https://TheVirtualLibrary.org
LADIVINACOMMEDIAdiDanteAlighieri
INFERNO
PURGATORIO
PARADISO
INFERNO
Inferno•CantoI
Nelmezzodelcammindinostravitamiritrovaiperunaselvaoscura,chéladirittaviaerasmarrita.
Ahiquantoadirqualeraècosaduraestaselvaselvaggiaeaspraefortechenelpensierrinovalapaura!
Tant’èamarachepocoèpiùmorte;mapertrattardelbench’i’vitrovai,diròdel’altrecosech’i’v’hoscorte.
Iononsobenridircom’i’v’intrai,tant’erapiendisonnoaquelpuntochelaveraceviaabbandonai.
Mapoich’i’fuialpièd’uncollegiunto,làdoveterminavaquellavallechem’aveadipaurailcorcompunto,
guardaiinaltoevidilesuespallevestitegiàde’raggidelpianetachemenadrittoaltruiperognecalle.
Allorfulapauraunpocoqueta,chenellagodelcorm’eraduratalanottech’i’passaicontantapieta.
Ecomequeicheconlenaaffannata,uscitofuordelpelagoalariva,sivolgeal’acquaperigliosaeguata,
cosìl’animomio,ch’ancorfuggiva,sivolsearetroarimirarlopassochenonlasciògiàmaipersonaviva.
Poich’èiposatounpocoilcorpolasso,ripresiviaperlapiaggiadiserta,sìche’lpièfermosempreera’lpiùbasso.
Edecco,quasialcominciardel’erta,unalonzaleggeraeprestamolto,chedipelmacolatoeracoverta;
enonmisipartiadinanzialvolto,anzi’mpedivatantoilmiocammino,ch’i’fuiperritornarpiùvoltevòlto.
Temp’eradalprincipiodelmattino,e’lsolmontava’nsùconquellestellech’eranconluiquandol’amordivino
mossediprimaquellecosebelle;sìch’abenesperarm’eracagionediquellafieraalagaettapelle
l’oradeltempoeladolcestagione;manonsìchepauranonmidesselavistachem’apparved’unleone.
Questipareachecontramevenisseconlatest’altaeconrabbiosafame,sìchepareachel’aerenetremesse.
Edunalupa,chedituttebramesembiavacarcanelasuamagrezza,emoltegentifégiàvivergrame,
questamiporsetantodigravezzaconlapaurach’usciadisuavista,ch’ioperdeilasperanzadel’altezza.
Equalèqueichevolontieriacquista,egiugne’ltempocheperderloface,che’ntuttisuoipensierpiangees’attrista;
talmifecelabestiasanzapace,che,venendomi’ncontro,apocoapocomiripignevalàdove’lsoltace.
Mentrech’i’rovinavainbassoloco,dinanzialiocchimisifuoffertochiperlungosilenziopareafioco.
Quandovidicostuinelgrandiserto,«Misereredime»,gridaialui,«qualchetusii,odombraodomocerto!».
Rispuosemi:«Nonomo,omogiàfui,eliparentimieifuronlombardi,mantoaniperpatrïaambedui.
NacquisubIulio,ancorchefossetardi,
evissiaRomasotto’lbuonoAugustoneltempodelidèifalsiebugiardi.
Poetafui,ecantaidiquelgiustofigliuold’AnchisechevennediTroia,poiche’lsuperboIlïónfucombusto.
Matuperchéritorniatantanoia?perchénonsaliildilettosomontech’èprincipioecagiondituttagioia?».
«Orse’tuquelVirgilioequellafontechespandidiparlarsìlargofiume?»,rispuos’ioluiconvergognosafronte.
«Odelialtripoetionoreelume,vagliami’llungostudioe’lgrandeamorechem’hafattocercarlotuovolume.
Tuse’lomiomaestroe’lmioautore,tuse’solocoluidacu’iotolsilobellostilochem’hafattoonore.
Vedilabestiapercu’iomivolsi;aiutamidalei,famososaggio,ch’ellamifatremarleveneeipolsi».
«Ateconvientenerealtrovïaggio»,rispuose,poichelagrimarmivide,«sevuo’campard’estolocoselvaggio;
chéquestabestia,perlaqualtugride,nonlasciaaltruipassarperlasuavia,matantolo’mpediscechel’uccide;
ehanaturasìmalvagiaeria,chemainonempielabramosavoglia,edopo’lpastohapiùfamechepria.
Moltisonlianimaliacuis’ammoglia,epiùsarannoancora,infinche’lveltroverrà,chelafaràmorircondoglia.
Questinonciberàterranépeltro,masapïenza,amoreevirtute,esuanazionsaràtrafeltroefeltro.
DiquellaumileItaliafiasalutepercuimorìlavergineCammilla,EurialoeTurnoeNisodiferute.
Questilacacceràperognevilla,finchel’avràrimessanelo’nferno,
làonde’nvidiaprimadipartilla.
Ond’ioperlotuome’pensoediscernochetumisegui,eiosaròtuaguida,etrarrottidiquiperlocoetterno;
oveudirailedisperatestrida,vedrailiantichispiritidolenti,ch’alasecondamorteciascungrida;
evederaicolorchesoncontentinelfoco,perchésperandivenirequandochesiaalebeategenti.
Alequaipoisetuvorraisalire,animafiaaciòpiùdimedegna:conleitilascerònelmiopartire;
chéquelloimperadorchelàsùregna,perch’i’fu’ribellantealasualegge,nonvuolche’nsuacittàpermesivegna.
Intuttepartiimperaequiviregge;quivièlasuacittàel’altoseggio:ohfelicecoluicu’ivielegge!».
Eioalui:«Poeta,iotiricheggioperquelloDiochetunonconoscesti,acciòch’iofuggaquestomaleepeggio,
chetumimenilàdov’ordicesti,sìch’ioveggialaportadisanPietroecolorcuitufaicotantomesti».
Allorsimosse,eiolitennidietro.
Inferno•CantoII
Logiornosen’andava,el’aerebrunotoglievalianimaichesonointerradalefaticheloro;eiosoluno
m’apparecchiavaasostenerlaguerrasìdelcamminoesìdelapietate,cheritrarràlamentechenonerra.
Omuse,oaltoingegno,orm’aiutate;omentechescrivesticiòch’iovidi,quisiparràlatuanobilitate.
Iocominciai:«Poetachemiguidi,guardalamiavirtùs’ell’èpossente,primach’al’altopassotumifidi.
TudicichediSilvïoilparente,corruttibileancora,adimmortalesecoloandò,efusensibilmente.
Però,sel’avversariod’ognemalecorteseifu,pensandol’altoeffettoch’uscirdoveadilui,e’lchie’lquale
nonpareindegnoadomod’intelletto;ch’e’fudel’almaRomaedisuoimperonel’empireocielperpadreeletto:
laqualee’lquale,avolerdirlovero,fustabilitaperlolocosantou’siedeilsuccessordelmaggiorPiero.
Perquest’andataondelidaituvanto,intesecosechefuroncagionedisuavittoriaedelpapaleammanto.
AndovvipoiloVasd’elezïone,perrecarneconfortoaquellafedech’èprincipioalaviadisalvazione.
Maio,perchévenirvi?ochi’lconcede?IononEnëa,iononPaulosono;medegnoaciònéionéaltri’lcrede.
Perche,sedelvenireiom’abbandono,temochelavenutanonsiafolle.Se’savio;intendime’ch’i’nonragiono».
Equalèqueichedisvuolciòchevolleepernovipensiercangiaproposta,sìchedalcominciartuttositolle,
talmifec’ïo’nquellaoscuracosta,perché,pensando,consumaila’mpresachefunelcominciarcotantotosta.
«S’i’hobenlaparolatuaintesa»,rispuosedelmagnanimoquell’ombra,«l’animatuaèdaviltadeoffesa;
laqualmoltefïatel’omoingombrasìched’onrataimpresalorivolve,comefalsovederbestiaquand’ombra.
Daquestatemaacciòchetutisolve,
dirottiperch’iovenniequelch’io’ntesinelprimopuntocheditemidolve.
Ioeratracolorchesonsospesi,edonnamichiamòbeataebella,talchedicomandareiolarichiesi.
Lucevanliocchisuoipiùchelastella;ecominciommiadirsoaveepiana,conangelicavoce,insuafavella:
“Oanimacortesemantoana,dicuilafamaancornelmondodura,edureràquanto’lmondolontana,
l’amicomio,enondelaventura,neladisertapiaggiaèimpeditosìnelcammin,chevòlt’èperpaura;
etemochenonsiagiàsìsmarrito,ch’iomisiatardialsoccorsolevata,perquelch’i’hodiluinelcieloudito.
Ormovi,econlatuaparolaornataeconciòc’hamestierialsuocampare,l’aiutasìch’i’nesiaconsolata.
I’sonBeatricechetifaccioandare;vegnodellocoovetornardisio;amormimosse,chemifaparlare.
Quandosaròdinanzialsegnormio,ditemiloderòsoventealui”.Tacetteallora,epoicomincia’io:
“Odonnadivirtùsolapercuil’umanaspezieeccedeognecontentodiquelcielc’haminorlicerchisui,
tantom’aggradailtuocomandamento,chel’ubidir,segiàfosse,m’ètardi;piùnont’èuo’ch’aprirmiiltuotalento.
Madimmilacagionchenontiguardideloscenderquagiusoinquestocentrodel’ampiolocoovetornartuardi”.
“Dachetuvuo’savercotantoadentro,dirottibrievemente”,mirispuose,“perch’i’nontemodivenirquaentro.
Temersideedisolequellecosec’hannopotenzadifarealtruimale;
del’altreno,chénonsonpaurose.
I’sonfattadaDio,suamercé,tale,chelavostramiserianonmitange,néfiammad’esto’ncendiononm’assale.
Donnaègentilnelcielchesicompiangediquesto’mpedimentoov’iotimando,sìchedurogiudiciolàsùfrange.
QuestachieseLuciainsuodimandoedisse:—Orhabisognoiltuofedeledite,eioateloraccomando—.
Lucia,nimicadiciascuncrudele,simosse,evenneallocodov’i’era,chemisedeaconl’anticaRachele.
Disse:—Beatrice,lodadiDiovera,chénonsoccorriqueichet’amòtanto,ch’uscìpertedelavolgareschiera?
Nonoditulapietadelsuopianto,nonveditulamorteche’lcombattesulafiumanaove’lmarnonhavanto?—.
Almondononfurmaipersoneratteafarlorprooafuggirlordanno,com’io,dopocotaiparolefatte,
venniquagiùdelmiobeatoscanno,fidandomideltuoparlareonesto,ch’onorateequeich’uditol’hanno”.
Posciachem’ebberagionatoquesto,liocchilucentilagrimandovolse,perchemifecedelvenirpiùpresto.
Evenniatecosìcom’ellavolse:d’inanziaquellafieratilevaichedelbelmonteilcortoandartitolse.
Dunque:cheè?perché,perchérestai,perchétantaviltànelcoreallette,perchéardireefranchezzanonhai,
posciachetaitredonnebenedettecuranditenelacortedelcielo,e’lmioparlartantobentipromette?».
Qualifiorettidalnotturnogelochinatiechiusi,poiche’lsolli’mbianca,sidrizzantuttiapertiinlorostelo,
talmifec’iodimiavirtudestanca,etantobuonoardirealcormicorse,ch’i’cominciaicomepersonafranca:
«Ohpietosacoleichemisoccorse!etecortesech’ubidistitostoalevereparolechetiporse!
Tum’haicondisiderioilcordispostosìalvenirconleparoletue,ch’i’sontornatonelprimoproposto.
Orva,ch’unsolvolereèd’ambedue:tuduca,tusegnoreetumaestro».Cosìlidissi;epoichemossofue,
intraiperlocamminoaltoesilvestro.
Inferno•CantoIII
‘Permesivanelacittàdolente,permesivanel’etternodolore,permesivatralaperdutagente.
Giustiziamosseilmioaltofattore;fecemiladivinapodestate,lasommasapïenzae’lprimoamore.
Dinanziamenonfuorcosecreatesenonetterne,eioetternoduro.Lasciateognesperanza,voich’intrate’.
Questeparoledicoloreoscurovid’ïoscrittealsommod’unaporta;perch’io:«Maestro,ilsensolorm’èduro».
Edelliame,comepersonaaccorta:«Quisiconvienlasciareognesospetto;ogneviltàconvienchequisiamorta.
Noisiamvenutiallocoov’i’t’hodettochetuvedrailegentidolorosec’hannoperdutoilbendel’intelletto».
Epoichelasuamanoalamiapuoseconlietovolto,ond’iomiconfortai,mimisedentroalesegretecose.
Quivisospiri,piantiealtiguai
risonavanperl’aeresanzastelle,perch’ioalcominciarnelagrimai.
Diverselingue,orribilifavelle,paroledidolore,accentid’ira,vocialteefioche,esuondimanconelle
facevanountumulto,ilquals’aggirasempreinquell’aurasanzatempotinta,comelarenaquandoturbospira.
Eioch’avead’errorlatestacinta,dissi:«Maestro,cheèquelch’i’odo?echegent’ècheparnelduolsìvinta?».
Edelliame:«Questomiseromodotegnonl’animetristedicolorochevissersanza’nfamiaesanzalodo.
MischiatesonoaquelcattivocorodeliangelichenonfuronribellinéfurfedeliaDio,maperséfuoro.
Caccianliicielpernonessermenbelli,néloprofondoinfernoliriceve,ch’alcunagloriaireiavrebberd’elli».
Eio:«Maestro,cheètantogrevealorchelamentarlifasìforte?».Rispuose:«Diceroltimoltobreve.
Questinonhannosperanzadimorte,elalorciecavitaètantobassa,che’nvidïosisond’ognealtrasorte.
Famadiloroilmondoessernonlassa;misericordiaegiustizialisdegna:nonragioniamdilor,maguardaepassa».
Eio,cheriguardai,vidiuna’nsegnachegirandocorrevatantoratta,ched’ogneposamipareaindegna;
edietrolevenìasìlungatrattadigente,ch’i’nonavereicredutochemortetantan’avessedisfatta.
Posciach’iov’ebbialcunriconosciuto,vidieconobbil’ombradicoluichefeceperviltadeilgranrifiuto.
Incontanenteintesiecertofuichequestaeralasettad’icattivi,
aDiospiacentiea’nemicisui.
Questisciaurati,chemainonfurvivi,eranoignudiestimolatimoltodamosconiedavespech’eranivi.
Ellerigavanlordisangueilvolto,che,mischiatodilagrime,a’lorpiedidafastidiosivermieraricolto.
Epoich’ariguardaroltremidiedi,vidigentialarivad’ungranfiume;perch’iodissi:«Maestro,ormiconcedi
ch’i’sappiaqualisono,equalcostumelefaditrapassarparersìpronte,com’i’discernoperlofiocolume».
Edelliame:«Lecosetifiercontequandonoifermeremlinostripassisulatristarivierad’Acheronte».
Allorconliocchivergognosiebassi,temendono’lmiodirlifossegrave,infinoalfiumedelparlarmitrassi.
Edeccoversonoivenirpernaveunvecchio,biancoperanticopelo,gridando:«Guaiavoi,animeprave!
Nonisperatemaivederlocielo:i’vegnopermenarvial’altrarivaneletenebreetterne,incaldoe’ngelo.
Etuchese’costì,animaviva,pàrtitidacotestichesonmorti».Mapoichevidech’iononmipartiva,
disse:«Peraltravia,peraltriportiverraiapiaggia,nonqui,perpassare:piùlievelegnoconvienchetiporti».
E’lducalui:«Caron,nonticrucciare:vuolsicosìcolàdovesipuoteciòchesivuole,epiùnondimandare».
Quincifuorquetelelanosegotealnocchierdelalividapalude,che’ntornoaliocchiaveadifiammerote.
Maquell’anime,ch’eranlasseenude,cangiarcoloreedibatteroidenti,rattoche’nteserleparolecrude.
BestemmiavanoDioelorparenti,l’umanaspeziee’llocoe’ltempoe’lsemedilorsemenzaedilornascimenti.
Poisiritrassertuttequanteinsieme,fortepiangendo,alarivamalvagiach’attendeciascunuomcheDiononteme.
Carondimonio,conocchidibragialoroaccennando,tutteleraccoglie;battecolremoqualunques’adagia.
Comed’autunnosilevanlefogliel’unaappressodel’altra,finche’lramovedealaterratuttelesuespoglie,
similementeilmalsemed’Adamogittansidiquellitoadunaaduna,percennicomeaugelpersuorichiamo.
Cosìsenvannosuperl’ondabruna,eavantichesiendilàdiscese,anchediquanuovaschieras’auna.
«Figliuolmio»,disse’lmaestrocortese,«quellichemuoionnel’iradiDiotutticonvegnonquid’ognepaese;
eprontisonoatrapassarlorio,chéladivinagiustizialisprona,sìchelatemasivolveindisio.
Quincinonpassamaianimabuona;eperò,seCaronditesilagna,benpuoisapereomaiche’lsuodirsuona».
Finitoquesto,labuiacampagnatremòsìforte,chedelospaventolamentedisudoreancormibagna.
Laterralagrimosadiedevento,chebalenòunalucevermiglialaqualmivinseciascunsentimento;
ecaddicomel’uomcuisonnopiglia.
Inferno•CantoIV
Ruppemil’altosonnonelatesta
ungrevetruono,sìch’iomiriscossicomepersonach’èperforzadesta;
el’occhioriposatointornomossi,drittolevato,efisoriguardaiperconoscerlolocodov’iofossi.
Veroèche’nsulaprodamitrovaidelavalled’abissodolorosache’ntronoaccoglied’infinitiguai.
Oscuraeprofondaeraenebulosatantoche,perficcarlovisoafondo,iononvidiscerneaalcunacosa.
«Ordiscendiamquagiùnelciecomondo»,cominciòilpoetatuttosmorto.«Iosaròprimo,etusaraisecondo».
Eio,chedelcolormifuiaccorto,dissi:«Comeverrò,setupaventichesuolialmiodubbiareesserconforto?».
Edelliame:«L’angosciadelegentichesonquagiù,nelvisomidipignequellapietàchetupertemasenti.
Andiam,chélavialunganesospigne».Cosìsimiseecosìmiféintrarenelprimocerchiochel’abissocigne.
Quivi,secondocheperascoltare,nonaveapiantomaichedisospirichel’auraetternafacevantremare;
ciòavveniadiduolsanzamartìri,ch’aveanleturbe,ch’eranmolteegrandi,d’infantiedifemmineediviri.
Lobuonmaestroame:«Tunondimandichespiritisonquestichetuvedi?Orvo’chesappi,innanzichepiùandi,
ch’einonpeccaro;es’ellihannomercedi,nonbasta,perchénonebberbattesmo,ch’èportadelafedechetucredi;
es’e’furondinanzialcristianesmo,nonadorardebitamenteaDio:ediquesticotaisoniomedesmo.
Pertaidifetti,nonperaltrorio,semoperduti,esolditantooffesi
chesanzaspemevivemoindisio».
Granduolmipresealcorquandolo’ntesi,peròchegentedimoltovaloreconobbiche’nquellimboeransospesi.
«Dimmi,maestromio,dimmi,segnore»,comincia’iopervoleressercertodiquellafedechevinceogneerrore:
«usciccimaialcuno,opersuomertooperaltrui,chepoifossebeato?».Equeiche’nteseilmioparlarcoverto,
rispuose:«Ioeranuovoinquestostato,quandocividivenireunpossente,consegnodivittoriacoronato.
Trassecil’ombradelprimoparente,d’AbèlsuofiglioequelladiNoè,diMoïsèlegistaeubidente;
AbraàmpatrïarcaeDavìdre,Israèlconlopadreeco’suoinatieconRachele,percuitantofé,
ealtrimolti,efecelibeati.Evo’chesappiche,dinanziadessi,spiritiumaninoneransalvati».
Nonlasciavaml’andarperch’eidicessi,mapassavamlaselvatuttavia,laselva,dico,dispiritispessi.
Noneralungaancorlanostraviadiquadalsonno,quand’iovidiunfococh’emisperioditenebrevincia.
Dilungin’eravamoancoraunpoco,manonsìch’ionondiscernessiinpartech’orrevolgentepossedeaquelloco.
«Otuch’onoriscïenzïaearte,questichisonc’hannocotantaonranza,chedalmododelialtrilidiparte?».
Equelliame:«L’onratanominanzachedilorsuonasùnelatuavita,grazïaacquistaincielchesìliavanza».
Intantovocefupermeudita:«Onoratel’altissimopoeta;l’ombrasuatorna,ch’eradipartita».
Poichelavocefurestataequeta,vidiquattrogrand’ombreanoivenire:sembianz’avevannétristanélieta.
Lobuonmaestrocominciòadire:«Miracoluiconquellaspadainmano,cheviendinanziaitresìcomesire:
quellièOmeropoetasovrano;l’altroèOraziosatirochevene;Ovidioè’lterzo,el’ultimoLucano.
Peròcheciascunmecosiconvenenelnomechesonòlavocesola,fannomionore,ediciòfannobene».
Cosìvid’i’adunarlabellascoladiquelsegnordel’altissimocantochesovralialtricom’aquilavola.
Dach’ebberragionatoinsiemealquanto,volsersiameconsalutevolcenno,e’lmiomaestrosorriseditanto;
epiùd’onoreancoraassaimifenno,ch’e’sìmifecerdelaloroschiera,sìch’iofuisestotracotantosenno.
Cosìandammoinfinoalalumera,parlandocoseche’ltacereèbello,sìcom’era’lparlarcolàdov’era.
Venimmoalpièd’unnobilecastello,settevoltecerchiatod’altemura,difesointornod’unbelfiumicello.
Questopassammocometerradura;persetteporteintraiconquestisavi:giugnemmoinpratodifrescaverdura.
Gentiv’eranconocchitardiegravi,digrandeautoritàne’lorsembianti:parlavanrado,convocisoavi.
Traemmocicosìdal’unde’canti,inlocoaperto,luminosoealto,sìchevedersipotientuttiquanti.
Colàdiritto,sovra’lverdesmalto,mifuormostratilispiritimagni,chedelvedereinmestessom’essalto.
I’vidiEletraconmolticompagni,
tra’quaiconobbiEttòredEnea,Cesarearmatoconliocchigrifagni.
VidiCammillaelaPantasilea;dal’altrapartevidi’lreLatinocheconLavinasuafigliasedea.
VidiquelBrutochecacciòTarquino,Lucrezia,Iulia,MarzïaeCorniglia;esolo,inparte,vidi’lSaladino.
Poich’innalzaiunpocopiùleciglia,vidi’lmaestrodicolorchesannosedertrafilosoficafamiglia.
Tuttilomiran,tuttionorlifanno:quivivid’ïoSocrateePlatone,che’nnanzialialtripiùpressolistanno;
Democritoche’lmondoacasopone,Dïogenès,AnassagoraeTale,Empedoclès,EraclitoeZenone;
evidiilbuonoaccoglitordelquale,Dïascoridedico;evidiOrfeo,TulïoeLinoeSenecamorale;
EuclidegeomètraeTolomeo,Ipocràte,AvicennaeGalïeno,Averoìs,che’lgrancomentofeo.
Iononpossoritrardituttiapieno,peròchesìmicacciaillungotema,chemoltevoltealfattoildirvienmeno.
Lasestacompagniainduesiscema:peraltraviamimenailsavioduca,fuordelaqueta,nel’aurachetrema.
Evegnoinparteovenonècheluca.
Inferno•CantoV
Cosìdiscesidelcerchioprimaiogiùnelsecondo,chemenlococinghiaetantopiùdolor,chepungeaguaio.
StavviMinòsorribilmente,eringhia:essaminalecolpenel’intrata;
giudicaemandasecondoch’avvinghia.
Dicochequandol’animamalnataliviendinanzi,tuttasiconfessa;equelconoscitordelepeccata
vedequallocod’infernoèdaessa;cignesiconlacodatantevoltequantunquegradivuolchegiùsiamessa.
Sempredinanzialuinestannomolte:vannoavicendaciascunaalgiudizio,diconoeodonoepoisongiùvolte.
«Otuchevienialdolorosoospizio»,disseMinòsamequandomivide,lasciandol’attodicotantooffizio,
«guardacom’entriedicuitutifide;nont’ingannil’ampiezzadel’intrare!».E’lducamioalui:«Perchépurgride?
Nonimpedirlosuofataleandare:vuolsicosìcolàdovesipuoteciòchesivuole,epiùnondimandare».
Orincomincianledolentinoteafarmisisentire;orsonvenutolàdovemoltopiantomipercuote.
Iovenniinlocod’ognelucemuto,chemugghiacomefamarpertempesta,sedacontrariventiècombattuto.
Labuferainfernal,chemainonresta,menalispirticonlasuarapina;voltandoepercotendolimolesta.
Quandogiungondavantialaruina,quivilestrida,ilcompianto,illamento;bestemmianquivilavirtùdivina.
Intesich’acosìfattotormentoennodannatiipeccatorcarnali,chelaragionsommettonoaltalento.
Ecomelistorneineportanl’alinelfreddotempo,aschieralargaepiena,cosìquelfiatolispiritimali
diqua,dilà,digiù,disùlimena;nullasperanzaliconfortamai,nonchediposa,madiminorpena.
Ecomeigruvancantandolorlai,faccendoinaeredisélungariga,cosìvid’iovenir,traendoguai,
ombreportatedaladettabriga;perch’i’dissi:«Maestro,chisonquellegentichel’auranerasìgastiga?».
«Laprimadicolordicuinovelletuvuo’saper»,midissequelliallotta,«fuimperadricedimoltefavelle.
Aviziodilussuriafusìrotta,chelibitofélicitoinsualegge,pertòrreilbiasmoincheeracondotta.
Ell’èSemiramìs,dicuisileggechesuccedetteaNinoefusuasposa:tennelaterrache’lSoldancorregge.
L’altraècoleiches’anciseamorosa,eruppefedealcenerdiSicheo;poièCleopatràslussurïosa.
Elenavedi,percuitantoreotemposivolse,evedi’lgrandeAchille,checonamorealfinecombatteo.
VediParìs,Tristano»;epiùdimilleombremostrommienominommiadito,ch’amordinostravitadipartille.
Posciach’ioebbi’lmiodottoreuditonomarledonneantichee’cavalieri,pietàmigiunse,efuiquasismarrito.
I’cominciai:«Poeta,volontieriparlereiaqueidueche’nsiemevanno,epaionsìalventoesserleggeri».
Edelliame:«Vedraiquandosarannopiùpressoanoi;etuallorlipriegaperquelloamorcheimena,edeiverranno».
Sìtostocomeilventoanoilipiega,mossilavoce:«Oanimeaffannate,veniteanoiparlar,s’altrinolniega!».
Qualicolombedaldisiochiamateconl’alialzateefermealdolcenidovegnonperl’aere,dalvolerportate;
cotaliuscirdelaschieraov’èDido,
anoivenendoperl’aeremaligno,sìforteful’affettüosogrido.
«Oanimalgrazïosoebenignochevisitandovaiperl’aerepersonoichetignemmoilmondodisanguigno,
sefosseamicoilredel’universo,noipregheremmoluidelatuapace,poic’haipietàdelnostromalperverso.
Diquelcheudireecheparlarvipiace,noiudiremoeparleremoavoi,mentreche’lvento,comefa,citace.
Siedelaterradovenatafuisulamarinadove’lPodiscendeperaverpaceco’seguacisui.
Amor,ch’alcorgentilrattos’apprende,presecostuidelabellapersonachemifutolta;e’lmodoancorm’offende.
Amor,ch’anulloamatoamarperdona,mipresedelcostuipiacersìforte,che,comevedi,ancornonm’abbandona.
Amorcondussenoiadunamorte.Cainaattendechiavitacispense».Questeparoledalorcifuorporte.
Quand’iointesiquell’animeoffense,china’ilviso,etantoiltennibasso,finche’lpoetamidisse:«Chepense?».
Quandorispuosi,cominciai:«Ohlasso,quantidolcipensier,quantodisiomenòcostoroaldolorosopasso!».
Poimirivolsialoroeparla’io,ecominciai:«Francesca,ituoimartìrialagrimarmifannotristoepio.
Madimmi:altempod’idolcisospiri,acheecomeconcedetteamorecheconoscesteidubbiosidisiri?».
Equellaame:«Nessunmaggiordolorechericordarsideltempofelicenelamiseria;eciòsa’ltuodottore.
Mas’aconoscerlaprimaradicedelnostroamortuhaicotantoaffetto,
diròcomecoluichepiangeedice.
NoileggiavamoungiornoperdilettodiLancialottocomeamorlostrinse;solieravamoesanzaalcunsospetto.
Perpiùfïateliocchicisospinsequellalettura,escolorocciilviso;masolounpuntofuquelchecivinse.
Quandoleggemmoildisïatorisoesserbasciatodacotantoamante,questi,chemaidamenonfiadiviso,
laboccamibasciòtuttotremante.Galeottofu’llibroechiloscrisse:quelgiornopiùnonvileggemmoavante».
Mentrechel’unospirtoquestodisse,l’altropiangëa;sìchedipietadeiovennimencosìcom’iomorisse.
Ecaddicomecorpomortocade.
Inferno•CantoVI
Altornardelamente,chesichiusedinanzialapietàd’iduecognati,cheditrestiziatuttomiconfuse,
novitormentienovitormentatimiveggiointorno,comech’iomimovaech’iomivolga,ecomecheioguati.
Iosonoalterzocerchio,delapiovaetterna,maladetta,freddaegreve;regolaequalitàmainonl’ènova.
Grandinegrossa,acquatintaeneveperl’aeretenebrososiriversa;putelaterrachequestoriceve.
Cerbero,fieracrudeleediversa,contregolecaninamentelatrasovralagentechequivièsommersa.
Liocchihavermigli,labarbauntaeatra,e’lventrelargo,eunghiatelemani;graffialispirtiediscoiaedisquatra.
Urlarlifalapioggiacomecani;del’unde’latifannoal’altroschermo;volgonsispessoimiseriprofani.
QuandociscorseCerbero,ilgranvermo,leboccheaperseemostroccilesanne;nonaveamembrochetenessefermo.
E’lducamiodisteselesuespanne,preselaterra,econpienelepugnalagittòdentroalebramosecanne.
Qualèquelcanech’abbaiandoagogna,esiracquetapoiche’lpastomorde,chésoloadivorarlointendeepugna,
cotaisifecerquellefaccelordedelodemonioCerbero,che’ntronal’animesì,ch’esservorrebbersorde.
Noipassavamsuperl’ombrecheadonalagrevepioggia,eponavamlepiantesovralorvanitàcheparpersona.
Ellegiaceanperterratuttequante,fuord’unach’asedersilevò,rattoch’ellacividepassarsidavante.
«Otuchese’perquesto’nfernotratto»,midisse,«riconoscimi,sesai:tufosti,primach’iodisfatto,fatto».
Eioalui:«L’angosciachetuhaiforsetitirafuordelamiamente,sìchenonparch’i’tivedessimai.
Madimmichituse’che’nsìdolentelocose’messo,ehaisìfattapena,che,s’altraèmaggio,nullaèsìspiacente».
Edelliame:«Latuacittà,ch’èpienad’invidiasìchegiàtraboccailsacco,secomitenneinlavitaserena.
VoicittadinimichiamasteCiacco:perladannosacolpadelagola,cometuvedi,alapioggiamifiacco.
Eioanimatristanonsonsola,chétuttequesteasimilpenastannopersimilcolpa».Epiùnonféparola.
Iolirispuosi:«Ciacco,iltuoaffanno
mipesasì,ch’alagrimarmi’nvita;madimmi,setusai,acheverranno
licittadindelacittàpartita;s’alcunv’ègiusto;edimmilacagioneperchel’hatantadiscordiaassalita».
Equelliame:«Dopolungatencioneverrannoalsangue,elaparteselvaggiacacceràl’altraconmoltaoffensione.
Poiappressoconvienchequestacaggiainfratresoli,echel’altrasormonticonlaforzaditalchetestépiaggia.
Alteterràlungotempolefronti,tenendol’altrasottogravipesi,comechediciòpiangaochen’aonti.
Giustisondue,enonvisonointesi;superbia,invidiaeavariziasonoletrefavillec’hannoicuoriaccesi».
Quipuosefineallagrimabilsuono.Eioalui:«Ancorvo’chemi’nsegniechedipiùparlarmifaccidono.
Farinatae’lTegghiaio,chefuorsìdegni,IacopoRusticucci,Arrigoe’lMoscaelialtrich’abenfarpuoserli’ngegni,
dimmiovesonoefach’ioliconosca;chégrandisiomistringedisaverese’lcielliaddolciaolo’nfernoliattosca».
Equelli:«Eisontral’animepiùnere;diversecolpegiùligravaalfondo:setantoscendi,làipotraivedere.
Maquandotusaraineldolcemondo,priegotich’alamentealtruimirechi:piùnontidicoepiùnontirispondo».
Lidirittiocchitorseallorainbiechi;guardommiunpocoepoichinòlatesta:caddeconessaapardelialtriciechi.
E’lducadisseame:«Piùnonsidestadiquadalsuondel’angelicatromba,quandoverràlanimicapodesta:
ciascunrivederàlatristatomba,ripiglieràsuacarneesuafigura,
udiràquelch’inetternorimbomba».
Sìtrapassammopersozzamisturadel’ombreedelapioggia,apassilenti,toccandounpocolavitafutura;
perch’iodissi:«Maestro,estitormenticrescerann’eidopolagransentenza,ofierminori,osaransìcocenti?».
Edelliame:«Ritornaatuascïenza,chevuol,quantolacosaèpiùperfetta,piùsentailbene,ecosìladoglienza.
Tuttochequestagentemaladettainveraperfeziongiàmainonvada,dilàpiùchediquaessereaspetta».
Noiaggirammoatondoquellastrada,parlandopiùassaich’i’nonridico;venimmoalpuntodovesidigrada:
quivitrovammoPluto,ilgrannemico.
Inferno•CantoVII
«PapeSatàn,papeSatànaleppe!»,cominciòPlutoconlavocechioccia;equelsaviogentil,chetuttoseppe,
disseperconfortarmi:«Nontinoccialatuapaura;ché,poderch’elliabbia,noncitorràloscenderquestaroccia».
Poisirivolseaquella’nfiatalabbia,edisse:«Taci,maladettolupo!consumadentroteconlatuarabbia.
Nonèsanzacagionl’andarealcupo:vuolsinel’alto,làdoveMichelefélavendettadelsuperbostrupo».
Qualidalventolegonfiatevelecaggionoavvolte,poichel’alberfiacca,talcaddeaterralafieracrudele.
Cosìscendemmonelaquartalacca,pigliandopiùdeladolenteripache’lmaldel’universotuttoinsacca.
AhigiustiziadiDio!tantechistipanovetravaglieepenequant’ioviddi?eperchénostracolpasìnescipa?
Comefal’ondalàsovraCariddi,chesifrangeconquellaincuis’intoppa,cosìconvienchequilagenteriddi.
Quivid’i’gentepiùch’altrovetroppa,ed’unaparteed’altra,congrand’urli,voltandopesiperforzadipoppa.
Percotëansi’ncontro;eposciapurlìsirivolgeaciascun,voltandoaretro,gridando:«Perchétieni?»e«Perchéburli?».
Cosìtornavanperlocerchiotetrodaognemanoal’oppositopunto,gridandosiancheloroontosometro;
poisivolgeaciascun,quand’eragiunto,perlosuomezzocerchioal’altragiostra.Eio,ch’avealocorquasicompunto,
dissi:«Maestromio,ormidimostrachegenteèquesta,esetuttifuorcherciquestichercutialasinistranostra».
Edelliame:«Tuttiquantifuorguercisìdelamenteinlavitaprimaia,checonmisuranullospendioferci.
Assailavocelorchiarol’abbaia,quandovegnonoa’duepuntidelcerchiodovecolpacontrarialidispaia.
Questifuorcherci,chenonhancoperchiopilosoalcapo,epapiecardinali,incuiusaavariziailsuosoperchio».
Eio:«Maestro,traquesticotalidovre’iobenriconoscerealcunichefuroimmondidicotestimali».
Edelliame:«Vanopensieroaduni:lasconoscentevitacheifésozzi,adogneconoscenzaorlifabruni.
Inetternoverrannoaliduecozzi:questiresurgerannodelsepulcrocolpugnochiuso,equesticoicrinmozzi.
Maldareemaltenerlomondopulcro
hatoltoloro,epostiaquestazuffa:qualellasia,parolenonciappulcro.
Orpuoi,figliuol,vederlacortabuffad’ibenchesoncommessialafortuna,perchel’umanagentesirabbuffa;
chétuttol’oroch’èsottolalunaechegiàfu,diquest’animestanchenonpoterebbefarneposareuna».
«Maestromio»,diss’io,«ormidìanche:questafortunadichetumitocche,cheè,cheibendelmondohasìtrabranche?».
Equelliame:«Ohcreaturesciocche,quantaignoranzaèquellachev’offende!Orvo’chetumiasentenzane’mbocche.
Coluilocuisavertuttotrascende,fecelicieliedièlorchiconducesì,ch’ogneparteadognepartesplende,
distribuendoigualmentelaluce.Similementealisplendormondaniordinògeneralministraeduce
chepermutasseatempolibenvanidigenteingenteed’unoinaltrosangue,oltreladifensiond’isenniumani;
perch’unagenteimperael’altralangue,seguendologiudiciodicostei,cheèoccultocomeinerbal’angue.
Vostrosavernonhacontastoalei:questaprovede,giudica,eperseguesuoregnocomeillorolialtridèi.
Lesuepermutazionnonhannotriegue:necessitàlafaesserveloce;sìspessovienchivicendaconsegue.
Quest’ècoleich’ètantopostaincrocepurdacolorcheledovriendarlode,dandolebiasmoatortoemalavoce;
maellas’èbeataeciònonode:conl’altreprimecreaturelietavolvesuasperaebeatasigode.
Ordiscendiamoomaiamaggiorpieta;giàognestellacadechesaliva
quand’iomimossi,e’ltroppostarsivieta».
Noiricidemmoilcerchioal’altrarivasovr’unafontechebolleeriversaperunfossatochedaleideriva.
L’acquaerabuiaassaipiùchepersa;enoi,incompagniadel’ondebige,intrammogiùperunaviadiversa.
Inlapaludevac’hanomeStigequestotristoruscel,quand’èdiscesoalpièdelemalignepiaggegrige.
Eio,chedimirarestavainteso,vidigentifangoseinquelpantano,ignudetutte,consembianteoffeso.
Questesipercoteannonpurconmano,maconlatestaecolpettoecoipiedi,troncandosico’dentiabranoabrano.
Lobuonmaestrodisse:«Figlio,orvedil’animedicolorcuivinsel’ira;eanchevo’chetupercertocredi
chesottol’acquaègentechesospira,efannopullularquest’acquaalsummo,comel’occhiotidice,u’ches’aggira.
Fittinellimodicon:“Tristifummonel’aeredolcechedalsols’allegra,portandodentroaccidïosofummo:
orciattristiamnelabellettanegra”.Quest’innosigorgogliannelastrozza,chédirnolpossonconparolaintegra».
Cosìgirammodelalordapozzagrand’arcotralaripaseccae’lmézzo,conliocchivòltiachidelfangoingozza.
Venimmoalpièd’unatorrealdasezzo.
Inferno•CantoVIII
Iodico,seguitando,ch’assaiprimachenoifossimoalpièdel’altatorre,liocchinostrin’andarsusoalacima
perduefiammettecheivedemmoporre,eun’altradalungirendercenno,tantoch’apenailpoteal’occhiotòrre.
