak bilinen bitkiyi kaynatarak suyunu içerler.
Nasır ilacı: Taze incir dalı koparılır, daldan akan sütü nasırın üzerine akıtırlar.
Zehirlenmelere karşı: Kişiye zeytinyağı içirilir ve kusması sağlanır.
Görme bozukluğu: Aç karnına iki diş sarmısak veya bir kaşık bal yedirilir (Yorgancıoğlu,
2000).
Eski zamanlarda ülkemizdeki aktarlar da bugünkü hekim ve eczacı niteliğinde olan
kişilerdi. Lefkoşa’da aktarlar sağlık açısından geniş bir kitleye hizmet veriyor ve geçimlerini bu
şekilde sağlıyorlardı. O zamanın dükkanlarında kafur, asilbent, ravend, havlıcan, amberkabuğu,
darüfülfül, yağlı baharlı tohumlar, kökler, çeşitli reçineler, tütsüler, buhurlar, kınalar, tütünler,
tünbekiler gibi çeşitler vardı. Tavsiye ettikleri ilaçlar da ilginçti; kuvvetsizliğe karşı ‘acıyonga’
kaynatılıp sabah ve akşam suyu içilirdi. Ravend ve kına kına ezilerek günde 3 defa içilirse
zayıflık için birebirdi. Sarılık olana ise içine ipek doğranmış bal yedirilir, karnında kurt bulunana
da horasan-mai verilirdi (Hikmetağalar, 2005).
Healthy Living in Cyprus eserde sağlıklı yaşam için önemli, doğal olarak bulunan
yaklaşık 50 taksonun Türkçe, İngilizce, Yunanca isimlendirilmesi, botaniksel tanımları ve
bunların kullanımları özetlenmiştir (Khan, 2006).
Medicinal and Poisinous Plants of North Cyprus adlı yayında, K.K.T.C. bölgesinde doğal
olarak yetişen çok sayıda yenilebilen şifalı bitki ile zehirli bitkiler araştırılarak bu kapsamda 108
şifalı ve zehirli bitkiyi özet şeklinde not edilmiştir (Uslu, 2007).
19
Yıldırım Kaya, F. (2010), K.K.T.C. halkının çeşitli amaçlarla kullandığı faydalı bitkiler
ve kullanım alanları belirlenmiştir. Bu bilgiler 64 kaynak kişiden elde edilmiş olup, doğal olarak
kullanımı olan 156 bitki taksonundan oluşmaktadır. Bunlardan 106 taksonun tıbbi, 78 taksonun
gıda, 30 taksonun eşya, 22 taksonun baharat, 11 taksonun boya ve kozmetik, 7 taksonun yakacak
ve 27 taksonun da diğer amaçlar için kullanıldığı tespit edilmiştir. Ayrıca Salvia fruticosa Mill.
(Anadolu adaçayı), Origanum majorana L. (Mercan köşk), Rosmarinus officinalis L. (Biberiye),
Ceratonia siliqua L. (Keçiboynuzu) ve Olea europaea L. (Zeytin) türlerinin kullanımlarının halk
arasında yoğunluk gösterdiği gözlenmiştir.
Avrupa'da bitkisel ticaret çerçevesinde direktif 2004/24/EC insan tüketimine yönelik
bitkisel maddelerin botanik standardizasyonunun gerektiğini vurgulamaktadır. Bir çalışma da,
anket yapılarak taksonomik açıdan Kıbrıs piyasasında satılan bitkileri belirlemek ve bunların
kullanımları belgelenmiştir. Ayrıca, yerel etnobotanik geleneğin yanı sıra diğer Doğu Akdeniz
pazarları (yani Yunanistan, İsrail, Ürdün, Türkiye) ile günümüz piyasasının ilişkisini ortaya
koyulmuştur (Karasou ve Deirmentzoglou, 2011).
Bir diğer çalışmada ise K.K.T.C.’de kullanılan tıbbi bitkiler belirlenmiştir. 120 kaynak
kişiden alınan bilgilerle bu bitkilerin yöresel adları, tedavideki kullanışları, yararlanılan kısımları
kullanılış ve uygulanış şekileri, dozları, uygulama süreleri hakkında bilgiler derlenmiştir. Yöresel
kullanımı olan 118 tıbbi bitki tanımlanmıştır. Bu bitki türlerinin 91 doğal bitki türü ve ait olduğu
44 familya ile 27’si kültür bitki türü ve bu bitkilerin ait olduğu 17 familya saptanmıştır. Bu
bitkiler ve tedavideki yöresel kullanımları metin içerisinde sunulmuştur. Çalışmada K.K.T.C.
halkı tarafından kullanıldığı kaydedilen bitkilerden en sık kullanılan doğal tıbbi bitkiler Salvia
fruticosa (Anadolu adaçayı), Pimpinella cretica (Anason), Petroselinum crispum (Maydanoz),
Plantago coronopus ssp. commutata (Sinirli ot), Urtica urens (Isırgan), Sambucus nigra
(Mürver), Olea europaea (Zeytin), Ceratonia siliqua (Keçiboynuzu) olup kültür tıbbi
bitkilerinden ise Allium sativum (Sarımsak) ve Pimpinella anisum (Anason) en sık kullanılan
türler olaarak belirlenmiştir. Ayrıca bitkilerin en sık kullanım amacının gastrointestinal (bağırsak
hareketleri bozukluğu, gastrit, gaz söktürücü, hazımsızlık, hemoroit, ishal, iştah açıcı, kabızlık,
spazm, ülser), dolaşım (damar sertliği, tansiyon, kolesterol, ödem, anemi,) solunum (astım,
20
bronşit, grip, nezle, öksürük, soğuk algınlığı) ve üriner sistemlerinin (böbrek taşları, böbrek
iltihabı, idrar ve idrar yolları enfeksiyonları) sağlığı ve bu sistemlerle iç içe olan hastalıkların
tedavisi olduğu saptanmıştır. Araştırmada mevcut bitkilerin yararlanılan kısımlarından en sık
kullanılan kısmının ise yaprak ve genç sürgünler olduğu ve tıbbi amaçlı kullanılan kısımların en
sık kullanılış şeklinin ise dekoksiyon ve infüzyon, en az kullanımın ise tentür şekli olduğu
saptanmıştır (Ozan, 2011);
Bu çalışmaya göre K.K.T.C.’ de tıbbi bitkilerin kullanıldığı hastalıklar:
Analjezik: Sinapis alba (Lapsana, Yabani hardal), Vitis vinifera (Üzüm).
Antihelmintik: Allium ampeloprasum (Yalancı pırasa, Yaz sarımsağı), Allium neapolitanum
(Osuruk çiçeği, Yabani sarmısak), Chrysanthemum coronarium var. discolor (Krizantem,
Sarıpapatya), Eryngium creticum (Gaz ayağı, Kazayağı, Mangolla, Bangallo, Spangallo), Punica
granatum (Nar).
Antiseptik, antibiyotik: Allium sativum (Sarmısak) Capparis spinosa (Kapari, Gabbar) Laurus
nobilis (Akdeniz defnesi), Myrtus communis var. leucarpa (Mersin), Origanum syriacum
(Kekik), Rosmarinus officinalis (Biberiye, Lazmarin), Salvia fruticosa (Adaçayı, Garafan),
Urtica urens (Isırgan).
Antitümör: Pimpinella anisum (Anason), Pimpinella cretica (Anason), Thymus capitatus
(Tülümbe, Yabani kekik), Urtica urens (Isırgan).
Ateş yükselmesi: Crataegus azarolus (Alıç), Cupressus sempervirens (Servi), Matricaria
recutita var. coronata (Papatya, Beyaz papatya), Vitis vinifera (Üzüm).
Cilt bakımı ve cilt hastalıkları (akne, alerji, ayak kokusu, çıban, egzama, ıskatro, pişik,
siğil, terleme, yanık, yara, yılan ve böcek sokmaları): Allium cepa (Soğan), Asphodelus
aestivus (Şimşir), Agave americana (Sabır), Capsicum annum (Biber), Eryngium creticum (Gaz
ayağı, Kazayağı, Mangolla, Bangallo, Spangallo), Ficus carica (İncir), Ficus sycomorus
(Cümbez), Hypericum triquetrifolium (Sarı kantaron, Binbirdelik otu), Juglans regia (Ceviz),
Laurus nobilis (Akdeniz defnesi), Lavandula stoechas (Lavanta çiçeği), Lawsonia inermis
(Kına), Malva sylvestris var. oxyloba (Gömeç), Matricaria recutita var. coronata (Papatya,
Beyaz Papatya), Melia azeradach (Zangalak ağacı, Tespih ağacı), Morus alba (Ak Dut), Myrtus
communis var. leucarpa (Mersin), Narcissus tazetta (Nergis, Zeren), Nicotiana glauca (Doktor
ağacı), Origanum syriacum (Kekik), Pelargonium graveolens (Itır, Gül damlası), Pistacia
21
atlantica (Çitlembik, Çitlemik, Mezleki), Poterium verrucosum (Iskatro otu), Punica granatum
(Nar), Quercus coccifera ssp. calliprinos (Kermes meşesi, Pernar), Ranunculus bullatus ssp.
cytheraeus (Düğün çiçeği), Rosa damascena (Kokulu gül), Rosa multiflora (Gülnasir), Rubus
sanctus (Böğürtlen, Orman üzümü), Triticum aestivum (Buğday), Urginea maritima (Ada soğanı,
Avroşillo, Argoşillo), Urtica urens (Isırgan).
Cinsel performans eksikliği ve cinsel sorunlar: Capparis spinosa (Kapari, Gabbar), Cicer
arietinum (Nohut), Cynara cardunculus (Gafgarıt, Yabani enginar), Cynara scolymus (Enginar),
Eruca sativa (Roka), Eryngium creticum (Gaz ayağı, Kazayağı, Mangolla, Bangallo, Spangallo).
Depresyon ve rahatlatıcı: Eucalyptus camaldulensis (Efgalitto, Okaliptüs, Sıtma ağacı),
Eucalyptus tereticornis (Efgalitto, Okaliptüs, Sıtma ağacı), Foeniculum vulgare ssp. piperitum
(Rezene, Maraho, Dereotu, Kavcar), Hypericum triquetrifolium (Sarı kantaron, Binbirdelik otu),
Malva sylvestris var. oxyloba (Gömeç), Melissa officinalis var. officinalis (Oğulotu), Morus alba
(Ak Dut), Pimpinella anisum (Anason), Pimpinella cretica (Anason), Salvia fruticosa (Adaçayı,
Garafan).
Detoksifikasyon: Citrus limon (Limon), Punica granatum (Nar), Rosa canina (Kuşburnu),
Rubus sanctus (Böğürtlen, Orman üzümü), Salvia fruticosa (Adaçayı, Garafan).
Diş ağrıları, diş eti kanamaları ve ağız aftları: Calycotome villosa (Azgan, Tüylü keçiboğan),
Juglans regia (Ceviz), Morus nigra (Dut), Pinus brutia (Çam), Pistacia atlantica (Çitlembik,
Çitlemik, Mezleki), Salvia fruticosa (Adaçayı, Garafan).
Diyabet: Cichorium spinosum (Hindiba, Rayıka), Cynara cardunculus (Gafgarıt, Yabani
enginar), Cynara scolymus (Enginar), Malva sylvestris var. oxyloba (Gömeç), Myrtus communis
var. leucarpa (Mersin), Nigella sativa (Çörekotu), Platanus orientalis (Çınar), Rubus sanctus
(Böğürtlen, Orman üzümü), Urtica urens (Isırgan), Zizyphus lotus (Yabani hünnab, Gonnara).
Dolaşım sistemi ve kalp sağlığı (damar sertliği, tansiyon, kolesterol, ödem, anemi): Allium
ampeloprasum (Yalancı pırasa, Yaz sarımsağı), Allium neapolitanum (Osuruk çiçeği, Yabani
sarmısak), Allium sativa (Sarmısak), Armeniaca vulgaris (Kayısı), Asparagus acutifolius (Ayrelli,
Ağrelli, Kuşkonmaz), Asparagus stipularis (Ayrelli), Beta vulgaris var. cicla (Pazı), Ceratonia
siliqua (Harup, Keçiboynuzu, Harnıp), Cichorium spinosum (Hindiba, Rayıka), Crataegus
azarolus (Alıç), Cupressus sempervirens (Servi), Eriobotrya japonica (Yeni dünya), Eryngium
creticum (Gaz ayağı, Kazayağı, Mangolla, Bangallo, Spangallo), Eruca sativa (Roka), Juglans
regia (Ceviz), Juniperus phoenica (Ardıç), Laurus nobilis (Akdeniz defnesi), Mentha piperitum
22
(Nane), Myrtus communis var. leucarpa (Mersin), Nigella sativa (Çörekotu), Olea europaea
(Zeytin), Origanum syriacum (Kekik), Persea americana (Avokado), Petroselinum crispum
(Maydanoz), Rosmarinus officinalis (Biberiye, Lazmarin), Salvia fruticosa (Adaçayı, Garafan),
Thymus capitatus (Tülümbe, Yabani kekik), Tilia rubra (Ihlamur), Urginea maritima (Ada
soğanı, Avroşillo, Argoşillo), Urtica urens (Isırgan).
Gastrointestinal sistem sağlığı (bağırsak hareketleri bozukluğu, gastrit, gaz söktürücü,
hazımsızlık, hemoroit, ishal, iştah açıcı, kabızlık, spazm, ülser): Allium porrum (Pırasa),
Allium sativa (Sarmısak), Armeniaca vulgaris (Kayısı), Asparagus acutifolius (Ayrelli, Ağrelli,
Kuşkonmaz), Asparagus stipularis (Ayrelli), Asphodelus aestivus (Şimşir), Calycotome villosa
(Azgan, Tüylü keçiboğan), Capparis spinosa (Kapari, Gabbar), Ceratonia siliqua (Harup,
Keçiboynuzu, Harnıp), Chelidonium majus (Kırlangıç otu), Cichorium spinosum (Hindiba,
Rayıka), Citrullus colocynthis (Acı hıyar, Ebucehil karpuzu), Corchorus acutangulus (Molehiya,
Mulehiya), Coriandrum sativum (Golyandro, Koriander, Kişniş), Crithmum maritimum
(Girdama, Deniz rezenesi), Daucus carota ssp. maximus (Havuç), Ecballium elaterium (Eşek
hıyarı, Cırtatan, Cırtlatan), Elaeagnus angustifolius (İğde), Eryngium creticum (Gaz ayağı,
Kazayağı, Mangolla, Bangallo, Spangallo), Ficus sycomorus (Cümbez), Foeniculum vulgare ssp.
piperitum (Rezene, Maraho, Dereotu, Kavcar), Hedera helix (Orman sarmaşığı), Inula
crithmoides (Andız otu), Jasminum grveiflorum (Yasemin), Juglans regia (Ceviz), Juniperus
phoenica (Ardıç), Laurus nobilis (Akdeniz defnesi), Malva sylvestris var. oxyloba (Gömeç),
Matricaria recutita var. coronata (Papatya, Beyaz papatya), Melissa officinalis var. officinalis
(Oğulotu), Mentha piperitum (Nane), Mentha longifolia (Yabani nane, Dere nanesi), Notobasis
syriacus (Kel Mustafa, Coho, Oncokko, Sütleğen, Tuzlu gavulya), Ocimum basilicum (Fesleğen),
Olea europaea (Zeytin), Onopordum cyprium (Deve gavulyası, Kara gavulya, Saracino, Eşek
dikeni), Opuntia ficus-indica (Babutsa), Origanum syriacum (Kekik), Pelargonium graveolens
(Itır, Gül damlası), Persea americana (Avokado), Petroselinum crispum (Maydanoz), Pimpinella
anisum (Anason), Pimpinella cretica (Anason), Pistacia atlantica (Çitlembik, Çitlemik,
Mezleki), Rosmarinus officinalis (Biberiye, Lazmarin), Rubus sanctus (Böğürtlen, Orman
üzümü), Salvia fruticosa (Adaçayı, Garafan), Silene vulgaris (Yumurta otu, Gıcır), Sinapis alba
(Lapsana, Yabani hardal), Solanum tuberosum (Patates), Thymus capitatus (Tülümbe, Yabani
kekik), Urginea maritima (Ada soğanı, Avroşillo, Argoşillo), Urtica urens (Isırgan), Vitex agnus-
23
castus (Ayıt ağacı, Hayıt ağacı), Zingiber officinale (Zencefil), Zizyphus lotus (Yabani hünnab,
Gonnara).
Genital sistem sağlığı (adet düzensizlikleri, adet sancıları, menopoz ve hormon
bozuklukları, lohusalık): Allium cepa (Soğan), Artemisia arborencens (Pelin otu), Eucalyptus
camaldulensis (Efgalitto, Okaliptüs, Sıtma ağacı), Eucalyptus tereticornis (Efgalitto, Okaliptüs,
Sıtma ağacı), Foeniculum vulgare ssp. piperitum (Rezene, Maraho, Dereotu, Kavcar), Hypericum
triquetrifolium (Sarı kantaron, Binbirdelik otu), Laurus nobilis (Akdeniz defnesi), Matricaria
recutita var. coronata (Papatya, Beyaz papatya), Mentha piperitum (Nane), Olea europaea
(Zeytin), Pimpinella anisum (Anason), Pimpinella cretica (Anason), Pistacia atlantica
(Çitlembik, Çitlemik, Mezleki), Pistacia lentiscus (Şinya), Salvia fruticosa (Adaçayı, Garafan),
Sambucus nigra (Mürver), Urtica urens (Isırgan), Vitex agnus-castus (Ayıt ağacı, Hayıt ağacı).
Göz sağlığı (göz çapaklanması, enflamasyonları, nezlesi ve arpacık): Allium sativa
(Sarmısak), Daucus carota ssp. maximus (Havuç), Matricaria recutita var. coronata (Papatya,
Beyaz papatya), Pistacia lentiscus (Sakızağacı, Şinya, Şinno, Mastik, Çitlemit), Rosa damascena
(Kokulu gül), Rosa multiflora (Gülnasır), Sambucus nigra (Mürver).
Hayvan hastalıkları: Ferula communis (Gavcar, Kavcar).
Kısırlık: Ceratonia siliqua (Harup, Keçiboynuzu, Harnıp).
Romatizmal hastalıklar ve iskelet sistemi sağlığı (ağrılar, kırık-çıkıklar, burkulmalar):
Allium cepa (Soğan), Allium sativa (Sarmısak), Asparagus acutifolius (Ayrelli, Ağrelli,
Kuşkonmaz), Asparagus stipularis (Ayrelli), Eucalyptus camaldulensis (Efgalitto, Okaliptüs,
Sıtma ağacı), Eucalyptus tereticornis (Efgalitto, Okaliptüs, Sıtma ağacı), Hordeum vulgare
(Arpa), Juniperus phoenica (Ardıç), Laurus nobilis (Akdeniz defnesi), Matricaria recutita var.
coronata (Papatya, Beyaz papatya), Pistacia atlantica (Çitlembik, Çitlemik, Mezleki), Platanus
orientalis (Çınar), Sinapis alba (Lapsana, Yabani hardal), Urtica urens (Isırgan), Vitis vinifera
(Üzüm).
Saç sağlığı (besleyici, canlılık, parlaklık, kepek ve saçkıran): Allium sativa (Sarmısak),
Chrysanthemum coronarium var. discolor (Krizantem, Sarı papatya), Laurus nobilis (Akdeniz
defnesi), Lawsonia inermis (Kına), Oryza sativa (Pirinç), Urtica urens (Isırgan).
Sarılık: Cichorium spinosum (Hindiba, Rayıca), Daucus carota ssp. maximus (Havuç), Nerium
oleander (Zakkum, Ağı ağacı).
Sinüzit: Ecballium elaterium (Eşek hıyarı, Cırtatan, Cırtlatan).
24
Safra taşları: Petroselinum crispum (Maydanoz).
Ses telleri: Cicer arietinum (Nohut).
Solunum yolu enfeksiyonları ve solunum sistemi sağlığı (astım, bronşit, grip, nezle, öksürük
giderici, soğuk algınlığı): Allium cepa (Soğan), Allium sativa (Sarmısak), Artemisia arborencens
(Pelin otu), Ceratonia siliqua (Harup, Keçiboynuzu, Harnıp), Cynara cardunculus (Gafgarıt,
Yabani enginar), Cynara scolymus (Enginar), Datura stramonium (Boru çiçeği), Eucalyptus
camaldulensis (Efgalitto, Okaliptüs, Sıtma ağacı), Eucalyptus tereticornis (Efgalitto, Okaliptüs,
Sıtma ağacı), Hypericum triquetrifolium (Sarı kantaron, Binbirdelik otu), Juniperus phoenica
(Ardıç), Lavandula stoechas (Lavanta çiçeği), Malva sylvestris var. oxyloba (Gömeç), Matricaria
recutita var. coronata (Papatya, Beyaz papatya), Origanum majorana var. majorana (Dağ kekiği,
Şapika, Şapsişa, Kekik), Origanum syriacum (Kekik), Papaver rhoeas var. oblongatum
(Gelincik, Haşhaş), Phoenix dactylifera (Hurma), Pimpinella anisum (Anason), Pimpinella
cretica (Anason), Pinus brutia (Çam), Rosa canina (Kuşburnu), Salvia fruticosa (Adaçayı,
Garafan), Sambucus nigra (Mürver), Thymus capitatus (Tülümbe, Yabani kekik), Tilia rubra
(Ihlamur), Vitis vinifera (Üzüm), Zingiber officinale (Zencefil).