Eiomivolsialmarditutto’lsenno;dissi:«Questochedice?echerispondequell’altrofoco?echisonqueiche’lfenno?».
Edelliame:«Superlesucideondegiàscorgerepuoiquelloches’aspetta,se’lfummodelpantannoltinasconde».
Cordanonpinsemaidasésaettachesìcorresseviaperl’aeresnella,com’iovidiunanavepiccioletta
venirperl’acquaversonoiinquella,sotto’lgovernod’unsolgaleoto,chegridava:«Orse’giunta,animafella!».
«Flegïàs,Flegïàs,tugridiavòto»,disselomiosegnore,«aquestavolta:piùnonciavraichesolpassandoilloto».
Qualècoluichegrandeingannoascoltachelisiafatto,epoisenerammarca,fecesiFlegïàsnel’iraaccolta.
Loducamiodiscesenelabarca,epoimifeceintrareappressolui;esolquand’iofuidentroparvecarca.
Tostoche’lducaeionellegnofui,segandoseneval’anticaproradel’acquapiùchenonsuolconaltrui.
Mentrenoicorravamlamortagora,dinanzimisifeceunpiendifango,edisse:«Chise’tuchevienianziora?».
Eioalui:«S’i’vegno,nonrimango;matuchise’,chesìse’fattobrutto?».Rispuose:«Vedichesonunchepiango».
Eioalui:«Conpiangereeconlutto,spiritomaladetto,tirimani;ch’i’ticonosco,ancorsielordotutto».
Allordisteseallegnoambolemani;perche’lmaestroaccortolosospinse,dicendo:«Viacostàconlialtricani!».
Locollopoiconlebracciamicinse;
basciommi’lvoltoedisse:«Almasdegnosa,benedettacoleiche’ntes’incinse!
Queifualmondopersonaorgogliosa;bontànonèchesuamemoriafregi:cosìs’èl’ombrasuaquifurïosa.
Quantisitegnonorlàsùgranregichequistarannocomeporciinbrago,disélasciandoorribilidispregi!».
Eio:«Maestro,moltosareivagodivederloattuffareinquestabrodaprimachenoiuscissimodellago».
Edelliame:«Avantechelaprodatisilasciveder,tusaraisazio:ditaldisïoconvienchetugoda».
Dopociòpocovid’ioquellostraziofardicostuialefangosegenti,cheDioancornelodoeneringrazio.
Tuttigridavano:«AFilippoArgenti!»;e’lfiorentinospiritobizzarroinsémedesmosivolveaco’denti.
Quiviillasciammo,chepiùnonnenarro;manel’orecchiemipercosseunduolo,perch’ioavantel’occhiointentosbarro.
Lobuonmaestrodisse:«Omai,figliuolo,s’appressalacittàc’hanomeDite,coigravicittadin,colgrandestuolo».
Eio:«Maestro,giàlesuemeschitelàentrocertenelavallecerno,vermigliecomesedifocouscite
fossero».Edeimidisse:«Ilfocoetternoch’entrol’affocaledimostrarosse,cometuvediinquestobassoinferno».
Noipurgiugnemmodentroal’altefossechevallanquellaterrasconsolata:lemuramipareancheferrofosse.
Nonsanzaprimafargrandeaggirata,venimmoinpartedoveilnocchierforte«Usciteci»,gridò:«quièl’intrata».
Iovidipiùdimilleinsuleportedacielpiovuti,chestizzosamente
dicean:«Chiècostuichesanzamorte
vaperloregnodelamortagente?».E’lsaviomiomaestrofecesegnodivolerlorparlarsegretamente.
Allorchiuserounpocoilgrandisdegnoedisser:«Vientusolo,equeisenvadachesìarditointròperquestoregno.
Solsiritorniperlafollestrada:pruovi,sesa;chétuquirimarrai,cheliha’iscortasìbuiacontrada».
Pensa,lettor,seiomisconfortainelsuondeleparolemaladette,chénoncredettiritornarcimai.
«Ocaroducamio,chepiùdisettevoltem’haisicurtàrendutaetrattod’altoperiglioche’ncontramistette,
nonmilasciar»,diss’io,«cosìdisfatto;ese’lpassarpiùoltreciènegato,ritroviaml’ormenostreinsiemeratto».
Equelsegnorchelìm’aveamenato,midisse:«Nontemer;ché’lnostropassononcipuòtòrrealcun:dataln’èdato.
Maquim’attendi,elospiritolassoconfortaecibadisperanzabuona,ch’i’nontilascerònelmondobasso».
Cosìsenva,equivim’abbandonalodolcepadre,eiorimagnoinforse,chesìenonelcapomitenciona.
Udirnonpottiquelloch’alorporse;maeinonstettelàconessiguari,checiascundentroapruovasiricorse.
Chiuserleporteque’nostriavversarinelpettoalmiosegnor,chefuorrimaseerivolsesiameconpassirari.
Liocchialaterraelecigliaavearased’ognebaldanza,ediceane’sospiri:«Chim’hanegateledolenticase!».
Eamedisse:«Tu,perch’iom’adiri,nonsbigottir,ch’iovinceròlaprova,qualch’aladifensiondentros’aggiri.
Questalortracotanzanonènova;chégiàl’usaroamensegretaporta,laqualsanzaserrameancorsitrova.
Sovr’essavedestùlascrittamorta:egiàdiquadaleidiscendel’erta,passandoperlicerchisanzascorta,
talcheperluinefialaterraaperta».
Inferno•CantoIX
Quelcolorcheviltàdifuormipinseveggendoilducamiotornareinvolta,piùtostodentroilsuonovoristrinse.
Attentosifermòcom’uomch’ascolta;chél’occhionolpoteamenarealungaperl’aereneroeperlanebbiafolta.
«Puranoiconverràvincerlapunga»,cominciòel,«senon…Talnes’offerse.Ohquantotardaamech’altriquigiunga!».
I’vidibensìcom’eiricoperselocominciarconl’altrochepoivenne,chefurparolealeprimediverse;
manondimenpaurailsuodirdienne,perch’iotraevalaparolatroncaforseapeggiorsentenziachenontenne.
«Inquestofondodelatristaconcadiscendemaialcundelprimogrado,chesolperpenahalasperanzacionca?».
Questaquestionfec’io;equei«Diradoincontra»,mirispuose,«chedinoifacciailcamminoalcunperqualiovado.
Verèch’altrafïataquagiùfui,congiuratodaquellaEritóncrudacherichiamaval’ombrea’corpisui.
Dipocoeradimelacarnenuda,ch’ellamifeceintrardentr’aquelmuro,pertrarneunspirtodelcerchiodiGiuda.
Quell’è’lpiùbassolocoe’lpiùoscuro,
e’lpiùlontandalcielchetuttogira:benso’lcammin;peròtifasicuro.
Questapaludeche’lgranpuzzospiracignedintornolacittàdolente,u’nonpotemointrareomaisanz’ira».
Ealtrodisse,manonl’hoamente;peròchel’occhiom’aveatuttotrattover’l’altatorrealacimarovente,
doveinunpuntofurondritterattotrefurïeinfernaldisanguetinte,chemembrafeminineavienoeatto,
econidreverdissimeerancinte;serpentelliecerasteavienpercrine,ondelefieretempieeranoavvinte.
Equei,chebenconobbelemeschinedelareginadel’etternopianto,«Guarda»,midisse,«leferociErine.
Quest’èMegeradalsinistrocanto;quellachepiangedaldestroèAletto;Tesifónènelmezzo»;etacqueatanto.
Conl’unghiesifendeaciascunailpetto;battiensiapalmeegridavansìalto,ch’i’mistrinsialpoetapersospetto.
«VegnaMedusa:sì’lfaremdismalto»,dicevantutteriguardandoingiuso;«malnonvengiammoinTesëol’assalto».
«Volgiti’ndietroetienlovisochiuso;chése’lGorgónsimostraetu’lvedessi,nullasarebbeditornarmaisuso».
Cosìdisse’lmaestro;edellistessimivolse,enonsitennealemiemani,checonlesueancornonmichiudessi.
Ovoich’aveteli’ntellettisani,mirateladottrinaches’ascondesotto’lvelamedeliversistrani.
Egiàvenìasuperletorbideondeunfracassod’unsuon,piendispavento,percuitremavanoamenduelesponde,
nonaltrimentifattoched’unventoimpetüosoperliavversiardori,
chefierlaselvaesanz’alcunrattento
liramischianta,abbatteeportafori;dinanzipolverosovasuperbo,efafuggirlefiereelipastori.
Liocchimisciolseedisse:«Ordrizzailnerbodelvisosuperquellaschiumaanticaperindiovequelfummoèpiùacerbo».
Comeleraneinnanzialanimicabisciaperl’acquasidileguantutte,finch’alaterraciascunas’abbica,
vid’iopiùdimilleanimedistruttefuggircosìdinanziadunch’alpassopassavaStigeconlepianteasciutte.
Dalvoltorimoveaquell’aeregrasso,menandolasinistrainnanzispesso;esoldiquell’angosciaparealasso.
Benm’accorsich’ellieradacielmesso,evolsimialmaestro;equeifésegnoch’i’stessiquetoedinchinassiadesso.
Ahiquantomipareapiendidisdegno!Vennealaportaeconunaverghettal’aperse,chenonv’ebbealcunritegno.
«Ocacciatidelciel,gentedispetta»,cominciòelliinsul’orribilsoglia,«ond’estaoltracotanzainvois’alletta?
Perchérecalcitrateaquellavogliaacuinonpuoteilfinmaiessermozzo,echepiùvoltev’hacresciutadoglia?
Chegiovanelefatadardicozzo?Cerberovostro,sebenviricorda,neportaancorpelatoilmentoe’lgozzo».
Poisirivolseperlastradalorda,enonfémottoanoi,mafésembianted’omocuialtracurastringaemorda
chequelladicoluichelièdavante;enoimovemmoipiediinver’laterra,sicuriappressoleparolesante.
Dentroli’ntrammosanz’alcunaguerra;eio,ch’aveadiriguardardisiolacondizionchetalfortezzaserra,
com’iofuidentro,l’occhiointornoinvio:eveggioadognemangrandecampagna,pienadiduoloeditormentorio.
SìcomeadArli,oveRodanostagna,sìcom’aPola,pressodelCarnaroch’Italiachiudeesuoiterminibagna,
fannoisepulcritutt’illocovaro,cosìfacevanquivid’ogneparte,salvoche’lmodov’erapiùamaro;
chétraliavellifiammeeranosparte,perlequalieransìdeltuttoaccesi,cheferropiùnonchiedeverun’arte.
Tuttililorcoperchieransospesi,efuorn’uscivansìdurilamenti,chebenpareandimiseried’offesi.
Eio:«Maestro,quaisonquellegentiche,seppellitedentrodaquell’arche,sifansentircoisospiridolenti?».
Equelliame:«Quisonlieresïarcheconlorseguaci,d’ognesetta,emoltopiùchenoncredisonletombecarche.
Similequiconsimileèsepolto,eimonimentisonpiùemencaldi».Epoich’alamandestrasifuvòlto,
passammotraimartìrielialtispaldi.
Inferno•CantoX
Orasenvaperunsecretocalle,tra’lmurodelaterraelimartìri,lomiomaestro,eiodopolespalle.
«Ovirtùsomma,cheperliempigirimivolvi»,cominciai,«com’atepiace,parlami,esodisfammia’mieidisiri.
Lagentecheperlisepolcrigiacepotrebbesiveder?giàsonlevatitutt’icoperchi,enessunguardiaface».
Equelliame:«TuttisaranserratiquandodiIosafàtquitornerannocoicorpichelàsùhannolasciati.
SuocimiterodaquestapartehannoconEpicurotuttisuoiseguaci,chel’animacolcorpomortafanno.
Peròaladimandachemifaciquinc’entrosatisfattosaràtosto,ealdisioancorchetumitaci».
Eio:«Buonduca,nontegnoripostoatemiocuorsenonperdicerpoco,etum’hainonpurmoaciòdisposto».
«OToscocheperlacittàdelfocovivotenvaicosìparlandoonesto,piacciatidirestareinquestoloco.
Latualoquelatifamanifestodiquellanobilpatrïanatio,alaqualforsefuitroppomolesto».
Subitamentequestosuonouscìod’unadel’arche;peròm’accostai,temendo,unpocopiùalducamio.
Edelmidisse:«Volgiti!Chefai?VedilàFarinataches’èdritto:dalacintolainsùtutto’lvedrai».
Ioaveagiàilmiovisonelsuofitto;edels’ergeacolpettoeconlafrontecom’avessel’infernoagrandispitto.
El’animosemandelducaeprontemipinsertralesepulturealui,
dicendo:«Leparoletuesienconte».
Com’ioalpièdelasuatombafui,guardommiunpoco,epoi,quasisdegnoso,midimandò:«Chifuorlimaggiortui?».
Ioch’erad’ubidirdisideroso,nonglielcelai,matuttogliel’apersi;ond’eilevòlecigliaunpocoinsuso;
poidisse:«Fieramentefuroavversiameeamieiprimieamiaparte,sìcheperduefïatelidispersi».
«S’eifurcacciati,eitornard’ogneparte»,rispuos’iolui,«l’unael’altrafïata;maivostrinonappreserbenquell’arte».
Allorsursealavistascoperchiataun’ombra,lungoquesta,infinoalmento:credoches’erainginocchielevata.
Dintornomiguardò,cometalentoavessediveders’altrierameco;epoiche’lsospecciarfututtospento,
piangendodisse:«Seperquestociecocarcerevaiperaltezzad’ingegno,miofiglioov’è?eperchénonèteco?».
Eioalui:«Damestessononvegno:coluich’attendelà,perquimimenaforsecuiGuidovostroebbeadisdegno».
Lesueparolee’lmododelapenam’aveandicostuigiàlettoilnome;peròfularispostacosìpiena.
Disùbitodrizzatogridò:«Come?dicesti“elliebbe”?nonviv’elliancora?nonfiereliocchisuoilodolcelume?».
Quandos’accorsed’alcunadimorach’iofacëadinanzialarisposta,supinricaddeepiùnonparvefora.
Maquell’altromagnanimo,acuipostarestatom’era,nonmutòaspetto,némossecollo,népiegòsuacosta;
esécontinüandoalprimodetto,«S’ellihanquell’arte»,disse,«maleappresa,ciòmitormentapiùchequestoletto.
Manoncinquantavoltefiaraccesalafacciadeladonnachequiregge,chetusapraiquantoquell’artepesa.
Esetumaineldolcemondoregge,dimmi:perchéquelpopoloèsìempioincontr’a’mieiinciascunasualegge?».
Ond’ioalui:«Lostrazioe’lgrandescempiochefecel’Arbiacoloratainrosso,talorazionfafarnelnostrotempio».
Poich’ebbesospirandoilcapomosso,«Aciònonfu’iosol»,disse,«nécertosanzacagionconlialtrisareimosso.
Mafu’iosolo,làdovesoffertofuperciascunditòrreviaFiorenza,coluicheladifesiavisoaperto».
«Deh,seriposimaivostrasemenza»,prega’iolui,«solvetemiquelnodochequiha’nviluppatamiasentenza.
Elparchevoiveggiate,sebenodo,dinanziquelche’ltemposecoadduce,enelpresentetenetealtromodo».
«Noiveggiam,comequeic’hamalaluce,lecose»,disse,«chenesonlontano;cotantoancornesplendeilsommoduce.
Quandos’appressanooson,tuttoèvanonostrointelletto;es’altrinonciapporta,nullasapemdivostrostatoumano.
Peròcomprenderpuoichetuttamortafianostraconoscenzadaquelpuntochedelfuturofiachiusalaporta».
Allor,comedimiacolpacompunto,dissi:«Ordiretedunqueaquelcadutoche’lsuonatoèco’viviancorcongiunto;
es’i’fui,dianzi,alarispostamuto,fateisaperche’lfeiperchépensavagiànel’errorchem’avetesoluto».
Egià’lmaestromiomirichiamava;perch’i’pregailospirtopiùavacciochemidicessechiconlu’istava.
Dissemi:«Quiconpiùdimillegiaccio:
quadentroè’lsecondoFedericoe’lCardinale;edelialtrimitaccio».
Indis’ascose;eioinver’l’anticopoetavolsiipassi,ripensandoaquelparlarchemipareanemico.
Ellisimosse;epoi,cosìandando,midisse:«Perchése’tusìsmarrito?».Eiolisodisfecialsuodimando.
«Lamentetuaconserviquelch’uditohaicontrate»,micomandòquelsaggio;«eoraattendiqui»,edrizzò’ldito:
«quandosaraidinanzialdolceraggiodiquellailcuibell’occhiotuttovede,daleisapraidituavitailvïaggio».
Appressomosseamansinistrailpiede:lasciammoilmuroegimmoinver’lomezzoperunsentierch’aunavallefiede,
che’nfinlàsùfaceaspiacersuolezzo.
Inferno•CantoXI
Insul’estremitàd’un’altaripachefacevangranpietrerotteincerchio,venimmosoprapiùcrudelestipa;
equivi,perl’orribilesoperchiodelpuzzoche’lprofondoabissogitta,ciraccostammo,indietro,aduncoperchio
d’ungrand’avello,ov’iovidiunascrittachedicea:‘Anastasiopapaguardo,loqualtrasseFotindelaviadritta’.
«Lonostroscenderconvieneessertardo,sìches’ausiunpocoinprimailsensoaltristofiato;epoinoifiariguardo».
Così’lmaestro;eio«Alcuncompenso»,dissilui,«trovache’ltempononpassiperduto».Edelli:«Vedich’aciòpenso».
«Figliuolmio,dentrodacotestisassi»,cominciòpoiadir,«sontrecerchietti
digradoingrado,comeque’chelassi.
Tuttisonpiendispirtimaladetti;maperchépoitibastipurlavista,intendicomeeperchésoncostretti.
D’ognemalizia,ch’odioincieloacquista,ingiuriaè’lfine,edognefincotaleoconforzaoconfrodealtruicontrista.
Maperchéfrodeèdel’uompropriomale,piùspiaceaDio;eperòstandisottolifrodolenti,epiùdolorliassale.
Divïolentiilprimocerchioètutto;maperchésifaforzaatrepersone,intregironièdistintoecostrutto.
ADio,asé,alprossimosipònefarforza,dicoinloroeinlorcose,comeudiraiconapertaragione.
Morteperforzaeferutedogliosenelprossimosidanno,enelsuoavereruine,incendietollettedannose;
ondeomicideeciascunchemalfiere,guastatoriepredon,tuttitormentalogironprimoperdiverseschiere.
Puoteomoavereinsémanvïolentaene’suoibeni;eperònelsecondogironconvienchesanzaprosipenta
qualunqueprivasédelvostromondo,biscazzaefondelasuafacultade,epiangelàdov’esserde’giocondo.
Puossifarforzaneladeïtade,colcornegandoebestemmiandoquella,espregiandonaturaesuabontade;
eperòlominorgironsuggelladelsegnosuoeSoddomaeCaorsaechi,spregiandoDiocolcor,favella.
Lafrode,ond’ognecoscïenzaèmorsa,puòl’omousareincoluiche’nluifidaeinquelchefidanzanonimborsa.
Questomododiretroparch’incidapurlovincod’amorchefanatura;ondenelcerchiosecondos’annida
ipocresia,lusingheechiaffattura,falsità,ladroneccioesimonia,ruffian,barattiesimilelordura.
Perl’altromodoquell’amors’obliachefanatura,equelch’èpoiaggiunto,dichelafedespezïalsicria;
ondenelcerchiominore,ov’è’lpuntodel’universoinsucheDitesiede,qualunquetradeinetternoèconsunto».
Eio:«Maestro,assaichiaraprocedelatuaragione,eassaibendistinguequestobaràtroe’lpopolch’e’possiede.
Madimmi:queidelapaludepingue,chemenailvento,echebattelapioggia,eches’incontranconsìasprelingue,
perchénondentrodalacittàroggiasonoeipuniti,seDiolihainira?esenonliha,perchésonoatalfoggia?».
Edelliame«Perchétantodelira»,disse,«lo’ngegnotuodaquelchesòle?overlamentedovealtrovemira?
NontirimembradiquelleparoleconlequailatuaEticapertrattaletredisposizionche’lcielnonvole,
incontenenza,maliziaelamattabestialitade?ecomeincontenenzamenDiooffendeemenbiasimoaccatta?
Seturiguardibenquestasentenza,erechitialamentechisonquellichesùdifuorsostegnonpenitenza,
tuvedraibenperchédaquestifellisiendipartiti,eperchémencrucciataladivinavendettalimartelli».
«Osolchesaniognevistaturbata,tumicontentisìquandotusolvi,che,nonmenchesaver,dubbiarm’aggrata.
Ancoraindietrounpocotirivolvi»,diss’io,«làdovedi’ch’usuraoffendeladivinabontade,e’lgropposolvi».
«Filosofia»,midisse,«achila’ntende,
nota,nonpureinunasolaparte,comenaturalosuocorsoprende
daldivino’ntellettoedasuaarte;esetubenlatuaFisicanote,tutroverai,nondopomoltecarte,
chel’artevostraquella,quantopote,segue,come’lmaestrofa’ldiscente;sìchevostr’arteaDioquasiènepote.
Daquestedue,setutirechiamenteloGenesìdalprincipio,conveneprendersuavitaeavanzarlagente;
eperchél’usurierealtraviatene,persénaturaeperlasuaseguacedispregia,poich’inaltroponlaspene.
Maseguimioramaiche’lgirmipiace;chéiPesciguizzansuperl’orizzonta,e’lCarrotuttosovra’lCorogiace,
e’lbalzovialàoltrasidismonta».
Inferno•CantoXII
Eralolocoov’ascenderlarivavenimmo,alpestroe,perquelchev’er’anco,tal,ch’ognevistanesarebbeschiva.
QualèquellaruinachenelfiancodiquadaTrentol’Adicepercosse,opertremotoopersostegnomanco,
chedacimadelmonte,ondesimosse,alpianoèsìlarocciadiscoscesa,ch’alcunaviadarebbeachisùfosse:
cotaldiquelburratoeralascesa;e’nsulapuntadelarottalaccal’infamïadiCretieradistesa
chefuconcettanelafalsavacca;equandovidenoi,séstessomorse,sìcomequeicuil’iradentrofiacca.
Losaviomioinver’luigridò:«Forsetucredichequisia’lducad’Atene,
chesùnelmondolamortetiporse?
Pàrtiti,bestia,chéquestinonveneammaestratodalatuasorella,mavassipervederlevostrepene».
Qualèqueltorochesislacciainquellac’haricevutogià’lcolpomortale,chegirnonsa,maquaelàsaltella,
vid’ioloMinotaurofarcotale;equelloaccortogridò:«Corrialvarco;mentrech’e’’nfuria,èbuonchetuticale».
Cosìprendemmoviagiùperloscarcodiquellepietre,chespessomoviensisottoimieipiediperlonovocarco.
Iogiapensando;equeidisse:«Tupensiforseaquestaruina,ch’èguardatadaquell’irabestialch’i’oraspensi.
Orvo’chesappichel’altrafïatach’i’discesiquagiùnelbassoinferno,questaroccianoneraancorcascata.
Macertopocopria,sebendiscerno,chevenissecoluichelagranpredalevòaDitedelcerchiosuperno,
datuttepartil’altavallefedatremòsì,ch’i’pensaichel’universosentisseamor,perloqualèchicreda
piùvolteilmondoincaòssoconverso;einquelpuntoquestavecchiaroccia,quiealtrove,talfeceriverso.
Maficcaliocchiavalle,chés’approccialarivieradelsangueinlaqualbollequalchepervïolenzainaltruinoccia».
Ohciecacupidigiaeirafolle,chesìcisproninelavitacorta,enel’etternapoisìmalc’immolle!
Iovidiun’ampiafossainarcotorta,comequellachetutto’lpianoabbraccia,secondoch’aveadettolamiascorta;
etra’lpièdelaripaedessa,intracciacorriencentauri,armatidisaette,comesoliennelmondoandareacaccia.
Veggendocicalar,ciascunristette,edelaschieratresidipartiroconarchieasticciuoleprimaelette;
el’ungridòdalungi:«Aqualmartirovenitevoichescendetelacosta?Ditelcostinci;senon,l’arcotiro».
Lomiomaestrodisse:«LarispostafaremnoiaChiróncostàdipresso:malfulavogliatuasempresìtosta».
Poimitentò,edisse:«QuellièNesso,chemorìperlabellaDeianira,efédisélavendettaellistesso.
Equeldimezzo,ch’alpettosimira,èilgranChirón,ilqualnodrìAchille;quell’altroèFolo,chefusìpiend’ira.
Dintornoalfossovannoamilleamille,saettandoqualanimasisvelledelsanguepiùchesuacolpasortille».
Noiciappressammoaquellefiereisnelle:Chirónpreseunostrale,econlacoccafecelabarbaindietroalemascelle.
Quandos’ebbescopertalagranbocca,dissea’compagni:«Sietevoiaccortichequeldiretromoveciòch’eltocca?
Cosìnonsoglionfarlipièd’imorti».E’lmiobuonduca,chegiàlier’alpetto,doveleduenaturesonconsorti,
rispuose:«Benèvivo,esìsolettomostrarlimiconvienlavallebuia;necessità’lci’nduce,enondiletto.
Talsipartìdacantarealleluiachemicommisequest’officionovo:nonèladron,néioanimafuia.
Maperquellavirtùpercu’iomovolipassimieipersìselvaggiastrada,danneunde’tuoi,acuinoisiamoaprovo,
echenemostrilàdovesiguada,echeporticostuiinsulagroppa,chénonèspirtocheperl’aerevada».
Chirónsivolseinsuladestrapoppa,
edisseaNesso:«Torna,esìliguida,efacansars’altraschierav’intoppa».
Orcimovemmoconlascortafidalungolaprodadelbollorvermiglio,doveibollitifacienoaltestrida.
Iovidigentesottoinfinoalciglio;e’lgrancentaurodisse:«E’sontirannichediernelsangueenel’averdipiglio.
Quivisipiangonlispietatidanni;quivièAlessandro,eDïonisioferocheféCiciliaaverdolorosianni.
Equellafrontec’ha’lpelcosìnero,èAzzolino;equell’altroch’èbiondo,èOpizzodaEsti,ilqualpervero
fuspentodalfigliastrosùnelmondo».Allormivolsialpoeta,equeidisse:«Questitisiaorprimo,eiosecondo».
Pocopiùoltreilcentauros’affissesovr’unagenteche’nfinoalagolapareachediquelbulicameuscisse.
Mostrocciun’ombradal’uncantosola,dicendo:«ColuifesseingremboaDiolocorche’nsuTamisiancorsicola».
Poividigentechedifuordelrioteneanlatestaeancortutto’lcasso;edicostoroassairiconobb’io.
Cosìapiùapiùsifaceabassoquelsangue,sìchecoceapurlipiedi;equindifudelfossoilnostropasso.
«Sìcometudaquestapartevedilobulicamechesempresiscema»,disse’lcentauro,«vogliochetucredi
chedaquest’altraapiùapiùgiùpremalofondosuo,infinch’elsiraggiungeovelatiranniaconvienchegema.
Ladivinagiustiziadiquapungequell’Attilachefuflagellointerra,ePirroeSesto;einetternomunge
lelagrime,checolbollordiserra,aRinierdaCorneto,aRinierPazzo,
chefeceroalestradetantaguerra».
Poisirivolseeripassossi’lguazzo.
Inferno•CantoXIII
NoneraancordilàNessoarrivato,quandonoicimettemmoperunboscochedaneunsentieroerasegnato.
Nonfrondaverde,madicolorfosco;nonramischietti,manodosie’nvolti;nonpomiv’eran,mastecchicontòsco.
Nonhansìaspristerpinésìfoltiquellefiereselvaggeche’nodiohannotraCecinaeCornetoiluoghicólti.
QuivilebrutteArpielornidifanno,checacciardeleStrofadeiTroianicontristoannunziodifuturodanno.
Alihannolate,ecollievisiumani,pièconartigli,epennuto’lgranventre;fannolamentiinsulialberistrani.
E’lbuonmaestro«Primachepiùentre,sappichese’nelsecondogirone»,micominciòadire,«esaraimentre
chetuverrainel’orribilsabbione.Peròriguardaben;sìvederaicosechetorrienfedealmiosermone».
Iosentiad’ognepartetrarreguaienonvedeapersonache’lfacesse;perch’iotuttosmarritom’arrestai.
Cred’ïoch’eicredettech’iocredessechetantevociuscisser,traqueibronchi,dagentechepernoisinascondesse.
Peròdisse’lmaestro:«Setutronchiqualchefraschettad’unad’estepiante,lipensierc’haisifarantuttimonchi».
Allorporsilamanounpocoavanteecolsiunramiceldaungranpruno;e’ltroncosuogridò:«Perchémischiante?».
Dachefattofupoidisanguebruno,ricominciòadir:«Perchémiscerpi?nonhaituspirtodipietadealcuno?
Uominifummo,eorsiamfattisterpi:bendovrebb’esserlatuamanpiùpia,sestatefossimoanimediserpi».
Comed’unstizzoverdech’arsosiadal’unde’capi,chedal’altrogemeecigolaperventochevavia,
sìdelascheggiarottauscivainsiemeparoleesangue;ond’iolasciailacimacadere,estetticomel’uomcheteme.
«S’elliavessepotutocrederprima»,rispuose’lsaviomio,«animalesa,ciòc’havedutopurconlamiarima,
nonaverebbeintelamandistesa;malacosaincredibilemifeceindurloadovrach’amestessopesa.
Madillichitufosti,sìche’nveced’alcun’ammendatuafamarinfreschinelmondosù,dovetornarlilece».
E’ltronco:«Sìcoldolcedirm’adeschi,ch’i’nonpossotacere;evoinongraviperch’ïounpocoaragionarm’inveschi.
IosoncoluichetenniambolechiavidelcordiFederigo,echelevolsi,serrandoediserrando,sìsoavi,
chedalsecretosuoquasiogn’uomtolsi;fedeportaialglorïosooffizio,tantoch’i’neperde’lisonnie’polsi.
Lameretricechemaidal’ospiziodiCesarenontorseliocchiputti,mortecomuneedelecortivizio,
infiammòcontramelianimitutti;eli’nfiammatiinfiammarsìAugusto,che’lietionortornarointristilutti.
L’animomio,perdisdegnosogusto,credendocolmorirfuggirdisdegno,ingiustofecemecontramegiusto.
Perlenoveradicid’estolegno
vigiurochegiàmainonruppifedealmiosegnor,chefud’onorsìdegno.
Esedivoialcunnelmondoriede,confortilamemoriamia,chegiaceancordelcolpoche’nvidialediede».
Unpocoattese,epoi«Dach’elsitace»,disse’lpoetaame,«nonperderl’ora;maparla,echiedialui,sepiùtipiace».
Ond’ïoalui:«Domandaltuancoradiquelchecredich’amesatisfaccia;ch’i’nonpotrei,tantapietàm’accora».
Perciòricominciò:«Sel’omtifaccialiberamenteciòche’ltuodirpriega,spiritoincarcerato,ancortipiaccia
didirnecomel’animasilegainquestinocchi;edinne,setupuoi,s’alcunamaiditaimembrasispiega».
Allorsoffiòiltroncoforte,epoisiconvertìquelventoincotalvoce:«Brievementesaràrispostoavoi.
Quandosipartel’animaferocedalcorpoond’ellastessas’èdisvelta,Minòslamandaalasettimafoce.
Cadeinlaselva,enonl’èpartescelta;malàdovefortunalabalestra,quivigermogliacomegrandispelta.
Surgeinvermenaeinpiantasilvestra:l’Arpie,pascendopoidelesuefoglie,fannodolore,ealdolorfenestra.
Comel’altreverrempernostrespoglie,manonperòch’alcunasenrivesta,chénonègiustoaverciòch’omsitoglie.
Quilestrascineremo,eperlamestaselvasarannoinostricorpiappesi,ciascunoalprundel’ombrasuamolesta».
Noieravamoancoraaltroncoattesi,credendoch’altronevolessedire,quandonoifummod’unromorsorpresi,
similementeacoluicheveniresente’lporcoelacacciaalasuaposta,
ch’odelebestie,elefraschestormire.
Edeccoduedalasinistracosta,nudiegraffiati,fuggendosìforte,chedelaselvarompienoognerosta.
Queldinanzi:«Oraccorri,accorri,morte!».El’altro,cuiparevatardartroppo,gridava:«Lano,sìnonfuroaccorte
legambetuealegiostredalToppo!».Epoicheforselifallialalena,diséed’uncespugliofeceungroppo.
Dirietroaloroeralaselvapienadinerecagne,bramoseecorrenticomeveltrich’uscisserdicatena.
Inquelches’appiattòmiserlidenti,equeldilaceraroabranoabrano;poisenportarquellemembradolenti.
Presemiallorlamiascortapermano,emenommialcespugliochepiangeaperlerotturesanguinentiinvano.
«OIacopo»,dicea,«daSantoAndrea,chet’ègiovatodimefareschermo?checolpahoiodelatuavitarea?».
Quando’lmaestrofusovr’essofermo,disse:«Chifosti,chepertantepuntesofficonsanguedolorososermo?».
Edellianoi:«Oanimechegiuntesieteavederlostraziodisonestoc’halemiefrondesìdamedisgiunte,
raccoglietelealpièdeltristocesto.I’fuidelacittàchenelBatistamutò’lprimopadrone;ond’eiperquesto
sempreconl’artesualafaràtrista;esenonfosseche’nsulpassod’Arnorimaneancordiluialcunavista,
que’cittadinchepoilarifondarnosovra’lcenerched’Attilarimase,avrebberfattolavorareindarno.
Iofeigibettoamedelemiecase».
Inferno•CantoXIV
Poichelacaritàdelnatiolocomistrinse,raunailefrondesparteerende’leacolui,ch’eragiàfioco.
Indivenimmoalfineovesipartelosecondogirondalterzo,edovesivededigiustiziaorribilarte.
Abenmanifestarlecosenove,dicochearrivammoadunalandachedalsuolettoognepiantarimove.
Ladolorosaselval’èghirlandaintorno,come’lfossotristoadessa;quivifermammoipassiarandaaranda.
Lospazzoeraunarenaaridaespessa,nond’altrafoggiafattachecoleichefuda’pièdiCatongiàsoppressa.
OvendettadiDio,quantotudeiessertemutadaciascuncheleggeciòchefumanifestoaliocchimei!
D’animenudevidimoltegreggechepiangeantutteassaimiseramente,epareapostalordiversalegge.
Supingiaceainterraalcunagente,alcunasisedeatuttaraccolta,ealtraandavacontinüamente.
Quellachegiva’ntornoerapiùmolta,equellamenchegiacëaaltormento,mapiùalduoloavealalinguasciolta.
Sovratutto’lsabbion,d’uncaderlento,pioveandifocodilatatefalde,comedineveinalpesanzavento.
QualiAlessandroinquelleparticalded’Indïavidesopra’lsüostuolofiammecadereinfinoaterrasalde,
perch’eiprovideascalpitarlosuoloconlesueschiere,acciòchelovaporemeisistinguevamentrech’erasolo:
talescendeval’etternaleardore;
ondelarenas’accendea,com’escasottofocile,adoppiarlodolore.
Sanzariposomaieralatrescadelemiseremani,orquindiorquinciescotendodasél’arsurafresca.
I’cominciai:«Maestro,tuchevincituttelecose,fuorche’demondurich’al’intrardelaportaincontrauscinci,
chièquelgrandechenonparchecurilo’ncendioegiacedispettosoetorto,sìchelapioggianonparche’lmarturi?».
Equelmedesmo,chesifuaccortoch’iodomandavailmioducadilui,gridò:«Qualiofuivivo,talsonmorto.
SeGiovestanchi’lsuofabbrodacuicrucciatopreselafolgoreagutaondel’ultimodìpercossofui;
os’ellistanchilialtriamutaamutainMongibelloalafocinanegra,chiamando“BuonVulcano,aiuta,aiuta!”,
sìcom’elfecealapugnadiFlegra,emesaetticontuttasuaforza:nonnepotrebbeavervendettaallegra».
Allorailducamioparlòdiforzatanto,ch’i’nonl’aveasìforteudito:«OCapaneo,inciòchenons’ammorza
latuasuperbia,se’tupiùpunito;nullomartiro,fuorchelatuarabbia,sarebbealtuofurordolorcompito».
Poisirivolseameconmigliorlabbia,dicendo:«Queiful’und’isetteregich’assiserTebe;edebbeeparch’elliabbia
Dioindisdegno,epocoparche’lpregi;ma,com’iodissilui,lisuoidispettisonoalsuopettoassaidebitifregi.
Ormiviendietro,eguardachenonmetti,ancor,lipiedinelarenaarsiccia;masemprealboscotienlipiedistretti».
Tacendodivenimmolà’vespicciafuordelaselvaunpicciolfiumicello,
locuirossoreancormiraccapriccia.
QualedelBulicameesceruscellochepartonpoitralorlepeccatrici,talperlarenagiùsengivaquello.
Lofondosuoeambolependicifatt’era’npietra,e’marginidallato;perch’iom’accorsiche’lpassoeralici.
«Tratuttol’altroch’i’t’hodimostrato,posciachenoiintrammoperlaportalocuisogliareanessunoènegato,
cosanonfudalituoiocchiscortanotabilecom’è’lpresenterio,chesovrasétuttefiammelleammorta».
Questeparolefuordelducamio;perch’io’lpregaichemilargisse’lpastodicuilargitom’avëaildisio.
«Inmezzomarsiedeunpaeseguasto»,diss’elliallora,«ches’appellaCreta,sotto’lcuiregefugià’lmondocasto.
Unamontagnav’èchegiàfulietad’acquaedifronde,chesichiamòIda;orèdisertacomecosavieta.
Rëalascelsegiàpercunafidadelsuofigliuolo,epercelarlomeglio,quandopiangea,vifaceafarlegrida.
Dentrodalmontestadrittoungranveglio,chetienvoltelespalleinver’DammiataeRomaguardacomesüospeglio.
Lasuatestaèdifinoroformata,epuroargentosonlebracciae’lpetto,poièdirameinfinoalaforcata;
daindiingiusoètuttoferroeletto,salvoche’ldestropiedeèterracotta;esta’nsuquel,piùche’nsul’altro,eretto.
Ciascunaparte,fuorchel’oro,èrottad’unafessurachelagrimegoccia,lequali,accolte,fóranquellagrotta.
Lorcorsoinquestavallesidiroccia;fannoAcheronte,StigeeFlegetonta;poisenvangiùperquestastrettadoccia,
infin,làovepiùnonsidismonta,fannoCocito;equalsiaquellostagnotulovedrai,peròquinonsiconta».
Eioalui:«Se’lpresenterigagnosidirivacosìdalnostromondo,perchéciapparpuraquestovivagno?».
Edelliame:«Tusaiche’llocoètondo;etuttochetusievenutomolto,purasinistra,giùcalandoalfondo,
nonse’ancorpertutto’lcerchiovòlto;perche,secosan’appariscenova,nonde’addurmaravigliaaltuovolto».
Eioancor:«Maestro,ovesitrovaFlegetontaeLetè?chédel’untaci,el’altrodi’chesifad’estapiova».
«Intuttetuequestioncertomipiaci»,rispuose,«ma’lbollordel’acquarossadoveabensolverl’unachetufaci.
Letèvedrai,mafuordiquestafossa,làdovevannol’animealavarsiquandolacolpapentutaèrimossa».
Poidisse:«Omaiètempodascostarsidalbosco;fachediretroamevegne:limarginifanvia,chenonsonarsi,
esopraloroognevaporsispegne».
Inferno•CantoXV
Oracenportal’unde’durimargini;e’lfummodelrusceldisopraaduggia,sìchedalfocosalval’acquaeliargini.
QualiFiamminghitraGuizzanteeBruggia,temendo’lfiottoche’nver’lors’avventa,fannoloschermoperché’lmarsifuggia;
equaliPadoanlungolaBrenta,perdifenderlorvilleelorcastelli,anzicheCarentanailcaldosenta:
ataleimagineeranfattiquelli,
tuttochenésìaltinésìgrossi,qualchesifosse,lomaestrofélli.
Giàeravamdalaselvarimossitanto,ch’i’nonavreivistodov’era,perch’ioindietrorivoltomifossi,
quandoincontrammod’animeunaschierachevenianlungol’argine,eciascunaciriguardavacomesuoldasera
guardareunoaltrosottonuovaluna;esìver’noiaguzzavanlecigliacome’lvecchiosartorfanelacruna.
Cosìadocchiatodacotalfamiglia,fuiconosciutodaun,chemipreseperlolemboegridò:«Qualmaraviglia!».
Eio,quando’lsuobraccioamedistese,ficcaïliocchiperlocottoaspetto,sìche’lvisoabbrusciatonondifese
laconoscenzasüaalmio’ntelletto;echinandolamanoalasuafaccia,rispuosi:«Sietevoiqui,serBrunetto?».
Equelli:«Ofigliuolmio,nontidispiacciaseBrunettoLatinounpocotecoritorna’ndietroelasciaandarlatraccia».
I’dissilui:«Quantoposso,venpreco;esevoletecheconvoim’asseggia,faròl,sepiaceacostuichevoseco».
«Ofigliuol»,disse,«qualdiquestagreggias’arrestapunto,giacepoicent’annisanz’arrostarsiquando’lfocoilfeggia.
Peròvaoltre:i’tiverròa’panni;epoirigiugneròlamiamasnada,chevapiangendoisuoietternidanni».
Iononosavascenderdelastradaperandarpardilui;ma’lcapochinoteneacom’uomchereverentevada.
Elcominciò:«Qualfortunaodestinoanzil’ultimodìquagiùtimena?echièquestichemostra’lcammino?».
«Làsùdisopra,inlavitaserena»,rispuos’iolui,«mismarri’inunavalle,
avantichel’etàmiafossepiena.
Puriermattinalevolsilespalle:questim’apparve,tornand’ïoinquella,ereducemiacaperquestocalle».
Edelliame:«Setuseguituastella,nonpuoifallireaglorïosoporto,sebenm’accorsinelavitabella;
es’iononfossisìpertempomorto,veggendoilcieloatecosìbenigno,datot’avreial’operaconforto.
MaquelloingratopopolomalignochediscesediFiesoleabantico,etieneancordelmonteedelmacigno,
tisifarà,pertuobenfar,nimico;edèragion,chétralilazzisorbisidisconvienfruttarealdolcefico.
Vecchiafamanelmondolichiamaorbi;gent’èavara,invidiosaesuperba:dailorcostumifachetutiforbi.
Latuafortunatantoonortiserba,chel’unaparteel’altraavrannofamedite;malungifiadalbeccol’erba.
Faccianlebestiefiesolanestramedilormedesme,enontocchinlapianta,s’alcunasurgeancorainlorletame,
incuirivivalasementasantadique’Romanchevirimaserquandofufattoilnidodimaliziatanta».
«Sefossetuttopienoilmiodimando»,rispuos’iolui,«voinonsaresteancoradel’umananaturapostoinbando;
ché’nlamentem’èfitta,eorm’accora,lacaraebuonaimaginepaternadivoiquandonelmondoadoraadora
m’insegnavatecomel’uoms’etterna:equant’iol’abbiaingrado,mentr’iovivoconvienchenelamialinguasiscerna.
Ciòchenarratedimiocorsoscrivo,eserboloachiosarconaltrotestoadonnachesaprà,s’aleiarrivo.
Tantovogl’iochevisiamanifesto,purchemiacoscïenzanonmigarra,ch’alaFortuna,comevuol,sonpresto.
Nonènuovaaliorecchimieitalarra:perògiriFortunalasuarotacomelepiace,e’lvillanlasuamarra».
Lomiomaestroallorainsulagotadestrasivolseindietroeriguardommi;poidisse:«Beneascoltachilanota».
NépertantodimenparlandovommiconserBrunetto,edimandochisonolisuoicompagnipiùnotiepiùsommi.
Edelliame:«Saperd’alcunoèbuono;delialtrifialaudabiletacerci,ché’ltemposariacortoatantosuono.
Insommasappichetuttifurchercielitteratigrandiedigranfama,d’unpeccatomedesmoalmondolerci.
Prisciansenvaconquellaturbagrama,eFrancescod’Accorsoanche;evedervi,s’avessiavutoditaltignabrama,
coluipoteichedalservode’servifutrasmutatod’ArnoinBacchiglione,dovelasciòlimalprotesinervi.
Dipiùdirei;ma’lveniree’lsermonepiùlungoessernonpuò,peròch’i’veggiolàsurgernuovofummodelsabbione.
Gentevienconlaqualeessernondeggio.SietiraccomandatoilmioTesoro,nelqualiovivoancora,epiùnoncheggio».
Poisirivolse,eparvedicolorochecorronoaVeronaildrappoverdeperlacampagna;eparvedicostoro
quellichevince,noncoluicheperde.
Inferno•CantoXVI
Giàerainlocoondes’udia’lrimbombo
del’acquachecadeanel’altrogiro,simileaquelchel’arniefannorombo,
quandotreombreinsiemesipartiro,correndo,d’unatormachepassavasottolapioggiadel’aspromartiro.
Venianver’noi,eciascunagridava:«Sòstatituch’al’abitonesembriesseralcundinostraterraprava».
Ahimè,chepiaghevidine’lormembri,ricentievecchie,dalefiammeincese!Ancormenduolpurch’i’menerimembri.
Alelorgridailmiodottors’attese;volse’lvisover’me,e«Oraspetta»,disse,«acostorsivuoleessercortese.
Esenonfosseilfocochesaettalanaturadelloco,i’dicereichemegliostesseatechealorlafretta».
Ricominciar,comenoirestammo,eil’anticoverso;equandoanoifuorgiunti,fennounarotadisétuttietrei.
Qualsoglionoicampionfarnudieunti,avvisandolorpresaelorvantaggio,primachesientralorbattutiepunti,
cosìrotando,ciascunoilvisaggiodrizzavaame,sìche’ncontraroilcollofacevaaipiècontinüovïaggio.
E«Semiseriad’estolocosollorendeindispettonoienostriprieghi»,cominciòl’uno,«e’ltintoaspettoebrollo,
lafamanostrailtuoanimopieghiadirnechituse’,cheivivipiedicosìsicuroperlo’nfernofreghi.
Questi,l’ormedicuipestarmivedi,tuttochenudoedipelatovada,fudigradomaggiorchetunoncredi:
nepotefudelabuonaGualdrada;GuidoGuerraebbenome,einsuavitafececolsennoassaieconlaspada.
L’altro,ch’appressomelarenatrita,èTegghiaioAldobrandi,lacuivoce
nelmondosùdovriaessergradita.
Eio,chepostosonconloroincroce,IacopoRusticuccifui,ecertolafieramogliepiùch’altrominuoce».
S’i’fossistatodalfococoperto,gittatomisareitralordisotto,ecredoche’ldottorl’avriasofferto;
maperch’iomisareibrusciatoecotto,vinsepauralamiabuonavogliachediloroabbracciarmifaceaghiotto.
Poicominciai:«Nondispetto,madoglialavostracondiziondentromifisse,tantachetardituttasidispoglia,
tostochequestomiosegnormidisseparoleperlequalii’mipensaichequalvoisiete,talgentevenisse.
Divostraterrasono,esempremail’ovradivoielionoratinomiconaffezionritrassieascoltai.
Lasciolofeleevoperdolcipomipromessiameperloveraceduca;ma’nfinoalcentropriaconviench’i’tomi».
«Selungamentel’animaconducalemembratue»,rispuosequelliancora,«eselafamatuadopoteluca,
cortesiaevalordìsedimoranelanostracittàsìcomesuole,osedeltuttosen’ègitafora;
chéGuiglielmoBorsiere,ilqualsiduoleconnoiperpocoevalàcoicompagni,assainecrucciaconlesueparole».
«Lagentenuovaeisùbitiguadagniorgoglioedismisurahangenerata,Fiorenza,inte,sìchetugiàtenpiagni».
Cosìgridaiconlafaccialevata;eitre,checiòinteserperrisposta,guardarl’unl’altrocom’alversiguata.
«Sel’altrevoltesìpocoticosta»,rispuosertutti,«ilsatisfarealtrui,felicetesesìparliatuaposta!
Però,secampid’estiluoghibuietorniarivederlebellestelle,quandotigioveràdicere“I’fui”,
fachedinoialagentefavelle».Indirupperlarota,eafuggirsialisembiarlegambeloroisnelle.
Unamennonsariapossutodirsitostocosìcom’e’fuorospariti;perch’almaestroparvedipartirsi.
Ioloseguiva,epocoeravamiti,che’lsuondel’acquan’erasìvicino,cheperparlarsaremmoapenauditi.
Comequelfiumec’hapropriocamminoprimadalMonteViso’nver’levante,dalasinistracostad’Apennino,
chesichiamaAcquachetasuso,avantechesidivalligiùnelbassoletto,eaForlìdiquelnomeèvacante,
rimbombalàsovraSanBenedettodel’Alpepercadereadunascesaovedoveapermilleesserrecetto;
così,giùd’unaripadiscoscesa,trovammorisonarquell’acquatinta,sìche’npoc’oraavrial’orecchiaoffesa.
Ioaveaunacordaintornocinta,econessapensaialcunavoltaprenderlalonzaalapelledipinta.
Posciach’iol’ebbituttadamesciolta,sìcome’lducam’aveacomandato,porsilaaluiaggroppataeravvolta.
Ond’eisivolseinver’lodestrolato,ealquantodilungedalaspondalagittògiusoinquell’altoburrato.
‘E’purconvienchenovitàrisponda’,diceaframemedesmo,‘alnovocennoche’lmaestroconl’occhiosìseconda’.
Ahiquantocautiliuominiesserdiennopressoacolorchenonveggionpurl’ovra,maperentroipensiermirancolsenno!
Eldisseame:«Tostoverràdisovra
ciòch’ioattendoecheiltuopensiersogna;tostoconviench’altuovisosiscovra».
Sempreaquelverc’hafacciadimenzognade’l’uomchiuderlelabbrafinch’elpuote,peròchesanzacolpafavergogna;
maquitacernolposso;eperlenotediquestacomedìa,lettor,tigiuro,s’ellenonsiendilungagraziavòte,
ch’i’vidiperquell’aeregrossoescurovenirnotandounafigurainsuso,maravigliosaadognecorsicuro,
sìcometornacoluichevagiusotaloraasolverl’àncorach’aggrappaoscogliooaltrochenelmareèchiuso,
che’nsùsistendeedapièsirattrappa.
Inferno•CantoXVII
«Eccolafieraconlacodaaguzza,chepassaimontierompeimuriel’armi!Eccocoleichetutto’lmondoappuzza!».
Sìcominciòlomioducaaparlarmi;eaccennollechevenisseaproda,vicinoalfind’ipasseggiatimarmi.
Equellasozzaimaginedifrodasenvenne,earrivòlatestae’lbusto,ma’nsularivanontrasselacoda.
Lafacciasuaerafacciad’uomgiusto,tantobenignaaveadifuorlapelle,ed’unserpentetuttol’altrofusto;
duebrancheaveapiloseinsinl’ascelle;lodossoe’lpettoeambeduelecostedipintiaveadinodiedirotelle.
Conpiùcolor,sommesseesovrapostenonfermaidrappiTartarinéTurchi,néfuortaiteleperAragneimposte.
Cometalvoltastannoarivaiburchi,chepartesonoinacquaeparteinterra,
ecomelàtraliTedeschilurchi
lobiveros’assettaafarsuaguerra,cosìlafierapessimasistavasul’orloch’èdipietrae’lsabbionserra.
Nelvanotuttasuacodaguizzava,torcendoinsùlavenenosaforcach’aguisadiscorpionlapuntaarmava.
Loducadisse:«Orconvienchesitorcalanostraviaunpocoinsinoaquellabestiamalvagiachecolàsicorca».
Peròscendemmoaladestramammella,ediecepassifemmoinsulostremo,perbencessarlarenaelafiammella.
Equandonoialeivenutisemo,pocopiùoltreveggioinsularenagentesederpropinquaallocoscemo.
Quivi’lmaestro«Acciòchetuttapienaesperïenzad’estogironporti»,midisse,«va,evedilalormena.
Lituoiragionamentisianlàcorti;mentrechetorni,parleròconquesta,cheneconcedaisuoiomeriforti».
Cosìancorsuperlastrematestadiquelsettimocerchiotuttosoloandai,dovesedealagentemesta.
Perliocchiforascoppiavalorduolo;diqua,dilàsoccorrienconlemaniquandoa’vapori,equandoalcaldosuolo:
nonaltrimentifandistateicaniorcolceffoorcolpiè,quandosonmorsiodapulciodamoscheodatafani.
Poichenelvisoacertiliocchiporsi,ne’quali’ldolorosofococasca,nonneconobbialcun;maiom’accorsi
chedalcolloaciascunpendeaunatascach’aveacertocoloreecertosegno,equindiparche’lloroocchiosipasca.
Ecom’ioriguardandotralorvegno,inunaborsagiallavidiazzurroched’unleoneaveafacciaecontegno.
Poi,procedendodimiosguardoilcurro,vidineun’altracomesanguerossa,mostrandoun’ocabiancapiùcheburro.
Eunched’unascrofaazzurraegrossasegnatoavealosuosacchettobianco,midisse:«Chefaituinquestafossa?
Orteneva;eperchése’vivoanco,sappiche’lmiovicinVitalïanosederàquidalmiosinistrofianco.
ConquestiFiorentinsonpadoano:spessefïatemi’ntronanliorecchigridando:“Vegna’lcavaliersovrano,
cherecheràlatascacontrebecchi!”».Quidistorselaboccaedifuortrasselalingua,comebueche’lnasolecchi.
Eio,temendono’lpiùstarcrucciasseluichedipocostarm’avea’mmonito,torna’miindietrodal’animelasse.
Trova’ilducamioch’erasalitogiàsulagroppadelfieroanimale,edisseame:«Orsieforteeardito.
Omaisiscendepersìfattescale;montadinanzi,ch’i’voglioessermezzo,sìchelacodanonpossafarmale».
Qualècoluichesìpressoha’lriprezzodelaquartana,c’hagiàl’unghiesmorte,etriematuttopurguardando’lrezzo,
taldivenn’ioaleparoleporte;mavergognamifélesueminacce,cheinnanziabuonsegnorfaservoforte.
I’m’assettaiinsuquellespallacce;sìvollidir,malavocenonvennecom’iocredetti:‘Fachetum’abbracce’.
Maesso,ch’altravoltamisovvenneadaltroforse,tostoch’i’montaiconlebracciam’avvinseemisostenne;
edisse:«Gerïon,movitiomai:lerotelarghe,eloscendersiapoco;pensalanovasomachetuhai».
Comelanavicellaescediloco
indietroindietro,sìquindisitolse;epoich’altuttosisentìagioco,
là’v’era’lpetto,lacodarivolse,equellatesa,comeanguilla,mosse,econlebranchel’aereaséraccolse.
MaggiorpauranoncredochefossequandoFetonteabbandonòlifreni,perche’lciel,comepareancor,sicosse;
néquandoIcaromiserolerenisentìspennarperlascaldatacera,gridandoilpadrealui«Malaviatieni!»,
chefulamia,quandovidich’i’eranel’aered’ogneparte,evidispentaognevedutafuorchedelafera.
Ellasenvanotandolentalenta;rotaediscende,manonmen’accorgosenonchealvisoedisottomiventa.
Iosentiagiàdalamandestrailgorgofarsottonoiunorribilescroscio,percheconliocchi’ngiùlatestasporgo.
Allorfu’iopiùtimidoalostoscio,peròch’i’vidifuochiesenti’pianti;ond’iotremandotuttomiraccoscio.
Evidipoi,chénolvedeadavanti,loscenderee’lgirarperligranmaliches’appressavandadiversicanti.
Come’lfalconch’èstatoassaisul’ali,chesanzavederlogoroouccellofadirealfalconiere«Omè,tucali!»,
discendelassoondesimoveisnello,percentorote,edalungesiponedalsuomaestro,disdegnosoefello;
cosìnepuosealfondoGerïonealpièalpièdelastagliatarocca,e,discarcatelenostrepersone,
sidileguòcomedacordacocca.
Inferno•CantoXVIII
LuogoèininfernodettoMalebolge,tuttodipietradicolorferrigno,comelacerchiachedintornoilvolge.
Neldrittomezzodelcampomalignovaneggiaunpozzoassailargoeprofondo,dicuisuolocodiceròl’ordigno.
Quelcinghiocherimaneadunqueètondotra’lpozzoe’lpièdel’altaripadura,ehadistintoindiecivalliilfondo.
Quale,doveperguardiadelemurapiùepiùfossicingonlicastelli,lapartedovesonrendefigura,
taleimaginequivifaceanquelli;ecomeataifortezzeda’lorsoglialaripadifuorsonponticelli,
cosìdaimodelarocciascoglimovienchericidienliarginie’fossiinfinoalpozzocheitroncaeraccogli.
Inquestoluogo,delaschienascossidiGerïon,trovammoci;e’lpoetatenneasinistra,eiodietromimossi.
Alamandestravidinovapieta,novotormentoenovifrustatori,dichelaprimabolgiaerarepleta.
Nelfondoeranoignudiipeccatori;dalmezzoinquacivenienverso’lvolto,dilàconnoi,maconpassimaggiori,
comeiRomanperl’essercitomolto,l’annodelgiubileo,superlopontehannoapassarlagentemodocolto,
chedal’unlatotuttihannolafronteverso’lcastelloevannoaSantoPietro,dal’altraspondavannoverso’lmonte.
Diqua,dilà,superlosassotetrovididemoncornuticongranferze,chelibattiencrudelmentediretro.
Ahicomefaceanlorlevarleberzealeprimepercosse!giànessunolesecondeaspettavanéleterze.
Mentr’ioandava,liocchimieiinunofuroscontrati;eiosìtostodissi:«Giàdivedercostuinonsondigiuno».
Perch’ïoafigurarloipiediaffissi;e’ldolceducamecosiristette,eassentioch’alquantoindietrogissi.
Equelfrustatocelarsicredettebassando’lviso;mapocolivalse,ch’iodissi:«Otuchel’occhioaterragette,
selefazioncheportinonsonfalse,Venedicose’tuCaccianemico.Machetimenaasìpungentisalse?».
Edelliame:«Malvolontierlodico;masforzamilatuachiarafavella,chemifasovvenirdelmondoantico.
I’fuicoluichelaGhisolabellacondussiafarlavogliadelmarchese,comechesuonilasconcianovella.
Enonpurioquipiangobolognese;anzin’èquestolocotantopieno,chetantelinguenonsonoraapprese
adicer‘sipa’traSàvenaeReno;esediciòvuoifedeotestimonio,rècatiamenteilnostroavaroseno».
Cosìparlandoilpercosseundemoniodelasuascurïada,edisse:«Via,ruffian!quinonsonfemminedaconio».
I’miraggiunsiconlascortamia;posciaconpochipassidivenimmolà’v’unoscogliodelaripauscia.
Assaileggeramentequelsalimmo;evòltiadestrasuperlasuascheggia,daquellecerchieetternecipartimmo.
Quandonoifummolàdov’elvaneggiadisottoperdarpassoalisferzati,loducadisse:«Attienti,efachefeggia
lovisointediquest’altrimalnati,aiqualiancornonvedestilafacciaperòchesonconnoiinsiemeandati».
Delvecchioponteguardavamlatraccia
chevenìaversonoidal’altrabanda,echelaferzasimilmentescaccia.
E’lbuonmaestro,sanzamiadimanda,midisse:«Guardaquelgrandechevene,eperdolornonparlagrimespanda:
quantoaspettorealeancorritene!QuellièIasón,chepercuoreepersennoliColchidelmontonprivatiféne.
Ellopassòperl’isoladiLennopoichel’arditefemminespietatetuttilimaschiloroamortedienno.
IviconsegnieconparoleornateIsifileingannò,lagiovinettacheprimaaveatuttel’altreingannate.
Lasciollaquivi,gravida,soletta;talcolpaatalmartiroluicondanna;eanchediMedeasifavendetta.
Conluisenvachidatalparteinganna;equestobastidelaprimavallesapereedicolorche’nséassanna».
Giàeravamlà’velostrettocalleconl’arginesecondos’incrocicchia,efadiquelloadunaltr’arcospalle.
Quindisentimmogentechesinicchianel’altrabolgiaechecolmusoscuffa,esémedesmaconlepalmepicchia.
Leripeerangrommated’unamuffa,perl’alitodigiùchevis’appasta,checonliocchiecolnasofaceazuffa.
Lofondoècuposì,chenoncibastalocoavedersanzamontarealdossodel’arco,oveloscogliopiùsovrasta.
Quivivenimmo;equindigiùnelfossovidigenteattuffatainunostercochedaliumanprivadipareamosso.
Ementrech’iolàgiùconl’occhiocerco,vidiuncolcaposìdimerdalordo,chenonparëas’eralaicoocherco.
Queimisgridò:«Perchése’tusìgordodiriguardarpiùmechelialtribrutti?».
Eioalui:«Perché,sebenricordo,
giàt’hovedutocoicapelliasciutti,ese’AlessioIntermineidaLucca:peròt’adocchiopiùchelialtritutti».
Edelliallor,battendosilazucca:«Quagiùm’hannosommersolelusingheond’iononebbimailalinguastucca».
Appressociòloduca«Fachepinghe»,midisse,«ilvisounpocopiùavante,sìchelafacciabenconl’occhioattinghe
diquellasozzaescapigliatafantechelàsigraffiaconl’unghiemerdose,eors’accosciaeoraèinpiedistante.
Taïdeè,laputtanacherispuosealdrudosuoquandodisse“Hoiograziegrandiapote?”:“Anzimaravigliose!”.
Equincisianlenostrevistesazie».
Inferno•CantoXIX
OSimonmago,omiseriseguacichelecosediDio,chedibontatedeonesserespose,evoirapaci
peroroeperargentoavolterate,orconvienchepervoisuonilatromba,peròchenelaterzabolgiastate.
Giàeravamo,alaseguentetomba,montatideloscoglioinquellapartech’apuntosovramezzo’lfossopiomba.
Osommasapïenza,quantaèl’artechemostriincielo,interraenelmalmondo,equantogiustotuavirtùcomparte!
Iovidiperlecosteeperlofondopienalapietralividadifóri,d’unlargotuttieciascuneratondo.
Nonmipareanmenampinémaggioricheque’chesonnelmiobelSanGiovanni,fattiperlocod’ibattezzatori;
l’undeliquali,ancornonèmolt’anni,rupp’ioperunchedentrov’annegava:equestosiasuggelch’ogn’omosganni.
Fuordelaboccaaciascunsoperchiavad’unpeccatorlipiediedelegambeinfinoalgrosso,el’altrodentrostava.
Lepianteeranoatuttiacceseintrambe;perchesìforteguizzavanlegiunte,chespezzateaverienritorteestrambe.
Qualsuoleilfiammeggiardelecoseuntemuoversipursuperlastremabuccia,taleralìdaicalcagnialepunte.
«Chiècolui,maestro,chesicrucciaguizzandopiùchelialtrisuoiconsorti»,diss’io,«ecuipiùroggiafiammasuccia?».
Edelliame:«Setuvuo’ch’i’tiportilàgiùperquellaripachepiùgiace,daluisapraidiséede’suoitorti».
Eio:«Tantom’èbel,quantoatepiace:tuse’segnore,esaich’i’nonmiparto
daltuovolere,esaiquelchesitace».
Allorvenimmoinsul’arginequarto;volgemmoediscendemmoamanostancalàgiùnelfondoforacchiatoearto.
Lobuonmaestroancordelasuaancanonmidipuose,sìmigiunsealrottodiquelchesipiangevaconlazanca.
«Oqualchese’che’ldisùtiendisotto,animatristacomepalcommessa»,comincia’ioadir,«sepuoi,famotto».
Iostavacome’lfratecheconfessaloperfidoassessin,che,poich’èfitto,richiamaluiperchelamortecessa.
Edelgridò:«Se’tugiàcostìritto,se’tugiàcostìritto,Bonifazio?Diparecchiannimimentìloscritto.
Se’tusìtostodiquell’aversazioperloqualnontemestitòrrea’ngannolabelladonna,epoidifarnestrazio?».
Talmifec’io,quaisoncolorchestanno,pernonintenderciòch’èlorrisposto,quasiscornati,erispondernonsanno.
AllorVirgiliodisse:«Dillitosto:“Nonsoncolui,nonsoncoluichecredi”»;eiorispuosicomeamefuimposto.
Perchelospirtotuttistorseipiedi;poi,sospirandoeconvocedipianto,midisse:«Dunquecheamerichiedi?
Sedisaperch’i’siaticalcotanto,chetuabbiperòlaripacorsa,sappich’i’fuivestitodelgranmanto;
everamentefuifigliuoldel’orsa,cupidosìperavanzarliorsatti,chesùl’avereequimemisiinborsa.
Disottoalcapomiosonlialtritratticheprecedettermesimoneggiando,perlefessuredelapietrapiatti.
Làgiùcascheròioaltresìquandoverràcoluich’i’credeachetufossi,allorch’i’feci’lsùbitodimando.
Mapiùè’ltempogiàcheipièmicossiech’i’sonstatocosìsottosopra,ch’elnonstaràpiantatocoipièrossi:
chédopoluiverràdipiùlaidaopra,diver’ponente,unpastorsanzalegge,talcheconviencheluiemericuopra.
NuovoIasónsarà,dicuisileggene’Maccabei;ecomeaquelfumollesuore,cosìfialuichiFranciaregge».
Iononsos’i’mifuiquitroppofolle,ch’i’purrispuosiluiaquestometro:«Deh,ormidì:quantotesorovolle
NostroSegnoreinprimadasanPietroch’eiponesselechiaviinsuabalìa?Certononchiesesenon“Viemmiretro”.
NéPiernélialtritolseroaMatiaoroodargento,quandofusortitoallococheperdél’animaria.
Peròtista,chétuse’benpunito;eguardabenlamaltoltamonetach’essertifececontraCarloardito.
Esenonfossech’ancorlomivietalareverenzadelesommechiavichetutenestinelavitalieta,
iousereiparoleancorpiùgravi;chélavostraavariziailmondoattrista,calcandoibuoniesollevandoipravi.
Divoipastors’accorseilVangelista,quandocoleichesiedesopral’acqueputtaneggiarcoiregialuifuvista;
quellacheconlesettetestenacque,edalediececornaebbeargomento,finchevirtutealsuomaritopiacque.
Fattov’avetediod’oroed’argento;echealtroèdavoial’idolatre,senonch’elliuno,evoineoratecento?
Ahi,Costantin,diquantomalfumatre,nonlatuaconversion,maquelladotechedatepreseilprimoriccopatre!».
Ementr’iolicantavacotainote,
oiraocoscïenzache’lmordesse,fortespingavaconambolepiote.
I’credobench’almioducapiacesse,consìcontentalabbiasempreatteselosuondeleparolevereespresse.
Peròconambolebracciamiprese;epoichetuttosumis’ebbealpetto,rimontòperlaviaondediscese.
Nésistancòd’avermiasédistretto,sìmenportòsovra’lcolmodel’arcochedalquartoalquintoargineètragetto.
Quivisoavementespuoseilcarco,soaveperloscogliosconcioedertochesarebbealecapredurovarco.
Indiunaltrovallonmifuscoperto.
Inferno•CantoXX
Dinovapenamiconvenfarversiedarmateraalventesimocantodelaprimacanzon,ch’èd’isommersi.
Ioeragiàdispostotuttoquantoariguardarneloscopertofondo,chesibagnavad’angosciosopianto;
evidigenteperlovallontondovenir,tacendoelagrimando,alpassochefannoleletaneinquestomondo.
Come’lvisomisceseinlorpiùbasso,mirabilmenteapparveessertravoltociascuntra’lmentoe’lprincipiodelcasso,
chédalerenieratornato’lvolto,eindietrovenirliconvenia,perché’lvederdinanzieralortolto.
Forseperforzagiàdiparlasiasitravolsecosìalcundeltutto;maionolvidi,nécredochesia.
SeDiotilasci,lettor,prenderfruttoditualezione,orpensapertestesso
com’iopoteatenerlovisoasciutto,
quandolanostraimaginedipressovidisìtorta,che’lpiantodeliocchilenatichebagnavaperlofesso.
Certoiopiangea,poggiatoaunde’rocchidelduroscoglio,sìchelamiascortamidisse:«Ancorse’tudelialtrisciocchi?
Quivivelapietàquand’èbenmorta;chièpiùscelleratochecoluichealgiudiciodivinpassioncomporta?
Drizzalatesta,drizza,evediacuis’apersealiocchid’iTebanlaterra;perch’eigridavantutti:“Doverui,
Anfïarao?perchélascilaguerra?”.EnonrestòdiruinareavallefinoaMinòscheciaschedunoafferra.
Mirac’hafattopettodelespalle;perchévollevedertroppodavante,diretroguardaefaretrosocalle.
VediTiresia,chemutòsembiantequandodimaschiofemminadivenne,cangiandosilemembratuttequante;
eprima,poi,ribatterliconvenneliduoserpentiavvolti,conlaverga,cherïavesselemaschilipenne.
Arontaèquelch’alventrelis’atterga,chene’montidiLuni,doveroncaloCarraresechedisottoalberga,
ebbetra’bianchimarmilaspeloncapersuadimora;ondeaguardarlestellee’lmarnonlieralavedutatronca.
Equellachericuoprelemammelle,chetunonvedi,conletreccesciolte,ehadilàognepilosapelle,
Mantofu,checercòperterremolte;posciasipuoselàdovenacqu’io;ondeunpocomipiacechem’ascolte.
Posciache’lpadresuodivitauscìoevenneservalacittàdiBaco,questagrantempoperlomondogio.
SusoinItaliabellagiaceunlaco,apièdel’AlpecheserraLamagnasovraTiralli,c’hanomeBenaco.
Permillefonti,credo,epiùsibagnatraGardaeValCamonicaePenninodel’acquacheneldettolacostagna.
Locoènelmezzolàdove’ltrentinopastoreequeldiBresciae’lveronesesegnarporia,s’e’fessequelcammino.
SiedePeschiera,belloefortearnesedafronteggiarBrescianieBergamaschi,ovelariva’ntornopiùdiscese.
Iviconvienchetuttoquantocaschiciòche’ngremboaBenacostarnonpuò,efassifiumegiùperverdipaschi.
Tostochel’acquaacorrermetteco,nonpiùBenaco,maMenciosichiamafinoaGovernol,dovecadeinPo.
Nonmoltohacorso,ch’eltrovaunalama,nelaqualsidistendeela’mpaluda;esuoldistatetaloresseregrama.
Quindipassandolaverginecrudavideterra,nelmezzodelpantano,sanzacolturaed’abitantinuda.
Lì,perfuggireogneconsorzioumano,ristetteconsuoiserviafarsuearti,evisse,evilasciòsuocorpovano.
Liuominipoiche’ntornoeranospartis’accolseroaquelloco,ch’eraforteperlopantanch’aveadatutteparti.
Ferlacittàsovraquell’ossamorte;epercoleiche’llocoprimaelesse,Mantüal’appellarsanz’altrasorte.
Giàfuorlegentisuedentropiùspesse,primachelamattiadaCasalodidaPinamonteingannoricevesse.
Peròt’assennoche,setumaiodioriginarlamiaterraaltrimenti,laveritànullamenzognafrodi».
Eio:«Maestro,ituoiragionamenti
misonsìcertieprendonsìmiafede,chelialtrimisariencarbonispenti.
Madimmi,delagentecheprocede,setunevedialcundegnodinota;chésoloaciòlamiamenterifiede».
Allormidisse:«Quelchedalagotaporgelabarbainsulespallebrune,fu—quandoGreciafudimaschivòta,
sìch’apenarimaserperlecune—augure,ediede’lpuntoconCalcantainAulideatagliarlaprimafune.
Euripiloebbenome,ecosì’lcantal’altamiatragedìainalcunloco:benlosaituchelasaituttaquanta.
Quell’altrochene’fianchiècosìpoco,MicheleScottofu,cheveramentedelemagichefrodeseppe’lgioco.
VediGuidoBonatti;vediAsdente,ch’avereintesoalcuoioealospagooravorrebbe,matardisipente.
Vediletristechelasciaronl’ago,laspuolae’lfuso,efecersi’ndivine;fecermalieconerbeeconimago.
Mavienneomai,chégiàtiene’lconfined’amendueliemisperietoccal’ondasottoSobiliaCainoelespine;
egiàiernottefulalunatonda:bentende’ricordar,chénontinocquealcunavoltaperlaselvafonda».
Sìmiparlava,eandavamointrocque.
Inferno•CantoXXI
Cosìdiponteinponte,altroparlandochelamiacomedìacantarnoncura,venimmo;etenavamo’lcolmo,quando
restammopervederl’altrafessuradiMalebolgeelialtripiantivani;
evidilamirabilmenteoscura.
Qualenel’arzanàde’Vinizianibollel’invernolatenacepecearimpalmareilegnilornonsani,
chénavicarnonponno—inquellavecechifasuolegnonovoechiristoppalecosteaquelchepiùvïaggifece;
chiribattedaprodaechidapoppa;altrifaremiealtrivolgesarte;chiterzeruoloeartimonrintoppa—:
tal,nonperfocomaperdivin’arte,bollialàgiusounapegolaspessa,che’nviscavalaripad’ogneparte.
I’vedealei,manonvedëainessamaichelebolleche’lbollorlevava,egonfiartutta,erisedercompressa.
Mentr’iolàgiùfisamentemirava,loducamio,dicendo«Guarda,guarda!»,mitrasseasédellocodov’iostava.
Allormivolsicomel’uomcuitardadivederquelcheliconvienfuggireecuipaurasùbitasgagliarda,
che,perveder,nonindugia’lpartire:evididietroanoiundiavolnerocorrendosuperloscogliovenire.
Ahiquant’ellieranel’aspettofero!equantomipareanel’attoacerbo,conl’aliaperteesovraipièleggero!
L’omerosuo,ch’eraagutoesuperbo,carcavaunpeccatorconambol’anche,equeiteneade’pièghermito’lnerbo.
Delnostropontedisse:«OMalebranche,eccoundelianzïandiSantaZita!Mettetelsotto,ch’i’tornoperanche
aquellaterra,chen’èbenfornita:ogn’uomv’èbarattier,fuorcheBonturo;delno,perlidenar,visifaita».
Làgiù’lbuttò,eperloscogliodurosivolse;emainonfumastinoscioltocontantafrettaaseguitarlofuro.
Quels’attuffò,etornòsùconvolto;maidemonchedelponteaveancoperchio,gridar:«QuinonhalocoilSantoVolto!
quisinuotaaltrimentichenelSerchio!Però,setunonvuo’dinostrigraffi,nonfarsopralapegolasoverchio».
Poil’addentarconpiùdicentoraffi,disser:«Covertoconvienchequiballi,sìche,sepuoi,nascosamenteaccaffi».
Nonaltrimentiicuocia’lorvassallifannoattuffareinmezzolacaldaialacarneconliuncin,perchénongalli.
Lobuonmaestro«Acciòchenonsipaiachetucisia»,midisse,«giùt’acquattadopounoscheggio,ch’alcunschermot’aia;
epernullaoffensionchemisiafatta,nontemertu,ch’i’holecoseconte,perch’altravoltafuiatalbaratta».
Posciapassòdilàdalcodelponte;ecom’elgiunseinsularipasesta,mestierlifud’aversicurafronte.
Conquelfuroreeconquellatempestach’esconoicaniadossoalpoverellochedisùbitochiedeoves’arresta,
uscironqueidisottoalponticello,evolsercontraluitutt’iruncigli;maelgridò:«Nessundivoisiafello!
Innanzichel’uncinvostromipigli,traggasiavantel’undivoichem’oda,epoid’arruncigliarmisiconsigli».
Tuttigridaron:«VadaMalacoda!»;perch’unsimosse—elialtristetterfermi—evennealuidicendo:«Cheliapproda?».
«Creditu,Malacoda,quivedermiesservenuto»,disse’lmiomaestro,«sicurogiàdatuttivostrischermi,
sanzavolerdivinoefatodestro?Lascian’andar,chénelcieloèvolutoch’i’mostrialtruiquestocamminsilvestro».
Allorliful’orgogliosìcaduto,
ch’e’silasciòcascarl’uncinoa’piedi,edissealialtri:«Omainonsiaferuto».
E’lducamioame:«Otuchesieditralischeggiondelpontequattoquatto,sicuramenteomaiametiriedi».
Perch’iomimossiealuivenniratto;eidiavolisifecertuttiavanti,sìch’iotemettich’eitenesserpatto;
cosìvid’ïogiàtemerlifantich’uscivanpatteggiatidiCaprona,veggendosétranemicicotanti.
I’m’accostaicontuttalapersonalungo’lmioduca,enontorcevaliocchidalasembianzalorch’eranonbuona.
Eichinavanliraffie«Vuo’che’ltocchi»,diceval’unconl’altro,«insulgroppone?».Erispondien:«Sì,fachegliel’accocchi».
Maqueldemoniocheteneasermonecolducamio,sivolsetuttoprestoedisse:«Posa,posa,Scarmiglione!».
Poidisseanoi:«Piùoltreandarperquestoiscogliononsipuò,peròchegiacetuttospezzatoalfondol’arcosesto.
Esel’andareavantepurvipiace,andatevenesuperquestagrotta;pressoèunaltroscogliocheviaface.
Ier,piùoltrecinqu’orechequest’otta,milledugentoconsessantaseiannicompiéchequilaviafurotta.
Iomandoversolàdiquestimieiariguardars’alcunsenesciorina;giteconlor,chenonsarannorei».
«Tra’tiavante,Alichino,eCalcabrina»,cominciòelliadire,«etu,Cagnazzo;eBarbaricciaguidiladecina.
Libicoccovegn’oltreeDraghignazzo,CirïattosannutoeGraffiacaneeFarfarelloeRubicantepazzo.
Cercate’ntornoleboglientipane;costorsiansalviinfinoal’altroscheggio
chetuttointerovasovraletane».
«Omè,maestro,cheèquelch’i’veggio?»,diss’io,«deh,sanzascortaandiancisoli,setusa’ir;ch’i’permenonlacheggio.
Setuse’sìaccortocomesuoli,nonvedituch’e’digrignanlidentieconleciglianeminaccianduoli?».
Edelliame:«Nonvo’chetupaventi;lascialidigrignarpuralorsenno,ch’e’fannociòperlilessidolenti».
Perl’arginesinistrovoltadienno;maprimaaveaciascunlalinguastrettacoidenti,versolorduca,percenno;
edelliaveadelculfattotrombetta.
Inferno•CantoXXII
Iovidigiàcavaliermuovercampo,ecominciarestormoefarlormostra,etalvoltapartirperloroscampo;
corridorvidiperlaterravostra,oAretini,evidigirgualdane,fedirtorneamentiecorrergiostra;
quandocontrombe,equandoconcampane,contamburieconcennidicastella,econcosenostralieconistrane;
négiàconsìdiversacennamellacavaliervidimuovernépedoni,nénaveasegnoditerraodistella.
Noiandavamconlidiecedemoni.Ahifieracompagnia!manelachiesacoisanti,eintavernacoighiottoni.