Tiroit bezi hastalıkları: Crithmum maritimum (Girdama, Deniz rezenesi),
Foeniculum vulgare ssp. piperitum (Rezene, Maraho, Dereotu, Kavcar), Rubus sanctus
(Böğürtlen, Orman üzümü).
Uyku bozuklukları: Passiflora caerulea (Çarkıfelek), Pimpinella anisum (Anason), Pimpinella
cretica (Anason).
Üriner sistem ve böbreklerin sağlığı (böbrek taşları, böbrek iltihabı, idrar ve idrar yolları
enfeksiyonları): Asparagus acutifolius (Ayrelli, Ağrelli, Kuşkonmaz), Asparagus stipularis
(Ayrelli), Asphodelus aestivus (Şimşir), Capparis spinosa (Kapari, Gabbar), Centaurea
hyalolepis (Luvanya, Kadın kasığı, Racia, Çakır dikeni), Cerasus avium (Kiraz), Ceratonia
siliqua (Harup, Keçiboynuzu, Harnıp), Cichorium spinosum (Hindiba, Rayıca), Crataegus
azarolus (Alıç), Cynara cardunculus (Gafgarıt, Yabani enginar), Cynara scolymus (Enginar),
Elaeagnus angustifolius (İğde), Eryngium creticum (Gaz ayağı, Kazayağı, Mangolla, Bangallo,
Spangallo), Foeniculum vulgare ssp. piperitum (Rezene, Maraho, Dereotu, Kavcar), Helichrysum
conglabatum (Ebedenölmez), Juniperus phoenica (Ardıç), Laurus nobilis (Akdeniz defnesi),
Opuntia ficus-indica (Babutsa), Petroselinum crispum (Maydanoz), Plantago coronopus ssp.
commutata (Taşkıran otu), Rosmarinus officinalis (Biberiye, Lazmarin), Rubus sanctus
25
(Böğürtlen, Orman üzümü), Sambucus nigra (Mürver), Tordylium aegyptiacum (Alçacık), Urtica
urens (Isırgan).
Vitamin ve mineral eksikliği: Beta vulgaris var. cicla (Pazı), Cynara cardunculus (Gafgarıt,
Yabani enginar), Cynara scolymus (Enginar), Urtica urens (Isırgan).
Zeka gelişimi: Juglans regia (Ceviz).
Zindelik, dinçlik verici, bağışıklık sistemini güçlendirici ve rahatlatıcı: Cichorium spinosum
(Hindiba, Rayıca), Eruca sativa (Roka), Foeniculum vulgare ssp. piperitum (Rezene, Maraho,
Dereotu, Kavcar), Malva sylvestris var. oxyloba (Gömeç), Matricaria recutita var. coronata
(Papatya, Beyaz papatya), Melissa officinalis var. officinalis (Oğulotu), Ocimum basilicum
(Fesleğen), Pimpinella anisum (Anason), Pimpinella cretica (Anason), Portulaca oleraceae
(Semizotu), Rubus sanctus (Böğürtlen, Orman üzümü), Salvia fruticosa (Adaçayı, Garafan),
Urtica urens (Isırgan).
Özkum ve Ozan Depreli (2011), çalışmalarında K.K.T.C.’de kullanılan tıbbi bitki
karışımlarını belirlemişlerdir. Araştırma materyalini oluşturan tıbbi bitki örnekleri Eylül 2010-
Haziran 2011 tarihleri arasında K.K.T.C.’deki 5 ilçe ve bu ilçelere bağlı 35 yerleşim yerinden
yöre halkı ile birlikte toplanmıştır. Çeşitli tıbbi amaçlarla halkın kullandığı 34 bitki karışımı kayıt
edilmiştir. Bu karışımların terkibine giren bitki taksonlarının bilimsel tanımlarının yapılması
sonucunda 20 familyaya ait 28 doğal bitki taksonu ve 10 familyaya ait 14 kültür bitki taksonu
saptanmıştır. Bu bitki karışımları genellikle dahilen dekoksiyon veya infüzyon ve haricen lapa
halinde hazırlanıp; jinekolojik hastalıklarda, soğuk algınlığında ve üst solunum yolu
enfeksiyonlarında, mide rahatsızlıklarında, yaraların ve yanıkların, ekzama ve ağız içi yaralarının
tedavisinde, antispazmodik, antiromatizmal, laksatif, diüretik, diş ağrısı giderici ve kolestrol
düşürücü etkisi amacı ile kullanıldığı tespit edilmiştir.
Bitkiler veya ekstreleri deri hastalıklarında özellikle yara iyileşmesinde, yaşlanmayı
önlemede ve hastalıkların tedavisinde topikal olarak yaygın bir şekilde kullanılmaktadırlar.
Çalışmada K.K.T.C.’de cilt bakımı ve hastalıklarında (akne, alerji, ayak kokusu, çıban, egzama,
ıskatro, pişik, siğil, temriye, terleme, yanık, yara, yılan ve böcek sokmaları) kullanılan tıbbi
bitkiler belirlenmiştir. Araştırma materyalini oluşturan tıbbi bitki örnekleri Eylül 2010-Haziran
2011 tarihleri arasında K.K.T.C.’deki 5 ilçe ve bu ilçelere bağlı 35 bucak/köy/kasabadan yöre
26
insanı ile birlikte toplanmıştır. Cilt bakımı ve hastalıkları için halkın kullandığı 32 bitki taksonu
ve 4 bitki karışımı kayıt edilmiştir. Bu bitki taksonlarının bilimsel tanımlarının yapılması
sonucunda 20 familyaya ait 24 doğal bitki taksonu ve 7 familyaya ait 8 kültür bitki taksonu
saptanmıştır (Özkum ve ark., 2012).
Özkum ve ark. (2012), yaptıkları çalışmada K.K.T.C.’de Asteraceae (Papatyagiller)
familyasında tıbbi kullanımı olan 12 cinse ait 13 tür tespit etmişlerdir. Kıbrıs tıbbi bitki açısından
zengin bir floraya sahiptir. Buna göre bitkilerin tıbbi kullanımı olduğu hastalıklar; diüretik, ateş
düşürücü, gaz giderici, antihelmintik, iltihap önleyici, afrodizyak, kardiyotonik, tonik, karın
ağrısı, hazımsızlık, sarılık, öksürük, astım, ülser ve kusmadır. İnsanların etnomedikal bitkilere
çok güçlü inançları olduğu gözlenmiştir. Bu nedenle, mevcut durumu ve geleneksel bilgi ile
bitkilerin yanı sıra uygulamalarının olduğu dökümasyon acilen gereklidir. Tüm bu bilgiler ve
etnobotanik çalışmaların sürdürülebilirliği için dökümasyon haline getirilmesi sonucuna
varılmıştır.
Excerpta cypria ya da Kıbrıs yazıları isimli kitapta adanın meyveler ve yararlı ürünler
açısından ne denli zengin olduğu yazılmaktadır. Buna göre çok lezzetli olan Kıbrıs şarapları
sofraları şenlendirdiği gibi balsam gibi şifa verici ve koruyucu özellikleri olduğu, lahana-mısır
fasülyesi-kolakas küllerinden sabun yaptıkları, ipek ve keten kumaşları boyadıkları yazılıdır.
Amyant taşının ölüler için kefen ve sargı yapımında kullanıldığı, Çam ağacı reçinesini mide
rahatsızlıkları ve kan tükürmeye yardımcı olduğu ayrıca katran elde edilmesinde kullanıldığı
kayıtlıdır. Çınar ağacı yaprakları ezilince portakal kokusuna benzeyen hoş ve huzur verici bir
koku salınıp özellikle kabuğundan tütsü yapıldığı ve mükemmel bir beyaz reçine üretildiği
yazılıdır. Yine Çınar ağacı kabuk ve gövde kısmını kesip ateşte ısıttıktan sonra emildiğinde
hummaya iyi geldiği söylenmektedir. Laden bitkisinden elde edilen balmumu dumanı gözlere iyi
geliyor, en çok vebanın bulaşmasını önlemek için elde tutulup koklanarak kullanıldığı, ayrıca
pamuk bitkisinden de bir çeşit kökboyası üretimi ve Rubia tictorium (Kökboyası) bitkisinden
kırmızı renkli kök boyası elde edildiğinden bahsedilmiştir (Cobham, 2013).
27
3. GEREÇ ve YÖNTEM
Bu çalışmada K.K.T.C.’de aktarlarda satılan tıbbi bitkiler ve kullanılan kısımları
araştırılmıştır. Çalışma 4 ilçeye (Lefkoşa, Gazimağosa, Girne ve Güzelyurt) ait 11 aktar ve 3 halk
pazarında (Tablo 4.1.) bulunan tıbbi bitki satışı yapan 14 kaynak kişiyle görüşülüp 14 soruluk
anket (Ek 1.) uygulanarak yapılmıştır.
Drogların halka sunulduğu aktar ve halk pazarlarından fotoğraflar çekilmiştir (Ek 2.).
Materyalimizi oluşturan aktarlarda satılan tıbbi bitki ve kullanılan kısımları örneklerinin Latince
ve Türkçe adları Kıbrıs florasıyla ilgili eserlerden (Meikle, 1977; 1985; Viney,1994; 1996)
yararlanılarak saptanmıştır.
Ankete verilen yanıtlardan yola çıkılarak bulgular kısmında K.K.T.C.’de Aktarlarda
satılan tıbbi bitkiler, satışları etkileyen faktörlerin neler olduğu, hangi kaynak ve nasıl elde
edildikleri, hangi kullanım alanları (Tablo 4.2.), aktarların bilgi kaynakları, bu bitkilerin raf
ömürleri ve saklama koşulları sırasıyla sunulmuştur.
Tablo 4.3.’de K.K.T.C.’de aktarlarda satılan bazı bitkiler ve kullanılan kısımları
verilmiştir.
K.K.T.C.’ de Aktarlarda satılan doğal ürünler ve yağlar Tablo 4.4.’de düzenlenmiştir.
En çok satılan droglar bölgelere göre dağılımı ise Tablo 4.5.’de verilmiştir.