Puralapegolaeralamia’ntesa,pervederdelabolgiaognecontegnoedelagentech’entrov’eraincesa.
Comeidalfini,quandofannosegnoa’marinarconl’arcodelaschienaches’argomentindicamparlorlegno,
talorcosì,adalleggiarlapena,mostrav’alcunde’peccatori’ldossoenascondeainmenchenonbalena.
Ecomeal’orlodel’acquad’unfossostannoiranocchipurcolmusofuori,sìchecelanoipiediel’altrogrosso,
sìstavand’ogneparteipeccatori;macomes’appressavaBarbariccia,cosìsiritraénsottoibollori.
I’vidi,eancoilcormen’accapriccia,unoaspettarcosì,com’elli’ncontrach’unaranarimaneel’altraspiccia;
eGraffiacan,chelierapiùdicontra,liarruncigliòle’mpegolatechiomeetrasselsù,chemiparveunalontra.
I’sapeagiàdituttiquanti’lnome,sìlinotaiquandofuoronoeletti,epoich’e’sichiamaro,attesicome.
«ORubicante,fachetulimettiliunghioniadosso,sìchetuloscuoi!»,gridavantuttiinsiemeimaladetti.
Eio:«Maestromio,fa,setupuoi,chetusappichièlosciaguratovenutoamandeliavversarisuoi».
Loducamiolis’accostòallato;domandolloond’eifosse,equeirispuose:«I’fuidelregnodiNavarranato.
Miamadreaservod’unsegnormipuose,chem’aveageneratod’unribaldo,distruggitordiséedisuecose.
PoifuifamigliadelbuonreTebaldo;quivimimisiafarbaratteria,dich’iorendoragioneinquestocaldo».
ECirïatto,acuidiboccausciad’ogneparteunasannacomeaporco,lifésentircomel’unasdruscia.
Tramalegatteeravenuto’lsorco;maBarbaricciailchiuseconlebracciaedisse:«Stateinlà,mentr’iolo’nforco».
Ealmaestromiovolselafaccia;
«Domanda»,disse,«ancor,sepiùdisiisaperdalui,primach’altri’ldisfaccia».
Loducadunque:«Ordì:delialtririiconoscitualcunchesialatinosottolapece?».Equelli:«I’mipartii,
pocoè,daunchefudilàvicino.Cosìfoss’ioancorconluicoperto,ch’i’nontemereiunghianéuncino!».
ELibicocco«Troppoavemsofferto»,disse;epreseli’lbracciocolrunciglio,sìche,stracciando,neportòunlacerto.
Draghignazzoancoivolledardipigliogiusoalegambe;onde’ldecuriolorosivolseintornointornoconmalpiglio.
Quand’elliunpocorappaciatifuoro,alui,ch’ancormiravasuaferita,domandò’lducamiosanzadimoro:
«Chifucoluidacuimalapartitadi’chefacestipervenireaproda?».Edeirispuose:«FufrateGomita,
queldiGallura,vaseld’ognefroda,ch’ebbeinemicidisuodonnoinmano,efésìlor,checiascunseneloda.
Danarsitolseelasciollidipiano,sìcom’e’dice;enelialtriofficianchebarattierfunonpicciol,masovrano.
UsaconessodonnoMichelZanchediLogodoro;eadirdiSardignalelinguelornonsisentonostanche.
Omè,vedetel’altrochedigrigna;i’direianche,mai’temoch’ellonons’apparecchiagrattarmilatigna».
E’lgranproposto,vòltoaFarfarellochestralunavaliocchiperfedire,disse:«Fatti’ncostà,malvagiouccello!».
«Sevoivoletevedereoudire»,ricominciòlospaüratoappresso,«ToschioLombardi,ionefaròvenire;
mastienoiMalebrancheunpocoincesso,sìch’einontemandelelorvendette;
eio,seggendoinquestolocostesso,
perunch’ioson,nefaròvenirsettequand’iosuffolerò,com’ènostrousodifareallorcheforialcunsimette».
Cagnazzoacotalmottolevò’lmuso,crollando’lcapo,edisse:«Odimaliziach’ellihapensatapergittarsigiuso!».
Ond’ei,ch’avealacciuoliagrandivizia,rispuose:«Maliziososoniotroppo,quand’ioprocuroa’miamaggiortrestizia».
Alichinnonsitennee,dirintoppoalialtri,dissealui:«Setuticali,ionontiverròdietrodigualoppo,
mabatteròsovralapecel’ali.Lascisi’lcollo,esialaripascudo,avedersetusolpiùdinoivali».
Otucheleggi,udirainuovoludo:ciascundal’altracostaliocchivolse,quelprima,ch’aciòfareerapiùcrudo.
LoNavarresebensuotempocolse;fermòlepianteaterra,einunpuntosaltòedalpropostolorsisciolse.
Dicheciascundicolpafucompunto,maqueipiùchecagionfudeldifetto;peròsimosseegridò:«Tuse’giunto!».
Mapocoivalse:chél’alialsospettononpoteroavanzar;quelliandòsotto,equeidrizzòvolandosusoilpetto:
nonaltrimentil’anitradibotto,quando’lfalcons’appressa,giùs’attuffa,edeiritornasùcrucciatoerotto.
IratoCalcabrinadelabuffa,volandodietrolitenne,invaghitochequeicampasseperaverlazuffa;
ecome’lbarattierfudisparito,cosìvolseliartiglialsuocompagno,efuconluisopra’lfossoghermito.
Mal’altrofubenesparviergrifagnoadartigliarbenlui,eamenduecaddernelmezzodelboglientestagno.
Localdosghermitorsùbitofue;maperòdilevarsieraneente,sìavienoinviscatel’alisue.
Barbariccia,conlialtrisuoidolente,quattronefévolardal’altracostacontutt’iraffi,eassaiprestamente
diqua,dilàdisceseroalaposta;porserliunciniversoli’mpaniati,ch’erangiàcottidentrodalacrosta.
Enoilasciammolorcosì’mpacciati.
Inferno•CantoXXIII
Taciti,soli,sanzacompagnian’andavaml’undinanziel’altrodopo,comefratiminorvannopervia.
Vòlt’erainsulafavolad’Isopolomiopensierperlapresenterissa,dov’elparlòdelaranaedeltopo;
chépiùnonsipareggia‘mo’e‘issa’chel’unconl’altrofa,sebens’accoppiaprincipioefineconlamentefissa.
Ecomel’unpensierdel’altroscoppia,cosìnacquediquellounaltropoi,chelaprimapauramifédoppia.
Iopensavacosì:‘Questipernoisonoscherniticondannoeconbeffasìfatta,ch’assaicredochelornòi.
Sel’irasovra’lmalvolers’aggueffa,eineverrannodietropiùcrudeliche’lcaneaquellalievrech’elliacceffa’.
Giàmisentiatuttiarricciarlipelidelapauraestavaindietrointento,quand’iodissi:«Maestro,senonceli
teemetostamente,i’hopaventod’iMalebranche.Noiliavemgiàdietro;ioli’maginosì,chegiàlisento».
Equei:«S’i’fossidipiombatovetro,
l’imaginedifuortuanontrarreipiùtostoame,chequelladentro’mpetro.
Purmovenienoituo’pensiertra’miei,consimileattoeconsimilefaccia,sìched’intrambiunsolconsigliofei.
S’ellièchesìladestracostagiaccia,chenoipossiamnel’altrabolgiascendere,noifuggireml’imaginatacaccia».
Giànoncompiéditalconsigliorendere,ch’iolividivenirconl’alitesenonmoltolungi,pervolerneprendere.
Loducamiodisùbitomiprese,comelamadrech’alromoreèdestaevedepressoasélefiammeaccese,
cheprendeilfiglioefuggeenons’arresta,avendopiùdiluichedisécura,tantochesolounacamisciavesta;
egiùdalcollodelaripadurasupinsidiedealapendenteroccia,chel’unde’latial’altrabolgiatura.
Noncorsemaisìtostoacquaperdocciaavolgerruotadimolinterragno,quand’ellapiùversolepaleapproccia,
come’lmaestromioperquelvivagno,portandosenemesovra’lsuopetto,comesuofiglio,noncomecompagno.
Apenafuoroipièsuoigiuntiallettodelfondogiù,ch’e’furoninsulcollesovressonoi;manonlìerasospetto:
chél’altaprovedenzachelorvolleporreministridelafossaquinta,poderdipartirs’indiatuttitolle.
Làgiùtrovammounagentedipintachegivaintornoassaiconlentipassi,piangendoenelsembiantestancaevinta.
Elliaveancappeconcappuccibassidinanzialiocchi,fattedelatagliacheinClugnìperlimonacifassi.
Difuordorateson,sìch’elliabbaglia;madentrotuttepiombo,egravitanto,
cheFederigolemetteadipaglia.
Ohinetternofaticosomanto!Noicivolgemmoancorpuramanmancaconloroinsieme,intentialtristopianto;
maperlopesoquellagentestancavenìasìpian,chenoieravamnuovidicompagniaadognemoverd’anca.
Perch’ioalducamio:«Fachetutrovialcunch’alfattooalnomesiconosca,eliocchi,sìandando,intornomovi».
Eunche’nteselaparolatosca,diretroanoigridò:«Teneteipiedi,voichecorretesìperl’aurafosca!
Forsech’avraidamequelchetuchiedi».Onde’lducasivolseedisse:«Aspetta,epoisecondoilsuopassoprocedi».
Ristetti,evididuemostrargranfrettadel’animo,colviso,d’essermeco;matardavali’lcarcoelaviastretta.
Quandofuorgiunti,assaiconl’occhiobiecomirimiraronsanzafarparola;poisivolseroinsé,ediceanseco:
«Costuiparvivoal’attodelagola;es’e’sonmorti,perqualprivilegiovannoscopertidelagravestola?».
Poidisserme:«OTosco,ch’alcollegiodel’ipocrititristise’venuto,dirchituse’nonavereindispregio».
Eioaloro:«I’fuinatoecresciutosovra’lbelfiumed’Arnoalagranvilla,esoncolcorpoch’i’hosempreavuto.
Mavoichisiete,acuitantodistillaquant’i’veggiodolorgiùperleguance?echepenaèinvoichesìsfavilla?».
El’unrispuoseame:«Lecapperancesondipiombosìgrosse,chelipesifancosìcigolarlelorbilance.
Fratigodentifummo,ebolognesi;ioCatalanoequestiLoderingonomati,edatuaterrainsiemepresi
comesuoleessertoltounuomsolingo,perconservarsuapace;efummotali,ch’ancorsipareintornodalGardingo».
Iocominciai:«Ofrati,ivostrimali…»;mapiùnondissi,ch’al’occhiomicorseun,crucifissointerracontrepali.
Quandomivide,tuttosidistorse,soffiandonelabarbaconsospiri;e’lfrateCatalan,ch’aciòs’accorse,
midisse:«Quelconfittochetumiri,consigliòiFariseicheconveniaporreunuomperlopopoloa’martìri.
Attraversatoè,nudo,nelavia,cometuvedi,edèmestierch’elsentaqualunquepassa,comepesa,pria.
Eatalmodoilsocerosistentainquestafossa,elialtridalconciliochefuperliGiudeimalasementa».
Allorvid’iomaravigliarVirgiliosovracoluich’eradistesoincrocetantovilmentenel’etternoessilio.
Posciadrizzòalfratecotalvoce:«Nonvidispiaccia,sevilece,dircis’alamandestragiacealcunafoce
ondenoiamenduepossiamouscirci,sanzacostrignerdeliangelinerichevegnand’estofondoadipartirci».
Rispuoseadunque:«Piùchetunonsperis’appressaunsassochedalagrancerchiasimoveevarcatutt’ivallonferi,
salvoche’nquestoèrottoenolcoperchia;montarpotretesuperlaruina,chegiaceincostaenelfondosoperchia».
Loducastetteunpocoatestachina;poidisse:«Malcontavalabisognacoluicheipeccatordiquauncina».
E’lfrate:«Ioudi’giàdireaBolognadeldiavolviziassai,tra’qualiudi’ch’ellièbugiardo,epadredimenzogna».
Appressoilducaagranpassisengì,
turbatounpocod’iranelsembiante;ond’iodali’ncarcatimiparti’
dietroalepostedelecarepiante.
Inferno•CantoXXIV
Inquellapartedelgiovanettoannoche’lsoleicrinsottol’Aquariotempraegiàlenottialmezzodìsenvanno,
quandolabrinainsulaterraassempral’imaginedisuasorellabianca,mapocoduraalasuapennatempra,
lovillanelloacuilarobamanca,sileva,eguarda,evedelacampagnabiancheggiartutta;ond’eisibattel’anca,
ritornaincasa,equaelàsilagna,come’ltapinchenonsachesifaccia;poiriede,elasperanzaringavagna,
veggendo’lmondoavercangiatafacciainpocod’ora,eprendesuovincastroefuorlepecorelleapascercaccia.
Cosìmifecesbigottirlomastroquand’iolividisìturbarlafronte,ecosìtostoalmalgiunselo’mpiastro;
ché,comenoivenimmoalguastoponte,loducaamesivolseconquelpigliodolcech’iovidiprimaapièdelmonte.
Lebracciaaperse,dopoalcunconsiglioelettosecoriguardandoprimabenlaruina,ediedemidipiglio.
Ecomequeich’adoperaedestima,chesempreparche’nnanzisiproveggia,così,levandomesùver’lacima
d’unronchione,avvisavaun’altrascheggiadicendo:«Sovraquellapoit’aggrappa;matentaprias’ètalch’ellatireggia».
Noneraviadavestitodicappa,chénoiapena,eilieveeiosospinto,
potavamsùmontardichiappainchiappa.
Esenonfossechedaquelprecintopiùchedal’altroeralacostacorta,nonsodilui,maiosareibenvinto.
MaperchéMalebolgeinver’laportadelbassissimopozzotuttapende,lositodiciascunavalleporta
chel’unacostasurgeel’altrascende;noipurvenimmoalfineinsulapuntaondel’ultimapietrasiscoscende.
Lalenam’eradelpolmonsìmuntaquand’iofuisù,ch’i’nonpoteapiùoltre,anzim’assisinelaprimagiunta.
«Omaiconvienchetucosìtispoltre»,disse’lmaestro;«ché,seggendoinpiuma,infamanonsivien,nésottocoltre;
sanzalaqualchisuavitaconsuma,cotalvestigiointerradisélascia,qualfummoinaereeinacqualaschiuma.
Eperòlevasù;vincil’ambasciaconl’animochevinceognebattaglia,secolsuogravecorponons’accascia.
Piùlungascalaconvienchesisaglia;nonbastadacostoroesserpartito.Setumi’ntendi,orfasìchetivaglia».
Leva’miallor,mostrandomifornitomegliodilenach’i’nonmisentia,edissi:«Va,ch’i’sonforteeardito».
Superloscoglioprendemmolavia,ch’eraronchioso,strettoemalagevole,edertopiùassaichequeldipria.
Parlandoandavapernonparerfievole;ondeunavoceuscìdel’altrofosso,aparoleformardisconvenevole.
Nonsochedisse,ancorchesovra’ldossofossidel’arcogiàchevarcaquivi;machiparlavaadirepareamosso.
Ioeravòltoingiù,maliocchivivinonpoteanoirealfondoperloscuro;perch’io:«Maestro,fachetuarrivi
dal’altrocinghioedismontiamlomuro;ché,com’i’odoquincienonintendo,cosìgiùveggioeneenteaffiguro».
«Altrarisposta»,disse,«nontirendosenonlofar;chéladimandaonestaside’seguirconl’operatacendo».
Noidiscendemmoilpontedalatestadoves’aggiugneconl’ottavaripa,epoimifulabolgiamanifesta:
evidivientroterribilestipadiserpenti,edisìdiversamenachelamemoriailsangueancormiscipa.
PiùnonsivantiLibiaconsuarena;chésechelidri,iaculiefareeproduce,ecencriconanfisibena,
nétantepestilenzienésìreemostrògiàmaicontuttal’EtïopianéconciòchedisopraalMarRossoèe.
Traquestacrudaetristissimacopiacorrëangentinudeespaventate,sanzasperarpertugiooelitropia:
conserpilemandietroaveanlegate;quelleficcavanperlerenlacodae’lcapo,ederandinanziaggroppate.
Edeccoaunch’eradanostraproda,s’avventòunserpenteche’ltrafisselàdove’lcolloalespalles’annoda.
NéOsìtostomainéIsiscrisse,com’els’acceseearse,ecenertuttoconvennechecascandodivenisse;
epoichefuaterrasìdistrutto,lapolversiraccolseperséstessae’nquelmedesmoritornòdibutto.
Cosìperligransavisiconfessachelafenicemoreepoirinasce,quandoalcinquecentesimoannoappressa;
erbanébiadoinsuavitanonpasce,masold’incensolagrimeed’amomo,enardoemirrasonl’ultimefasce.
Equalèquelchecade,enonsacomo,
perforzadidemonch’aterrailtira,od’altraoppilazionchelegal’omo,
quandosileva,che’ntornosimiratuttosmarritodelagrandeangosciach’ellihasofferta,eguardandosospira:
talera’lpeccatorlevatoposcia.OhpotenzadiDio,quant’èsevera,checotaicolpipervendettacroscia!
Loducaildomandòpoichielloera;perch’eirispuose:«IopiovvidiToscana,pocotempoè,inquestagolafiera.
Vitabestialmipiacqueenonumana,sìcomeamulch’i’fui;sonVanniFuccibestia,ePistoiamifudegnatana».
Eïoalduca:«Dillichenonmucci,edomandachecolpaquagiù’lpinse;ch’io’lvidiuomodisangueedicrucci».
E’lpeccator,che’ntese,nons’infinse,madrizzòversomel’animoe’lvolto,editristavergognasidipinse;
poidisse:«Piùmiduolchetum’haicoltonelamiseriadovetumivedi,chequandofuidel’altravitatolto.
Iononpossonegarquelchetuchiedi;ingiùsonmessotantoperch’iofuiladroalasagrestiad’ibelliarredi,
efalsamentegiàfuappostoaltrui.Maperchéditalvistatunongodi,semaisaraidifuorda’luoghibui,
apriliorecchialmioannunzio,eodi.Pistoiainpriad’iNerisidimagra;poiFiorenzarinovagenteemodi.
TraggeMartevapordiValdiMagrach’èditorbidinuvoliinvoluto;econtempestaimpetüosaeagra
sovraCampoPicenfiacombattuto;ond’eirepentespezzeràlanebbia,sìch’ogneBianconesaràferuto.
Edettol’hoperchédolertidebbia!».
Inferno•CantoXXV
Alfinedelesueparoleilladrolemanialzòconamenduelefiche,gridando:«Togli,Dio,ch’atelesquadro!».
Daindiinquamifuorleserpiamiche,perch’unalis’avvolsealloraalcollo,comedicesse‘Nonvo’chepiùdiche’;
eun’altraalebraccia,erilegollo,ribadendoséstessasìdinanzi,chenonpoteaconessedareuncrollo.
AhiPistoia,Pistoia,chénonstanzid’incenerartisìchepiùnonduri,poiche’nmalfareilsemetuoavanzi?
Pertutt’icerchidelo’nfernoscurinonvidispirtoinDiotantosuperbo,nonquelchecaddeaTebegiùda’muri.
Elsifuggìchenonparlòpiùverbo;eiovidiuncentauropiendirabbiavenirchiamando:«Ov’è,ov’èl’acerbo?».
Maremmanoncred’iochetanten’abbia,quantebisceelliaveasuperlagroppainfinovecomincianostralabbia.
Sovralespalle,dietrodalacoppa,conl’aliaperteligiaceaundraco;equelloaffuocaqualunques’intoppa.
Lomiomaestrodisse:«QuestièCaco,che,sotto’lsassodimonteAventino,disanguefecespessevoltelaco.
Nonvaco’suoifrateiperuncammino,perlofurtochefrodolentefecedelgrandearmentoch’elliebbeavicino;
ondecessarlesueoperebiecesottolamazzad’Ercule,cheforseglienediècento,enonsentìlediece».
Mentrechesìparlava,edeltrascorse,etrespiritivennersottonoi,de’quainéioné’lducamios’accorse,
senonquandogridar:«Chisietevoi?»;perchenostranovellasiristette,eintendemmopuradessipoi.
Iononliconoscea;maeiseguette,comesuolseguitarperalcuncaso,chel’unnomarunaltroconvenette,
dicendo:«Cianfadovefiarimaso?»;perch’io,acciòche’lducastesseattento,mipuosi’lditosudalmentoalnaso.
Setuse’or,lettore,acrederlentociòch’iodirò,nonsaràmaraviglia,chéioche’lvidi,apenailmiconsento.
Com’iotenealevateinlorleciglia,eunserpenteconseipièsilanciadinanzial’uno,etuttoaluis’appiglia.
Co’pièdimezzoliavvinselapanciaeconlianterïorlebracciaprese;poiliaddentòel’unael’altraguancia;
lidiretanialecoscedistese,emiselilacodatra’mbedueedietroperlerensùlaritese.
Elleraabbarbicatamainonfueadalbersì,comel’orribilfieraperl’altruimembraavviticchiòlesue.
Pois’appiccar,comedicaldacerafosserostati,emischiarlorcolore,nél’unnél’altrogiàpareaquelch’era:
comeprocedeinnanzidal’ardore,perlopapirosuso,uncolorbrunochenonèneroancorae’lbiancomore.
Lialtridue’lriguardavano,eciascunogridava:«Omè,Agnel,cometimuti!Vedichegiànonse’néduenéuno».
Giàeranliduecapiundivenuti,quandon’apparverduefiguremisteinunafaccia,ov’erandueperduti.
Fersilebracciaduediquattroliste;lecosceconlegambee’lventree’lcassodivennermembrachenonfuormaiviste.
Ogneprimaioaspettoivieracasso:
dueenessunl’imagineperversaparea;etalsengioconlentopasso.
Come’lramarrosottolagranfersadeidìcanicular,cangiandosepe,folgoreparselaviaattraversa,
sìpareva,venendoversol’epedelialtridue,unserpentelloacceso,lividoenerocomegrandipepe;
equellaparteondeprimaèpresonostroalimento,al’undilortrafisse;poicaddegiusoinnanziluidisteso.
Lotrafitto’lmirò,manulladisse;anzi,co’pièfermati,sbadigliavapurcomesonnoofebbrel’assalisse.
Elli’lserpenteequeiluiriguardava;l’unperlapiagael’altroperlaboccafummavanforte,e’lfummosiscontrava.
TacciaLucanoormailàdov’e’toccadelmiseroSabelloediNasidio,eattendaaudirquelch’orsiscocca.
TacciadiCadmoed’AretusaOvidio,chésequelloinserpenteequellainfonteconvertepoetando,iononlo’nvidio;
chéduenaturemaiafronteafrontenontrasmutòsìch’amendueleformeacambiarlormaterafosserpronte.
Insiemesirispuoseroatainorme,che’lserpentelacodainforcafesse,e’lferutoristrinseinsiemel’orme.
Legambeconlecoscesecostesses’appiccarsì,che’npocolagiunturanonfaceasegnoalcunchesiparesse.
Togliealacodafessalafigurachesiperdevalà,elasuapellesifaceamolle,equelladilàdura.
Iovidiintrarlebracciaperl’ascelle,eiduepièdelafiera,ch’erancorti,tantoallungarquantoaccorciavanquelle.
Poscialipièdirietro,insiemeattorti,diventaronlomembrochel’uomcela,
e’lmiserodelsuon’aveadueporti.
Mentreche’lfummol’unoel’altroveladicolornovo,egenera’lpelsusoperl’unaparteedal’altraildipela,
l’unsilevòel’altrocaddegiuso,nontorcendoperòlelucerneempie,sottolequaiciascuncambiavamuso.
Quelch’eradritto,iltrassever’letempie,editroppamaterach’inlàvenneuscirliorecchidelegotescempie;
ciòchenoncorseindietroesiritennediquelsoverchio,fénasoalafacciaelelabbraingrossòquantoconvenne.
Quelchegiacëa,ilmusoinnanzicaccia,eliorecchiritiraperlatestacomefacelecornalalumaccia;
elalingua,ch’avëaunitaeprestaprimaaparlar,sifende,elaforcutanel’altrosirichiude;e’lfummoresta.
L’animach’erafieradivenuta,suffolandosifuggeperlavalle,el’altrodietroaluiparlandosputa.
Poscialivolselenovellespalle,edisseal’altro:«I’vo’cheBuosocorra,com’hofatt’io,carponperquestocalle».
Cosìvid’iolasettimazavorramutareetrasmutare;equimiscusilanovitàsefiorlapennaabborra.
Eavvegnacheliocchimieiconfusifosseroalquantoel’animosmagato,nonpoterqueifuggirsitantochiusi,
ch’i’nonscorgessibenPuccioSciancato;ederaquelchesol,ditrecompagnichevennerprima,noneramutato;
l’altr’eraquelchetu,Gaville,piagni.
Inferno•CantoXXVI
Godi,Fiorenza,poichese’sìgrandechepermareeperterrabattil’ali,eperlo’nfernotuonomesispande!
Traliladrontrovaicinquecotalituoicittadiniondemivenvergogna,etuingrandeorranzanonnesali.
Masepressoalmattindelversisogna,tusentirai,diquadapiccioltempo,diquelchePrato,nonch’altri,t’agogna.
Esegiàfosse,nonsariapertempo.Cosìfoss’ei,dachepuresserdee!chépiùmigraverà,com’piùm’attempo.
Noicipartimmo,esuperlescaleechen’aveafattoiborniascenderpria,rimontò’lducamioetrassemee;
eproseguendolasolingavia,tralescheggeetra’rocchideloscogliolopièsanzalamannonsispedia.
Allormidolsi,eoramiridoglioquandodrizzolamenteaciòch’iovidi,epiùlo’ngegnoaffrenoch’i’nonsoglio,
perchénoncorrachevirtùnolguidi;sìche,sestellabonaomigliorcosam’hadato’lben,ch’iostessinolm’invidi.
Quante’lvillanch’alpoggiosiriposa,neltempochecoluiche’lmondoschiaralafacciasuaanoitienmenoascosa,
comelamoscacedealazanzara,vedelucciolegiùperlavallea,forsecolàdov’e’vendemmiaeara:
ditantefiammetuttarisplendeal’ottavabolgia,sìcom’iom’accorsitostochefuilà’ve’lfondoparea.
Equalcoluichesivengiòconliorsivide’lcarrod’Eliaaldipartire,quandoicavallialcieloertilevorsi,
chenolpoteasìconliocchiseguire,ch’elvedessealtrochelafiammasola,sìcomenuvoletta,insùsalire:
talsimoveciascunaperlagola
delfosso,chénessunamostra’lfurto,eognefiammaunpeccatoreinvola.
Iostavasovra’lponteavedersurto,sìches’iononavessiunronchionpreso,cadutosareigiùsanz’esserurto.
E’lducachemividetantoatteso,disse:«Dentrodaifuochisonlispirti;catunsifasciadiquelch’ellièinceso».
«Maestromio»,rispuos’io,«perudirtisoniopiùcerto;magiàm’eraavvisochecosìfosse,egiàvolevadirti:
chiè’nquelfococheviensìdivisodisopra,cheparsurgerdelapiradov’Eteòclecolfratelfumiso?».
Rispuoseame:«LàdentrosimartiraUlisseeDïomede,ecosìinsiemealavendettavannocomeal’ira;
edentrodalalorfiammasigemel’agguatodelcavalchefélaportaondeuscìde’Romaniilgentilseme.
Piangevisientrol’arteperche,morta,Deïdamìaancorsiduold’Achille,edelPalladiopenavisiporta».
«S’eipossondentrodaquellefavilleparlar»,diss’io,«maestro,assaitenpriegoeripriego,che’lpriegovagliamille,
chenonmifaccidel’attenderniegofinchelafiammacornutaquavegna;vedichedeldisiover’leimipiego!».
Edelliame:«Latuapreghieraèdegnadimoltaloda,eioperòl’accetto;mafachelatualinguasisostegna.
Lasciaparlareame,ch’i’hoconcettociòchetuvuoi;ch’eisarebberoschivi,perch’e’fuorgreci,forsedeltuodetto».
Poichelafiammafuvenutaquividoveparvealmioducatempoeloco,inquestaformaluiparlareaudivi:
«Ovoichesieteduedentroadunfoco,s’iomeritaidivoimentrech’iovissi,
s’iomeritaidivoiassaiopoco
quandonelmondolialtiversiscrissi,nonvimovete;mal’undivoidicadove,perlui,perdutoamorirgissi».
Lomaggiorcornodelafiammaanticacominciòacrollarsimormorando,purcomequellacuiventoaffatica;
indilacimaquaelàmenando,comefosselalinguacheparlasse,gittòvocedifuoriedisse:«Quando
midiparti’daCirce,chesottrassemepiùd’unannolàpressoaGaeta,primachesìEnëalanomasse,
nédolcezzadifiglio,nélapietadelvecchiopadre,né’ldebitoamoreloqualdoveaPenelopèfarlieta,
vincerpoterodentroamel’ardorech’i’ebbiadivenirdelmondoespertoedeliviziumaniedelvalore;
mamisimeperl’altomareapertosolconunlegnoeconquellacompagnapiccioladalaqualnonfuidiserto.
L’unlitoel’altrovidiinfinlaSpagna,finnelMorrocco,el’isolad’iSardi,el’altrechequelmareintornobagna.
Ioe’compagnieravamvecchietardiquandovenimmoaquellafocestrettadov’Erculesegnòlisuoiriguardi
acciòchel’uompiùoltrenonsimetta;dalamandestramilasciaiSibilia,dal’altragiàm’avealasciataSetta.
“Ofrati”,dissi“chepercentomiliaperiglisietegiuntial’occidente,aquestatantopicciolavigilia
d’inostrisensich’èdelrimanentenonvogliatenegarl’esperïenza,diretroalsol,delmondosanzagente.
Consideratelavostrasemenza:fattinonfosteavivercomebruti,maperseguirvirtuteecanoscenza”.
Limieicompagnifec’iosìaguti,conquestaorazionpicciola,alcammino,cheapenaposcialiavreiritenuti;
evoltanostrapoppanelmattino,de’remifacemmoalialfollevolo,sempreacquistandodallatomancino.
Tuttelestellegiàdel’altropolovedealanotte,e’lnostrotantobasso,chenonsurgëafuordelmarinsuolo.
Cinquevolteraccesoetantecassololumeeradisottodalaluna,poiche’ntratieravamnel’altopasso,
quandon’apparveunamontagna,brunaperladistanza,eparvemialtatantoquantovedutanonavëaalcuna.
Noiciallegrammo,etostotornòinpianto;chédelanovaterraunturbonacqueepercossedellegnoilprimocanto.
Trevolteilfégirarcontuttel’acque;alaquartalevarlapoppainsusoelaproraireingiù,com’altruipiacque,
infinche’lmarfusovranoirichiuso».
Inferno•CantoXXVII
Giàeradrittainsùlafiammaequetapernondirpiù,egiàdanoisengiaconlalicenzadeldolcepoeta,
quand’un’altra,chedietroaleivenìa,nefecevolgerliocchialasuacimaperunconfusosuonchefuorn’uscia.
Come’lbuecicilianchemugghiòprimacolpiantodicolui,eciòfudritto,chel’aveatemperatoconsualima,
mugghiavaconlavocedel’afflitto,sìche,contuttochefossedirame,purelparevadaldolortrafitto;
così,pernonavervianéforame
dalprincipionelfoco,insuolinguaggiosiconvertïanleparolegrame.
Maposciach’ebbercoltolorvïaggiosuperlapunta,dandolequelguizzochedatoavealalinguainlorpassaggio,
udimmodire:«Otuacu’iodrizzolavoceecheparlavimolombardo,dicendo“Istratenva,piùnont’adizzo”,
perch’iosiagiuntoforsealquantotardo,nont’increscarestareaparlarmeco;vedichenonincresceame,eardo!
Setupurmoinquestomondociecocadutose’diquelladolceterralatinaond’iomiacolpatuttareco,
dimmiseRomagnuolihanpaceoguerra;ch’iofuid’imontilàintraOrbinoe’lgiogodicheTeversidiserra».
Ioeraingiusoancoraattentoechino,quandoilmioducamitentòdicosta,dicendo:«Parlatu;questièlatino».
Eio,ch’aveagiàprontalarisposta,sanzaindugioaparlareincominciai:«Oanimachese’làgiùnascosta,
Romagnatuanonè,enonfumai,sanzaguerrane’cuorde’suoitiranni;ma’npalesenessunaorvilasciai.
Ravennastacomestataèmolt’anni:l’agugliadaPolentalasicova,sìcheCerviaricuopreco’suoivanni.
LaterrachefégiàlalungaprovaediFranceschisanguinosomucchio,sottolebrancheverdisiritrova.
E’lmastinvecchioe’lnuovodaVerrucchio,chefecerdiMontagnailmalgoverno,làdovesoglionfand’identisucchio.
LecittàdiLamoneediSanternoconduceillïonceldalnidobianco,chemutapartedalastatealverno.
Equellacu’ilSaviobagnailfianco,cosìcom’ellasie’tra’lpianoe’lmonte,
tratiranniasiviveestatofranco.
Orachise’,tipriegocheneconte;nonesserduropiùch’altrisiastato,se’lnometuonelmondotegnafronte».
Posciache’lfocoalquantoebberugghiatoalmodosuo,l’agutapuntamossediqua,dilà,epoidiècotalfiato:
«S’i’credessechemiarispostafosseapersonachemaitornassealmondo,questafiammastariasanzapiùscosse;
maperòchegiàmaidiquestofondonontornòvivoalcun,s’i’odoilvero,sanzatemad’infamiatirispondo.
Iofuiuomd’arme,epoifuicordigliero,credendomi,sìcinto,fareammenda;ecertoilcredermiovenìaintero,
senonfosseilgranprete,acuimalprenda!,chemirimiseneleprimecolpe;ecomeequare,vogliochem’intenda.
Mentrech’ioformafuid’ossaedipolpechelamadremidiè,l’operemienonfuronleonine,madivolpe.
Liaccorgimentielecopertevieioseppitutte,esìmenailorarte,ch’alfinedelaterrailsuonouscie.
Quandomividigiuntoinquellapartedimiaetadeoveciascundovrebbecalarleveleeraccoglierlesarte,
ciòchepriamipiacëa,allorm’increbbe,epentutoeconfessomirendei;ahimiserlasso!egiovatosarebbe.
Loprinciped’inoviFarisei,avendoguerrapressoaLaterano,enonconSaracinnéconGiudei,
chéciascunsuonimicoeracristiano,enessunerastatoavincerAcrinémercatanteinterradiSoldano,
nésommoofficionéordinisacriguardòinsé,néinmequelcapestrochesoleafareisuoicintipiùmacri.
MacomeCostantinchieseSilvestrod’entroSirattiaguerirdelalebbre,cosìmichiesequestipermaestro
aguerirdelasuasuperbafebbre;domandommiconsiglio,eiotacettiperchélesueparoleparverebbre.
E’poiridisse:“Tuocuornonsospetti;finort’assolvo,etum’insegnafaresìcomePenestrinointerragetti.
Locielposs’ioserrareediserrare,cometusai;peròsonduelechiaviche’lmioantecessornonebbecare”.
Allormipinserliargomentigravilà’ve’ltacermifuavviso’lpeggio,edissi:“Padre,dachetumilavi
diquelpeccatoov’iomocaderdeggio,lungapromessaconl’attendercortotifaràtrïunfarnel’altoseggio”.
Francescovennepoi,com’iofu’morto,perme;maund’inericherubinilidisse:“Nonportar:nonmifartorto.
Venirsenedeegiùtra’mieimeschiniperchédiede’lconsigliofrodolente,dalqualeinquastatolisonoa’crini;
ch’assolvernonsipuòchinonsipente,népentereevolereinsiemepuossiperlacontradizionchenolconsente”.
Ohmedolente!comemiriscossiquandomipresedicendomi:“Forsetunonpensavich’iolöicofossi!”.
AMinòsmiportò;equelliattorseottovoltelacodaaldossoduro;epoichepergranrabbialasimorse,
disse:“Questièd’ireidelfocofuro”;perch’iolàdovevedisonperduto,esìvestito,andando,mirancuro».
Quand’elliebbe’lsuodircosìcompiuto,lafiammadolorandosipartio,torcendoedibattendo’lcornoaguto.
Noipassamm’oltre,eioe’lducamio,superloscoglioinfinoinsul’altr’arcochecuopre’lfossoinchesipagailfio
aqueichescommettendoacquistancarco.
Inferno•CantoXXVIII
Chiporiamaipurconparolescioltedicerdelsangueedelepiagheapienoch’i’oravidi,pernarrarpiùvolte?
Ognelinguapercertoverriamenoperlonostrosermoneeperlamentec’hannoatantocomprenderpocoseno.
S’els’aunasseancortuttalagentechegià,insulafortunataterradiPuglia,fudelsuosanguedolente
perliTroianieperlalungaguerrachedel’anellafésìaltespoglie,comeLivïoscrive,chenonerra,
conquellachesentiodicolpidogliepercontastareaRubertoGuiscardo;el’altrailcuiossameancors’accoglie
aCeperan,làdovefubugiardociascunPugliese,elàdaTagliacozzo,dovesanz’armevinseilvecchioAlardo;
equalforatosuomembroequalmozzomostrasse,d’aequarsarebbenullailmododelanonabolgiasozzo.
Giàveggia,permezzulperdereolulla,com’iovidiun,cosìnonsipertugia,rottodalmentoinfindovesitrulla.
Tralegambependevanleminugia;lacorataparevae’ltristosaccochemerdafadiquelchesitrangugia.
Mentrechetuttoinluivederm’attacco,guardommieconlemans’aperseilpetto,dicendo:«Orvedicom’iomidilacco!
vedicomestorpiatoèMäometto!DinanziamesenvapiangendoAlì,fessonelvoltodalmentoalciuffetto.
Etuttilialtrichetuvediqui,seminatordiscandaloediscisma
fuorvivi,eperòsonfessicosì.
Undiavoloèquadietrochen’accismasìcrudelmente,altagliodelaspadarimettendociascundiquestarisma,
quand’avemvoltaladolentestrada;peròcheleferitesonrichiuseprimach’altridinanzilirivada.
Matuchise’che’nsuloscogliomuse,forseperindugiard’irealapenach’ègiudicatainsuletueaccuse?».
«Némorte’lgiunseancor,nécolpa’lmena»,rispuose’lmiomaestro,«atormentarlo;maperdarluiesperïenzapiena,
ame,chemortoson,convienmenarloperlo’nfernoquagiùdigiroingiro;equest’èvercosìcom’iotiparlo».
Piùfuordicentoche,quandol’udiro,s’arrestaronnelfossoariguardarmipermaraviglia,oblïandoilmartiro.
«OrdìafraDolcindunqueches’armi,tucheforsevedra’ilsoleinbreve,s’ellononvuolquitostoseguitarmi,
sìdivivanda,chestrettadinevenonrechilavittoriaalNoarese,ch’altrimentiacquistarnonsarialeve».
Poichel’unpièpergirsenesospese,Mäomettomidisseestaparola;indiapartirsiinterralodistese.
Unaltro,cheforataavealagolaetronco’lnasoinfinsottoleciglia,enonaveamaich’unaorecchiasola,
ristatoariguardarpermaravigliaconlialtri,innanzialialtriaprìlacanna,ch’eradifuord’ognepartevermiglia,
edisse:«Otucuicolpanoncondannaecu’iovidisuinterralatina,setroppasimiglianzanonm’inganna,
rimembritidiPierdaMedicina,semaitorniavederlodolcepianochedaVercelliaMarcabòdichina.