28
4. BULGULAR
K.K.T.C.’de Aktarlarda satılan tıbbi bitkiler ve kullanılan kısımları 4 ilçeye (Lefkoşa,
Gazimağosa, Girne ve Güzelyurt) ait 11 aktar ve 3 halk pazarında satış yapan 14 kaynak kişi
Tablo 4.1.’de verilmiştir.
Tablo 4.1.: 4 İlçeye Ait 11 Aktar ve 3 Halk Pazarı.
BÖLGE NO İSİMLefkoşa 1 LOKMAN HEKİM
2 HALK PAZARI3 KLEMENTİN4 ŞİFA5 SAFİR6 KLEOPARTA
Gazimağosa 1 YALÇIN AKTAR2 HALK PAZARI3 LOKMAN HEKİM4 SPICES AND HERB
CENTER
Girne 1 HALK PAZARI2 LOKMAN HEKİM3 ORGANIC SHOP
Güzelyurt 1 LOKMAN HEKİM
29
Ankete verilen yanıtlardan yola çıkılarak K.K.T.C.’de Aktarlarda satılan tıbbi bitkiler,
satışları etkileyen faktörlerin neler olduğu, hangi kaynak ve nasıl elde edildikleri, kullanım
alanları, aktarların bilgi kaynakları, bu bitkilerin raf ömürleri ve saklama koşulları sırasıyla
sunulmuştur.
Aktarın adı: Mehmet Soyluoğlu-KLEMENTİN-Lefkoşa
En çok satılan droglar/tıbbi bitkiler: Rezene, Tarçın, Funda, Ihlamur, Biberiye, Kekik, Mate,
Sinameki, Ihlamur, Kara hindiba, Kantaron, Adaçayı, Karabaş otu, Zencefil, Mısır püskülü,
Keten tohumu, Avakado yaprağı, Zerdeçal, Lavanta, Papatya, Oğul otu, Yeşilçay ve Kiraz sapı.
Drog satışlarını etkileyen faktörler: Televizyon programları, manken tavsiyeleri ve kitaplardır.
Drogların kaynakları: İthal.
Drogların kullanım alanları: Soğuk algınlığı, cilt sorunları, şeker hastalığı.
Aktarın bilgi kaynakları: Kitaplar ve internet.
Drogların raf ömürleri: Paketlerindeki son kullanma süreleri öneriliyor.
Saklama koşulları: Droglar paketlenmiştir, açıkta satılmıyor.
Aktarın adı: Ayperi Gürdür-ŞİFA-Lefkoşa
En çok satılan droglar/tıbbi bitkiler: Ihlamur, Kekik, Oğulotu, Ekinezya, Harup (Harnup),
Ceviz, Alıç, Turunç, Biberiye, Funda, Zahter, Sinameki, Nane, Papatya, Mate, Karabaş out.
Zayıflama için; Biberiye-Funda-Yeşilçay-Mate-Kekikden oluşan 5’li karışım mevcuttur.
Doğal ürünler/yağlar: Harnup şurubu, Macunlar, Sabunlar, Ceviz macunu ve Ceviz suyu.
Drog satışlarını etkileyen faktörler: Televizyon programlarıdır.
Drogların kaynakları: İthal (kekik, defne ve adaçayı bitkilerini yaşadığı bölgeden doğal
ortamdan topluyor).
Drogların kullanım alanları: Soğuk algınlığı, mide rahatsızlığı, kabızlık, zayıflama, cilt
sorunları, saç dökülmesi, uykusuzluk, idrar söktürme ve antidepresan.
Aktarın bilgi kaynakları: Kitaplar ve internetdir.
Drogların raf ömürler: 2 senedir. Ayrıca paketlenmiş ürünlerde imalat ve son kullanma tarihleri
mevcuttur.
Saklama koşulları: Macunlar cam kavanozlarda, droglar naylon poşetlerdedir.
30
Aktarın adı: Pembe Birikim-KLEOPATRA-Lefkoşa
En çok satılan droglar/tıbbi bitkiler: Zencefil, Zerdeçal, Anason, Mürver, Karanfil, Avacado,
Tarçın, Bamya çiçeği, Nane, Ihlamur.
Drog satışlarını etkileyen faktörler: Televizyon programları ve kulaktan duyma bilgilerdir.
Drogların kaynakları: İthal.
Drogların kullanım alanları: Soğuk algınlığı, zayıflama, böbrek sorunları, kozmetik amaçlı,
çatlak gibi cilt sorunları.
Aktarın bilgi kaynakları: Televizyon programları, kitaplar ve internet.
Drogların raf ömürleri: %90’ı 2 yıllık olup yine de son kullanım tarihlerine göredir.
Saklama koşulları: Paketlenmiş olarak satılır.
Aktarın adı: Nihan Arifoğlu-LOKMAN HEKİM-Lefkoşa
En çok satılan droglar/tıbbi bitkiler: Ekinezya, Kekik, Ebegümeci.
Drog satışlarını etkileyen faktörler: Televizyon programlarıdır.
Drogların kaynakları: İthal.
Drogların kullanım alanları: Zayıflama, saç bakımı, cilt bakımı.
Aktarın bilgi kaynakları: İnternet ve toptancıdır.
Drogların raf ömürleri: Son kullanma tarihleri öneriliyor.
Saklama koşulları: Paketlenmiş olarak satılır.
Aktarın adı: Mehmet Kahya-SAFİR-Lefkoşa
En çok satılan droglar/tıbbi bitkiler: Adaçayı, Tarçın, Zencefil, Ihlamur, Nane, Kekik, Mate,
Funda, Kantaron, Sumak ve Kiraz sapı.
Drog satışlarını etkileyen faktörler: Televizyon programlarıdır.
Drogların kaynakları: İthal ve bazı bitkileri yaşadığı bölgeden doğal ortamdan topluyor.
Drogların kullanım alanları: Soğuk algınlığı, saç dökülmesi, zayıflama, selülit.
Aktarın bilgi kaynakları: Kitaplar, internet, komşu arkadaş tavsiyesi, hekimler ve kendi
deneyimleridir.
Drogların raf ömürleri: Öğütülmemiş ise 2 sene, öğütülmüş ise 3 aydır.
Saklama koşulları: Cam şişeler içindedir.
31
Aktarın adı: Emete Kazafanalı-HALK PAZARI-Lefkoşa
En çok satılan droglar/tıbbi bitkiler: Adaçayı, Tarçın, Fesleğen, Nane, Kekik, Zencefil,
Çitlembik, Pul biber.
Drog satışlarını etkileyen faktörler: Basındır.
Drogların kaynakları: İthal (çitlembik ve adaçayını Karpaz’dan köylüler topluyor).
Drogların kullanım alanları: Bilinmiyor.
Aktarın bilgi kaynakları: Kitaplardır.
Drogların raf ömürleri: 1-2 yıl olarak değişiyor.
Saklama koşulları: Torbalar içerisinde açıktadır.
Aktarın adı: Ali Tayyar-SPICES AND HERB CENTER-Gazimağosa
En çok satılan droglar/tıbbi bitkiler: Safran, Bahar, Biber, Sumak, Kıbrıs kekiği, Rezene, Hint
cevizi, Tarçın, Lavanta, Keten tohumu, Ginseng, Biberiye, Fesleğen, Zencefil, Cöri, Mercan
köşk, Karanfil, Isırgan, Funda yaprağı, Anason, Yabani karabiber, Kimyon, Pul Biber, Karabiber,
Vanilya, Golyandro, Çörek otu, Meyan kökü, Ardıç meyvesi, Nar çiçeği, Mate çayı, Adaçayı,
Ihlamur.
Drog satışlarını etkileyen faktörler: Turizmdir.
Drogların kaynakları: Bilinmiyor.
Drogların kullanım alanları: Bilinmiyor.
Aktarın bilgi kaynakları: Kitaplardır.
Drogların raf ömürleri: Bilinmiyor.
Saklama koşulları: Tüm droglar kapalı ve paketlenmiş durumdadır.
Aktarın adı: Hümeyra Ateş-LOKMAN HEKİM-Gazimağosa
En çok satılan droglar/tıbbi bitkiler: Isırgan, Kantaron, Yeşilçay, Civanperçemi, Ayrıkotu,
Biberiye, Kekik, Hayıt tohumu, Ginseng, Funda.
Drog satışlarını etkileyen faktörler: Televizyon programları, kitaplar ve basın.
Drogların kaynakları: İthal.
Drogların kullanım alanları: Tansiyon, zayıflama, şeker hastalığı, kolestrol, anne sütü artırıcı,
astım, bronşit, grip, prostat sorunları olduğu söylenir.
Aktarın bilgi kaynakları: Kendi deneyimleri ve kurslardır.
32
Drogların raf ömürleri: 1-2 senelik ve 6 ay olarak değişiyor.
Saklama koşulları: Tüm droglar kapalı ve paketlenmiş durumdadır.
Aktarın adı: Bekir Karadoğan-YALÇIN AKTAR-Gazimağosa
En çok satılan droglar/tıbbi bitkiler: Ihlamur, Yeşilçay, Keten tohumu, Zencefil, Zerdeçal,
Adaçayı, Civanperçemi, Kantaron, Çörek otu, Kekik, Pul biber, Meyan kökü ve Oğulotu.
Bronşların açılması için; Amber çiçeği-Hatmi çiçeği-Ihlamur-Adaçayı-Yeşilçay oluşan karışım
bulunuyor.
Doğal ürünler/yağlar: Arı sütü, Badem yağı, Susam yağı, Argan yağı, Çörek otu yağı.
Drog satışlarını etkileyen faktörler: Televizyon programlarıdır.
Drogların kaynakları: İthal.
Drogların kullanım alanları: Şeker hastalığı, böbrek taşları, kolestrol, tansiyon, cilt bakımı, üst
solunum yolu rahatsızlıkları, kan şekeri düşürücü, bel-boyun ağrılarına bitkisel yağlar, sigara
bırakma drogları olduğu söylenir.
Aktarın bilgi kaynakları: Kitap, dergi, medya, televizyon programları ve internetdir.
Drogların raf ömürleri: Yıllıkdır.
Saklama koşulları: Yağlar ambalajlı, otlar ise açıkta, pakette, naylon poşette veya göresellik için
cam kavanozlardadır.
Aktarın adı: Hasan Kuru-HALK PAZARI-Gazimağosa
En çok satılan droglar/tıbbi bitkiler: Çitlembik, Adaçayı, Defne, Isırgan, Golyandro, Susam.
Doğal ürünler/yağlar: Zeytin yağı, Pekmez.
Drog satışlarını etkileyen faktörler: Bilinmiyor.