Efasapera’duemigliordaFano,amesserGuidoeancoadAngiolello,che,sel’antivederquinonèvano,
gittatisaranfuordilorvaselloemazzeratipressoalaCattolicapertradimentod’untirannofello.
Tral’isoladiCipriediMaiolicanonvidemaisìgranfalloNettuno,nondapirate,nondagenteargolica.
Queltraditorchevedepurconl’uno,etienlaterrachetalequimecovorrebbedivedereesserdigiuno,
faràvenirliaparlamentoseco;poifaràsì,ch’alventodiFocaranonsaràlormestiervotonépreco».
Eioalui:«Dimostramiedichiara,sevuo’ch’i’portisùditenovella,chiècoluidalavedutaamara».
Allorpuoselamanoalamascellad’unsuocompagnoelaboccaliaperse,gridando:«Questièdesso,enonfavella.
Questi,scacciato,ildubitarsommerseinCesare,affermandoche’lfornitosemprecondannol’attendersofferse».
OhquantomiparevasbigottitoconlalinguatagliatanelastrozzaCurïo,ch’adirfucosìardito!
Eunch’aveal’unael’altramanmozza,levandoimoncherinperl’aurafosca,sìche’lsanguefacealafacciasozza,
gridò:«Ricordera’tianchedelMosca,chedisse,lasso!,“Capohacosafatta”,chefumalsemeperlagentetosca».
Eioliaggiunsi:«Emortedituaschiatta»;perch’elli,accumulandoduolconduolo,sengiocomepersonatristaematta.
Maiorimasiariguardarlostuolo,evidicosach’ioavreipaura,sanzapiùprova,dicontarlasolo;
senonchecoscïenzam’assicura,
labuonacompagniachel’uomfrancheggiasottol’asbergodelsentirsipura.
Iovidicerto,eancorparch’io’lveggia,unbustosanzacapoandarsìcomeandavanlialtridelatristagreggia;
e’lcapotroncoteneaperlechiome,pesolconmanoaguisadilanterna:equelmiravanoiedicea:«Ohme!».
Diséfaceaaséstessolucerna,ederandueinunoeunoindue;com’esserpuò,queisachesìgoverna.
Quandodirittoalpièdelpontefue,levò’lbraccioaltocontuttalatestaperappressarneleparolesue,
chefuoro:«Orvedilapenamolesta,tuche,spirando,vaiveggendoimorti:vedis’alcunaègrandecomequesta.
Eperchétudimenovellaporti,sappich’i’sonBertramdalBornio,quellichediedialregiovaneima’conforti.
Iofeciilpadree’lfiglioinséribelli;Achitofèlnonfépiùd’AbsaloneediDavìdcoimalvagipunzelli.
Perch’ioparti’cosìgiuntepersone,partitoportoilmiocerebro,lasso!,dalsuoprincipioch’èinquestotroncone.
Cosìs’osservainmelocontrapasso».
Inferno•CantoXXIX
Lamoltagenteelediversepiagheaveanlelucimiesìinebrïate,chedelostareapiangereeranvaghe.
MaVirgiliomidisse:«Chepurguate?perchélavistatuapursisoffolgelàgiùtral’ombretristesmozzicate?
Tunonhaifattosìal’altrebolge;pensa,setuannoverarlecredi,
chemigliaventiduelavallevolge.
Egiàlalunaèsottoinostripiedi;lotempoèpocoomaichen’èconcesso,ealtroèdavederchetunonvedi».
«Setuavessi»,rispuos’ioappresso,«attesoalacagionperch’ioguardava,forsem’avrestiancorlostardimesso».
Partesengiva,eioretroliandava,loduca,giàfaccendolarisposta,esoggiugnendo:«Dentroaquellacava
dov’ioteneaorliocchisìaposta,credoch’unspirtodelmiosanguepiangalacolpachelàgiùcotantocosta».
Allordisse’lmaestro:«Nonsifrangalotuopensierdaquiinnanzisovr’ello.Attendiadaltro,edeilàsirimanga;
ch’iovidiluiapièdelponticellomostrartieminacciarfortecoldito,eudi’’lnominarGeridelBello.
TueriallorsìdeltuttoimpeditosovracoluichegiàtenneAltaforte,chenonguardastiinlà,sìfupartito».
«Oducamio,lavïolentamortechenonlièvendicataancor»,diss’io,«peralcunchedel’ontasiaconsorte,
feceluidisdegnoso;ond’elsengiosanzaparlarmi,sìcom’ïoestimo:einciòm’haelfattoasépiùpio».
Cosìparlammoinfinoallocoprimochedeloscogliol’altravallemostra,sepiùlumevifosse,tuttoadimo.
Quandonoifummosorl’ultimachiostradiMalebolge,sìcheisuoiconversipoteanparerealavedutanostra,
lamentisaettaronmediversi,chedipietàferratiaveanlistrali;ond’ioliorecchiconlemancopersi.
Qualdolorfora,sedelispedalidiValdichianatra’lluglioe’lsettembreediMaremmaediSardignaimali
fosseroinunafossatutti’nsembre,taleraquivi,etalpuzzon’uscivaqualsuolvenirdelemarcitemembre.
Noidiscendemmoinsul’ultimarivadellungoscoglio,purdamansinistra;eallorfulamiavistapiùviva
giùver’lofondo,la’velaministradel’altoSireinfallibilgiustiziapunisceifalsadorchequiregistra.
Noncredoch’avedermaggiortristiziafosseinEginailpopoltuttoinfermo,quandoful’aeresìpiendimalizia,
chelianimali,infinoalpicciolvermo,cascarontutti,epoilegentiantiche,secondocheipoetihannoperfermo,
siristorardisemediformiche;ch’eraavederperquellaoscuravallelanguirlispirtiperdiversebiche.
Qualsovra’lventreequalsovralespallel’undel’altrogiacea,equalcarponesitrasmutavaperlotristocalle.
Passopassoandavamsanzasermone,guardandoeascoltandoliammalati,chenonpoteanlevarlelorpersone.
Iovididuesedereasépoggiati,com’ascaldarsipoggiategghiaategghia,dalcapoalpièdischianzemacolati;
enonvidigiàmaimenarestregghiaaragazzoaspettatodalsegnorso,néacoluichemalvolontiervegghia,
comeciascunmenavaspessoilmorsodel’unghiesopraséperlagranrabbiadelpizzicor,chenonhapiùsoccorso;
esìtraevangiùl’unghielascabbia,comecolteldiscardovalescaglieod’altropescechepiùlarghel’abbia.
«Otucheconleditatidismaglie»,cominciò’lducamioal’undiloro,«echefaid’essetalvoltatanaglie,
dinnes’alcunLatinoètracostoro
chesonquinc’entro,sel’unghiatibastietternalmenteacotestolavoro».
«Latinsiamnoi,chetuvedisìguastiquiambedue»,rispuosel’unpiangendo;«matuchise’chedinoidimandasti?».
E’lducadisse:«I’sonunchediscendoconquestovivogiùdibalzoinbalzo,edimostrarlo’nfernoaluiintendo».
Allorsiruppelocomunrincalzo;etremandociascunoamesivolseconaltrichel’udirondirimbalzo.
Lobuonmaestroametuttos’accolse,dicendo:«Dìalorciòchetuvuoli»;eioincominciai,posciach’eivolse:
«Selavostramemorianons’imbolinelprimomondodal’umanementi,mas’ellavivasottomoltisoli,
ditemichivoisieteedichegenti;lavostrasconciaefastidiosapenadipalesarviamenonvispaventi».
«Iofuid’Arezzo,eAlberodaSiena»,rispuosel’un,«mifémetterealfoco;maquelperch’iomori’quinonmimena.
Veroèch’i’dissilui,parlandoagioco:“I’misapreilevarperl’aereavolo”;equei,ch’aveavaghezzaesennopoco,
vollech’i’limostrassil’arte;esoloperch’ionolfeciDedalo,mifeceardereatalchel’aveaperfigliuolo.
Manel’ultimabolgiadelediecemeperl’alchìmiachenelmondousaidannòMinòs,acuifallarnonlece».
Eiodissialpoeta:«Orfugiàmaigentesìvanacomelasanese?Certononlafrancescasìd’assai!».
Ondel’altrolebbroso,chem’intese,rispuosealdettomio:«Tra’meneStriccacheseppefarletemperatespese,
eNiccolòchelacostumariccadelgarofanoprimadiscoverse
nel’ortodovetalsemes’appicca;
etra’nelabrigatainchedisperseCacciad’Ascianlavignaelagranfonda,el’Abbagliatosuosennoproferse.
MaperchésappichisìtisecondacontraiSanesi,aguzzaver’mel’occhio,sìchelafacciamiabentirisponda:
sìvedraich’iosonl’ombradiCapocchio,chefalsailimetalliconl’alchìmia;etedeericordar,sebent’adocchio,
com’iofuidinaturabuonascimia».
Inferno•CantoXXX
NeltempocheIunoneeracrucciataperSemelècontra’lsanguetebano,comemostròunaealtrafïata,
Atamantedivennetantoinsano,cheveggendolamoglieconduefigliandarcarcatadaciascunamano,
gridò:«Tendiamlereti,sìch’iopiglilaleonessae’leoncinialvarco»;epoidisteseidispietatiartigli,
prendendol’unch’aveanomeLearco,erotolloepercosseloadunsasso;equellas’annegòconl’altrocarco.
Equandolafortunavolseinbassol’altezzade’Troianchetuttoardiva,sìche’nsiemecolregnoilrefucasso,
Ecubatrista,miseraecattiva,posciachevidePolissenamorta,edelsuoPolidoroinsulariva
delmarsifuladolorosaaccorta,forsennatalatròsìcomecane;tantoildolorlefélamentetorta.
ManédiTebefurienétroianesividermäiinalcuntantocrude,nonpungerbestie,nonchémembraumane,
quant’iovidiindueombresmorteenude,chemordendocorrevandiquelmodoche’lporcoquandodelporcilsischiude.
L’unagiunseaCapocchio,einsulnododelcollol’assannò,sìche,tirando,grattarlifeceilventrealfondosodo.
El’Aretincherimase,tremandomidisse:«QuelfollettoèGianniSchicchi,evarabbiosoaltruicosìconciando».
«Oh»,diss’iolui,«sel’altronontificchilidentiadosso,nontisiafaticaadirchiè,priachediquisispicchi».
Edelliame:«Quell’èl’animaanticadiMirrascellerata,chedivennealpadre,fuordeldrittoamore,amica.
Questaapeccarconessocosìvenne,falsificandoséinaltruiforma,comel’altrochelàsenva,sostenne,
perguadagnarladonnadelatorma,falsificareinséBuosoDonati,testandoedandoaltestamentonorma».
Epoicheiduerabbiosifuorpassatisovracu’ioaveal’occhiotenuto,rivolsiloaguardarlialtrimalnati.
Iovidiun,fattoaguisadilëuto,purch’elliavesseavutal’anguinaiatroncadal’altrochel’uomohaforcuto.
Lagraveidropesì,chesìdispaialemembraconl’omorchemalconverte,che’lvisononrispondealaventraia,
facevaluitenerlelabbraapertecomel’eticofa,cheperlasetel’unverso’lmentoel’altroinsùrinverte.
«Ovoichesanz’alcunapenasiete,enonsoioperché,nelmondogramo»,diss’ellianoi,«guardateeattendete
alamiseriadelmaestroAdamo;ioebbi,vivo,assaidiquelch’i’volli,eora,lasso!,ungocciold’acquabramo.
Liruscellettiched’iverdicolli
delCasentindiscendongiusoinArno,faccendoilorcanalifreddiemolli,
sempremistannoinnanzi,enonindarno,chél’imaginelorviepiùm’asciugache’lmaleond’ionelvoltomidiscarno.
Larigidagiustiziachemifrugatraggecagiondellocoov’iopeccaiametterpiùlimieisospiriinfuga.
IvièRomena,làdov’iofalsailalegasuggellatadelBatista;perch’ioilcorposùarsolasciai.
Mas’iovedessiquil’animatristadiGuidood’Alessandroodilorfrate,perFonteBrandanondareilavista.
Dentroc’èl’unagià,sel’arrabbiateombrechevannointornodiconvero;machemival,c’holemembralegate?
S’iofossipurditantoancorleggeroch’i’potessiincent’anniandareun’oncia,iosareimessogiàperlosentiero,
cercandoluitraquestagentesconcia,contuttoch’ellavolgeundicimiglia,emend’unmezzoditraversononciha.
Iosonperlortrasìfattafamiglia;e’m’indusseroabatterlifiorinich’avevantrecaratidimondiglia».
Eioalui:«Chisonliduetapinichefummancomemanbagnate’lverno,giacendostrettia’tuoidestriconfini?».
«Quilitrovai—epoivoltanondierno—»,rispuose,«quandopiovviinquestogreppo,enoncredochedienoinsempiterno.
L’unaèlafalsach’accusòGioseppo;l’altr’è’lfalsoSinongrecodiTroia:perfebbreagutagittantantoleppo».
El’undilor,chesirecòanoiaforsed’essernomatosìoscuro,colpugnolipercossel’epacroia.
Quellasonòcomefosseuntamburo;emastroAdamolipercosseilvolto
colbracciosuo,chenonparvemenduro,
dicendoalui:«Ancorchemisiatoltolomuoverperlemembrachesongravi,hoioilbraccioatalmestieresciolto».
Ond’eirispuose:«Quandotuandavialfuoco,nonl’aveitucosìpresto;masìepiùl’aveiquandoconiavi».
El’idropico:«Tudi’verdiquesto:matunonfostisìvertestimoniolà’vedelverfostiaTroiarichesto».
«S’iodissifalso,etufalsastiilconio»,disseSinon;«esonquiperunfallo,etuperpiùch’alcunaltrodemonio!».
«Ricorditi,spergiuro,delcavallo»,rispuosequelch’avëainfiatal’epa;«esietireochetuttoilmondosallo!».
«Etesiarealaseteondeticrepa»,disse’lGreco,«lalingua,el’acquamarciache’lventreinnanzialiocchisìt’assiepa!».
Allorailmonetier:«Cosìsisquarcialaboccatuapertuomalcomesuole;ché,s’i’hoseteeomormirinfarcia,
tuhail’arsurae’lcapochetiduole,eperleccarlospecchiodiNarcisso,nonvorrestia’nvitarmolteparole».
Adascoltarlier’iodeltuttofisso,quando’lmaestromidisse:«Orpurmira,cheperpocochetecononmirisso!».
Quand’io’lsenti’ameparlarconira,volsimiversoluicontalvergogna,ch’ancorperlamemoriamisigira.
Qualècoluichesuodannaggiosogna,chesognandodesiderasognare,sìchequelch’è,comenonfosse,agogna,
talmifec’io,nonpossendoparlare,chedisïavascusarmi,escusavametuttavia,enolmicredeafare.
«Maggiordifettomenvergognalava»,disse’lmaestro,«che’ltuononèstato;peròd’ognetrestiziatidisgrava.
Efaragionch’iotisiasempreallato,sepiùavvienchefortunat’accogliadovesiengentiinsimigliantepiato:
chévolerciòudireèbassavoglia».
Inferno•CantoXXXI
Unamedesmalinguapriamimorse,sìchemitinsel’unael’altraguancia,epoilamedicinamiriporse;
cosìod’iochesoleafarlalanciad’Achilleedelsuopadreessercagioneprimaditristaepoidibuonamancia.
Noidemmoildossoalmiserovallonesuperlaripache’lcingedintorno,attraversandosanzaalcunsermone.
Quiv’eramenchenotteemenchegiorno,sìche’lvisom’andavainnanzipoco;maiosenti’sonareunaltocorno,
tantoch’avrebbeognetuonfattofioco,che,contrasélasuaviaseguitando,dirizzòliocchimieituttiadunloco.
Dopoladolorosarotta,quandoCarloMagnoperdélasantagesta,nonsonòsìterribilmenteOrlando.
Pocoportäiinlàvoltalatesta,chemeparvevedermoltealtetorri;ond’io:«Maestro,dì,cheterraèquesta?».
Edelliame:«Peròchetutrascorriperletenebretroppodalalungi,avvienchepoinelmaginareabborri.
Tuvedraiben,setulàticongiungi,quanto’lsensos’ingannadilontano;peròalquantopiùtestessopungi».
Poicaramentemipresepermanoedisse:«Priachenoisiampiùavanti,acciòche’lfattomentipaiastrano,
sappichenonsontorri,magiganti,
esonnelpozzointornodalaripadal’umbilicoingiusotuttiquanti».
Comequandolanebbiasidissipa,losguardoapocoapocoraffiguraciòchecela’lvaporchel’aerestipa,
cosìforandol’auragrossaescura,piùepiùappressandover’lasponda,fuggiemierroreecresciemipaura;
peròche,comesulacerchiatondaMontereggionditorrisicorona,cosìlaprodache’lpozzocirconda
torreggiavandimezzalapersonaliorribiligiganti,cuiminacciaGiovedelcieloancoraquandotuona.
Eioscorgevagiàd’alcunlafaccia,lespallee’lpettoedelventregranparte,eperlecostegiùambolebraccia.
Naturacerto,quandolasciòl’artedisìfattianimali,assaifébenepertòrretaliessecutoriaMarte.
Es’ellad’elefantiedibalenenonsipente,chiguardasottilmente,piùgiustaepiùdiscretalanetene;
chédovel’argomentodelamentes’aggiugnealmalvolereealapossa,nessunriparovipuòfarlagente.
LafacciasuamiparealungaegrossacomelapinadiSanPietroaRoma,easuaproporzioneeranl’altreossa;
sìchelaripa,ch’eraperizomadalmezzoingiù,nemostravabentantodisovra,chedigiugnerealachioma
treFrisons’averiendatomalvanto;peròch’i’nevedeatrentagranpalmidallocoingiùdov’omoaffibbia’lmanto.
«Raphèlmaìamècchezabìalmi»,cominciòagridarlafierabocca,cuinonsiconveniapiùdolcisalmi.
E’lducamiover’lui:«Animasciocca,tienticolcorno,econqueltidisfoga
quand’iraoaltrapassïontitocca!
Cércatialcollo,etroverailasogache’ltienlegato,oanimaconfusa,evediluiche’lgranpettotidoga».
Poidisseame:«Ellistessis’accusa;questièNembrottoperlocuimalcotopurunlinguaggionelmondonons’usa.
Lasciànlostareenonparliamoavòto;chécosìèaluiciascunlinguaggiocome’lsuoadaltrui,ch’anulloènoto».
Facemmoadunquepiùlungovïaggio,vòltiasinistra;ealtrard’unbalestrotrovammol’altroassaipiùferoemaggio.
Acignerluiqualchefosse’lmaestro,nonsoiodir,maelteneasoccintodinanzil’altroedietroilbracciodestro
d’unacatenache’lteneaavvintodalcolloingiù,sìche’nsuloscopertosiravvolgëainfinoalgiroquinto.
«Questosuperbovolleesserespertodisuapotenzacontra’lsommoGiove»,disse’lmioduca,«ond’ellihacotalmerto.
Fïaltehanome,efecelegranprovequandoigigantiferpauraa’dèi;lebracciach’elmenò,giàmainonmove».
Eioalui:«S’esserpuote,iovorreichedelosmisuratoBrïareoesperïenzaavesserliocchimei».
Ond’eirispuose:«TuvedraiAnteopressodiquicheparlaedèdisciolto,cheneporrànelfondod’ognereo.
Quelchetuvuo’veder,piùlàèmoltoedèlegatoefattocomequesto,salvochepiùferoceparnelvolto».
Nonfutremotogiàtantorubesto,chescotesseunatorrecosìforte,comeFïalteascuotersifupresto.
Allortemett’iopiùchemailamorte,enonv’eramestierpiùcheladotta,s’iononavessivisteleritorte.
Noiprocedemmopiùavanteallotta,evenimmoadAnteo,chebencinquealle,sanzalatesta,usciafuordelagrotta.
«OtuchenelafortunatavallechefeceScipïondigloriareda,quand’Anibàlco’suoidiedelespalle,
recastigiàmilleleonperpreda,eche,sefossistatoal’altaguerrade’tuoifratelli,ancorparchesicreda
ch’avrebbervintoifiglidelaterra:mettinegiù,enontenvegnaschifo,doveCocitolafredduraserra.
NoncifareireaTizionéaTifo:questipuòdardiquelchequisibrama;peròtichinaenontorcerlogrifo.
Ancortipuònelmondorenderfama,ch’elvive,elungavitaancoraspettase’nnanzitempograziaasénolchiama».
Cosìdisse’lmaestro;equelliinfrettalemandistese,eprese’lducamio,ond’Erculesentìgiàgrandestretta.
Virgilio,quandoprendersisentio,disseame:«Fattiqua,sìch’iotiprenda»;poifecesìch’unfascioeraellieio.
QualpareariguardarlaCarisendasotto’lchinato,quandounnuvolvadasovr’essasì,chedellaincontropenda:
talparveAntëoamechestavaabadadivederlochinare,efutalorach’i’avreivolutoirperaltrastrada.
MalievementealfondochedivoraLuciferoconGiuda,cisposò;né,sìchinato,lìfecedimora,
ecomealberoinnavesilevò.
Inferno•CantoXXXII
S’ïoavessilerimeaspreechiocce,
comesiconverrebbealtristobucosovra’lqualpontantuttel’altrerocce,
iopremereidimioconcettoilsucopiùpienamente;maperch’iononl’abbo,nonsanzatemaadicermiconduco;
chénonèimpresadapigliareagabbodiscriverfondoatuttol’universo,nédalinguachechiamimammaobabbo.
Maquelledonneaiutinoilmioversoch’aiutaroAnfïoneachiuderTebe,sìchedalfattoildirnonsiadiverso.
Ohsovratuttemalcreataplebechestainellocoondeparlareèduro,meifostestatequipecoreozebe!
Comenoifummogiùnelpozzoscurosottoipièdelgiganteassaipiùbassi,eiomiravaancoraal’altomuro,
dicereudi’mi:«Guardacomepassi:vasì,chetunoncalchiconlepianteletestede’frateimiserilassi».
Perch’iomivolsi,evidimidavanteesottoipiediunlagochepergeloaveadivetroenond’acquasembiante.
NonfecealcorsosuosìgrossovelodivernolaDanoiainOsterlicchi,néTanaïlàsotto’lfreddocielo,
com’eraquivi;cheseTambernicchivifossesùcaduto,oPietrapana,nonavriapurdal’orlofattocricchi.
Ecomeagracidarsistalaranacolmusofuordel’acqua,quandosognadispigolarsoventelavillana,
livide,insinlàdoveapparvergognaeranl’ombredolentinelaghiaccia,mettendoidentiinnotadicicogna.
Ognunaingiùteneavoltalafaccia;daboccailfreddo,edaliocchiilcortristotralortestimonianzasiprocaccia.
Quand’iom’ebbidintornoalquantovisto,volsimia’piedi,evididuesìstretti,
che’lpeldelcapoavienoinsiememisto.
«Ditemi,voichesìstrigneteipetti»,diss’io,«chisiete?».Equeipiegaroicolli;epoich’ebberlivisiameeretti,
liocchilor,ch’eranpriapurdentromolli,gocciarsuperlelabbra,e’lgelostrinselelagrimetraessieriserrolli.
Conlegnolegnosprangamainoncinsefortecosì;ond’eicomeduebecchicozzaroinsieme,tantairalivinse.
Eunch’aveaperdutiamboliorecchiperlafreddura,purcolvisoingiùe,disse:«Perchécotantoinnoitispecchi?
Sevuoisaperchisoncotestidue,lavalleondeBisenzosidichinadelpadreloroAlbertoedilorfue.
D’uncorpousciro;etuttalaCainapotraicercare,enontroveraiombradegnapiùd’esserfittaingelatina:
nonquelliacuifurottoilpettoel’ombraconessouncolpoperlamand’Artù;nonFocaccia;nonquestichem’ingombra
colcaposì,ch’i’nonveggiooltrepiù,efunomatoSassolMascheroni;setoscose’,bensaiomaichifu.
Eperchénonmimettiinpiùsermoni,sappich’i’fu’ilCamiscionde’Pazzi;easpettoCarlinchemiscagioni».
Posciavid’iomillevisicagnazzifattiperfreddo;ondemivienriprezzo,everràsempre,de’gelatiguazzi.
Ementrech’andavamoinver’lomezzoalqualeognegravezzasirauna,eiotremavanel’etternorezzo;
sevolerfuodestinoofortuna,nonso;ma,passeggiandotraleteste,fortepercossi’lpiènelvisoaduna.
Piangendomisgridò:«Perchémipeste?setunonvieniacrescerlavendettadiMontaperti,perchémimoleste?».
Eio:«Maestromio,orquim’aspetta,sìch’ioescad’undubbiopercostui;poimifarai,quantunquevorrai,fretta».
Loducastette,eiodissiacoluichebestemmiavaduramenteancora:«Qualse’tuchecosìrampognialtrui?».
«Ortuchise’chevaiperl’Antenora,percotendo»,rispuose,«altruilegote,sìche,sefossivivo,troppofora?».
«Vivosonio,ecaroessertipuote»,fumiarisposta,«sedimandifama,ch’iomettailnometuotral’altrenote».
Edelliame:«Delcontrariohoiobrama.Lèvatiquincienonmidarpiùlagna,chémalsailusingarperquestalama!».
Allorlopresiperlacuticagnaedissi:«Elconverràchetutinomi,ochecapelquisùnontirimagna».
Ond’elliame:«Perchétumidischiomi,nétidiròch’iosia,némosterrolti,semillefiateinsulcapomitomi».
Ioaveagiàicapelliinmanoavvolti,etrattiglien’aveapiùd’unaciocca,latrandoluiconliocchiingiùraccolti,
quandounaltrogridò:«Chehaitu,Bocca?nontibastasonarconlemascelle,setunonlatri?qualdiavoltitocca?».
«Omai»,diss’io,«nonvo’chepiùfavelle,malvagiotraditor;ch’alatuaontaioporteròditeverenovelle».
«Vavia»,rispuose,«eciòchetuvuoiconta;manontacer,setudiquaentroeschi,diquelch’ebbeorcosìlalinguapronta.
Elpiangequil’argentode’Franceschi:“Iovidi”,potraidir,“queldaDueralàdoveipeccatoristannofreschi”.
Sefossidomandato“Altrichiv’era?”,tuhaidallatoqueldiBeccheriadicuisegòFiorenzalagorgiera.
Giannide’Soldaniercredochesia
piùlàconGanelloneeTebaldello,ch’aprìFaenzaquandosidormia».
Noieravampartitigiàdaello,ch’iovididueghiacciatiinunabuca,sìchel’uncapoal’altroeracappello;
ecome’lpanperfamesimanduca,così’lsovranlidential’altroposelà’ve’lcervels’aggiugneconlanuca:
nonaltrimentiTidëosiroseletempieaMenalippoperdisdegno,chequeifacevailteschioel’altrecose.
«Otuchemostripersìbestialsegnoodiosovracoluichetutimangi,dimmi’lperché»,diss’io,«pertalconvegno,
chesetuaragiondiluitipiangi,sappiendochivoisieteelasuapecca,nelmondosusoancoraiotenecangi,
sequellaconch’ioparlononsisecca».
Inferno•CantoXXXIII
Laboccasollevòdalfieropastoquelpeccator,forbendolaa’capellidelcapoch’elliaveadiretroguasto.
Poicominciò:«Tuvuo’ch’iorinovellidisperatodolorche’lcormipremegiàpurpensando,priach’ionefavelli.
Maselemieparoleesserdiensemechefruttiinfamiaaltraditorch’i’rodo,parlarelagrimarvedraiinsieme.
Iononsochituse’néperchemodovenutose’quagiù;mafiorentinomisembriveramentequand’iot’odo.
Tudeisaperch’i’fuiconteUgolino,equestièl’arcivescovoRuggieri:ortidiròperchéisontalvicino.
Cheperl’effettode’suo’maipensieri,fidandomidilui,iofossipreso
eposciamorto,dirnonèmestieri;
peròquelchenonpuoiavereinteso,cioècomelamortemiafucruda,udirai,esaprais’e’m’haoffeso.
BrevepertugiodentrodalaMuda,laqualpermeha’ltitoldelafame,echeconvieneancorch’altruisichiuda,
m’aveamostratoperlosuoforamepiùlunegià,quand’iofeci’lmalsonnochedelfuturomisquarciò’lvelame.
Questiparevaamemaestroedonno,cacciandoillupoe’lupicinialmontepercheiPisanvederLuccanonponno.
Concagnemagre,studïoseeconteGualandiconSismondieconLanfranchis’aveamessidinanzidalafronte.
Inpicciolcorsomiparienostanchilopadree’figli,econl’agutescanemiparealorvederfenderlifianchi.
Quandofuidestoinnanziladimane,piangersenti’fra’lsonnoimieifigliuolich’eranconmeco,edimandardelpane.
Bense’crudel,setugiànontiduolipensandociòche’lmiocors’annunziava;esenonpiangi,dichepiangersuoli?
Giàerandesti,el’oras’appressavache’lcibonesolëaessereaddotto,epersuosognociascundubitava;
eiosenti’chiavarl’usciodisottoal’orribiletorre;ond’ioguardainelvisoa’mie’figliuoisanzafarmotto.
Iononpiangëa,sìdentroimpetrai:piangevanelli;eAnselmucciomiodisse:“Tuguardisì,padre!chehai?”.
Perciònonlagrimainérispuos’iotuttoquelgiornonélanotteappresso,infinchel’altrosolnelmondouscìo.
Comeunpocodiraggiosifumessoneldolorosocarcere,eioscorsiperquattrovisiilmioaspettostesso,
ambolemanperlodolormimorsi;edei,pensandoch’io’lfessipervogliadimanicar,disùbitolevorsi
edisser:“Padre,assaicifiamendogliasetumangidinoi:tunevestistiquestemiserecarni,etulespoglia”.
Queta’miallorpernonfarlipiùtristi;lodìel’altrostemmotuttimuti;ahiduraterra,perchénont’apristi?
Posciachefummoalquartodìvenuti,Gaddomisigittòdistesoa’piedi,dicendo:“Padremio,chénonm’aiuti?”.
Quivimorì;ecometumivedi,vid’iocascarlitreadunoadunotra’lquintodìe’lsesto;ond’iomidiedi,
giàcieco,abrancolarsovraciascuno,eduedìlichiamai,poichefurmorti.Poscia,piùche’ldolor,poté’ldigiuno».
Quand’ebbedettociò,conliocchitortiriprese’lteschiomiseroco’denti,chefuroal’osso,comed’uncan,forti.
AhiPisa,vituperiodelegentidelbelpaeselàdove’lsìsuona,poicheiviciniatepunirsonlenti,
muovasilaCapraiaelaGorgona,efacciansiepeadArnoinsulafoce,sìch’elliannieghiinteognepersona!
Chese’lconteUgolinoavevavoced’avertraditatedelecastella,nondoveituifigliuoiporreatalcroce.
Innocentifaceal’etànovella,novellaTebe,Uguiccionee’lBrigataelialtridueche’lcantosusoappella.
Noipassammooltre,là’velagelataruvidamenteun’altragentefascia,nonvoltaingiù,matuttariversata.
Lopiantostessolìpiangernonlascia,e’lduolchetruovainsuliocchirintoppo,sivolgeinentroafarcrescerl’ambascia;
chélelagrimeprimefannogroppo,
esìcomevisieredicristallo,rïempionsotto’lcigliotuttoilcoppo.
Eavvegnache,sìcomed’uncallo,perlafredduraciascunsentimentocessatoavessedelmiovisostallo,
giàmipareasentirealquantovento;perch’io:«Maestromio,questochimove?nonèquagiùognevaporespento?».
Ond’elliame:«Avacciosaraidovediciòtifaràl’occhiolarisposta,veggendolacagionche’lfiatopiove».
Eunde’tristidelafreddacrostagridòanoi:«Oanimecrudelitantochedatav’èl’ultimaposta,
levatemidalvisoiduriveli,sìch’ïosfoghi’lduolche’lcorm’impregna,unpoco,priache’lpiantosiraggeli».
Perch’ioalui:«Sevuo’ch’i’tisovvegna,dimmichise’,es’ionontidisbrigo,alfondodelaghiacciairmiconvegna».
Rispuoseadunque:«I’sonfrateAlberigo;i’sonqueldalefruttadelmalorto,chequiriprendodatteroperfigo».
«Oh»,diss’iolui,«orse’tuancormorto?».Edelliame:«Come’lmiocorposteanelmondosù,nullascïenzaporto.
CotalvantaggiohaquestaTolomea,chespessevoltel’animacicadeinnanzich’Atropòsmossaledea.
Eperchétupiùvolentiermiradele’nvetrïatelagrimedalvolto,sappieche,tostochel’animatrade
comefec’ïo,ilcorposuol’ètoltodaundemonio,cheposciailgovernamentreche’ltemposuotuttosiavòlto.
Ellaruinainsìfattacisterna;eforsepareancorlocorposusodel’ombrachediquadietromiverna.
Tu’ldeisaper,setuvienpurmogiuso:ellièserBrancaDoria,esonpiùanni
posciapassatich’elfusìracchiuso».
«Iocredo»,diss’iolui,«chetum’inganni;chéBrancaDorianonmorìunquanche,emangiaebeeedormeevestepanni».
«Nelfossosù»,diss’el,«de’Malebranche,làdovebollelatenacepece,noneraancoragiuntoMichelZanche,
chequestilasciòildiavoloinsuavecenelcorposuo,edunsuoprossimanoche’ltradimentoinsiemeconluifece.
Madistendioggimaiinqualamano;aprimiliocchi».Eionongliel’apersi;ecortesiafuluiesservillano.
AhiGenovesi,uominidiversid’ognecostumeepiend’ognemagagna,perchénonsietevoidelmondospersi?
ChécolpeggiorespirtodiRomagnatrovaidivoiuntal,chepersuaoprainanimainCocitogiàsibagna,
eincorpoparvivoancordisopra.
Inferno•CantoXXXIV
«Vexillaregisprodeuntinferniversodinoi;peròdinanzimira»,disse’lmaestromio,«setu’ldiscerni».
Comequandounagrossanebbiaspira,oquandol’emisperionostroannotta,pardilungiunmolinche’lventogira,
vedermiparveuntaldificioallotta;poiperloventomiristrinsiretroalducamio,chénonlìeraaltragrotta.
Giàera,econpaurailmettoinmetro,làdovel’ombretutteerancoperte,etraspariencomefestucainvetro.
Altresonoagiacere;altrestannoerte,quellacolcapoequellaconlepiante;altra,com’arco,ilvoltoa’pièrinverte.
Quandonoifummofattitantoavante,ch’almiomaestropiacquedimostrarmilacreaturach’ebbeilbelsembiante,
d’innanzimisitolseeférestarmi,«EccoDite»,dicendo,«edeccoillocooveconvienchedifortezzat’armi».
Com’iodivenniallorgelatoefioco,noldimandar,lettor,ch’i’nonloscrivo,peròch’ogneparlarsarebbepoco.
Iononmori’enonrimasivivo;pensaoggimaiperte,s’haifiord’ingegno,qualiodivenni,d’unoed’altroprivo.
Lo’mperadordeldolorosoregnodamezzo’lpettousciafuordelaghiaccia;epiùconungiganteiomiconvegno,
cheigigantinonfanconlesuebraccia:vedioggimaiquant’esserdeequeltuttoch’acosìfattapartesiconfaccia.
S’elfusìbelcom’ellièorabrutto,econtra’lsuofattorealzòleciglia,bendeedaluiprocedereognelutto.
Ohquantoparveamegranmaravigliaquand’ioviditrefaccealasuatesta!L’unadinanzi,equellaeravermiglia;
l’altr’erandue,ches’aggiugnienoaquestasovresso’lmezzodiciascunaspalla,eségiugnienoallocodelacresta:
eladestrapareatrabiancaegialla;lasinistraavedereeratal,qualivegnondilàonde’lNilos’avvalla.
Sottociascunauscivanduegrand’ali,quantosiconveniaatantouccello:veledimarnonvid’iomaicotali.
Nonaveanpenne,madivispistrelloeralormodo;equellesvolazzava,sìchetreventisimoveandaello:
quindiCocitotuttos’aggelava.Conseiocchipiangëa,epertrementigocciava’lpiantoesanguinosabava.
Daogneboccadirompeaco’denti
unpeccatore,aguisadimaciulla,sìchetrenefaceacosìdolenti.
Aqueldinanziilmordereeranullaverso’lgraffiar,chetalvoltalaschienarimaneadelapelletuttabrulla.
«Quell’animalàsùc’hamaggiorpena»,disse’lmaestro,«èGiudaScarïotto,che’lcapohadentroefuorlegambemena.
Delialtriduec’hannoilcapodisotto,quelchependedalneroceffoèBruto:vedicomesistorce,enonfamotto!;
el’altroèCassio,cheparsìmembruto.Malanotterisurge,eoramaièdapartir,chétuttoavemveduto».
Com’aluipiacque,ilcolloliavvinghiai;edelpreseditempoelocoposte,equandol’alifuoroaperteassai,
appigliòséalevellutecoste;divelloinvellogiùdisceseposciatra’lfoltopeloelegelatecroste.
Quandonoifummolàdovelacosciasivolge,apuntoinsulgrossodel’anche,loduca,confaticaeconangoscia,
volselatestaov’elliavealezanche,eaggrappossialpelcom’omchesale,sìche’ninfernoi’credeatornaranche.
«Attientiben,chépercotaliscale»,disse’lmaestro,ansandocom’uomlasso,«conviensidipartirdatantomale».
Poiuscìfuorperlofórod’unsassoepuosemeinsul’orloasedere;appressoporseamel’accortopasso.
IolevailiocchiecredettivedereLuciferocom’iol’avealasciato,evidililegambeinsùtenere;
es’iodivennialloratravagliato,lagentegrossailpensi,chenonvedequalèquelpuntoch’ioaveapassato.
«Lèvatisù»,disse’lmaestro,«inpiede:laviaèlungae’lcamminoèmalvagio,
egiàilsoleamezzaterzariede».
Noneracamminatadipalagiolà’v’eravam,manaturalburellach’aveamalsuoloedilumedisagio.
«Primach’iodel’abissomidivella,maestromio»,diss’ioquandofuidritto,«atrarmid’errounpocomifavella:
ov’èlaghiaccia?equesticom’èfittosìsottosopra?ecome,insìpoc’ora,daseraamanehafattoilsoltragitto?».
Edelliame:«Tuimaginiancorad’esserdilàdalcentro,ov’iomipresialpeldelvermoreoche’lmondofóra.
Dilàfosticotantoquant’ioscesi;quand’iomivolsi,tupassasti’lpuntoalqualsitraggond’ogneparteipesi.
Ese’orsottol’emisperiogiuntoch’ècontrapostoaquelchelagranseccacoverchia,esotto’lcuicolmoconsunto
ful’uomchenacqueevissesanzapecca;tuhaïipiediinsupicciolasperachel’altrafacciafadelaGiudecca.
Quièdaman,quandodilàèsera;equesti,cheneféscalacolpelo,fittoèancorasìcomeprim’era.
Daquestapartecaddegiùdalcielo;elaterra,chepriadiquasisporse,perpauradiluifédelmarvelo,
evenneal’emisperionostro;eforseperfuggirluilasciòquilocovòtoquellach’appardiqua,esùricorse».
LuogoèlàgiùdaBelzebùremototantoquantolatombasidistende,chenonpervista,mapersuonoènoto
d’unruscellettochequividiscendeperlabucad’unsasso,ch’elliharoso,colcorsoch’elliavvolge,epocopende.
Loducaeioperquelcamminoascosointrammoaritornarnelchiaromondo;esanzacuraaverd’alcunriposo,
salimmosù,elprimoeiosecondo,tantoch’i’vididelecosebellecheporta’lciel,perunpertugiotondo.
Equindiuscimmoarivederlestelle.
PURGATORIO
Purgatorio•CantoI
Percorrermiglioracquealzaleveleomailanavicelladelmioingegno,chelasciadietroasémarsìcrudele;
ecanteròdiquelsecondoregnodovel’umanospiritosipurgaedisalirealcieldiventadegno.
Maquilamortapoesìresurga,osanteMuse,poichevostrosono;equiCalïopèalquantosurga,
seguitandoilmiocantoconquelsuonodicuilePichemiseresentirolocolpotal,chedisperarperdono.
Dolcecolord’orïentalzaffiro,ches’accoglievanelserenoaspettodelmezzo,puroinfinoalprimogiro,
aliocchimieiricominciòdiletto,tostoch’iousci’fuordel’auramortachem’aveacontristatiliocchie’lpetto.
Lobelpianetoched’amarconfortafacevatuttoriderl’orïente,velandoiPescich’eranoinsuascorta.
I’mivolsiamandestra,epuosimenteal’altropolo,evidiquattrostellenonvistemaifuorch’alaprimagente.
Goderpareva’lcieldilorfiammelle:ohsettentrïonalvedovosito,poicheprivatose’dimirarquelle!
Com’iodalorosguardofuipartito,unpocomevolgendoal’altropolo,
làonde’lCarrogiàerasparito,vidipressodimeunvegliosolo,degnoditantareverenzainvista,chepiùnondeeapadrealcunfigliuolo.
Lungalabarbaedipelbiancomistaportava,a’suoicapellisimigliante,de’quaicadevaalpettodoppialista.
Liraggidelequattrolucisantefregiavansìlasuafacciadilume,ch’i’’lvedeacome’lsolfossedavante.
«Chisietevoichecontroalciecofiumefuggitaavetelapregioneetterna?»,diss’el,movendoquelleonestepiume.
«Chiv’haguidati,ochevifulucerna,uscendofuordelaprofondanottechesemprenerafalavalleinferna?
Sonleleggid’abissocosìrotte?oèmutatoincielnovoconsiglio,che,dannati,venitealemiegrotte?».
Loducamioallormidièdipiglio,econparoleeconmanieconcennireverentimifélegambee’lciglio.
Posciarispuoselui:«Damenonvenni:donnascesedelciel,perlicuiprieghidelamiacompagniacostuisovvenni.
Madach’ètuovolerchepiùsispieghidinostracondizioncom’ell’èvera,essernonpuoteilmiocheatesinieghi.
Questinonvidemail’ultimasera;maperlasuafollialefusìpresso,chemoltopocotempoavolgerera.
Sìcom’iodissi,fuimandatoadessoperluicampare;enonlìeraaltraviachequestaperlaqualei’misonmesso.
Mostrataholuituttalagenteria;eoraintendomostrarquellispirtichepurgansésottolatuabalìa.
Com’iol’hotratto,sarialungoadirti;del’altoscendevirtùchem’aiutaconducerloavedertieaudirti.
Ortipiacciagradirlasuavenuta:libertàvacercando,ch’èsìcara,comesachiperleivitarifiuta.
Tu’lsai,chénontifuperleiamarainUticalamorte,ovelasciastilavestach’algrandìsaràsìchiara.
Nonsonliedittietternipernoiguasti,chéquestiviveeMinòsmenonlega;masondelcerchioovesonliocchicasti
diMarziatua,che’nvistaancortipriega,osantopetto,chepertualategni:perlosuoamoreadunqueanoitipiega.
Lascianeandarperlituoisetteregni;grazieriporteròditealei,sed’essermentovatolàgiùdegni».
«Marzïapiacquetantoaliocchimieimentrech’i’fu’dilà»,diss’elliallora,«chequantegrazievolsedame,fei.
Orchedilàdalmalfiumedimora,piùmuovernonmipuò,perquellaleggechefattafuquandomen’usci’fora.
Masedonnadelcieltimoveeregge,cometudi’,nonc’èmestierlusinghe:bastisibencheperleimirichegge.
Vadunque,efachetucostuiricinghed’ungiuncoschiettoechelilavi’lviso,sìch’ognesucidumequindistinghe;
chénonsiconverria,l’occhiosorprisod’alcunanebbia,andardinanzialprimoministro,ch’èdiqueidiparadiso.
Questaisolettaintornoadimoadimo,làgiùcolàdovelabattel’onda,portadigiunchisovra’lmollelimo:
null’altrapiantachefacessefrondaoindurasse,vipuoteavervita,peròch’alepercossenonseconda.
Poscianonsiadiquavostrareddita;losolvimosterrà,chesurgeomai,prendereilmonteapiùlievesalita».
Cosìsparì;eiosùmilevai
sanzaparlare,etuttomiritrassialducamio,eliocchialuidrizzai.
Elcominciò:«Figliuol,seguiimieipassi:volgianciindietro,chédiquadichinaquestapianuraa’suoiterminibassi».
L’albavinceval’oramattutinachefuggiainnanzi,sìchedilontanoconobbiiltremolardelamarina.
Noiandavamperlosolingopianocom’omchetornaalaperdutastrada,che’nfinoadessalipareireinvano.
Quandonoifummolà’velarugiadapugnacolsole,peressereinpartedove,adorezza,pocosidirada,
ambolemaniinsul’erbettaspartesoavemente’lmiomaestropose:ond’io,chefuiaccortodisuaarte,
porsiver’luileguancelagrimose;ivimifecetuttodiscovertoquelcolorchel’infernominascose.
Venimmopoiinsullitodiserto,chemainonvidenavicarsueacqueomo,cheditornarsiaposciaesperto.
Quivimicinsesìcom’altruipiacque:ohmaraviglia!chéqualelliscelsel’umilepianta,cotalsirinacque
subitamentelàondel’avelse.
Purgatorio•CantoII
Giàera’lsoleal’orizzontegiuntolocuimeridïancerchiocoverchiaIerusalèmcolsuopiùaltopunto;
elanotte,cheoppositaaluicerchia,usciadiGangefuorconleBilance,chelecaggiondimanquandosoverchia;
sìchelebiancheelevermiglieguance,làdov’i’era,delabellaAurorapertroppaetatedivenivanrance.
Noieravamlunghessomareancora,comegentechepensaasuocammino,chevacolcuoreecolcorpodimora.
Edecco,qual,sorpresodalmattino,perligrossivaporMarterosseggiagiùnelponentesovra’lsuolmarino,
cotalm’apparve,s’ioancorloveggia,unlumeperlomarvenirsìratto,che’lmuoversuonessunvolarpareggia.
Dalqualcom’iounpocoebbiritrattol’occhioperdomandarloducamio,rividilpiùlucenteemaggiorfatto.
Poid’ognelatoadessom’appariounnonsapevachebianco,edisottoapocoapocounaltroaluiuscìo.
Lomiomaestroancornonfaceamotto,mentrecheiprimibianchiapparverali;allorchebenconobbeilgaleotto,
gridò:«Fa,facheleginocchiacali.Eccol’angeldiDio:piegalemani;omaivedraidisìfattiofficiali.
Vedichesdegnaliargomentiumani,sìcheremononvuol,néaltrovelochel’alisue,tralitisìlontani.
Vedicomel’hadritteverso’lcielo,trattandol’aereconl’etternepenne,chenonsimutancomemortalpelo».
Poi,comepiùepiùversonoivennel’ucceldivino,piùchiaroappariva:
perchel’occhiodapressonolsostenne,
machinailgiuso;equeisenvennearivaconunvasellosnellettoeleggero,tantochel’acquanullane’nghiottiva.
Dapoppastavailcelestialnocchiero,talchefariabeatopurdescripto;epiùdicentospirtientrosediero.
‘InexituIsräeldeAegypto’cantavantuttiinsiemeadunavoceconquantodiquelsalmoèposciascripto.
Poifeceilsegnolordisantacroce;ond’eisigittartuttiinsulapiaggia:edelsengì,comevenne,veloce.
Laturbacherimaselì,selvaggiapareadelloco,rimirandointornocomecoluichenovecoseassaggia.
Datuttepartisaettavailgiornolosol,ch’aveaconlesaettecontedimezzo’lcielcacciatoCapricorno,
quandolanovagentealzòlafrontever’noi,dicendoanoi:«Sevoisapete,mostratenelaviadigirealmonte».
EVirgiliorispuose:«Voicredeteforsechesiamoespertid’estoloco;manoisiamperegrincomevoisiete.
Dianzivenimmo,innanziavoiunpoco,peraltravia,chefusìaspraeforte,chelosalireomaineparràgioco».
L’anime,chesifuordimeaccorte,perlospirare,ch’i’eraancorvivo,maravigliandodiventarosmorte.
Ecomeamessaggercheportaulivotraggelagenteperudirnovelle,edicalcarnessunsimostraschivo,
cosìalvisomios’affisarquelleanimefortunatetuttequante,quasioblïandod’ireafarsibelle.
Iovidiunadilortrarresiavanteperabbracciarmiconsìgrandeaffetto,chemossemeafarlosomigliante.
Ohiombrevane,fuorchenel’aspetto!trevoltedietroaleilemaniavvinsi,etantemitornaiconessealpetto.
Dimaraviglia,credo,midipinsi;perchel’ombrasorriseesiritrasse,eio,seguendolei,oltremipinsi.
Soavementedissech’ioposasse;allorconobbichiera,epregaiche,perparlarmi,unpocos’arrestasse.
Rispuosemi:«Cosìcom’iot’amainelmortalcorpo,cosìt’amosciolta:peròm’arresto;matuperchévai?».
«Casellamio,pertornaraltravoltalàdov’ioson,foioquestovïaggio»,diss’io;«maatecom’ètantaoratolta?».
Edelliame:«Nessunm’èfattooltraggio,sequeichelevaquandoecuilipiace,piùvoltem’hanegatoestopassaggio;
chédigiustovolerlosuosiface:veramentedatremesiellihatoltochihavolutointrar,contuttapace.
Ond’io,ch’eraoraalamarinavòltodovel’acquadiTeveros’insala,benignamentefu’daluiricolto.
Aquellafocehaelliordrittal’ala,peròchesemprequivisiricogliequalversoAcherontenonsicala».
Eio:«Senuovaleggenontitogliememoriaousoal’amorosocantochemisoleaquetartuttemiedoglie,
diciòtipiacciaconsolarealquantol’animamia,che,conlasuapersonavenendoqui,èaffannatatanto!».
‘Amorchenelamentemiragiona’cominciòelliallorsìdolcemente,cheladolcezzaancordentromisuona.
Lomiomaestroeioequellagentech’eranconluiparevansìcontenti,comeanessuntoccassealtrolamente.
Noieravamtuttifissieattenti
alesuenote;edeccoilveglioonestogridando:«Cheèciò,spiritilenti?
qualnegligenza,qualestareèquesto?Corretealmonteaspogliarviloscoglioch’essernonlasciaavoiDiomanifesto».
Comequando,cogliendobiadoologlio,licolombiadunatialapastura,queti,sanzamostrarl’usatoorgoglio,
secosaappareond’elliabbianpaura,subitamentelascianostarl’esca,perch’assalitisondamaggiorcura;
cosìvid’ioquellamasnadafrescalasciarlocanto,efuggirver’lacosta,com’omcheva,nésadoverïesca;
nélanostrapartitafumentosta.
Purgatorio•CantoIII
Avvegnachelasubitanafugadispergessecolorperlacampagna,rivoltialmonteoveragionnefruga,
i’miristrinsialafidacompagna:ecomesare’iosanzaluicorso?chim’avriatrattosuperlamontagna?
Elmipareadaséstessorimorso:odignitosacoscïenzaenetta,comet’èpicciolfalloamaromorso!
Quandolipiedisuoilasciarlafretta,chel’onestadeadogn’attodismaga,lamentemia,cheprimaeraristretta,
lo’ntentorallargò,sìcomevaga,ediedi’lvisomioincontr’alpoggioche’nverso’lcielpiùaltosidislaga.
Losol,chedietrofiammeggiavaroggio,rottom’eradinanzialafigura,ch’avëainmede’suoiraggil’appoggio.
Iomivolsidallatoconpaurad’essereabbandonato,quand’iovidi
solodinanziamelaterraoscura;
e’lmioconforto:«Perchépurdiffidi?»,adirmicominciòtuttorivolto;«noncreditumetecoech’iotiguidi?
Vesperoègiàcolàdov’èsepoltolocorpodentroalqualeiofaceaombra;Napolil’ha,edaBrandizioètolto.
Ora,seinnanziamenullas’aombra,nontimaravigliarpiùched’icielichel’unoal’altroraggiononingombra.
Asofferirtormenti,caldiegelisimilicorpilaVirtùdisponeche,comefa,nonvuolch’anoisisveli.
Mattoèchisperachenostraragionepossatrascorrerlainfinitaviachetieneunasustanzaintrepersone.
Statecontenti,umanagente,alquia;ché,sepotutoavestevedertutto,mestiernoneraparturirMaria;
edisïarvedestesanzafruttotaichesarebbelordisioquetato,ch’etternalmenteèdatolorperlutto:
iodicod’AristotileediPlatoedimolt’altri»;equichinòlafronte,epiùnondisse,erimaseturbato.
Noidivenimmointantoapièdelmonte;quivitrovammolarocciasìerta,che’ndarnovisarienlegambepronte.
TraLericeeTurbìalapiùdiserta,lapiùrottaruinaèunascala,versodiquella,agevoleeaperta.
«Orchisadaqualmanlacostacala»,disse’lmaestromiofermando’lpasso,«sìchepossasalirchivasanz’ala?».
Ementrech’e’tenendo’lvisobassoessaminavadelcamminlamente,eiomiravasusointornoalsasso,
damansinistram’apparìunagented’anime,chemovienoipièver’noi,enonpareva,sìvenïanlente.
«Leva»,diss’io,«maestro,liocchituoi:eccodiquachinedaràconsiglio,setudatemedesmoavernolpuoi».
Guardòallora,econliberopigliorispuose:«Andiamoinlà,ch’eivegnonpiano;etufermalaspene,dolcefiglio».
Ancoraeraquelpopoldilontano,i’dicodopoinostrimillepassi,quantounbuongittatortrarriaconmano,
quandosistrinsertuttiaidurimassidel’altaripa,estetterfermiestretticom’aguardar,chivadubbiando,stassi.
«Obenfiniti,ogiàspiritieletti»,Virgilioincominciò,«perquellapacech’i’credochepervoituttis’aspetti,
ditenedovelamontagnagiace,sìchepossibilsial’andareinsuso;chéperdertempoachipiùsapiùspiace».
Comelepecorelleescondelchiusoauna,adue,atre,el’altrestannotimidetteatterrandol’occhioe’lmuso;
eciòchefalaprima,el’altrefanno,addossandosialei,s’ellas’arresta,sempliciequete,elo’mperchénonsanno;
sìvid’iomuovereavenirlatestadiquellamandrafortunataallotta,pudicainfacciaenel’andareonesta.
Comecolordinanzividerrottalaluceinterradalmiodestrocanto,sìchel’ombraeradamealagrotta,
restaro,etrasserséindietroalquanto,etuttilialtrichevenienoappresso,nonsappiendo’lperché,fennoaltrettanto.
«Sanzavostradomandaioviconfessochequestoècorpoumanchevoivedete;perche’llumedelsoleinterraèfesso.
Nonvimaravigliate,macredetechenonsanzavirtùchedacielvegnacerchidisoverchiarquestaparete».
Così’lmaestro;equellagentedegna
«Tornate»,disse,«intrateinnanzidunque»,coidossidelemanfaccendoinsegna.
Eundiloroincominciò:«Chiunquetuse’,cosìandando,volgi’lviso:ponmentesedilàmivedestiunque».
Iomivolsiver’luieguardailfiso:biondoeraebelloedigentileaspetto,mal’unde’cigliuncolpoaveadiviso.
Quand’iomifuiumilmentedisdettod’averlovistomai,eldisse:«Orvedi»;emostrommiunapiagaasommo’lpetto.
Poisorridendodisse:«IosonManfredi,nepotediCostanzaimperadrice;ond’iotipriegoche,quandoturiedi,
vadiamiabellafiglia,genitricedel’onordiCiciliaed’Aragona,edichi’lveroalei,s’altrosidice.
Posciach’ioebbirottalapersonadiduepuntemortali,iomirendei,piangendo,aqueichevolontierperdona.
Orribilfuronlipeccatimiei;malabontàinfinitahasìgranbraccia,cheprendeciòchesirivolgealei.
Se’lpastordiCosenza,chealacacciadimefumessoperClementeallora,avesseinDiobenlettaquestafaccia,
l’ossadelcorpomiosarienoancoraincodelpontepressoaBenevento,sottolaguardiadelagravemora.
Orlebagnalapioggiaemoveilventodifuordalregno,quasilungo’lVerde,dov’e’letrasmutòalumespento.
Perlormaladizionsìnonsiperde,chenonpossatornar,l’etternoamore,mentrechelasperanzahafiordelverde.
VeroèchequaleincontumaciamorediSantaChiesa,ancorch’alfinsipenta,starliconviendaquestaripainfore,
perognuntempoch’ellièstato,trenta,insuapresunzïon,setaldecreto
piùcortoperbuonprieghinondiventa.
Vedioggimaisetumipuoifarlieto,revelandoalamiabuonaCostanzacomem’haivisto,eancoestodivieto;
chéquiperqueidilàmoltos’avanza».
Purgatorio•CantoIV
Quandoperdilettanzeoverperdoglie,chealcunavirtùnostracomprenda,l’animabeneadessasiraccoglie,
parch’anullapotenzapiùintenda;equestoècontraquelloerrorchecredech’un’animasovr’altrainnois’accenda.
Eperò,quandos’odecosaovedechetegnaforteasél’animavolta,vassene’ltempoel’uomnonsen’avvede;
ch’altrapotenzaèquellachel’ascolta,ealtraèquellac’hal’animaintera:questaèquasilegataequellaèsciolta.
Diciòebb’ioesperïenzavera,udendoquellospirtoeammirando;chébencinquantagradisalitoera
losole,eiononm’eraaccorto,quandovenimmoovequell’animeadunagridaroanoi:«Quièvostrodimando».
Maggioreapertamoltevolteimprunaconunaforcatelladisuespinel’uomdelavillaquandol’uvaimbruna,
chenoneralacallaondesalìneloducamio,eioappresso,soli,comedanoilaschierasipartìne.
VassiinSanleoediscendesiinNoli,montasisuinBismantovae’nCacumeconessoipiè;maquiconviench’omvoli;
dicoconl’alesnelleeconlepiumedelgrandisio,diretroaquelcondottochesperanzamidavaefacealume.
Noisalavamperentro’lsassorotto,ed’ognelatonestringealostremo,epiediemanvoleailsuoldisotto.
Poichenoifummoinsul’orlosuppremodel’altaripa,alascopertapiaggia,«Maestromio»,diss’io,«cheviafaremo?».
Edelliame:«Nessuntuopassocaggia;pursualmontedietroameacquista,finchen’appaiaalcunascortasaggia».
Losommoer’altochevincealavista,elacostasuperbapiùassaichedamezzoquadranteacentrolista.
Ioeralasso,quandocominciai:«Odolcepadre,volgiti,erimiracom’iorimangosol,senonrestai».
«Figliuolmio»,disse,«infinquivititira»,additandomiunbalzopocoinsùechedaquellatoilpoggiotuttogira.
Sìmispronaronleparolesue,ch’i’misforzaicarpandoappressolui,tantoche’lcinghiosottoipièmifue.
Asederciponemmoiviambeduivòltialevanteond’eravamsaliti,chesuoleariguardargiovarealtrui.
Liocchiprimadrizzaiaibassiliti;poscialialzaialsole,eammiravachedasinistran’eravamferiti.
Bens’avvideilpoetach’ïostavastupidotuttoalcarrodelaluce,ovetranoieAquiloneintrava.
Ond’elliame:«SeCastoreePolucefosseroincompagniadiquellospecchiochesùegiùdelsuolumeconduce,
tuvedrestiilZodïacorubecchioancoraal’Orsepiùstrettorotare,senonuscissefuordelcamminvecchio.
Comeciòsia,se’lvuoipoterpensare,dentroraccolto,imaginaSïònconquestomonteinsulaterrastare
sì,ch’amenduehannounsoloorizzòn
ediversiemisperi;ondelastradachemalnonseppecarreggiarFetòn,
vedraicomeacostuiconvienchevadadal’un,quandoacoluidal’altrofianco,selo’ntellettotuobenchiarobada».
«Certo,maestromio,»diss’io,«unquancononvid’iochiarosìcom’iodiscernolàdovemioingegnopareamanco,
che’lmezzocerchiodelmotosuperno,chesichiamaEquatoreinalcun’arte,echesemprerimantra’lsolee’lverno,
perlaragionchedi’,quincisiparteversosettentrïon,quantoliEbreivedevanluiversolacaldaparte.
Maseatepiace,volontiersapreiquantoavemoadandar;ché’lpoggiosalepiùchesalirnonpossonliocchimiei».
Edelliame:«Questamontagnaètale,chesemprealcominciardisottoègrave;equant’ompiùvasù,emenfamale.
Però,quand’ellatiparràsoavetanto,chesùandartifialeggerocom’asecondagiùandarpernave,
allorsaraialfind’estosentiero;quividiriposarl’affannoaspetta.Piùnonrispondo,equestosopervero».
Ecom’elliebbesuaparoladetta,unavocedipressosonò:«Forsechedisedereinpriaavraidistretta!».
Alsuondileiciascundinoisitorse,evedemmoamancinaungranpetrone,delqualnéionéeiprimas’accorse.
Làcitraemmo;eivieranpersonechesistavanoal’ombradietroalsassocomel’uompernegghienzaastarsipone.
Eundilor,chemisembiavalasso,sedevaeabbracciavaleginocchia,tenendo’lvisogiùtraessebasso.
«Odolcesegnormio»,diss’io,«adocchiacoluichemostrasépiùnegligente
chesepigriziafossesuaserocchia».
Allorsivolseanoiepuosemente,movendo’lvisopursuperlacoscia,edisse:«Orvatusù,chese’valente!».
Conobbiallorchiera,equellaangosciachem’avacciavaunpocoancorlalena,nonm’impedìl’andarealui;eposcia
ch’aluifu’giunto,alzòlatestaapena,dicendo:«Haibenvedutocome’lsoledal’omerosinistroilcarromena?».
Liattisuoipigrielecorteparolemosserlelabbramieunpocoariso;poicominciai:«Belacqua,amenondole
diteomai;madimmi:perchéassisoquirittose’?attendituiscorta,opurlomodousatot’ha’ripriso?».
Edelli:«Ofrate,andarinsùcheporta?chénonmilascerebbeirea’martìril’angeldiDiochesiedeinsulaporta.
Primaconvienchetantoilcielm’aggiridifuordaessa,quantofeceinvita,perch’io’ndugiaialfineibuonsospiri,
seorazïoneinprimanonm’aitachesurgasùdicuorcheingraziaviva;l’altracheval,che’ncielnonèudita?».
Egiàilpoetainnanzimisaliva,edicea:«Vienneomai;vedich’ètoccomeridïandalsoleealariva
cuoprelanottegiàcolpièMorrocco».
Purgatorio•CantoV
Ioeragiàdaquell’ombrepartito,eseguitaval’ormedelmioduca,quandodiretroame,drizzando’ldito,
unagridò:«Ve’chenonparchelucaloraggiodasinistraaqueldisotto,ecomevivoparchesiconduca!».
Liocchirivolsialsuondiquestomotto,evidileguardarpermaravigliapurme,purme,e’llumech’erarotto.
«Perchél’animotuotantos’impiglia»,disse’lmaestro,«chel’andareallenti?chetifaciòchequivisipispiglia?
Viendietroame,elasciadirlegenti:stacometorreferma,chenoncrollagiàmailacimapersoffiardiventi;
chésemprel’omoincuipensierrampollasovrapensier,dasédilungailsegno,perchélafogal’undel’altroinsolla».
Chepoteaioridir,senon«Iovegno»?Dissilo,alquantodelcolorconspersochefal’uomdiperdontalvoltadegno.
E’ntantoperlacostaditraversovenivangentiinnanzianoiunpoco,cantando‘Miserere’aversoaverso.
Quandos’accorserch’i’nondavalocoperlomiocorpoaltrapassard’iraggi,mutarlorcantoinun«oh!»lungoeroco;
eduediloro,informadimessaggi,corseroincontr’anoiedimandarne:«Divostracondizionfatenesaggi».
E’lmiomaestro:«Voipoteteandarneeritrarreacolorchevimandaroche’lcorpodicostuièveracarne.
Sepervederlasuaombrarestaro,com’ioavviso,assaièlorrisposto:fàccianlionore,edesserpuòlorcaro».
Vaporiaccesinonvid’iosìtostodiprimanottemaifendersereno,né,solcalando,nuvoled’agosto,
checolornontornassersusoinmeno;e,giuntilà,conlialtrianoidiervolta,comeschierachescorresanzafreno.
«Questagentechepremeanoièmolta,evegnontiapregar»,disse’lpoeta:«peròpurva,einandandoascolta».
«Oanimachevaiperesserlieta
conquellemembraconlequainascesti»,veniangridando,«unpocoilpassoqueta.
Guardas’alcundinoiunquavedesti,sìchediluidilànovellaporti:deh,perchévai?deh,perchénont’arresti?
Noifummotuttigiàperforzamorti,epeccatoriinfinoal’ultimaora;quivilumedelcielnefeceaccorti,
sìche,pentendoeperdonando,foradivitauscimmoaDiopacificati,chedeldisiodisévedern’accora».
Eio:«Perchéne’vostrivisiguati,nonriconoscoalcun;mas’avoipiacecosach’iopossa,spiritibennati,
voidite,eiofaròperquellapaceche,dietroa’piedidisìfattaguida,dimondoinmondocercarmisiface».
Eunoincominciò:«Ciascunsifidadelbeneficiotuosanzagiurarlo,purche’lvolernonpossanonricida.
Ond’io,chesoloinnanzialialtriparlo,tipriego,semaivediquelpaesechesiedetraRomagnaequeldiCarlo,
chetumisiedituoiprieghicorteseinFano,sìchebenpermes’adoripurch’i’possapurgarlegravioffese.
Quindifu’io;maliprofondifóriond’uscì’lsangueinsulqualeiosedea,fattimifuoroingremboaliAntenori,
làdov’iopiùsicuroessercredea:queldaEstiilféfar,chem’aveainiraassaipiùlàchedrittononvolea.
Mas’iofossefuggitoinver’laMira,quandofu’sovragiuntoadOrïaco,ancorsareidilàdovesispira.
Corsialpalude,elecannuccee’lbracom’impigliarsìch’i’caddi;elìvid’iodelemievenefarsiinterralaco».
Poidisseunaltro:«Deh,sequeldisiosicompiachetitraggeal’altomonte,
conbuonapïetateaiutailmio!
IofuidiMontefeltro,iosonBonconte;Giovannaoaltrinonhadimecura;perch’iovotracostorconbassafronte».
Eioalui:«QualforzaoqualventuratitravïòsìfuordiCampaldino,chenonsiseppemaituasepultura?».
«Oh!»,rispuos’elli,«apièdelCasentinotraversaun’acquac’hanomel’Archiano,chesovral’ErmonasceinApennino.
Là’ve’lvocabolsuodiventavano,arriva’ioforatonelagola,fuggendoapiedeesanguinandoilpiano.
Quiviperdeilavistaelaparola;nelnomediMariafini’,equivicaddi,erimaselamiacarnesola.
Iodiròvero,etu’lridìtra’vivi:l’angeldiDiomiprese,equeld’infernogridava:“Otudelciel,perchémiprivi?
Tuteneportidicostuil’etternoperunalagrimettache’lmitoglie;maiofaròdel’altroaltrogoverno!”.
Bensaicomenel’aeresiraccogliequell’umidovaporcheinacquariede,tostochesaledove’lfreddoilcoglie.
Giunsequelmalvolerchepurmalchiedeconlo’ntelletto,emosseilfummoe’lventoperlavirtùchesuanaturadiede.
Indilavalle,come’ldìfuspento,daPratomagnoalgrangiogocopersedinebbia;e’lcieldisoprafeceintento,
sìche’lpregnoaereinacquasiconverse;lapioggiacadde,ea’fossativennedileiciòchelaterranonsofferse;
ecomeairivigrandisiconvenne,ver’lofiumerealtantovelocesiruinò,chenullalaritenne.
Locorpomiogelatoinsulafocetrovòl’Archianrubesto;equelsospinsenel’Arno,esciolsealmiopettolacroce
ch’i’fe’dimequando’ldolormivinse;voltòmmiperleripeeperlofondo,poidisuapredamicoperseecinse».
«Deh,quandotusaraitornatoalmondoeriposatodelalungavia»,seguitò’lterzospiritoalsecondo,
«ricorditidime,chesonlaPia;Sienamifé,disfecemiMaremma:salsicoluiche’nnanellatapria
disposandom’aveaconlasuagemma».
Purgatorio•CantoVI
Quandosiparteilgiocodelazara,coluicheperdesirimandolente,repetendolevolte,etristoimpara;
conl’altrosenevatuttalagente;qualvadinanzi,equaldidietroilprende,equaldallatolisirecaamente;
elnons’arresta,equestoequellointende;acuiporgelaman,piùnonfapressa;ecosìdalacalcasidifende.
Taleraioinquellaturbaspessa,volgendoaloro,equaelà,lafaccia,epromettendomiscioglieadaessa.
Quiv’eral’AretinchedalebracciafierediGhindiTaccoebbelamorte,el’altroch’annegòcorrendoincaccia.
QuivipregavaconlemanisporteFederigoNovello,equeldaPisacheféparerlobuonMarzuccoforte.
VidiconteOrsoel’animadivisadalcorposuoperastioeperinveggia,com’e’dicea,nonpercolpacommisa;
PierdalaBrocciadico;equiproveggia,mentr’èdiqua,ladonnadiBrabante,sìcheperònonsiadipeggiorgreggia.
Comeliberofuidatuttequante
quell’ombrechepregarpurch’altriprieghi,sìches’avaccilordivenirsante,
iocominciai:«Elparchetuminieghi,olucemia,espressoinalcuntestochedecretodelcieloorazionpieghi;
equestagentepregapurdiquesto:sarebbedunquelorospemevana,ononm’è’ldettotuobenmanifesto?».
Edelliame:«Lamiascritturaèpiana;elasperanzadicostornonfalla,sebensiguardaconlamentesana;
chécimadigiudicionons’avvallaperchéfocod’amorcompiainunpuntociòchede’sodisfarchiquis’astalla;
elàdov’iofermaicotestopunto,nons’ammendava,perpregar,difetto,perché’lpriegodaDioeradisgiunto.
Veramenteacosìaltosospettonontifermar,sequellanoltidicechelumefiatra’lveroelo’ntelletto.
Nonsose’ntendi:iodicodiBeatrice;tulavedraidisopra,insulavettadiquestomonte,ridereefelice».
Eio:«Segnore,andiamoamaggiorfretta,chégiànonm’affaticocomedianzi,evediomaiche’lpoggiol’ombragetta».
«Noianderemconquestogiornoinnanzi»,rispuose,«quantopiùpotremoomai;ma’lfattoèd’altraformachenonstanzi.
Primachesielàsù,tornarvedraicoluichegiàsicuopredelacosta,sìche’suoiraggiturompernonfai.
Mavedilàun’animache,postasolasoletta,inversonoiriguarda:quellane’nsegneràlaviapiùtosta».
Venimmoalei:oanimalombarda,cometistavialteraedisdegnosaenelmoverdeliocchionestaetarda!
Ellanoncidicëaalcunacosa,malasciavanegir,solosguardando
aguisadileonquandosiposa.
PurVirgiliositrassealei,pregandochenemostrasselamigliorsalita;equellanonrispuosealsuodimando,
madinostropaeseedelavitaci’nchiese;e’ldolceducaincominciava«Mantüa…»,el’ombra,tuttainséromita,
sursever’luidellocoovepriastava,dicendo:«OMantoano,iosonSordellodelatuaterra!»;el’unl’altroabbracciava.
AhiservaItalia,didoloreostello,navesanzanocchiereingrantempesta,nondonnadiprovince,mabordello!
Quell’animagentilfucosìpresta,solperlodolcesuondelasuaterra,difarealcittadinsuoquivifesta;
eoraintenonstannosanzaguerralivivituoi,el’unl’altrosirodediqueich’unmuroeunafossaserra.
Cerca,misera,intornodaleprodeletuemarine,epoitiguardainseno,s’alcunaparteintedipacegode.
ChevalperchétiracconciasseilfrenoIustinïano,selasellaèvòta?Sanz’essoforalavergognameno.
Ahigentechedovrestiesserdevota,elasciarsederCesareinlasella,sebeneintendiciòcheDiotinota,
guardacomeestafieraèfattafellapernonessercorrettadalisproni,poicheponestimanoalapredella.
OAlbertotedescoch’abbandonicosteich’èfattaindomitaeselvaggia,edovrestiinforcarlisuoiarcioni,
giustogiudiciodalestellecaggiasovra’ltuosangue,esianovoeaperto,talche’ltuosuccessortemenzan’aggia!
Ch’avetetue’ltuopadresofferto,percupidigiadicostàdistretti,che’lgiardindelo’mperiosiadiserto.
VieniavederMontecchieCappelletti,MonaldieFilippeschi,uomsanzacura:colorgiàtristi,equesticonsospetti!
Vien,crudel,vieni,evedilapressurad’ituoigentili,ecuralormagagne;evedraiSantafiorcom’èoscura!
VieniavederlatuaRomachepiagnevedovaesola,edìenottechiama:«Cesaremio,perchénonm’accompagne?».
Vieniavederlagentequantos’ama!esenulladinoipietàtimove,avergognartiviendelatuafama.
Eselicitom’è,osommoGiovechefostiinterrapernoicrucifisso,sonligiustiocchituoirivoltialtrove?
Oèpreparazionchenel’abissodeltuoconsigliofaiperalcunbeneintuttodel’accorgernostroscisso?
Chélecittàd’Italiatuttepienesonditiranni,eunMarceldiventaognevillancheparteggiandoviene.
Fiorenzamia,benpuoiessercontentadiquestadigressionchenontitocca,mercédelpopoltuochesiargomenta.
Moltihangiustiziaincuore,etardiscoccapernonvenirsanzaconsiglioal’arco;mailpopoltuol’hainsommodelabocca.
Moltirifiutanlocomuneincarco;mailpopoltuosolicitorispondesanzachiamare,egrida:«I’misobbarco!».
Ortifalieta,chétuhaibenonde:turicca,tuconpaceetuconsenno!S’iodico’lver,l’effettonolnasconde.
AteneeLacedemona,chefennol’anticheleggiefuronsìcivili,feceroalviverbeneunpicciolcenno
versodite,chefaitantosottiliprovedimenti,ch’amezzonovembrenongiugnequelchetud’ottobrefili.
Quantevolte,deltempocherimembre,
legge,moneta,officioecostumehaitumutato,erinovatemembre!
Esebentiricordievedilume,vedraitesomiglianteaquellainfermachenonpuòtrovarposainsulepiume,
macondarvoltasuodolorescherma.
Purgatorio•CantoVII
Posciachel’accoglienzeonesteelietefuroiteratetreequattrovolte,Sordelsitrasse,edisse:«Voi,chisiete?».
«Anzicheaquestomontefosservoltel’animedegnedisalireaDio,furl’ossamieperOttaviansepolte.
IosonVirgilio;epernull’altroriolocielperdeichepernonaverfé».Cosìrispuoseallorailducamio.
Qualècoluichecosainnanzisésùbitavedeond’e’simaraviglia,checredeenon,dicendo«Ellaè…nonè…»,
talparvequelli;epoichinòleciglia,eumilmenteritornòver’lui,eabbracciòllà’ve’lminors’appiglia.
«OgloriadiLatin»,disse,«percuimostròciòchepotealalinguanostra,opregioetternodellocoond’iofui,
qualmeritooqualgraziamitimostra?S’iosond’udirletueparoledegno,dimmiseviend’inferno,ediqualchiostra».
«Pertutt’icerchideldolenteregno»,rispuoselui,«soniodiquavenuto;virtùdelcielmimosse,econleivegno.
Nonperfar,mapernonfarehoperdutoavederl’altoSolchetudisiriechefutardipermeconosciuto.
Luogoèlàgiùnontristodimartìri,maditenebresolo,oveilamenti
nonsuonancomeguai,masonsospiri.
Quivistoiocoipargoliinnocentidaidentimorsidelamorteavantechefosserdal’umanacolpaessenti;
quivistoioconqueicheletresantevirtùnonsivestiro,esanzavizioconobberl’altreeseguirtuttequante.
Masetusaiepuoi,alcunoindiziodànoiperchevenirpossiampiùtostolàdovepurgatoriohadrittoinizio».
Rispuose:«Lococertononc’èposto;licitom’èandarsusoeintorno;perquantoirposso,aguidamit’accosto.
Mavedigiàcomedichinailgiorno,eandarsùdinottenonsipuote;peròèbuonpensardibelsoggiorno.
Animesonoadestraquaremote;semiconsenti,iotimerròadesse,enonsanzadilettotifiernote».
«Com’èciò?»,furisposto.«Chivolessesalirdinotte,foraelliimpeditod’altrui,ononsarriachénonpotesse?».
E’lbuonSordellointerrafregò’ldito,dicendo:«Vedi?solaquestariganonvarcherestidopo’lsolpartito:
nonperòch’altracosadessebriga,chelanotturnatenebra,adirsuso;quellacolnonpoderlavogliaintriga.
Bensiporiaconleitornareingiusoepasseggiarlacostaintornoerrando,mentrechel’orizzonteildìtienchiuso».
Allorailmiosegnor,quasiammirando,«Menane»,disse,«dunquelà’vedicich’aversipuòdilettodimorando».
Pocoallungatic’eravamdilici,quand’iom’accorsiche’lmonteerascemo,aguisacheivallonliscemanquici.
«Colà»,dissequell’ombra,«n’anderemodovelacostafacediségrembo;elàilnovogiornoattenderemo».
Traertoepianoeraunsentieroschembo,chenecondusseinfiancodelalacca,làdovepiùch’amezzomuoreillembo.
Oroeargentofine,coccoebiacca,indaco,legnolucidoesereno,frescosmeraldoinl’orachesifiacca,
dal’erbaedalifior,dentr’aquelsenoposti,ciascunsariadicolorvinto,comedalsuomaggioreèvintoilmeno.
Nonaveapurnaturaividipinto,madisoavitàdimilleodorivifaceaunoincognitoeindistinto.
‘Salve,Regina’insulverdee’nsu’fioriquindisedercantandoanimevidi,cheperlavallenonpareandifuori.
«Primache’lpocosoleomais’annidi»,cominciò’lMantoancheciaveavòlti,«tracolornonvogliatech’ioviguidi.
Diquestobalzomeglioliattie’volticonosceretevoidituttiquanti,chenelalamagiùtraessiaccolti.
Coluichepiùsiedealtoefasembiantid’averneglettociòchefardovea,echenonmoveboccaalialtruicanti,
Rodolfoimperadorfu,chepoteasanarlepiaghec’hannoItaliamorta,sìchetardiperaltrisiricrea.
L’altrochenelavistaluiconforta,resselaterradovel’acquanascecheMoltainAlbia,eAlbiainmarneporta:
Ottaccheroebbenome,enelefascefumeglioassaicheVincislaosuofigliobarbuto,cuilussuriaeoziopasce.