Drogların kaynakları: Köylerden satın alınıyor.
Drogların kullanım alanları: Bilinmiyor.
Aktarın bilgi kaynakları: Bilinmiyor.
Drogların raf ömürleri: Satışa bağlı olarak 1-2 yıl.
Saklama koşulları: Tüm droglar kapalı ve paketlenmiş durumdadır.
33
Aktarın adı: Rama Kaya - ORGANIC SHOP - Girne
En çok satılan droglar/tıbbi bitkiler: Biberiye, Ekinezya, Adaçayı, Kekik, Sinameki, Ihlamur,
Mate yapraklı çay, Nane, Lavanta, Gingko çayı, Dokuz bitkili çay, Kayısı meyvalı çay, Karışık
bitki çayları.
Doğal ürünler/yağlar: Bitkisel yağlar, Sabun, Şampuan.
Drog satışlarını etkileyen faktörler: Televizyon programları, gazete, dergi reklamları ve
kitaplardır.
Drogların kaynakları: Nane, kekik, lavanta, biberiyeyi kendi yetiştiriyor, adaçayını doğal
ortamlardan topluyor, diğerleri ithaldir.
Drogların kullanım alanları: Zayıflama, şeker hastalığı, tansiyon problemleri, ödem, anti-
depresan/rahatlatıcı ve soğuk algınlığı olduğu söylenir.
Aktarın bilgi kaynakları: Kitaplar ve internet.
Drogların raf ömürleri: 2 yıl.
Saklama koşulları: Naylon poşetlerde serin yerde saklanır. Macunlar ise cam kavanozlardadır.
Aktarın adı: Selma Tosun-LOKMAN HEKİM-Girne
En çok satılan droglar/tıbbi bitkiler: Çörek otu, Papatya çiçeği, kurutulmuş Biberiye
yaprakları, Zencefil, Isırgan, Kekik, Gül hatmi çiçeği.
Doğal ürünler/yağlar: Sarımsak yağı, Tatlı badem yağı, Biberiye yağı, Gül yağı, Gül suyu,
Ardıç sabunu, Bıktım sabunu.
Drog satışlarını etkileyen faktörler: Televizyon programlarıdır.
Drogların kaynakları: İthal.
Drogların kullanım alanları: Depresyon, yorgunluk, saç dökülmesi, cilt lekeleri, hazımsızlık,
soğuk algınlığı olduğu söylenir.
Aktarın bilgi kaynakları: Kitaplar ve internetdir.
Drogların raf ömürleri: Kutular üzerindeki son kullanma tarihlerine bakılır.
Saklama koşulları: Tüm ürünler kapalı, ambalajlı paket halindedir.
Aktarın adı: Kurtuluş Toplu-HALK PAZARI-Girne
En çok satılan droglar/tıbbi bitkiler: Pul biber, Kimyon, Kekik, Nane, Anason, Tarçın,
Zencefil, Zerdeçal, Karabiber.
34
Drog satışlarını etkileyen faktörler: Televizyon programlarıdır.
Drogların kaynakları: İthal.
Drogların kullanım alanları: Bilinmiyor.
Aktarın bilgi kaynakları: Kitaplardır.
Drogların raf ömürleri: 3-4 ay.
Saklama koşulları: Naylon poşetlerde saklanabilir.
Aktarın adı: Dilek Uncu-LOKMAN HEKİM-Güzelyurt
En çok satılan droglar/tıbbi bitkiler: Yeşil çay, Kekik, Adaçayı, Nane, Biberiye, Funda,
Rezene, Oğulotu, Mısır püskülü, Kiraz sapı, Acıbadem, Anason, Ardıç, Hardal, Avakado,
Buğday, Çam terebenti, Çörek otu, Cuha çiçeği, Kantaron, Kayısı çekirdeği, Isırgan, İğde,
Haşhaş, At kestanesi.
Doğal ürünler/yağlar: Sabun, Şampuan.
Drog satışlarını etkileyen faktörler: Televizyon programlarıdır.
Drogların kaynakları: İthal.
Drogların kullanım alanları: Mide rahatsızlığı, Soğuk algınlığı, Saç dökülmesi.
Aktarın bilgi kaynakları: Kitaplar ve internetdir.
Drogların raf ömürleri: Kutular üzerindeki son kullanma tarihlerine bakılır.
Saklama koşulları: Droglar paketlenmiş satılıyor, açıkta ürün yok.
35
Aktarlarda satılan tıbbi bitkilerin/drogların genel olarak kullanım alanları alfabetik sıraya göre
aşağıda sıralanmıştır.
Tablo 4.2.: Aktarlarda Satılan Tıbbi Bitkilerin/Drogların Genel Olarak Kullanım Alanları.
Anne sütü artırıcı Antidepresan Astım
Bel-Boyun ağrılarına yağlar Böbrek sorunları Bronşit
Cilt sorunları Grip Hazımsızlık
İdrar söktürme Kabızlık Kan şekeri düşürücü
Kolestrol Kozmetik amaçlı Mide rahatsızlığı
Ödem Prostat Saç dökülmesi
Selülit Sigara bırakma drogları Soğuk algınlığı
Şeker hastalığı Tansiyon Uykusuzluk
Üst solunum yolu
rahatsızlıkları
Yorgunluk Zayıflama
Araştırmada kullanılan bilgiler 14 kaynak kişiden sağlandı (Tablo 4.1.). Kaynak kişileri 4 ilçeye
(Lefkoşa, Gazimağosa, Girne ve Güzelyurt) ait 11 aktar ve 3 halk pazarında bulunan tıbbi bitki
satışı yapan kişilerdir. Bu kişilerin yaş dağılımlarına baktığımızda çoğunluk orta yaşlı kişilerdir
(Şekil 4.1.).
Şekil 4.1.: Kaynak Kişilerin Yaşlarına Göre Dağılımı.
0
1
2
3
4
5
6
25-35 35-45 45-55 55-65
Yaş Grafiği
Toplam:14 Kişi
36
K.K.T.C.’de bulunan aktar ve halk pazarlarında satış yapan kişilerin cinsiyet durumları
araştırıldığında bay ve bayanlar arasında eşit bir durum söz konusudur (Şekil 4.2.).
Şekil 4.2.: Kaynak Kişilerin Cinsiyetlerine Göre Dağılımı.
Kaynak kişilerin eğitim düzeyleri incelendiğinde lise mezunu kişi sayısının fazla olduğu
görülmektedir (Şekil 4.3.).
Şekil 4.3.: Kaynak Kişilerin Öğrenim Durumlarına Göre Dağılımı.
Bayan012345678
Cinsiyet Grafiği
Lise%64
Üniversite%7
Lisansüstü%7
Öğrenim Grafiği
36
K.K.T.C.’de bulunan aktar ve halk pazarlarında satış yapan kişilerin cinsiyet durumları
araştırıldığında bay ve bayanlar arasında eşit bir durum söz konusudur (Şekil 4.2.).
Şekil 4.2.: Kaynak Kişilerin Cinsiyetlerine Göre Dağılımı.
Kaynak kişilerin eğitim düzeyleri incelendiğinde lise mezunu kişi sayısının fazla olduğu
görülmektedir (Şekil 4.3.).
Şekil 4.3.: Kaynak Kişilerin Öğrenim Durumlarına Göre Dağılımı.
Bay
Cinsiyet Grafiği
Toplam : 14 Kişi
Ortaokul%22
Öğrenim Grafiği
36
K.K.T.C.’de bulunan aktar ve halk pazarlarında satış yapan kişilerin cinsiyet durumları
araştırıldığında bay ve bayanlar arasında eşit bir durum söz konusudur (Şekil 4.2.).
Şekil 4.2.: Kaynak Kişilerin Cinsiyetlerine Göre Dağılımı.
Kaynak kişilerin eğitim düzeyleri incelendiğinde lise mezunu kişi sayısının fazla olduğu
görülmektedir (Şekil 4.3.).
Şekil 4.3.: Kaynak Kişilerin Öğrenim Durumlarına Göre Dağılımı.
37
Tablo 4.3.’de K.K.T.C.’de aktarlarda satılan bazı tıbbi bitkilerin Türkçe ve Latince adları,
kullanılan kısımları ve bulunduğu ilçe sayısı verilmiştir.
Tablo 4.3.: K.K.T.C.’de Aktarlarda Satılan Bazı Tıbbi Bitkiler ve Kullanılan Kısımları.Bitki Adı Botanik Adı Kullanılan kısmı İlçeler
Alıç Crataegus monogyna Jacq. Yaprak, meyve 1
Adaçayı Salvia officinalis L. Yaprak, çiçek 4
Anason Pimpinella anisum L Meyve (tohum) 4
Andızotu Inula helenium L. Kök 1
Ardıç Juniperus communis L. Meyve 3
Aslanpençesi Alchemilla vulgaris L. Yaprak 1
At kestanesi Aesculus hippocastanum L. Meyve 1
Avakado Persea gratissimae Gaertn. Yaprak 2
Ayrelli Asparagus stipularis Forrsk. Gövde 2
Ayrık otu Agropyron repens (L.)P.Beauv.
Kök, rizom 1
Ayva Cydonia oblonga Mill. Tohum, kabuk, yaprak 2
Badem Amygdalus communis L. Tohum, kabuk 3
Bamya Hibiscus esculentus L. Meyve, tohum, çiçek 1
Basurotu Ranunculus ficaria L. Tohum, çiçek, yaprak 1
Beyaz dut Morus alba Meyve 2
Biber Capsicum annuum L. Meyve 1
Biberiye Rosmarinus officinalis L. Yaprak 4
Binbirdelikotu Hypericum perforatum L. Çiçek, dal 2
Böğürtlen Rubus caesius L. Yaprak, kök 2
Buğday Triticum vulgare L. Meyve 1
Ceviz Juglans regia L. Yaprak, meyve 1
Civanperçemi Achillea millefolium L. Çiçek, yaprak 1
Çuha çiçeği Primula prolifera Wall. Çiçek 1
38
Çam Pinus pinea L. Meyve 1
Çitlembik Celtis australis L. Meyve 2
Çörek otu Nigella sativa L. Tohum 3
Defne Laurus nobilis L. Yaprak 1
Ebegümeci Malva sylvestris L. Yaprak, meyve 1
Ekinezya Echinacea angustifolia DC. Çiçek 2
Fesleğen Ocimum basilicum L. Yaprak 1
Funda Calluna vulgaris L. Yaprak 2
Gabbar Capparis spinosa L. Meyve, toprak üstü kısım 2
Ginseng Panax ginseng L. Yaprak 2
Golyandro Coriandrum sativum L. Tohum, toprak üstü kısım 1
Gül hatmi Alcea rosea L. Çiçek 1
Günlük Liquidamber orientalis Mill. Balsam, sakız 1
Hardal Sinapis alba L. Tohum 1
Harnup (Harup)Keçiboynuzu
Ceratonia siliqua L. Meyve 3
Haşhaş Papaver somniferum L. Tohum 1
Hatmi(Gül hatmi)
Althaea officinalis L. Yaprak, çiçek 1
Hayıt Vitex agnus-castus L. Tohum 1
Hint cevizi Cocos nucifera L. Meyve 1
Hurma Phoenix dactylifera L. Meyve 2
Ihlamur Tilia platyphyllos Scop. Yaprak, çiçek 3
Isırgan Urtica dioica L. Tohum, yaprak 4
İğde Elaeagnus commutata L. Yaprak 1
Kantaron Hypericum perforatum L. Çiçek 3
Karabiber Piper nigrum L. Tohum 2
Kara dut Morus nigra L. Meyve 2
39
Karanfil Syzygium aromaticum L. Çiçek tomurcukları 1
Karahindiba Taraxacum officinale G. Yaprak, kök 1
Kayısı Prunus armenica L. Çekirdek 1
Kedi Otu Valeriana officinalis L. Kök 1
Kekik Thymus serpyllum (L.) Kuntze Yaprak, dal 4
Keten Linum usitatissimum L. Tohum 2
Kıbrıs kekiği Origanum syriacum L. Yaprak 1
Kınakına Cinchona officinalis L. Kabuk 1
Kırmızı yemiş Cranberry sp. Meyve 1
Kimyon Cuminum cyminum L. Tohum 2
Kiraz Prunus avium L. Gövde 2
Kişniş Coriandrum sativum L. Meyve 1
Kuşburnu Rosa canina L. Meyve 2
Lavanta Lavandula angustifolia L. Yaprak, çiçek 2
Limon Otu Melissa officinalis L. Yaprak 3
Mate Ilex paraguariensis Yaprak 3
Meyan Glycyrrhiza glabra L. Kök 1
Mercanköşk Origanum majorana L. Toprak üstü kısım 1
Mısır Zea mays L. Püskül 1
Mürver Sambucus ebulus L. Yaprak 1
Nane Mentha piperita L. Yaprak 3
Nar Punica granatum L. Çiçek 1
Oğul otu Melissa officinalis L. Yaprak 3
Papatya Matricaria chamomilla L. Çiçek 1
Rezene Foeniculum vulgare Mill. Meyve (Tohum) 2
40
Safran Crocus sativus L. Yaprak, polen 1
Sinameki Cassia marilandica L. Yaprak 2
Sinir otu Plantago major L. Yaprak, çiçek 1
Sumak Rhus coriaria L. Yaprak, tohum 1
Şahtere Fumaria vaillantii L. Yaprak 1
Tarçın Cinnamomum zeylanicumBreyn.
Kabuk 2
Turunç Citrus aurantium L. Meyve kabuğu, çiçek 1
Üzerlik Peganum harmala L. Tohum, meyve 1
Üzüm Vitis vinifera L. Çekirdek 2
Yaban Mersini Vaccinum myrtillus L. Meyve 2
Yeşil Çay Camellia sinensis (L.) Kuntze Yaprak 3
Zencefil Zingiber officinalis Roscoe Kök, rizom 3
Zerdeçal Curcuma longa L. Kök 3
41
K.K..T.C.’de Aktarlarda satılan doğal ürünler ve yağlar Tablo 4.4.’de verilmiştir.
Tablo 4.4.: K.K.T.C.’de Aktarlarda Satılan Doğal Ürünler ve Yağlar.
Şampuan
Sabun
Ardıç sabunu
Bıktım sabunu
Gül suyu
Ceviz suyu
Pekmez
Arı sütü
Harnup (Harup) şurubu
Macunlar
Ceviz macunu
Bitkisel yağlar
Argan yağı
Badem yağı
Biberiye yağı
Çörek otu yağı
Gül yağı
Sarımsak yağı
Susam yağı
Tatlı badem yağı
Zeytinyağı
42
Tıbbi bitkiler/droglar ve bölgelere göre dağılımı Tablo 4.5.’de verilmiştir.
Aktarlarda bulunan tıbbi bitkiler, halkın gösterdiği ilgi durumuna göre yoğun talep görenler
(keten, çörek otu, kekik, ısırgan otu, papatya, sinameki, biberiye, ıhlamur, zencefil, nane,
keçiboynuzu, alıç ve adaçayı gibi) ve az talep edilenler olarak iki gruba ayrılmıştır.
Tablo 4.5.: En Çok Satılan Tıbbi Bitkilerin/Drogların Bölgelere Göre Dağılımı.
Bitki Adı Lefkoşa Girne Gazimağosa GüzelyurtAdaçayı + + + +Nane + + + +Kekik + + + +Zencefil + + + +Çitlembik + - + -Ekinezya + + - -Ebegümeci + - - -Ihlamur + + + +Oğulotu + - - +Rezene + + + -Tarçın + + - -Funda + - - +Biberiye + + + +Zerdeçal + + - +Sinameki + + + +Defne - - + -Isırgan - + + +Susam - + + -Kantaron + - + -Civan perçemi - - + -Ayrık otu - - + -Çörek otu - + + +Gülhatmi çiçeği - + - -Ardıç - + + -Papatya + + + +Lavanta + + - -Kimyon - + - -Anason + + - -Hayıt - - + -Fesleğen + - - -Harnup (Harup)Keçiboynuzu
+ + - +
43
K.K.T.C.’de Aktarlarda satılan tıbbi bitkiler ve ürünler arasında adanın katkısı ~ % 23’dür. En
çok satılan 31 drogun 7’si K.K.T.C.’deki bölgelerden toplanıyor.
Şekil 4.4.: K.K.T.C. Aktarlarda Satılan Tıbbi Bitkiler ve Doğal Ürünlere Adanın Katkısı.
En çok satılanToplanan
%77
%23
44
5. TARTIŞMA ve SONUÇ
Bu çalışmada K.K.T.C.’deki Aktarlarda, tıbbi ve baharat bitkilerinin, açıkta ve
paketlenmiş olarak, halk pazarlarında açıkta satışa sunulduğu tespit edilmiştir. Çok az sayıdaki
aktarda (Klementin), paketlenmiş olarak satılan tıbbi bitkilerin, uygun şartlarda satıldığı ve
rafların temiz olduğu görülmüştür. Diğer Aktarlarda ise temizlik kuralları açısından durum
farklılıklar göstermektedir. Tıbbi ve baharat bitkileri tamamen kapalı cam kaplarda, ambalajlı ve
paketlenmiş kutular içinde raflarda ve açıkta yığılmış veya demet halinde, ağzı açık kaplarda her
türlü mikrobiyal ve kimyasal kontaminasyona açık bir halde bulunmaktadır. Halk pazarlarında
ise, tıbbi ve baharat bitkilerinin bulunma ve saklanma koşulları genelde sağlıksız bir ortamda
bulunduğu, hepsinin kontaminasyona maruz kalacak şekilde açıkta halka sunulduğu görülmüştür.
Genel olarak aktarların veya çalışanlarının bu konuda eğitimli olmadıkları belirlenmiştir. Ayrıca
halka açık pazar yerlerinde satılan tıbbi bitkilerinde yeterli bilgiye sahip olmayan kişilerce açıkta
satıldığı gözlenmiştir. Aktarlarda satılan tıbbi ve baharat bitkileri ile kullanılan kısımları Tablo
4.3.’de Türkçe alfabetik sıraya göre verilmiştir.
Bizim çalışmamızda da Gürson ve ark. (2005) çalışmasında olduğu gibi Aktarlarda, tıbbi
bitkilerin yanında pek çok bitkisel, hayvansal, madensel drog satıldığına da rastlanmaktadır. Son
yıllarda dünyanın birçok ülkesinde insanların ilgisi, tıbbi ve baharat bitkilerine yani doğal
ürünlere yöneliş göstermektedir. K.K.T.C.’de alternatif ve destekleyici tedavilere ilginin giderek
artmakta olduğu, hastaların alternatif kaynakları kullanma eğiliminde olduğu tespit edilmiştir
(Yıldırım Kaya, 2010; Ozan; 2011). İnsanlar bu bitkileri, hastalıklarını tedavi etmek için değil,
hastalıklardan doğal ve güvenli bir yolla uzak kalmak veya iyileşme sürecini hızlandırmak için
kullanmaktadırlar (Aktürk ve ark., 2006; Nicholson, 2006). Burada şunu belirtmek gerekir ki,
tıbbi bitkiler bir ilaç değildir, tedavi amaçlı kullanılmaz, ancak bir destek maddesi durumundadır.
İnsanlar aktarlardan sağlıkla ilgili drogları ya tek, ya karışım olarak, ya da hazır drog karışımı
halinde almaktadırlar (Tulukcu ve Sağdıç, 2011).
Bu çalışmada, K.K.T.C.’de aktar ve pazarlarda açıkta satılan drogların, bitkilerin yaprak,
tohum, meyve, çiçek, kök ve dal gibi bitki organlarından oluştuğu görülmektedir. K.K.T.C.’de
tıbbi bitkiler her bölgede değişik amaçlarla ve birçok farklı işlemlerden geçirilerek
45
tüketilmektedir. Tedavi amaçlı olarak bitkiler yaprak, gövde, kök, çiçek, tohum ve filiz gibi
kısımları su ile kaynatılarak (dekoksiyon) veya üzerine kaynanmış su eklenerek (infüzyon), yağ
içinde bekletilerek, lapa halinde ya da balla hazırlanan karışımlar şeklinde kullanıldığı tespit
edilmiştir (Kaya Yıldırım, 2010; Ozan; 2011; Özkum ve Ozan Depreli, 2012). K.K.T.C.’de
aktarlarda satılan drogların büyük çoğunluğunun kurutulmuş bitki kısımlarından oluştuğu
belirlenmiştir. Bu sonuca göre drog olarak kullanılan bitkilerde kurutma yöntem ve teknikleri de
önem kazanmaktadır. Kurutma tekniklerine bağlı olarak da bitkilerin mikrobiyal ve toksijenik
(aflotoksin gibi) içeriklerinin artabileceği göz ardı edilmemelidir. Halkın ilgi duyduğu bitkileri
kekik, çörek otu, papatya, ısırgan, sinameki, biberiye, ıhlamur, zencefil, nane, keçiboynuzu, alıç
ve adaçayı gibi yoğun talep görenler ve civanperçemi, ayrıkotu, gülhatmi çiçeği, kantaron, hayıt,
ekinezya gibi az talep edilenler olarak Tulukcu ve Sağdıç (2011), çalışmalarında olduğu gibi iki
gruba ayırabiliriz. Ali-Shtayeh ve ark., (2000) ise yaptıkları bir çalışmada bitkileri popüler olanlar
ve olmayanlar olarak iki gruba ayırmışlardır.