Equelnasettochestrettoaconsiglioparconcoluic’hasìbenignoaspetto,morìfuggendoedisfiorandoilgiglio:
guardatelàcomesibatteilpetto!L’altrovedetec’hafattoalaguanciadelasuapalma,sospirando,letto.
PadreesuocerosondelmaldiFrancia:
sannolavitasuaviziataelorda,equindivieneilduolchesìlilancia.
Quelcheparsìmembrutoeches’accorda,cantando,concoluidalmaschionaso,d’ognevalorportòcintalacorda;
eseredopoluifosserimasologiovanettocheretroaluisiede,benandavailvalordivasoinvaso,
chenonsipuotedirdel’altrerede;IacomoeFederigohannoireami;delretaggiomigliornessunpossiede.
Radevolterisurgeperliramil’umanaprobitate;equestovolequeicheladà,perchédaluisichiami.
Anchealnasutovannomieparolenonmench’al’altro,Pier,checonluicanta,ondePugliaeProenzagiàsidole.
Tant’èdelsemesuominorlapianta,quanto,piùcheBeatriceeMargherita,Costanzadimaritoancorsivanta.
Vedeteilredelasemplicevitasederlàsolo,Arrigod’Inghilterra:questihane’ramisuoimiglioreuscita.
Quelchepiùbassotracostors’atterra,guardandoinsuso,èGuiglielmomarchese,percuieAlessandriaelasuaguerra
fapiangerMonferratoeCanavese».
Purgatorio•CantoVIII
Eragiàl’orachevolgeildisioainavicantie’ntenerisceilcorelodìc’handettoaidolciamiciaddio;
echelonovoperegrind’amorepunge,seodesquilladilontanochepaiailgiornopiangerchesimore;
quand’ioincominciaiarendervanol’udireeamirareunadel’alme
surta,chel’ascoltarchiedeaconmano.
Ellagiunseelevòambolepalme,ficcandoliocchiversol’orïente,comedicesseaDio:‘D’altrononcalme’.
‘Telucisante’sìdevotamenteleuscìodiboccaeconsìdolcinote,chefecemeameuscirdimente;
el’altrepoidolcementeedevoteseguitarleipertuttol’innointero,avendoliocchialesupernerote.
Aguzzaqui,lettor,benliocchialvero,ché’lveloèorabentantosottile,certoche’ltrapassardentroèleggero.
Iovidiquelloessercitogentiletacitoposciariguardareinsùe,quasiaspettando,palidoeumìle;
evidiuscirdel’altoescendergiùedueangeliconduespadeaffocate,troncheeprivatedelepuntesue.
Verdicomefogliettepurmonateeranoinveste,chedaverdipennepercossetraeandietroeventilate.
L’unpocosovranoiastarsivenne,el’altrosceseinl’oppositasponda,sìchelagenteinmezzosicontenne.
Bendiscernëainlorlatestabionda;manelafaccial’occhiosismarria,comevirtùch’atropposiconfonda.
«AmbovegnondelgrembodiMaria»,disseSordello,«aguardiadelavalle,perloserpentecheverràvievia».
Ond’io,chenonsapevaperqualcalle,mivolsiintorno,estrettom’accostai,tuttogelato,alefidatespalle.
ESordelloanco:«Oravvalliamoomaitralegrandiombre,eparleremoadesse;grazïosofialorvederviassai».
Solotrepassicredoch’i’scendesse,efuidisotto,evidiunchemiravapurme,comeconoscermivolesse.
Temp’eragiàchel’aeres’annerava,manonsìchetraliocchisuoie’mieinondichiarisseciòchepriaserrava.
Ver’mesifece,eiover’luimifei:giudiceNingentil,quantomipiacquequandotividinonessertra’rei!
Nullobelsalutartranoisitacque;poidimandò:«Quant’èchetuvenistiapièdelmonteperlelontaneacque?».
«Oh!»,diss’iolui,«perentroiluoghitristivennistamane,esonoinprimavita,ancorchel’altra,sìandando,acquisti».
Ecomefulamiarispostaudita,Sordelloedelliindietrosiraccolsecomegentedisùbitosmarrita.
L’unoaVirgilioel’altroaunsivolsechesedealì,gridando:«Sù,Currado!vieniavedercheDiopergraziavolse».
Poi,vòltoame:«Perquelsingulargradochetudeiacoluichesìnascondelosuoprimoperché,chenonlìèguado,
quandosaraidilàdalelargheonde,dìaGiovannamiachepermechiamilàdoveali’nnocentisirisponde.
Noncredochelasuamadrepiùm’ami,posciachetrasmutòlebianchebende,lequaiconvienche,misera!,ancorbrami.
Perleiassaidilievesicomprendequantoinfemminafocod’amordura,sel’occhioo’ltattospessononl’accende.
NonlefaràsìbellasepulturalaviperacheMelanesiaccampa,com’avriafattoilgallodiGallura».
Cosìdicea,segnatodelastampa,nelsuoaspetto,diqueldrittozelochemisuratamenteincoreavvampa.
Liocchimieighiottiandavanpuralcielo,purlàdovelestellesonpiùtarde,sìcomerotapiùpressoalostelo.
E’lducamio:«Figliuol,chelàsùguarde?».
Eioalui:«Aquelletrefacellediche’lpolodiquatuttoquantoarde».
Ond’elliame:«Lequattrochiarestellechevedevistaman,sondilàbasse,equestesonsaliteov’eranquelle».
Com’eiparlava,eSordelloaséiltrassedicendo:«Vedilà’lnostroavversaro»;edrizzòilditoperché’nlàguardasse.
Daquellaparteondenonhariparolapicciolavallea,eraunabiscia,forsequaldiedeadEvailciboamaro.
Tral’erbae’fiorvenìalamalastriscia,volgendoadoraadorlatesta,e’ldossoleccandocomebestiachesiliscia.
Iononvidi,eperòdicernonposso,comemosserliastorcelestïali;mavidibeneel’unoel’altromosso.
Sentendofenderl’aerealeverdiali,fuggì’lserpente,eliangelidiervolta,susoaleposterivolandoiguali.
L’ombraches’eraalgiudiceraccoltaquandochiamò,pertuttoquelloassaltopuntononfudameguardaresciolta.
«Selalucernachetimenainaltotruovineltuoarbitriotantaceraquant’èmestiereinfinoalsommosmalto»,
cominciòella,«senovellaveradiValdiMagraodipartevicinasai,dilloame,chegiàgrandelàera.
FuichiamatoCurradoMalaspina;nonsonl’antico,madiluidiscesi;a’mieiportail’amorchequiraffina».
«Oh!»,diss’iolui,«perlivostripaesigiàmainonfui;madovesidimorapertuttaEuropach’einonsienpalesi?
Lafamachelavostracasaonora,gridaisegnoriegridalacontrada,sìchenesachinonvifuancora;
eiovigiuro,s’iodisopravada,chevostragenteonratanonsisfregia
delpregiodelaborsaedelaspada.
Usoenaturasìlaprivilegia,che,perchéilcaporeoilmondotorca,solavadrittae’lmalcammindispregia».
Edelli:«Orva;che’lsolnonsiricorcasettevoltenellettoche’lMontonecontuttiequattroipiècuopreeinforca,
checotestacorteseoppinïonetifiachiavatainmezzodelatestaconmaggiorchioviched’altruisermone,
secorsodigiudicionons’arresta».
Purgatorio•CantoIX
LaconcubinadiTitoneanticogiàs’imbiancavaalbalcod’orïente,fuordelebracciadelsuodolceamico;
digemmelasuafronteeralucente,posteinfiguradelfreddoanimalecheconlacodapercuotelagente;
elanotte,de’passiconchesale,fattiaveaduenellocoov’eravamo,e’lterzogiàchinavaingiusol’ale;
quand’io,chemecoaveadiqueld’Adamo,vintodalsonno,insul’erbainchinailà’vegiàtuttiecinquesedavamo.
Nel’orachecominciaitristilailarondinellapressoalamattina,forseamemoriade’suo’primiguai,
echelamentenostra,peregrinapiùdalacarneemenda’pensierpresa,alesuevisïonquasièdivina,
insognomipareavedersospesaun’aguglianelcielconpenned’oro,conl’aliaperteeacalareintesa;
edessermiparealàdovefuoroabbandonatiisuoidaGanimede,quandofurattoalsommoconsistoro.
Framepensava:‘Forsequestafiedepurquiperuso,eforsed’altrolocodisdegnadiportarnesusoinpiede’.
Poimipareache,poirotataunpoco,terribilcomefolgordiscendesse,emerapissesusoinfinoalfoco.
Ivipareacheellaeioardesse;esìlo’ncendioimaginatocosse,checonvenneche’lsonnosirompesse.
NonaltrimentiAchillesiriscosse,liocchisvegliatirivolgendoingiroenonsappiendolàdovesifosse,
quandolamadredaChirónaSchirotrafuggòluidormendoinlesuebraccia,làondepoiliGreciildipartiro;
chemiscoss’io,sìcomedalafacciamifuggì’lsonno,ediventa’ismorto,comefal’uomche,spaventato,agghiaccia.
Dallatom’erasoloilmioconforto,e’lsoleer’altogiàpiùchedueore,e’lvisom’eraalamarinatorto.
«Nonavertema»,disseilmiosegnore;«fattisicur,chénoisemoabuonpunto;nonstringer,marallargaognevigore.
Tuse’omaialpurgatoriogiunto:vedilàilbalzoche’lchiudedintorno;vedil’entratalà’vepardigiunto.
Dianzi,nel’albacheprocedealgiorno,quandol’animatuadentrodormia,sovralifioriond’èlàgiùaddorno
venneunadonna,edisse:“I’sonLucia;lasciatemipigliarcostuichedorme;sìl’agevoleròperlasuavia”.
Sordelrimaseel’altregentiforme;ellatitolse,ecome’ldìfuchiaro,senvennesuso;eioperlesueorme.
Quitiposò,mapriamidimostraroliocchisuoibelliquellaintrataaperta;poiellae’lsonnoadunasen’andaro».
Aguisad’uomche’ndubbiosiraccerta
echemutainconfortosuapaura,poichelaveritàlièdiscoperta,
micambia’io;ecomesanzacuravideme’lducamio,superlobalzosimosse,eiodirietroinver’l’altura.
Lettor,tuvedibencom’ioinnalzolamiamatera,eperòconpiùartenontimaravigliars’iolarincalzo.
Noiciappressammo,ederavamoinpartechelàdovepareamiprimarotto,purcomeunfessochemurodiparte,
vidiunaporta,etregradidisottopergireadessa,dicolordiversi,eunportierch’ancornonfaceamotto.
Ecomel’occhiopiùepiùv’apersi,vidilsedersovra’lgradosovrano,talnelafacciach’iononlosoffersi;
eunaspadanudaavëainmano,chereflettëairaggisìver’noi,ch’iodrizzavaspessoilvisoinvano.
«Ditecostinci:chevoletevoi?»,cominciòelliadire,«ov’èlascorta?Guardateche’lvenirsùnonvinòi».
«Donnadelciel,diquestecoseaccorta»,rispuose’lmiomaestroalui,«purdianzinedisse:“Andatelà:quivièlaporta”».
«Edellaipassivostriinbeneavanzi»,ricominciòilcorteseportinaio:«Venitedunquea’nostrigradiinnanzi».
Lànevenimmo;eloscaglionprimaiobiancomarmoerasìpulitoeterso,ch’iomispecchiaiinessoqualiopaio.
Erailsecondotintopiùcheperso,d’unapetrinaruvidaearsiccia,crepataperlolungoepertraverso.
Loterzo,chedisopras’ammassiccia,porfidomiparea,sìfiammeggiantecomesanguechefuordivenaspiccia.
Sovraquestotenëaambolepiantel’angeldiDiosedendoinsulasoglia
chemisembiavapietradidiamante.
Perlitregradisùdibuonavogliamitrasseilducamio,dicendo:«Chiediumilementeche’lserramescioglia».
Divotomigittaia’santipiedi;misericordiachiesiech’elm’aprisse,matrevoltenelpettopriamidiedi.
SettePnelafrontemidescrissecolpuntondelaspada,e«Fachelavi,quandose’dentro,questepiaghe»disse.
Cenere,oterracheseccasicavi,d’uncolorforacolsuovestimento;edisottodaqueltrasseduechiavi.
L’unaerad’oroel’altraerad’argento;priaconlabiancaeposciaconlagiallafecealaportasì,ch’i’fu’contento.
«Quandunquel’unad’estechiavifalla,chenonsivolgadrittaperlatoppa»,diss’ellianoi,«nons’aprequestacalla.
Piùcaraèl’una;mal’altravuoltroppad’arteed’ingegnoavantichediserri,perch’ellaèquellache’lnododigroppa.
DaPierletegno;edissemich’i’errianziadaprirch’atenerlaserrata,purchelagentea’piedimis’atterri».
Poipinsel’uscioalaportasacrata,dicendo:«Intrate;mafaccioviaccortichedifuortornachi’ndietrosiguata».
Equandofuorne’cardinidistortilispigolidiquellareggesacra,chedimetallosonsonantieforti,
nonrugghiòsìnésimostròsìacraTarpëa,cometoltolefuilbuonoMetello,perchepoirimasemacra.
Iomirivolsiattentoalprimotuono,e‘TeDeumlaudamus’mipareaudireinvocemistaaldolcesuono.
Taleimagineapuntomirendeaciòch’ioudiva,qualprendersisuolequandoacantarconorganisistea;
ch’orsìornos’intendonleparole.
Purgatorio•CantoX
Poifummodentroalsogliodelaportache’lmalamordel’animedisusa,perchéfaparerdrittalaviatorta,
sonandolasenti’esserrichiusa;es’ioavesseliocchivòltiadessa,qualforastataalfallodegnascusa?
Noisalavamperunapietrafessa,chesimovevaed’unaed’altraparte,sìcomel’ondachefuggees’appressa.
«Quisiconvieneusareunpocod’arte»,cominciò’lducamio,«inaccostarsiorquinci,orquindiallatochesiparte».
Equestofeceinostripassiscarsi,tantocheprialoscemodelalunarigiunseallettosuoperricorcarsi,
chenoifossimofuordiquellacruna;maquandofummoliberieapertisùdoveilmonteindietrosirauna,
ïostancatoeamendueincertidinostravia,restammoinsuunpianosolingopiùchestradeperdiserti.
Dalasuasponda,oveconfinailvano,alpièdel’altaripachepursale,misurrebbeintrevolteuncorpoumano;
equantol’occhiomiopoteatrard’ale,ordalsinistroeordaldestrofianco,questacornicemipareacotale.
Làsùnoneranmossiipiènostrianco,quand’ioconobbiquellaripaintornochedrittodisalitaavevamanco,
esserdimarmocandidoeaddornod’intaglisì,chenonpurPolicleto,malanaturalìavrebbescorno.
L’angelchevenneinterracoldecreto
delamolt’annilagrimatapace,ch’aperseilcieldelsuolungodivieto,
dinanzianoiparevasìveracequiviintagliatoinunattosoave,chenonsembiavaimaginechetace.
Giuratosisariach’eldicesse‘Ave!’;perchéiv’eraimaginataquellach’adaprirl’altoamorvolselachiave;
eaveainattoimpressaestafavella‘EcceancillaDeï’,propriamentecomefiguraincerasisuggella.
«Nontenerpuradunlocolamente»,disse’ldolcemaestro,chem’aveadaquellaparteonde’lcuorehalagente.
Perch’i’mimossicolviso,evedeadiretrodaMaria,daquellacostaondem’eracoluichemimovea,
un’altrastorianelarocciaimposta;perch’iovarcaiVirgilio,efe’mipresso,acciòchefossealiocchimieidisposta.
Eraintagliatolìnelmarmostessolocarroe’buoi,traendol’arcasanta,perchesitemeofficiononcommesso.
Dinanzipareagente;etuttaquanta,partitainsettecori,a’duemie’sensifacevadirl’un‘No’,l’altro‘Sì,canta’.
Similementealfummodeli’ncensichev’eraimaginato,liocchie’lnasoealsìealnodiscordifensi.
Lìprecedevaalbenedettovaso,trescandoalzato,l’umilesalmista,epiùemenchereerainquelcaso.
Dicontra,effigïataadunavistad’ungranpalazzo,Micòlammiravasìcomedonnadispettosaetrista.
I’mossiipièdellocodov’iostava,peravvisardapressoun’altraistoria,chedidietroaMicòlmibiancheggiava.
Quiv’erastorïatal’altagloriadelromanprincipato,ilcuivalore
mosseGregorioalasuagranvittoria;
i’dicodiTraianoimperadore;eunavedovellalieraalfreno,dilagrimeatteggiataedidolore.
Intornoaluipareacalcatoepienodicavalieri,el’aguglienel’orosovr’essiinvistaalventosimovieno.
Lamiserellaintratutticostoroparevadir:«Segnor,fammivendettadimiofigliuolch’èmorto,ond’iom’accoro»;
edellialeirispondere:«Oraspettatantoch’i’torni»;equella:«Segnormio»,comepersonaincuidolors’affretta,
«setunontorni?»;edei:«Chifiadov’io,latifarà»;edella:«L’altruibeneatechefia,se’ltuomettiinoblio?»;
ond’elli:«Orticonforta;ch’eiconvenech’i’solvailmiodovereanzich’i’mova:giustiziavuoleepietàmiritene».
Coluichemainonvidecosanovaprodusseestovisibileparlare,novelloanoiperchéquinonsitrova.
Mentr’iomidilettavadiguardarel’imaginiditanteumilitadi,eperlofabbroloroavedercare,
«Eccodiqua,mafannoipassiradi»,mormoravailpoeta,«moltegenti:questine’nvïerannoalialtigradi».
Liocchimiei,ch’amirareerancontentipervedernovitadiond’e’sonvaghi,volgendosiver’luinonfuronlenti.
Nonvo’però,lettor,chetutismaghidibuonproponimentoperudirecomeDiovuolche’ldebitosipaghi.
Nonattenderlaformadelmartìre:pensalasuccession;pensach’alpeggiooltrelagransentenzanonpuòire.
Iocominciai:«Maestro,quelch’ioveggiomuovereanoi,nonmisembianpersone,enonsoche,sìnelvedervaneggio».
Edelliame:«Lagravecondizionedilortormentoaterralirannicchia,sìche’mieiocchiprian’ebbertencione.
Maguardafisolà,edisviticchiacolvisoquelcheviensottoaqueisassi:giàscorgerpuoicomeciascunsipicchia».
Osuperbicristian,miserilassi,che,delavistadelamenteinfermi,fidanzaavetene’retrosipassi,
nonv’accorgetevoichenoisiamverminatiaformarl’angelicafarfalla,chevolaalagiustiziasanzaschermi?
Dichel’animovostroinaltogalla,poisietequasiantomataindifetto,sìcomevermoincuiformazionfalla?
Comepersostentarsolaiootetto,permensolatalvoltaunafigurasivedegiugnerleginocchiaalpetto,
laqualfadelnonververarancuranascere’nchilavede;cosìfattivid’iocolor,quandopuosibencura.
Veroèchepiùemenoerancontrattisecondoch’avienpiùemenoadosso;equalpiùpazïenzaaveaneliatti,
piangendopareadicer:‘Piùnonposso’.
Purgatorio•CantoXI
«OPadrenostro,chene’cielistai,noncircunscritto,maperpiùamorech’aiprimieffettidilàsùtuhai,
laudatosia’ltuonomee’ltuovaloredaognecreatura,com’èdegnodirendergraziealtuodolcevapore.
Vegnaver’noilapacedeltuoregno,chénoiadessanonpotemdanoi,s’ellanonvien,contuttonostroingegno.
Comedelsuovolerliangelituoifansacrificioate,cantandoosanna,cosìfaccianoliuominide’suoi.
Dàoggianoilacotidianamanna,sanzalaqualperquestoasprodisertoaretrovachipiùdigirs’affanna.
Ecomenoilomalch’avemsoffertoperdoniamoaciascuno,etuperdonabenigno,enonguardarlonostromerto.
Nostravirtùchedileggers’adona,nonspermentarconl’anticoavversaro,maliberadaluichesìlasprona.
Quest’ultimapreghiera,segnorcaro,giànonsifapernoi,chénonbisogna,mapercolorchedietroanoirestaro».
Cosìaséenoibuonaramognaquell’ombreorando,andavansotto’lpondo,simileaquelchetalvoltasisogna,
disparmenteangosciatetutteatondoelassesuperlaprimacornice,purgandolacaliginedelmondo.
Sedilàsemprebenpernoisidice,diquachedireefarperlorsipuotedaqueic’hannoalvolerbuonaradice?
Benside’loroatarlavarlenotecheportarquinci,sìche,mondielievi,possanouscirealestellateruote.
«Deh,segiustiziaepietàvidisgrievitosto,sìchepossiatemuoverl’ala,chesecondoildisiovostrovilievi,
mostratedaqualmanoinver’lascalasivapiùcorto;esec’èpiùd’unvarco,quelne’nsegnatechemenertocala;
chéquestichevienmeco,perlo’ncarcodelacarned’Adamoondesiveste,almontarsù,contrasuavoglia,èparco».
Lelorparole,cherenderoaquestechedetteaveacoluicu’ioseguiva,nonfurdacuivenissermanifeste;
mafudetto:«Amandestraperlarivaconnoivenite,etrovereteilpassopossibileasalirpersonaviva.
Es’iononfossiimpeditodalsassochelacervicemiasuperbadoma,ondeportarconvienmiilvisobasso,
cotesti,ch’ancorviveenonsinoma,
guardere’io,perveders’i’’lconosco,eperfarlopietosoaquestasoma.
Iofuilatinoenatod’ungranTosco:GuiglielmoAldobrandescofumiopadre;nonsose’lnomesuogiàmaifuvosco.
L’anticosangueel’opereleggiadred’imieimaggiormifersìarrogante,che,nonpensandoalacomunemadre,
ogn’uomoebbiindespettotantoavante,ch’ionemori’,comeiSanesisanno,esalloinCampagnaticoognefante.
IosonoOmberto;enonpuramedannosuperbiafa,chétuttimieiconsortihaellatrattiseconelmalanno.
Equiconviench’ioquestopesoportiperlei,tantocheaDiosisodisfaccia,poich’ionolfe’tra’vivi,quitra’morti».
Ascoltandochinaiingiùlafaccia;eundilor,nonquesticheparlava,sitorsesottoilpesocheli’mpaccia,
evidemieconobbemiechiamava,tenendoliocchiconfaticafisiamechetuttochinconloroandava.
«Oh!»,diss’iolui,«nonse’tuOderisi,l’onord’Agobbioel’onordiquell’artech’alluminarchiamataèinParisi?».
«Frate»,diss’elli,«piùridonlecartechepennelleggiaFrancoBolognese;l’onoreètuttoorsuo,emioinparte.
Bennonsare’iostatosìcortesementrech’iovissi,perlograndisiodel’eccellenzaovemiocoreintese.
Ditalsuperbiaquisipagailfio;eancornonsareiqui,senonfosseche,possendopeccar,mivolsiaDio.
Ohvanagloriadel’umaneposse!com’pocoverdeinsulacimadura,senonègiuntadal’etatigrosse!
CredetteCimabuenelapitturatenerlocampo,eorahaGiottoilgrido,
sìchelafamadicoluièscura.
Cosìhatoltol’unoal’altroGuidolagloriadelalingua;eforseènatochil’unoel’altrocacceràdelnido.
Nonèilmondanromorealtroch’unfiatodivento,ch’orvienquincieorvienquindi,emutanomeperchémutalato.
Chevoceavraitupiù,sevecchiascindidatelacarne,chesefossimortoanzichetulasciassiil‘pappo’e’l‘dindi’,
priachepassinmill’anni?ch’èpiùcortospazioal’etterno,ch’unmuoverdicigliaalcerchiochepiùtardiincieloètorto.
Coluichedelcamminsìpocopigliadinanziame,Toscanasonòtutta;eoraapenainSienasenpispiglia,
ond’erasirequandofudistruttalarabbiafiorentina,chesuperbafuaqueltemposìcom’oraèputta.
Lavostranominanzaècolord’erba,chevieneeva,equeiladiscolorapercuiellaescedelaterraacerba».
Eioalui:«Tuoverodirm’incorabonaumiltà,egrantumorm’appiani;machièqueidicuituparlaviora?».
«Quelliè»,rispuose,«ProvenzanSalvani;edèquiperchéfupresuntüosoarecarSienatuttaalesuemani.
Itoècosìeva,sanzariposo,poichemorì;cotalmonetarendeasodisfarchièdilàtroppooso».
Eio:«Sequellospiritoch’attende,priachesipenta,l’orlodelavita,quagiùdimoraequasùnonascende,
sebuonaorazïonluinonaita,primachepassitempoquantovisse,comefulavenutaluilargita?».
«Quandoviveapiùglorïoso»,disse,«liberamentenelCampodiSiena,ognevergognadiposta,s’affisse;
elì,pertrarl’amicosuodipena,ch’e’sosteneanelaprigiondiCarlo,sicondusseatremarperognevena.
Piùnondirò,escurosocheparlo;mapocotempoandrà,che’tuoivicinifarannosìchetupotraichiosarlo.
Quest’operalitolsequeiconfini».
Purgatorio•CantoXII
Dipari,comebuoichevannoagiogo,m’andavaioconquell’animacarca,finche’lsofferseildolcepedagogo.
Maquandodisse:«Lascialuievarca;chéquièbuonoconl’aliecoiremi,quantunquepuò,ciascunpingersuabarca»;
drittosìcomeandarvuolsirife’miconlapersona,avvegnacheipensierimirimanesseroechinatiescemi.
Iom’eramosso,eseguiavolontieridelmiomaestroipassi,eamenduegiàmostravamcom’eravamleggeri;
edelmidisse:«Volgiliocchiingiùe:buontisarà,pertranquillarlavia,vederlolettodelepiantetue».
Come,perchédilormemoriasia,sovraisepoltiletombeterragneportansegnatoquelch’ellieranpria,
ondelìmoltevoltesiripiagneperlapunturadelarimembranza,chesoloa’pïidàdelecalcagne;
sìvid’iolì,madimigliorsembianzasecondol’artificio,figuratoquantoperviadifuordelmonteavanza.
Vedeacoluichefunobilcreatopiùch’altracreatura,giùdalcielofolgoreggiandoscender,dal’unlato.
VedëaBrïareofittodaltelo
celestïalgiacer,dal’altraparte,gravealaterraperlomortalgelo.
VedeaTimbreo,vedeaPalladeeMarte,armatiancora,intornoalpadreloro,mirarlemembrad’iGigantisparte.
VedeaNembròtapièdelgranlavoroquasismarrito,eriguardarlegentiche’nSennaàrconluisuperbifuoro.
ONïobè,concheocchidolentivedeaiotesegnatainsulastrada,trasetteesettetuoifigliuolispenti!
OSaùl,comeinsulapropriaspadaquiviparevimortoinGelboè,chepoinonsentìpioggianérugiada!
OfolleAragne,sìvedeaiotegiàmezzaragna,tristainsulistraccidel’operachemalpertesifé.
ORoboàm,giànonparcheminacciquivi’ltuosegno;mapiendispaventonelportauncarro,sanzach’altriilcacci.
MostravaancorloduropavimentocomeAlmeonasuamadrefécaroparerlosventuratoaddornamento.
MostravacomeifiglisigittarosovraSennacherìbdentrodaltempio,ecome,mortolui,quiviillasciaro.
Mostravalaruinae’lcrudoscempiocheféTamiri,quandodisseaCiro:«Sanguesitisti,eiodisanguet’empio».
MostravacomeinrottasifuggiroliAssiri,poichefumortoOloferne,eanchelereliquiedelmartiro.
VedevaTroiaincenereeincaverne;oIlïón,cometebassoevilemostravailsegnochelìsidiscerne!
Qualdipennelfumaestroodistilecheritraessel’ombree’trattich’ivimirarfarienounoingegnosottile?
Mortilimortieivivipareanvivi:nonvidemeidimechivideilvero,
quant’iocalcai,finchechinatogivi.
Orsuperbite,eviacolvisoaltero,figliuolid’Eva,enonchinateilvoltosìcheveggiateilvostromalsentero!
Piùeragiàpernoidelmontevòltoedelcammindelsoleassaipiùspesochenonstimaval’animononsciolto,
quandocoluichesempreinnanziattesoandava,cominciò:«Drizzalatesta;nonèpiùtempodigirsìsospeso.
Vedicolàunangelches’apprestapervenirversonoi;vedichetornadalservigiodeldìl’ancellasesta.
Direverenzailvisoeliattiaddorna,sìcheidilettilo’nvïarciinsuso;pensachequestodìmainonraggiorna!».
Ioerabendelsuoammonirusopurdinonperdertempo,sìche’nquellamaterianonpoteaparlarmichiuso.
Anoivenìalacreaturabella,biancovestitoenelafacciaqualepartremolandomattutinastella.
Lebracciaaperse,eindiapersel’ale;disse:«Venite:quisonpressoigradi,eagevolementeomaisisale.
Aquestoinvitovegnonmoltoradi:ogenteumana,pervolarsùnata,perchéapocoventocosìcadi?».
Menocciovelarocciaeratagliata;quivimibattél’aliperlafronte;poimipromisesicural’andata.
Comeamandestra,persalirealmontedovesiedelachiesachesoggiogalabenguidatasopraRubaconte,
sirompedelmontarl’arditafogaperlescaleechesiferoadetadech’erasicuroilquadernoeladoga;
cosìs’allentalaripachecadequivibenrattadal’altrogirone;maquinciequindil’altapietrarade.
Noivolgendoivilenostrepersone,‘Beatipauperesspiritu!’vocicantaronsì,chenoldiriasermone.
Ahiquantosondiversequellefocidal’infernali!chéquivipercantis’entra,elàgiùperlamentiferoci.
Giàmontavamsuperliscaglionsanti,edessermipareatroppopiùlievecheperlopiannonmipareadavanti.
Ond’io:«Maestro,dì,qualcosagrevelevatas’èdame,chenullaquasipermefatica,andando,siriceve?».
Rispuose:«QuandoiPchesonrimasiancornelvoltotuopressochestinti,saranno,com’èl’un,deltuttorasi,
fierlituoipièdalbuonvolersìvinti,chenonpurnonfaticasentiranno,mafiadilettoloroessersùpinti».
Allorfec’iocomecolorchevannoconcosaincaponondalorsaputa,senonche’cennialtruisospecciarfanno;
perchelamanoadaccertars’aiuta,ecercaetruovaequelloofficioadempiechenonsipuòfornirperlaveduta;
econleditadeladestrascempietrovaipurseilelettereche’ncisequeldalechiaviamesovraletempie:
acheguardando,ilmioducasorrise.
Purgatorio•CantoXIII
Noieravamoalsommodelascala,dovesecondamentesirisegalomontechesalendoaltruidismala.
Ivicosìunacornicelegadintornoilpoggio,comelaprimaia;senonchel’arcosuopiùtostopiega.
Ombranonlìènésegnochesipaia:
parsilaripaeparsilaviaschiettacollividocolordelapetraia.
«Sequiperdimandargentes’aspetta»,ragionavailpoeta,«iotemoforsechetroppoavràd’indugionostraeletta».
Poifisamentealsoleliocchiporse;fecedeldestrolatoamuovercentro,elasinistrapartedisétorse.
«Odolcelumeacuifidanzai’entroperlonovocammin,tuneconduci»,dicea,«comecondursivuolquinc’entro.
Tuscaldiilmondo,tusovr’essoluci;s’altraragioneincontrariononponta,esserdiensemprelituoiraggiduci».
Quantodiquaperunmigliaiosiconta,tantodilàeravamnoigiàiti,conpocotempo,perlavogliapronta;
eversonoivolarfuronsentiti,nonperòvisti,spiritiparlandoalamensad’amorcortesiinviti.
Laprimavocechepassòvolando‘Vinumnonhabent’altamentedisse,edietroanoil’andòreïterando.
Eprimachedeltuttononsiudisseperallungarsi,un’altra‘I’sonoOreste’passògridando,eanconons’affisse.
«Oh!»,diss’io,«padre,chevocisonqueste?».Ecom’iodomandai,eccolaterzadicendo:‘Amatedacuimaleaveste’.
E’lbuonmaestro:«Questocinghiosferzalacolpadelainvidia,eperòsonotratted’amorlecordedelaferza.
Lofrenvuolesserdelcontrariosuono;credochel’udirai,permioavviso,primachegiunghialpassodelperdono.
Maficcaliocchiperl’aerebenfiso,evedraigenteinnanzianoisedersi,eciascunèlungolagrottaassiso».
Allorapiùcheprimaliocchiapersi;guarda’miinnanzi,evidiombreconmanti
alcolordelapietranondiversi.
Epoichefummounpocopiùavanti,udiagridar:‘Maria,òrapernoi’:gridar‘Michele’e‘Pietro’e‘Tuttisanti’.
Noncredocheperterravadaancoiomosìduro,chenonfossepuntopercompassiondiquelch’i’vidipoi;
ché,quandofuisìpressodilorgiunto,cheliattiloroamevenivancerti,perliocchifuidigravedolormunto.
Divilcilicciomipareancoperti,el’unsofferial’altroconlaspalla,etuttidalaripaeransofferti.
Cosìliciechiacuilarobafalla,stannoa’perdoniachiederlorbisogna,el’unoilcaposopral’altroavvalla,
perché’naltruipietàtostosipogna,nonpurperlosonardeleparole,maperlavistachenonmenoagogna.
Ecomealiorbinonapprodailsole,cosìal’ombrequivi,ond’ioparloora,lucedelcieldisélargirnonvole;
chéatuttiunfildiferroiciglifóraecuscesì,comeasparvierselvaggiosifaperòchequetonondimora.
Amepareva,andando,fareoltraggio,veggendoaltrui,nonessendoveduto:perch’iomivolsialmioconsigliosaggio.
Bensapev’eichevoleadirlomuto;eperònonattesemiadimanda,madisse:«Parla,esiebreveearguto».
Virgiliomivenìadaquellabandadelacorniceondecadersipuote,perchédanullaspondas’inghirlanda;
dal’altrapartem’eranledivoteombre,cheperl’orribilecosturapremevansì,chebagnavanlegote.
Volsimialoroe:«Ogentesicura»,incominciai,«divederl’altolumeche’ldisiovostrosolohainsuacura,
setostograziaresolvaleschiumedivostracoscïenzasìchechiaroperessascendadelamenteilfiume,
ditemi,chémifiagraziosoecaro,s’animaèquitravoichesialatina;eforseleisaràbuons’i’l’apparo».
«Ofratemio,ciascunaècittadinad’unaveracittà;matuvuo’direchevivesseinItaliaperegrina».
Questomiparveperrispostaudirepiùinnanzialquantochelàdov’iostava,ond’iomifeciancorpiùlàsentire.
Tral’altrevidiun’ombrach’aspettavainvista;esevolessealcundir‘Come?’,lomentoaguisad’orboinsùlevava.
«Spirto»,diss’io,«chepersalirtidome,setuse’quellichemirispondesti,fammiticontooperluogoopernome».
«Iofuisanese»,rispuose,«econquestialtririmendoquilavitaria,lagrimandoacoluichesénepresti.
Savianonfui,avvegnacheSapìafossichiamata,efuidelialtruidannipiùlietaassaichediventuramia.
Eperchétunoncredach’iot’inganni,odis’i’fui,com’iotidico,folle,giàdiscendendol’arcod’imieianni.
EranlicittadinmieipressoaColleincampogiuntico’loroavversari,eiopregavaIddiodiquelch’e’volle.
Rottifuorquivievòltineliamaripassidifuga;eveggendolacaccia,letiziapresiatuttealtredispari,
tantoch’iovolsiinsùl’arditafaccia,gridandoaDio:“Omaipiùnontitemo!”,comefé’lmerloperpocabonaccia.
PacevolliconDioinsulostremodelamiavita;eancornonsarebbelomiodoverperpenitenzascemo,
seciònonfosse,ch’amemoriam’ebbe
PierPettinaioinsuesanteorazioni,acuidimepercaritateincrebbe.
Matuchise’,chenostrecondizionivaidimandando,eportiliocchisciolti,sìcom’iocredo,espirandoragioni?».
«Liocchi»,diss’io,«mifienoancorquitolti,mapiccioltempo,chépocaèl’offesafattaperesserconinvidiavòlti.
Troppaèpiùlapauraond’èsospesal’animamiadeltormentodisotto,chegiàlo’ncarcodilàgiùmipesa».
Edellaame:«Chit’hadunquecondottoquasùtranoi,segiùritornarcredi?».Eio:«Costuich’èmecoenonfamotto.
Evivosono;eperòmirichiedi,spiritoeletto,setuvuo’ch’i’movadilàperteancorlimortaipiedi».
«Oh,questaèaudirsìcosanuova»,rispuose,«chegransegnoècheDiot’ami;peròcolpriegotuotalormigiova.
Echeggioti,perquelchetupiùbrami,semaicalchilaterradiToscana,chea’mieipropinquitubenmirinfami.
TulivedraitraquellagentevanachesperainTalamone,eperderaglipiùdisperanzach’atrovarlaDiana;
mapiùviperderannoliammiragli».
Purgatorio•CantoXIV
«Chiècostuiche’lnostromontecerchiaprimachemorteliabbiadatoilvolo,eapreliocchiasuavogliaecoverchia?».
«Nonsochisia,masoch’e’nonèsolo;domandaltuchepiùlit’avvicini,edolcemente,sìcheparli,acco’lo».
Cosìduespirti,l’unoal’altrochini,ragionavandimeiviamandritta;
poiferlivisi,perdirmi,supini;
edissel’uno:«Oanimachefittanelcorpoancorainver’locieltenvai,percaritàneconsolaeneditta
ondevieniechise’;chétunefaitantomaravigliardelatuagrazia,quantovuolcosachenonfupiùmai».
Eio:«PermezzaToscanasispaziaunfiumicelchenasceinFalterona,ecentomigliadicorsonolsazia.
Disovr’essorech’ioquestapersona:dirvich’i’sia,sariaparlareindarno,ché’lnomemioancormoltononsuona».
«Sebenlo’ntendimentotuoaccarnoconlo’ntelletto»,alloramirispuosequeichedicevapria,«tuparlid’Arno».
El’altrodisselui:«Perchénascosequestiilvocaboldiquellariviera,purcom’omfadel’orribilicose?».
El’ombrachediciòdomandataera,sisdebitòcosì:«Nonso;madegnobenèche’lnomeditalvallepèra;
chédalprincipiosuo,ov’èsìpregnol’alpestromonteond’ètroncoPeloro,che’npochiluoghipassaoltraquelsegno,
infinlà’vesirendeperristorodiquelche’lcieldelamarinaasciuga,ond’hannoifiumiciòchevaconloro,
vertùcosìpernimicasifugadatutticomebiscia,opersventuradelluogo,opermalusochelifruga:
ond’hannosìmutatalornaturaliabitatordelamiseravalle,cheparcheCirceliavesseinpastura.
Trabruttiporci,piùdegnidigalleched’altrocibofattoinumanuso,dirizzaprimailsuopoverocalle.
Botolitrovapoi,venendogiuso,ringhiosipiùchenonchiedelorpossa,edalordisdegnosatorceilmuso.
Vassicaggendo;equant’ellapiù’ngrossa,tantopiùtrovadicanfarsilupilamaladettaesventuratafossa.
Discesapoiperpiùpelaghicupi,trovalevolpisìpienedifroda,chenontemonoingegnocheleoccùpi.
Nélasceròdidirperch’altrim’oda;ebuonsaràcostui,s’ancors’ammentadiciòcheverospirtomidisnoda.
Ioveggiotuonepotechediventacacciatordiqueilupiinsularivadelfierofiume,etuttilisgomenta.