Drog satışlarını en çok nelerin etkilediği sorusuna, çoğunluk öncelikle gıda katkısı olarak
kullanılanların satışında pek değişikliğin olmadığı, özellikle mevsim dönümlerinde sıklıkla
görülen üst solunum yolu enfeksiyonlarında adaçayı (Salvia s.p.) zencefil (Zingiberis officinalis).,
hatmi (Altheae officinalis.), ıhlamur (Tilia s.p.) gibi drogların satışlarının arttığını ve özellikle
medyada yer alan haberlerin etkisiyle ısırgan (Urtica s.p.) v.s. gibi tıbbi bitki satışlarının arttığını
belirtmişlerdir. Televizyonlarda yer alan programlar sonrasındaki günlerde adı geçen drogların
satışının belirgin şekilde arttığı belirtilmiştir.
Drogların yoğunluğun fazlasının ithal edildiği ve çok az kısmının kekik, defne, adaçayı,
çitlembik, ısırgan, golyandro, susam, nane, lavanta, biberiyenin köylülerce toplatıldığı
belirtilmiştir.
Satılan drogların üst solunum yolu enfeksiyonlarında, kabızlık, vücut direncinin
arttırılmasında, kanser tedavisinde, böbrek ve safra kesesi taşlarının düşürülmesinde, saç
çıkartmak için, egzama, mantar, sedef gibi cilt rahatsızlıklarında, gaz giderici, hemoroit
tedavisinde, şeker hastalığının tedavisinde ve karın ağrılarının tedavisinde kullanıldığını
belirtmişlerdir.
46
Bilgi kaynağı olarak usta çırak ilişkisi, magazin dergileri, konuyla ilgili kitaplar ve son
dönemde yoğunca kullanıldığı anlaşılan internet belirtilmiştir.
Drogların raf ömrünün sorun olmaması için yeteri kadar drog alındığı ve bunların 1 yıl
içinde tüketildiği belirtilmiş, yeni sezonda gelen bitkilerin satışa sunulup eskilerinin imha edildiği
söylenmiştir. Raf ömürlerinde son kullanım tarihlerinin de dikkate alındığı gözlemlenmiştir.
Drogların genellikle nemden uzak çoğunlukla ağzı açık plastik kap, naylon veya bez çuval bazen
de kapaklı cam kaplarda saklandığı gözlenmiştir. Kekik suyu gibi aromatik suların pet şişelerde
sunulduğu saptanmıştır.
Sonuçlar
K.K.T.C. birçok kültür bitkisinin gen merkezidir Örneğin kabak (Cucurbita pepo), kavun
(Cucumis melo), karpuz (Citrullus lanatus), fasülye (Phaseolus vulgaris), buğday (Triticum
vulgare), arpa (Hordeum vulgare). Ülkemizde tıbbi bitki ekimine gereken özen gösterilmemekte
ve tıbbi bitkilerin tarımı yapılmamaktadır. Tıbbi bitki yetiştirip elde edilen drogu satma yerine,
yabani bitkilerin kendisini bu iş için kullanmakta ve ucuza satmaktadırlar. Çünkü bu yol, çok
daha kolay ve masrafsızdır. Planlanmadan yapılan düzensiz toplama ile yabani olarak yetişen
tıbbi bitkiler zarar görmektedir. Toplamada yapılan dikkatsizlikler de bitkinin yok olmasına ve
doğanın tahribine neden olmaktadır. Hatta bazı nadir bulunan bitki türleri tamamen
kaybolmaktadır. Ayrıca Aktarlar bitkiler hakkında yeterli bilgiye sahip değildir. Toplanan ve
satılan bitkilerde herhangi bir standardizasyondan bahsetmemiz mümkün değildir. Ayrıca
bilinçsiz olarak yabani ortamlarından toplanarak satılan bitkilerin neslinin yok olması
günümüzün en önemli sorunlarından birisidir.
Son yıllarda aktarların sayılarının çok fazla artması, halkın doğal ilaç ve gıdalara
gösterdiği yönelişten kaynaklanmaktadır. Bu nedenle aktarlık gün geçtikçe önemi artan bir
meslek haline gelmesine rağmen herhangi bir eğitim almamış kişiler de aktarlık
yapabilmektedirler. Bu durumun istismar edilmemesi için gerekli olan eğitimlere ve denetimlere
daha çok önem verilmeli halkın farkındalığı artırılmalıdır. Konu ile ilgili araştırmaların ve tıbbi
bitki yetiştiriciliğinin teşvik edilmesi zorunludur. Kültürel mirasımızın önemli parçalarından olan
47
aktarların, halka tıbbi bitkileri gıda katkısı ve tedavi amaçlı olarak sunmadaki yerlerinin
tartışılmaz olduğu gözlenmiştir. Ayrıca halka sunulan bu hizmetin karşılıklı bilgi eksikliği
nedeniyle özlendiği kalitede ve layık olduğu yerde olmadığı bir kez daha gözlenmiştir.
48
6. KAYNAKLAR
Akan, H., Korkut, M.M., Balos, M.M. (2008). Arat Dağı ve çevresinde (Birecik, Şanlıurfa)
etnobotanik bir araştırma. Fırat Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilim Dergisi, 20(1), 67-81.
Aktürk, O., Demirin, H., Sütcü, R., Yılmaz, N., Köylü, H., Altuntaş, İ. (2006). The effects of
diazinon on lipid peroxidation and antioxidant enzymes in rat heart and ameliorating role of
vitamin E and vitamin C. Cell Biology and Toxicology, 22(6), 455-461.
Ali-Shtayeh, M.S., Zohara, Y., Mahajna, J., (2000). Ethnobotanical survey in the Palestinian area:
a classification of the healing potential of medicinal plants. Journal of Ethnopharmacology, 73,
221-232.
Anonim, (2005). Medicinal and Aromatic Plants Working Group-ECP/GR.
Baldemir, A. ve Güvenç, A., 2007. Adana ve Ankara aktarlarında satılan ceviz yaprağı (Juglandıs
folıum) üzerinde morfolojik ve anatomik çalışmalar. Ankara Eczacılık Fakültesi Dergisi, 36(2),
105-121.
Baydar, E. (2009). Tibbi ve Aromatik Bitkiler Bilimi ve Teknolojisi. Süleyman Demirel
Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 51, 122-123.
Bayramoğlu, M.M. ve Toksoy, D. (2008). Aktarlar ve Tıbbi Bitki Ticareti Üzerine Bir Araştırma
(Doğu Karadeniz Bölgesi Örneği), Orman Mühendisliği Dergisi, 4-5-6, 34-39.
Baytop, T. 1990. Anadolu’da Bitkisel Drog Ticaretinin Tarihi. Tarım Orman ve Köyişleri
Bakanlığı Dergisi, 53, 6.
Baytop, T. (1999). Türkiye’de bitkiler ile tedavi. Nobel Tıp Kitapevleri, 2. Baskı. ISBN: 975-420-
021-1.
49
Bozdoğangil, E.E., (1996). Çukurova Bölgesinde Doğal Olarak Bulunan Faydalı Bitkiler Ve
Kültür Olanakları Üzerinde Araştırmalar. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla
Bitkileri Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Adana.
Bulut G., ve Tuzlacı E., (2013). An ethnobotanical study of medicinal plants inTurgutlu (Manisa-
Turkey). Journal of Ethnopharmacology. 149, 633-647.
Cobham, C.D. (2013). Excerpta cypria. Kıbrıs yazıları M.S. 23-1866. Galeri Kültür Yayınları.
ISBN: 978-9963-660-53-7. I. Baskı.
Dedeçay, S.S. (1998). Kıbrıs’ta kokulu bitkiler ve bunların ihtiva ettigi kokulu yağlar ve sağaltıcı
özellikler. Lefkoşa Özel Türk Üniversitesi yayınları, 14, 3.
Della, A., Paraskeva-Hadjichambi, D., Ch Hadjichambis, A. (2006). An ethnobotanical survey of
wild edible plants of Paphos and Larnaca countryside of Cyprus. Journal of Ethnobiology and
Ethnomedicine, 2(34).
Demirci, S., ve Özhatay, N. (2012). An ethnobotanical study in Kahramanmaraş (Turkey); wild
plants used for medicinal purpose in Andırın, Kahramanmaraş. Turkish Journal of
Pharmaceutical Sciences. 9 (1), 75-92.
Ertuğ, F. (2004). Bodrum yöresinde halk tıbbında yararlanılan bitkiler. 14. Bitkisel İlaç
Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, 29-31 Mayıs 2002, Eskişehir.
Faydaoğlu, E. ve Sürücüoğlu, M.S. (2011). Geçmişten günümüze Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin
Kullanılması ve Ekonomik Önemi. Kastamonu Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi. 11(1), 52-
67.
Georgiades, C.C. (1987). Flowers of Cyprus, plants of medicine, vol 2. Nicosia.
Georgiades, C.C. (1992). Flowers of Cyprus, plants of medicine, vol 1. Nicosia.
50
Gonz´alez-Tejero, M.R., Casares-Porcel, M., S´anchez-Rojas, C.P., Ramiro-Guti´errez, J.M.,
Molero-Mesa, J., Pieroni, A., Giusti, M.E., Censorii, E., Pasquale, C., Della, A., Paraskeva-
Hadijchambi, D., Hadjichambis, A., Houmani, Z., El-Demerdash, M., El-Zayat, M., Hmamouchi,
M., ElJohrig, S. (2008). Medicinal plants in the Mediterranean area: Synthesis of the results of
the project Rubia. Journal of Ethnopharmacology, 116, 341-357.
Gücel, S. (2002). Arundo donax’ın Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ndeki Kullanım Şekilleri.
XVI. Ulusal Biyoloji Kongresi, Malatya.
Gürson, O., Özçelikay G., Asil E. (2005). A Study On Medicinal Herb Trading Applications In
Ankara. Türkiye Klinikleri. Journal of Medical Ethics, 13, 191-194.
Gürel, Y. (2004). Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin kuruluşuna kadar Kıbrıs meselesi. G. Ü.
Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 5(1), 101-112.
Hadjikyriakou, G.M. (2007). Aromatic and spicy plants in Cyprus. Bank of cultural foundation.
ISBN: 978-9963-42-852-6.
Hikmetağalar, H. (2005). Eski Lefkoşa’da Semtler ve Anılar. İstanbul. Fakülteler Matbaası.
Hürkul, M.M. ve Güvenç, A., 2010. Çeşitli İllerimizde Aktarlarda Satılan Zeytin Yaprağı (Olive
Leaf) Üzerinde Morfolojik ve Anatomik Çalışmalar. Mersin Üniversitesi Sağlık Bilim Dergisi,
3(3).
İlisulu, K., (1992). İlaç ve Baharat bitkileri, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, No:
1256, Ders Kitabı Yayın No: 360, Ankara.
İslamoğlu, M. (1969). Kıbrıs Türk Folkloru. Halkın Sesi Matbaası.
Karademir, M. ve Öztürk, B. (2002). İzmir Aktarlarında Halka Sunulan Tıbbi Bitkiler, 14.
Bitkisel İlaç Hammaddeleri Tolantısı, Bildiriler, 29-31 Mayıs, 2002, 391-393.
51
Karausou, R. ve Deirmentzoglou, S. (2011). The herbal market of Cyprus: Traditional links and
cultural exchanges. Journal of Ethnopharmacology, 133, 191-203.
Kaya Yıldırım, F. (2010). Kuzey Kıbrıs’ın Faydalı Bitkilerinin ve Kullanım Alanlarının
Araştırılması. Yüksek Lisans Tezi, Yakın Doğu Üniversitesi, Lefkoşa.
Khan, M. (2006). Healthy living in Cyprus.
Kıbrıs- Kuzey Kıbrıs jeolojisi.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Orman Dairesi Müdürlüğü. http://www.orman.gov.ct.tr
Lardos, A. (2006). The botanical materia medica of the Iatrosophikon-A collection of
prescriptions from a monastery in Cyprus. Journal of Ethnopharmacology, 104, 387-406.
Meikle, R.D. (1977). Flora of Cyprus. The Bentham-Moxon Trust, Royal Botanic Gardens, Kew,
1.
Meikle, R.D. (1985). Flora of Cyprus. The Bentham-Moxon Trust, Royal Botanic Gardens, Kew,
2.
Nicholson, J.K. (2006). Global systems biology, personalized medicine and molecular
epidemiology. Molecular Systems Biology. EMBO and Nature Publishing Group All rights
reserved 1744-4292.
Ozan, Ç., (2011) Kuzey Kıbrıs’ta Kullanılan Tıbbi Bitkiler. Yüksek Lisans Tezi, Yakın Doğu
Üniversitesi, Lefkoşa.
Özgen, U., Kaya, Y., Houghton, P. (2012). Folk medicines in the villages of Ilıca District
(Erzurum, Turkey). Turkish Journal Biology. 36, 93-106.
52
Özkum, D. ve Ozan Depreli, Ç. (2011). Near East Medical Journal (NEMJ), 1( 2), 60-68.
Özkum, D., Ozan Depreli, Ç. ve Kaya Yıldırım, F., (2012). Medical Value of the Asteraceae of
Northern Cyprus, Neu Pharma Journal.
Özkum, D., Ozan Depreli, Ç. ve Kaya Yıldırım, F., (2012). Kuzey Kıbrıs’ta Cilt Bakımı ve
Hastalıkları için Halk Tıbbında Kullanılan Bitkiler, XX. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı-
BİHAT-2012, 10-13 Ekim. Antalya.
Polat, R., Selvi, S., Çakılcıoğlu, U., ve Açar, M., (2012). Investigations of ethnobotanical aspect
of wild plants sold in Bingöl (Turkey) local markets. Biological Diversity and Conservation. 5
(3), 155-161.
Sarı, A.O., Oğuz, B., Bilgiç, A., Tort, N., Güvensen, A., ve Şenol, S.G. (2010). Ege ve Güney
Marmara Bölgelerinde Halk İlacı Olarak Kullanılan Bitkiler. Anadolu Journal of AARI. 20 (2), 1-
21.
Savvides, L. (2000). Edible wild plants of the cyprus flora. Nicosia.
Tsintides, T., Christodoulou, C.S., Delipetrou, P., ve Georghiou, K. (2007). The red data book of
the flora of Cyprus. Lefkoşa.
Tulukcu, E. ve Sağdıç, O., (2011). Konyada Aktarlarda satılan tıbbi bitkiler ve kullanılan
kısımları, Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 27 (4), 304-308.
Tuzlacı, E. ve Erol, M.K. 1999. Turkish Folk Medicinal Plants, Part 2: Eğirdir (Isparta).
Fitoterapia 70, 593-610.
Tuzlacı, E. ve Şenkardeş, İ. (2011). Turkish folk medicinal plants, X: Ürgüp (Nevşehir).
Marmara Pharmaceutical Journal. 15, 58-68.
53
Uslu, T. (2007). Medicinal and posinous plant of North Cyprus. Orman ve Av Dergisi, 84(5), 43-
46. Ankara.
Vehbi, V. (1991). Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin yabani çiçekleri ve tıbbi bitkileri. K. K. T.
C. Milli Egitim ve Kültür Bakanlıgı Yayınları- 20. ISBN: 975-17-0797-8.
Viney, D. E. (1994). An illustrated flora of North Cyprus, vol 1. Koeltz Scientific Books,
Koenigstein.
Viney, D. E. (1996). An illustrated flora of North Cyprus, vol 2. A.R.G. Gantner Verlag K.-G.
Vadus/Liechtenstein.
Yaldız G., Yüksek T., Şekeroğlu N., (2010). Rize ili florasında bulunan tıbbi ve aromatik bitkiler
ve kullanım alanları. III. Ulusal Karadeniz Ormancılık Kongresi. 3, 1100-1114.
Yılmaz, G. ve Güvenç, A., 2007. Ankara’da aktarlarda ‘Adaçayı’ adı altında satılan drogların
morfolojik ve anatomik olarak incelenmesi. Ankara Eczacılık Fakültesi Dergisi, 36(2), 87-104.
Yorgancı, A. (2004). Kuzey Kıbrıs’ta arazi kullanımı açısından uygun bugday alanlarının
mekansal analizi. 3. Çografi Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri 6-9 Ekim.
Yorgancıoğlu, O. (2000). Kibris Türk Folkloru- Duydum Gördüm Yazdım. Gazimağusa,
Canbulat Basımevi, II. Baskı.
Yorgancıoglu, G. (2010). Kıbrıs çografyası. Turist Rehberi.
Yücel E., ve Tülükoğlu A. (2000). Gediz, (Kütahya) Çevresinde Halk İlacı Olarak Kullanılan
Bitkiler. Çevre Koruma Dergisi. 9(36), 12-14.
Zannettoy Pandeli, K. (1998). The medical plants of Cyprus. Larnaca. ISBN: 9963-8368-0-1.
54
Ek 1.: Aktar ve Halk Pazarında Tıbbi Bitki Satışı Yapan 14 Kaynak Kişiye Uygulanan 14
Soruluk Anket Formu.
YAKIN DOĞU ÜNİVERSİTESİ ECZACILIK FAKÜLTESİ
FARMASÖTİK BOTANİK
KKTC’DE AKTARLARDA SATILAN TIBBİ BİTKİLER VE KULLANILAN KISIMLARI
BAŞLIKLI ÇALIŞMANIN ARAŞTIRMA FORMU
“Bu anket,tıbbi bitkilerin etkin ve güvenli kullanımını artırmaya yönelik bir araştırma içindir.
Katılımınız sadece bu amaca hizmet edecektir ve size herhangi bir sorumluluk yüklememektedir.”
***Aktar dükkanınızda satılan tıbbi bitkiler hakkında bilgi vererek yaptığımız bilimsel araştırmaya
yardımcı olmak ister misiniz?
□ Evet □ Hayır
Anket no: Tarih:
I. KİŞİSEL BİLGİLER
1. Adınız - Soyadınız :………………………………………………………………………
2. Yaşınız:……………………………………………………………………………………
3. Cinsiyetiniz: □Kadın □Erkek
55
4. Eğitim Durumunuz:
□İlkokul □Ortaokul □ Lise □Üniversite □ Lisansüstü
5. Mesleğiniz:……………………………………………………………………………….
6. Aktarınızda bulunan tıbbi bitkiler/droglar hangileridir?
………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………….
7. En çok satılan drog/ tıbbi bitkiler hangisidir?
…………………………
…………………………
…………………………
…………………………
…………………………
…………………………
…………………………
…………………………
…………………………
8. Drog satışlarını ne gibi faktörler etkiliyor?
56
9. Yararlandığınız tıbbi bitkileri/drogları nereden/nerelerden sağlıyorsunuz? (Birden fazla seçenek
işaretleyebilirsiniz)
(5)Kesinlikle evet (4)Evet (3)Fikrim yok (2)Hayır (1)Kesinlikle hayır
Bitkiyi kendim yetiştiriyorum. 5 4 3 2 1
Bitkiyi yaşadığım bölgeden doğalortamlardan
topluyorum.
5 4 3 2 1
Ekili arazi içinden topluyorum 5 4 3 2 1
Yurtdışından ithal ediyorum 5 4 3 2 1
Diğer (Belirtiniz…………………………………) 5 4 3 2 1
10. Tıbbi bitkiler/droglar hangi endikasyonlar için kullanıldığı?
Üst solunum yolu enfeksiyonları 5 4 3 2 1
Kabızlık 5 4 3 2 1
Vücut direncini arttırmak 5 4 3 2 1
Böbrek ve safra kesesi taşlarını düşürmek 5 4 3 2 1
Kanser 5 4 3 2 1
Deri hastalıkları (Şaççıkarma, eczema, mantar, sedef) 5 4 3 2 1
Gaz giderici, karın ağrıları için 5 4 3 2 1
Hemoroit 5 4 3 2 1
Şeker hastalığı 5 4 3 2 1
5 4 3 2 1 5 4 3 2 1
57
11. Tıbbi bitkiler/droglar hakkında bilgi edindiğim kaynaklar:
Kitaplar 5 4 3 2 1
Dergiler/Gazete/TV/Medya 5 4 3 2 1
İnternet 5 4 3 2 1
Hekimler 5 4 3 2 1
Komşu arkadaş ve vb tavsiye 5 4 3 2 1
Kendi Deneyimlerim 5 4 3 2 1
Diğer (belirtiniz………………………………..) 5 4 3 2 1
12. Bitkilerin kullanımı/ hazırlanışı tarif ediliyormu?
13. Drogların raf ömürleri ne kadardır?
14. Saklama koşulları nasıl?
…Teşekkürler…
58
Ek 2.: Tıbbi Bitki/Drogların Halka Sunulduğu Aktar ve Halk Pazarlarından Çekilmiş Resimler.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70