Vendelacarneloroessendoviva;poscialiancidecomeanticabelva;moltidivitaesédipregiopriva.
Sanguinosoescedelatristaselva;lascialatal,chediquiamilleanninelostatoprimaiononsirinselva».
Com’al’annunziodidogliosidannisiturbailvisodicoluich’ascolta,daqualcheparteilperigliol’assanni,
cosìvid’iol’altr’anima,chevoltastavaaudir,turbarsiefarsitrista,poich’ebbelaparolaaséraccolta.
Lodirdel’unaedel’altralavistamifervogliosodisaperlornomi,edimandanefeiconprieghimista;
perchelospirtochedipriaparlòmiricominciò:«Tuvuo’ch’iomideducanelfareateciòchetufarnonvuo’mi.
MadacheDiointevuolchetralucatantosuagrazia,nontisaròscarso;peròsappich’iofuiGuidodelDuca.
Fuilsanguemiod’invidiasìrïarso,chesevedutoavesseuomfarsilieto,vistom’avrestidilivoresparso.
Dimiasementecotalpagliamieto;ogenteumana,perchéponi’lcorelà’v’èmestierdiconsortedivieto?
QuestièRinier;questiè’lpregioel’onore
delacasadaCalboli,ovenullofattos’èredapoidelsuovalore.
Enonpurlosuosangueèfattobrullo,tra’lPoe’lmonteelamarinae’lReno,delbenrichestoalveroealtrastullo;
chédentroaquestiterminièripienodivenenosisterpi,sìchetardipercoltivareomaiverrebbermeno.
Ov’è’lbuonLizioeArrigoMainardi?PierTraversaroeGuidodiCarpigna?OhRomagnuolitornatiinbastardi!
QuandoinBolognaunFabbrosiralligna?quandoinFaenzaunBernardindiFosco,vergagentildipicciolagramigna?
Nontimaravigliars’iopiango,Tosco,quandorimembro,conGuidodaPrata,Ugolind’Azzochevivettenosco,
FederigoTignosoesuabrigata,lacasaTraversaraeliAnastagi(el’unagenteel’altraèdiretata),
ledonnee’cavalier,liaffannieliagichene’nvogliavaamoreecortesialàdoveicuorsonfattisìmalvagi.
OBretinoro,chénonfuggivia,poichegitasen’èlatuafamigliaemoltagentepernonesserria?
BenfaBagnacaval,chenonrifiglia;emalfaCastrocaro,epeggioConio,chedifigliartaicontipiùs’impiglia.
BenfarannoiPagan,dache’ldemoniolorsengirà;manonperòchepurogiàmairimagnad’essitestimonio.
OUgolinde’Fantolin,sicuroè’lnometuo,dachepiùnons’aspettachifarlopossa,tralignando,scuro.
Mavavia,Tosco,omai;ch’ormidilettatroppodipiangerpiùchediparlare,sìm’hanostraragionlamentestretta».
Noisapavamchequell’animecarecisentivanoandar;però,tacendo,
facëannoidelcamminconfidare.
Poifummofattisoliprocedendo,folgoreparvequandol’aerefende,vocechegiunsedicontradicendo:
‘Anciderammiqualunquem’apprende’;efuggìcometuonchesidilegua,sesùbitolanuvolascoscende.
Comedaleil’udirnostroebbetriegua,edeccol’altraconsìgranfracasso,chesomigliòtonarchetostosegua:
«IosonoAglaurochedivennisasso»;eallor,perristrignermialpoeta,indestrofeci,enoninnanzi,ilpasso.
Giàeral’aurad’ognepartequeta;edelmidisse:«Quelfu’ldurocamochedovrial’uomtenerdentroasuameta.
Mavoiprendetel’esca,sìchel’amodel’anticoavversaroasévitira;eperòpocovalfrenoorichiamo.
Chiamavi’lcieloe’ntornovisigira,mostrandovilesuebellezzeetterne,el’occhiovostropuraterramira;
ondevibattechituttodiscerne».
Purgatorio•CantoXV
Quantotral’ultimardel’oraterzae’lprincipiodeldìpardelasperachesempreaguisadifanciulloscherza,
tantoparevagiàinver’laseraesserealsoldelsuocorsorimaso;vesperolà,equimezzanotteera.
Eiraggineferienpermezzo’lnaso,perchépernoigiratoerasì’lmonte,chegiàdrittiandavamoinver’l’occaso,
quand’iosenti’amegravarlafrontealosplendoreassaipiùchediprima,estuporm’eranlecosenonconte;
ond’iolevailemaniinver’lacimadelemieciglia,efecimi’lsolecchio,chedelsoverchiovisibilelima.
Comequandodal’acquaodalospecchiosaltaloraggioal’oppositaparte,salendosuperlomodoparecchio
aquelchescende,etantosidipartedalcaderdelapietrainigualtratta,sìcomemostraesperïenzaearte;
cosìmiparvedalucerifrattaquividinanziameesserpercosso;percheafuggirlamiavistafuratta.
«Cheèquel,dolcepadre,achenonpossoschermarlovisotantochemivaglia»,diss’io,«epareinver’noiessermosso?».
«Nontimaravigliars’ancort’abbaglialafamigliadelcielo»,amerispuose:«messoèchevieneadinvitarch’omsaglia.
Tostosaràch’avederquestecosenontifiagrave,mafietidilettoquantonaturaasentirtidispuose».
Poigiuntifummoal’angelbenedetto,conlietavocedisse:«Intratequinciadunscaleoviemenchelialtrieretto».
Noimontavam,giàpartitidilinci,e‘Beatimisericordes!’fuecantatoretro,e‘Godituchevinci!’.
Lomiomaestroeiosoliamenduesusoandavamo;eiopensai,andando,prodeacquistarneleparolesue;
edirizza’mialuisìdimandando:«ChevolsedirlospirtodiRomagna,e‘divieto’e‘consorte’menzionando?».
Perch’elliame:«Disuamaggiormagagnaconosceildanno;eperònons’ammiriseneriprendeperchémensipiagna.
Perchés’appuntanoivostridisiridovepercompagniapartesiscema,invidiamoveilmantacoa’sospiri.
Masel’amordelasperasupprema
torcesseinsusoildisideriovostro,nonvisarebbealpettoquellatema;
ché,perquantisidicepiùlì‘nostro’,tantopossiedepiùdibenciascuno,epiùdicaritateardeinquelchiostro».
«Iosond’essercontentopiùdigiuno»,diss’io,«chesemifossepriataciuto,epiùdidubbionelamenteaduno.
Com’esserpuotech’unben,distributoinpiùposseditor,facciapiùricchidiséchesedapochièposseduto?».
Edelliame:«Peròcheturificchilamentepuralecoseterrene,diveralucetenebredispicchi.
Quelloinfinitoeineffabilbenechelàsùè,cosìcorreadamorecom’alucidocorporaggiovene.
Tantosidàquantotrovad’ardore;sìche,quantunquecaritàsistende,crescesovr’essal’etternovalore.
Equantagentepiùlàsùs’intende,piùv’èdabeneamare,epiùvis’ama,ecomespecchiol’unoal’altrorende.
Eselamiaragionnontidisfama,vedraiBeatrice,edellapienamentetitorràquestaeciascun’altrabrama.
Procacciapurchetostosienospente,comesongiàledue,lecinquepiaghe,chesirichiudonperesserdolente».
Com’iovolevadicer‘Tum’appaghe’,vidimigiuntoinsul’altrogirone,sìchetacermiferlelucivaghe.
Ivimiparveinunavisïoneestaticadisùbitoessertratto,evedereinuntempiopiùpersone;
eunadonna,insul’entrar,conattodolcedimadredicer:«Figliuolmio,perchéhaitucosìversonoifatto?
Ecco,dolenti,lotuopadreeioticercavamo».Ecomequisitacque,
ciòcheparevaprima,dispario.
Indim’apparveun’altraconquell’acquegiùperlegoteche’ldolordistillaquandodigrandispettoinaltruinacque,
edir:«Setuse’siredelavilladelcuinomene’dèifutantalite,eondeognescïenzadisfavilla,
vendicatediquellebracciaarditech’abbracciarnostrafiglia,oPisistràto».E’lsegnormiparea,benignoemite,
risponderleiconvisotemperato:«Chefaremnoiachimalnedisira,sequeicheciamaèpernoicondannato?»,
Poividigentiacceseinfocod’iraconpietreungiovinettoancider,fortegridandoasépur:«Martira,martira!».
Eluivedeachinarsi,perlamortechel’aggravavagià,inver’laterra,madeliocchifaceasemprealcielporte,
orandoal’altoSire,intantaguerra,cheperdonassea’suoipersecutori,conquelloaspettochepietàdiserra.
Quandol’animamiatornòdiforialecosechesonfuordileivere,ioriconobbiimieinonfalsierrori.
Loducamio,chemipoteavederefarsìcom’omchedalsonnosislega,disse:«Chehaichenontipuoitenere,
mase’venutopiùchemezzalegavelandoliocchieconlegambeavvolte,aguisadicuivinoosonnopiega?».
«Odolcepadremio,setum’ascolte,iotidirò»,diss’io,«ciòchem’apparvequandolegambemifuronsìtolte».
Edei:«Setuavessicentolarvesovralafaccia,nonmisarianchiuseletuecogitazion,quantunqueparve.
Ciòchevedestifuperchénonscused’aprirlocoreal’acquedelapacechedal’etternofontesondiffuse.
Nondimandai“Chehai?”perquelchefacechiguardapurconl’occhiochenonvede,quandodisanimatoilcorpogiace;
madimandaiperdartiforzaalpiede:cosìfrugarconviensiipigri,lentiadusarlorvigiliaquandoriede».
Noiandavamperlovespero,attentioltrequantopoteanliocchiallungarsicontrairaggiserotinielucenti.
Edeccoapocoapocounfummofarsiversodinoicomelanotteoscuro;nédaquelloeralocodacansarsi.
Questonetolseliocchiel’aerepuro.
Purgatorio•CantoXVI
Buiod’infernoedinotteprivatad’ognepianeto,sottopovercielo,quant’esserpuòdinuvoltenebrata,
nonfecealvisomiosìgrossovelocomequelfummoch’ivicicoperse,néasentirdicosìaspropelo,
chel’occhiostareapertononsofferse;ondelascortamiasaputaefidamis’accostòel’omerom’offerse.
Sìcomeciecovadietroasuaguidapernonsmarrirsiepernondardicozzoincosache’lmolesti,oforseancida,
m’andavaioperl’aereamaroesozzo,ascoltandoilmioducachedicevapur:«Guardachedametunonsiamozzo».
Iosentiavoci,eciascunaparevapregarperpaceepermisericordial’AgneldiDiochelepeccataleva.
Pur‘AgnusDei’eranleloroessordia;unaparolaintutteeraeunmodo,sìchepareatraesseogneconcordia.
«Queisonospirti,maestro,ch’i’odo?»,
diss’io.Edelliame:«Tuveroapprendi,ed’iracundiavansolvendoilnodo».
«Ortuchise’che’lnostrofummofendi,edinoiparlipurcomesetuepartissiancorlotempopercalendi?».
Cosìperunavocedettofue;onde’lmaestromiodisse:«Rispondi,edomandasequincisivasùe».
Eio:«Ocreaturachetimondipertornarbellaacoluichetifece,maravigliaudirai,semisecondi».
«Iotiseguiteròquantomilece»,rispuose;«esevederfummononlascia,l’udirciterràgiuntiinquellavece».
Alloraincominciai:«Conquellafasciachelamortedissolvemenvosuso,evenniquiperl’infernaleambascia.
EseDiom’hainsuagraziarinchiuso,tantochevuolch’i’veggialasuacortepermodotuttofuordelmodernouso,
nonmicelarchifostianzilamorte,madilmi,edimmis’i’vobenealvarco;etueparolefierlenostrescorte».
«Lombardofui,efu’chiamatoMarco;delmondoseppi,equelvaloreamaialqualehaorciascundistesol’arco.
Permontarsùdirittamentevai».Cosìrispuose,esoggiunse:«I’tipregochepermeprieghiquandosùsarai».
Eioalui:«Perfedemitilegodifarciòchemichiedi;maioscoppiodentroadundubbio,s’iononmenespiego.
Primaerascempio,eoraèfattodoppionelasentenzatua,chemifacertoqui,ealtrove,quelloov’iol’accoppio.
Lomondoèbencosìtuttodisertod’ognevirtute,cometumisone,edimaliziagravidoecoverto;
mapriegochem’additelacagione,sìch’i’laveggiaech’i’lamostrialtrui;
chénelcielouno,eunquagiùlapone».
Altosospir,cheduolostrinsein«uhi!»,misefuorprima;epoicominciò:«Frate,lomondoècieco,etuvienbendalui.
Voicheviveteognecagionrecatepursusoalcielo,purcomesetuttomovessesecodinecessitate.
Secosìfosse,invoiforadistruttoliberoarbitrio,enonforagiustiziaperbenletizia,epermaleaverlutto.
Locieloivostrimovimentiinizia;nondicotutti,ma,postoch’i’’ldica,lumev’èdatoabeneeamalizia,
eliberovoler;che,sefaticaneleprimebattagliecolcieldura,poivincetutto,sebensinotrica.
Amaggiorforzaeamigliornaturaliberisoggiacete;equellacrialamenteinvoi,che’lcielnonhainsuacura.
Però,se’lmondopresentedisvia,invoièlacagione,invoisicheggia;eiotenesaròorveraspia.
Escedimanoaluichelavagheggiaprimachesia,aguisadifanciullachepiangendoeridendopargoleggia,
l’animasemplicettachesanulla,salvoche,mossadalietofattore,volontiertornaaciòchelatrastulla.
Dipicciolbeneinpriasentesapore;quivis’inganna,edietroadessocorre,seguidaofrennontorcesuoamore.
Ondeconvenneleggeperfrenporre;convenneregeaver,chediscernessedelaveracittadealmenlatorre.
Leleggison,machiponmanoadesse?Nullo,peròche’lpastorcheprocede,rugumarpuò,manonhal’unghiefesse;
perchelagente,chesuaguidavedepuraquelbenfedireond’ellaèghiotta,diquelsipasce,epiùoltrenonchiede.
Benpuoivederchelamalacondottaèlacagionche’lmondohafattoreo,enonnaturache’nvoisiacorrotta.
SolevaRoma,che’lbuonmondofeo,duesoliaver,chel’unael’altrastradafaceanvedere,edelmondoediDeo.
L’unl’altrohaspento;edègiuntalaspadacolpasturale,el’unconl’altroinsiemepervivaforzamalconvienchevada;
peròche,giunti,l’unl’altrononteme:senonmicredi,ponmentealaspiga,ch’ogn’erbasiconosceperloseme.
Insulpaesech’AdiceePoriga,soleavaloreecortesiatrovarsi,primacheFederigoavessebriga;
orpuòsicuramenteindipassarsiperqualunquelasciasse,pervergognadiragionarcoibuoniod’appressarsi.
Benv’èntrevecchiancoraincuirampognal’anticaetàlanova,eparlortardocheDioamigliorvitaliripogna:
CurradodaPalazzoe’lbuonGherardoeGuidodaCastel,chemeisinoma,francescamente,ilsempliceLombardo.
DìoggimaichelaChiesadiRoma,perconfondereinséduereggimenti,cadenelfango,esébruttaelasoma».
«OMarcomio»,diss’io,«beneargomenti;eordiscernoperchédalretaggiolifiglidiLevìfuronoessenti.
MaqualGherardoèquelchetupersaggiodi’ch’èrimasodelagentespenta,inrimprovèrodelsecolselvaggio?».
«Otuoparlarm’inganna,oelmitenta»,rispuoseame;«ché,parlandomitosco,parchedelbuonGherardonullasenta.
Peraltrosopranomeionolconosco,s’ionoltogliessidasuafigliaGaia.Diosiaconvoi,chépiùnonvegnovosco.
Vedil’alborcheperlofummoraia
giàbiancheggiare,emeconvienpartirmi(l’angeloèivi)primach’iolipaia».
Cosìtornò,epiùnonvolleudirmi.
Purgatorio•CantoXVII
Ricorditi,lettor,semainel’alpeticolsenebbiaperlaqualvedessinonaltrimenticheperpelletalpe,
come,quandoivaporiumidiespessiadiradarcominciansi,lasperadelsoldebilementeentraperessi;
efialatuaimagineleggeraingiugnereavedercom’iorividilosoleinpria,chegiànelcorcarera.
Sì,pareggiandoimieico’passifididelmiomaestro,usci’fuorditalnubeairaggimortigiàne’bassilidi.
Oimaginativachenerubetalvoltasìdifuor,ch’omnons’accorgeperchédintornosuoninmilletube,
chimovete,se’lsensonontiporge?Movetilumechenelciels’informa,perséopervolerchegiùloscorge.
Del’empiezzadileichemutòformanel’uccelch’acantarpiùsidiletta,nel’imaginemiaapparvel’orma;
equifulamiamentesìristrettadentrodasé,chedifuornonvenìacosachefosseallordaleiricetta.
Poipiovvedentroal’altafantasiauncrucifisso,dispettosoeferonelasuavista,ecotalsimoria;
intornoadessoerailgrandeAssüero,Estèrsuasposae’lgiustoMardoceo,chefualdireealfarcosìintero.
Ecomequestaimaginerompeoséperséstessa,aguisad’unabulla
cuimancal’acquasottoqualsifeo,
surseinmiavisïoneunafanciullapiangendoforte,edicea:«Oregina,perchéperirahaivolutoessernulla?
Ancisat’haipernonperderLavina;orm’haiperduta!Iosonessachelutto,madre,alatuapriach’al’altruiruina».
Comesifrangeilsonnoovedibuttonovalucepercuoteilvisochiuso,chefrattoguizzapriachemuoiatutto;
cosìl’imaginarmiocaddegiusotostochelumeilvoltomipercosse,maggiorassaichequelch’èinnostrouso.
I’mivolgeapervederov’iofosse,quandounavocedisse«Quisimonta»,chedaognealtrointentomirimosse;
efecelamiavogliatantoprontadiriguardarchieracheparlava,chemainonposa,senonsiraffronta.
Macomealsolchenostravistagravaepersoverchiosuafiguravela,cosìlamiavirtùquivimancava.
«Questoèdivinospirito,chenelaviadairsùnedrizzasanzaprego,ecolsuolumesémedesmocela.
Sìfaconnoi,comel’uomsifasego;chéqualeaspettapregoel’uopovede,malignamentegiàsimettealnego.
Oraccordiamoatantoinvitoilpiede;procacciamdisalirpriaches’abbui,chépoinonsiporia,se’ldìnonriede».
Cosìdisseilmioduca,eioconluivolgemmoinostripassiadunascala;etostoch’ioalprimogradofui,
senti’mipressoquasiunmuoverd’alaeventarminelvisoedir:‘Beatipacifici,chesonsanz’iramala!’.
Giàeransovranoitantolevatiliultimiraggichelanottesegue,chelestelleapparivandapiùlati.
‘Ovirtùmia,perchésìtidilegue?’,framestessodicea,chémisentivalapossadelegambepostaintriegue.
Noieravamdovepiùnonsalivalascalasù,ederavamoaffissi,purcomenavech’alapiaggiaarriva.
Eioattesiunpoco,s’ioudissialcunacosanelnovogirone;poimivolsialmaestromio,edissi:
«Dolcemiopadre,dì,qualeoffensionesipurgaquinelgirodovesemo?Seipièsistanno,nonsteatuosermone».
Edelliame:«L’amordelbene,scemodelsuodover,quirittasiristora;quisiribatteilmaltardatoremo.
Maperchépiùapertointendiancora,volgilamenteame,eprenderaialcunbuonfruttodinostradimora».
«Nécreatornécreaturamai»,cominciòel,«figliuol,fusanzaamore,onaturaleod’animo;etu’lsai.
Lonaturaleèsempresanzaerrore,mal’altropuoteerrarpermaloobiettoopertroppooperpocodivigore.
Mentrech’elliènelprimobendiretto,ene’secondiséstessomisura,essernonpuòcagiondimaldiletto;
maquandoalmalsitorce,oconpiùcuraoconmenchenondeecorrenelbene,contra’lfattoreadovrasuafattura.
Quincicomprenderpuoich’esserconveneamorsementainvoid’ognevirtuteed’ogneoperazionchemertapene.
Or,perchémainonpuòdalasaluteamordelsuosubiettovolgerviso,dal’odiopropriosonlecosetute;
eperchéintendernonsipuòdiviso,eperséstante,alcunoesserdalprimo,daquelloodiareogneeffettoèdeciso.
Resta,sedividendobenestimo,
che’lmalches’amaèdelprossimo;edessoamornasceintremodiinvostrolimo.
Èchi,peressersuovicinsoppresso,speraeccellenza,esolperquestobramach’elsiadisuagrandezzainbassomesso;
èchipodere,grazia,onoreefamatemediperderperch’altrisormonti,ondes’attristasìche’lcontrarioama;
edèchiperingiuriaparch’aonti,sìchesifadelavendettaghiotto,etalconvienche’lmalealtruiimpronti.
Questotriformeamorquagiùdisottosipiange:orvo’chetudel’altrointende,checorrealbenconordinecorrotto.
Ciascunconfusamenteunbeneapprendenelqualsiquetil’animo,edisira;perchedigiugnerluiciascuncontende.
Selentoamorealuivedervitiraoaluiacquistar,questacornice,dopogiustopenter,venemartira.
Altrobenèchenonfal’uomfelice;nonèfelicità,nonèlabuonaessenza,d’ognebenfruttoeradice.
L’amorch’adessotroppos’abbandona,disovr’anoisipiangepertrecerchi;macometripartitosiragiona,
tacciolo,acciòchetupertenecerchi».
Purgatorio•CantoXVIII
Postoaveafinealsuoragionamentol’altodottore,eattentoguardavanelamiavistas’iopareacontento;
eio,cuinovaseteancorfrugava,difuortacea,edentrodicea:‘Forselotroppodimandarch’iofoligrava’.
Maquelpadreverace,ches’accorsedeltimidovolerchenons’apriva,
parlando,diparlareardirmiporse.
Ond’io:«Maestro,ilmioveders’avvivasìneltuolume,ch’iodiscernochiaroquantolatuaragionpartaodescriva.
Peròtiprego,dolcepadrecaro,chemidimostriamore,acuireduciognebuonooperaree’lsuocontraro».
«Drizza»,disse,«ver’mel’agutelucidelo’ntelletto,efietimanifestol’errorde’ciechichesifannoduci.
L’animo,ch’ècreatoadamarpresto,adognecosaèmobilechepiace,tostochedalpiacereinattoèdesto.
Vostraapprensivadaesserveracetraggeintenzione,edentroavoilaspiega,sìchel’animoadessavolgerface;
ese,rivolto,inver’dileisipiega,quelpiegareèamor,quell’ènaturacheperpiacerdinovoinvoisilega.
Poi,come’lfocomovesiinalturaperlasuaformach’ènataasalirelàdovepiùinsuamateradura,
cosìl’animopresoentraindisire,ch’èmotospiritale,emainonposafinchelacosaamatailfagioire.
Ortipuoteapparerquant’ènascosalaveritatealagentech’avveraciascunamoreinsélaudabilcosa;
peròcheforseapparlasuamaterasempreesserbuona,manonciascunsegnoèbuono,ancorchebuonasialacera».
«Letueparolee’lmioseguaceingegno»,rispuos’iolui,«m’hannoamordiscoverto,maciòm’hafattodidubbiarpiùpregno;
ché,s’amoreèdifuorianoioffertoel’animanonvaconaltropiede,sedrittaotortava,nonèsuomerto».
Edelliame:«Quantoragionquivede,dirtiposs’io;daindiinlàt’aspettapuraBeatrice,ch’èopradifede.
Ogneformasustanzïal,chesettaèdamateraedèconleiunita,specificavertutehainsécolletta,
laqualsanzaoperarnonèsentita,nésidimostramaichepereffetto,comeperverdifrondeinpiantavita.
Però,làondevegnalo’ntellettodeleprimenotizie,omononsape,ede’primiappetibilil’affetto,
chesonoinvoisìcomestudioinapedifarlomele;equestaprimavogliamertodilodeodibiasmononcape.
Orperchéaquestaogn’altrasiraccoglia,innatav’èlavirtùcheconsiglia,edel’assensode’tenerlasoglia.
Quest’è’lprincipiolàondesipigliaragiondimeritareinvoi,secondochebuoniereiamoriaccoglieeviglia.
Colorcheragionandoandaroalfondo,s’accorserd’estainnatalibertate;peròmoralitàlasciaroalmondo.
Onde,poniamchedinecessitatesurgaogneamorchedentroavois’accende,diritenerloèinvoilapodestate.
LanobilevirtùBeatriceintendeperloliberoarbitrio,eperòguardachel’abbiamente,s’aparlartenprende».
Laluna,quasiamezzanottetarda,facealestelleanoiparerpiùrade,fattacom’unsecchionchetuttorarda;
ecorreacontro’lcielperquellestradeche’lsoleinfiammaallorchequeldaRomatra’Sardie’Corsiilvedequandocade.
Equell’ombragentilpercuisinomaPietolapiùchevillamantoana,delmiocarcardipostaavealasoma;
perch’io,chelaragioneapertaepianasovralemiequistioniavearicolta,stavacom’omchesonnolentovana.
Maquestasonnolenzamifutolta
subitamentedagentechedopolenostrespalleanoieragiàvolta.
EqualeIsmenogiàvideeAsopolungodisèdinottefuriaecalca,purcheiTebandiBaccoavesseruopo,
cotalperquelgironsuopassofalca,perquelch’iovididicolor,venendo,cuibuonvolereegiustoamorcavalca.
Tostofursovr’anoi,perchécorrendosimoveatuttaquellaturbamagna;eduedinanzigridavanpiangendo:
«Mariacorseconfrettaalamontagna;eCesare,persoggiogareIlerda,punseMarsiliaepoicorseinIspagna».
«Ratto,ratto,che’ltempononsiperdaperpocoamor»,gridavanlialtriappresso,«chestudiodibenfargraziarinverda».
«Ogenteincuifervoreagutoadessoricompieforsenegligenzaeindugiodavoipertepidezzainbenfarmesso,
questichevive,ecertoi’nonvibugio,vuoleandarsù,purche’lsolneriluca;perònediteond’èpressoilpertugio».
Parolefuronquestedelmioduca;eundiquellispirtidisse:«Vienidiretroanoi,etroverailabuca.
Noisiamdivogliaamuovercisìpieni,cherestarnonpotem;peròperdona,sevillanianostragiustiziatieni.
IofuiabateinSanZenoaVeronasottolo’mperiodelbuonBarbarossa,dicuidolenteancorMilanragiona.
Etalehagiàl’unpièdentrolafossa,chetostopiangeràquelmonastero,etristofiad’avereavutapossa;
perchésuofiglio,maldelcorpointero,edelamentepeggio,echemalnacque,hapostoinlocodisuopastorvero».
Iononsosepiùdisseos’eisitacque,tant’eragiàdilàdanoitrascorso;
maquestointesi,eritenermipiacque.
Equeichem’eraadogneuoposoccorsodisse:«Volgitiqua:vedineduevenirdandoal’accidïadimorso».
Diretroatuttidicean:«Primafuemortalagenteacuiilmars’aperse,chevedesseIordanleredesue.
Equellachel’affannononsoffersefinoalafinecolfigliod’Anchise,séstessaavitasanzagloriaofferse».
Poiquandofuordanoitantodivisequell’ombre,chevederpiùnonpotiersi,novopensierodentroamesimise,
delqualpiùaltrinacqueroediversi;etantod’unoinaltrovaneggiai,cheliocchipervaghezzaricopersi,
e’lpensamentoinsognotrasmutai.
Purgatorio•CantoXIX
Nel’orachenonpuò’lcalordïurnointepidarpiù’lfreddodelaluna,vintodaterra,etalordaSaturno
—quandoigeomantilorMaggiorFortunaveggionoinorïente,innanzial’alba,surgerperviachepocolestabruna—,
mivenneinsognounafemminabalba,neliocchiguercia,esovraipièdistorta,conlemanmonche,edicolorescialba.
Iolamirava;ecome’lsolconfortalefreddemembrachelanotteaggrava,cosìlosguardomiolefaceascorta
lalingua,eposciatuttaladrizzavainpocod’ora,elosmarritovolto,com’amorvuol,cosìlecolorava.
Poich’ell’avea’lparlarcosìdisciolto,cominciavaacantarsì,checonpenadaleiavreimiointentorivolto.
«Ioson»,cantava,«iosondolceserena,che’marinariinmezzomardismago;tantosondipiacereasentirpiena!
IovolsiUlissedelsuocamminvagoalcantomio;equalmecos’ausa,radosenparte;sìtuttol’appago!».
Ancornonerasuaboccarichiusa,quand’unadonnaapparvesantaeprestalunghessomeperfarcoleiconfusa.
«OVirgilio,Virgilio,chièquesta?»,fieramentedicea;edelvenìaconliocchifittipurinquellaonesta.
L’altraprendea,edinanzil’apriafendendoidrappi,emostravami’lventre;quelmisvegliòcolpuzzochen’uscia.
Iomossiliocchi,e’lbuonmaestro:«Almentrevocit’homesse!»,dicea,«Surgievieni;troviaml’apertaperlaqualtuentre».
Sùmilevai,etuttierangiàpienidel’altodìigirondelsacromonte,
eandavamcolsolnovoalereni.
Seguendolui,portavalamiafrontecomecoluichel’hadipensiercarca,chefadiséunmezzoarcodiponte;
quand’ioudi’«Venite;quisivarca»parlareinmodosoaveebenigno,qualnonsisenteinquestamortalmarca.
Conl’aliaperte,chepareandicigno,volseciinsùcoluichesìparlonnetradueparetidelduromacigno.
Mosselepennepoieventilonne,‘Quilugent’affermandoesserbeati,ch’avrandiconsolarl’animedonne.
«Chehaichepurinver’laterraguati?»,laguidamiaincominciòadirmi,pocoamenduedal’angelsormontati.
Eio:«Contantasospeccionfairminovellavisïonch’asémipiega,sìch’iononpossodalpensarpartirmi».
«Vedesti»,disse,«quell’anticastregachesolasovr’anoiomaisipiagne;vedesticomel’uomdaleisislega.
Bastiti,ebattiaterralecalcagne;liocchirivolgiallogorochegiraloregeetternoconlerotemagne».
Quale’lfalcon,cheprimaa’piésimira,indisivolgealgridoesiprotendeperlodisiodelpastochelàiltira,
talmifec’io;etal,quantosifendelarocciaperdarviaachivasuso,n’andaiinfindove’lcerchiarsiprende.
Com’ionelquintogirofuidischiuso,vidigenteperessochepiangea,giacendoaterratuttavoltaingiuso.
‘Adhaesitpavimentoanimamea’sentiadirlorconsìaltisospiri,chelaparolaapenas’intendea.
«OelettidiDio,licuisoffririegiustiziaesperanzafamenduri,drizzatenoiversolialtisaliri».
«Sevoivenitedalgiacersicuri,evoletetrovarlaviapiùtosto,levostredestresiensempredifori».
Cosìpregò’lpoeta,esìrispostopocodinanzianoinefu;perch’ionelparlareavvisail’altronascosto,
evolsiliocchialiocchialsegnormio:ond’ellim’assentìconlietocennociòchechiedealavistadeldisio.
Poich’iopoteidimefareamiosenno,trassimisovraquellacreaturalecuiparoleprianotarmifenno,
dicendo:«Spirtoincuipiangermaturaquelsanza’lqualeaDiotornarnonpòssi,sostaunpocopermetuamaggiorcura.
Chifostieperchévòltiaveteidossialsù,midì,esevuo’ch’iot’impetricosadilàond’iovivendomossi».
Edelliame:«Perchéinostridiretririvolgailcieloasé,saprai;maprimasciasquodegofuisuccessorPetri.
IntraSïestrieChiaveris’adimaunafiumanabella,edelsuonomelotitoldelmiosanguefasuacima.
Unmeseepocopiùprova’iocomepesailgranmantoachidalfangoilguarda,chepiumasembrantuttel’altresome.
Lamiaconversïone,omè!,futarda;ma,comefattofuiromanpastore,cosìscopersilavitabugiarda.
Vidichelìnons’acquetavailcore,népiùsalirpotiesiinquellavita;perchediquestainmes’acceseamore.
FinoaquelpuntomiseraepartitadaDioanimafui,deltuttoavara;or,comevedi,quinesonpunita.
Quelch’avariziafa,quisidichiarainpurgaziondel’animeconverse;enullapenailmontehapiùamara.
Sìcomel’occhionostronons’aderse
inalto,fissoalecoseterrene,cosìgiustiziaquiaterrailmerse.
Comeavariziaspenseaciascunbenelonostroamore,ondeoperarperdési,cosìgiustiziaquistrettinetene,
ne’piedienelemanlegatiepresi;equantofiapiacerdelgiustoSire,tantostaremoimmobiliedistesi».
Iom’erainginocchiatoevoleadire;macom’iocominciaiedels’accorse,soloascoltando,delmioreverire,
«Qualcagion»,disse,«ingiùcosìtitorse?».Eioalui:«Pervostradignitatemiacoscïenzadrittomirimorse».
«Drizzalegambe,lèvatisù,frate!»,rispuose;«nonerrar:conservosonotecoeconlialtriadunapodestate.
Semaiquelsantoevangelicosuonochedice‘Nequenubent’intendesti,benpuoivederperch’iocosìragiono.
Vatteneomai:nonvo’chepiùt’arresti;chélatuastanzamiopiangerdisagia,colqualmaturociòchetudicesti.
Nepotehoiodilàc’hanomeAlagia,buonadasé,purchelanostracasanonfaccialeiperessempromalvagia;
equestasoladilàm’èrimasa».
Purgatorio•CantoXX
Contramigliorvolervolermalpugna;ondecontra’lpiacermio,perpiacerli,trassidel’acquanonsazialaspugna.
Mossimi;e’lducamiosimosseperliluoghispeditipurlungolaroccia,comesivapermurostrettoa’merli;
chélagentechefondeagocciaagocciaperliocchiilmalchetutto’lmondooccupa,
dal’altraparteinfuortroppos’approccia.
Maladettasietu,anticalupa,chepiùchetuttel’altrebestiehaipredaperlatuafamesanzafinecupa!
Ociel,nelcuigirarparchesicredalecondiziondiquagiùtrasmutarsi,quandoverràpercuiquestadisceda?
Noiandavamconpassilentiescarsi,eioattentoal’ombre,ch’i’sentiapietosamentepiangereelagnarsi;
eperventuraudi’«DolceMaria!»dinanzianoichiamarcosìnelpiantocomefadonnacheinparturirsia;
eseguitar:«Poverafostitanto,quantovedersipuòperquelloospiziodovesponestiiltuoportatosanto».
Seguentementeintesi:«ObuonFabrizio,conpovertàvolestianzivirtutechegranricchezzapossederconvizio».
Questeparolem’eransìpiaciute,ch’iomitrassioltreperavercontezzadiquellospirtoondepareanvenute.
EssoparlavaancordelalarghezzachefeceNiccolòalepulcelle,percondurreadonorlorgiovinezza.
«Oanimachetantobenfavelle,dimmichifosti»,dissi,«eperchésolatuquestedegneloderinovelle.
Nonfiasanzamercélatuaparola,s’ioritornoacompiérlocammincortodiquellavitach’alterminevola».
Edelli:«Iotidirò,nonperconfortoch’ioattendadilà,maperchétantagraziainteluceprimachesiemorto.
Iofuiradicedelamalapiantachelaterracristianatuttaaduggia,sìchebuonfruttoradoseneschianta.
MaseDoagio,Lilla,GuantoeBruggiapotesser,tostonesariavendetta;eiolacheggioaluichetuttogiuggia.
ChiamatofuidilàUgoCiappetta;dimesonnatiiFilippieiLuigipercuinovellamenteèFranciaretta.
Figliuolfu’iod’unbeccaiodiParigi:quandoliregiantichivennermenotutti,fuorch’unrendutoinpannibigi,
trova’mistrettonelemaniilfrenodelgovernodelregno,etantapossadinuovoacquisto,esìd’amicipieno,
ch’alacoronavedovapromossalatestadimiofigliofu,dalqualecominciardicostorlesacrateossa.
Mentrechelagrandotaprovenzalealsanguemionontolselavergogna,pocovalea,mapurnonfaceamale.
Lìcominciòconforzaeconmenzognalasuarapina;eposcia,perammenda,PontìeNormandiapreseeGuascogna.
CarlovenneinItaliae,perammenda,vittimafédiCurradino;epoiripinsealcielTommaso,perammenda.
Tempovegg’io,nonmoltodopoancoi,chetraggeunaltroCarlofuordiFrancia,perfarconoscermeglioesée’suoi.
Sanz’armen’esceesoloconlalanciaconlaqualgiostròGiuda,equellapontasì,ch’aFiorenzafascoppiarlapancia.
Quindinonterra,mapeccatoeontaguadagnerà,persétantopiùgrave,quantopiùlievesimildannoconta.
L’altro,chegiàuscìpresodinave,veggiovendersuafigliaepatteggiarnecomefannoicorsardel’altreschiave.
Oavarizia,chepuoitupiùfarne,posciac’ha’ilmiosangueatesìtratto,chenonsicuradelapropriacarne?
Perchémenpaiailmalfuturoe’lfatto,veggioinAlagnaintrarlofiordaliso,enelvicariosuoCristoessercatto.
Veggioloun’altravoltaesserderiso;
veggiorinovellarl’acetoe’lfiele,etraviviladroniesseranciso.
VeggioilnovoPilatosìcrudele,checiònolsazia,masanzadecretoportarnelTempiolecupidevele.
OSegnormio,quandosaròiolietoavederlavendettache,nascosa,fadolcel’iratuaneltuosecreto?
Ciòch’iodiceadiquell’unicasposadeloSpiritoSantoechetifeceversomevolgerperalcunachiosa,
tantoèrispostoatuttenostreprecequanto’ldìdura;macom’els’annotta,contrariosuonprendemoinquellavece.
NoirepetiamPigmalïonallotta,cuitraditoreeladroeparicidafecelavogliasuadel’oroghiotta;
elamiseriadel’avaroMida,cheseguìalasuadimandagorda,perlaqualsempreconvienchesirida.
DelfolleAcànciascunpoisiricorda,comefuròlespoglie,sìchel’iradiIosüèquiparch’ancorlomorda.
IndiaccusiamcolmaritoSaffira;lodiamicalcich’ebbeElïodoro;eininfamiatutto’lmontegira
Polinestòrch’ancisePolidoro;ultimamentecisigrida:“Crasso,dilci,che’lsai:dichesaporeèl’oro?”.
Talorparlal’unoaltoel’altrobasso,secondol’affezionch’adircispronaoraamaggioreeoraaminorpasso:
peròalbenche’ldìcisiragiona,dianzinoneraiosol;maquidapressononalzavalavocealtrapersona».
Noieravampartitigiàdaesso,ebrigavamdisoverchiarlastradatantoquantoalpodern’erapermesso,
quand’iosenti’,comecosachecada,tremarlomonte;ondemipreseungelo
qualprendersuolcoluich’amortevada.
CertononsiscoteosìforteDelo,priacheLatonainleifacesse’lnidoaparturirlidueocchidelcielo.
Poicominciòdatuttepartiungridotal,che’lmaestroinversomesifeo,dicendo:«Nondubbiar,mentr’iotiguido».
‘Glorïainexcelsis’tutti‘Deo’dicean,perquelch’ioda’vicincompresi,ondeintenderlogridosipoteo.
No’istavamoimmobiliesospesicomeipastorcheprimaudirquelcanto,finche’ltremarcessòedelcompiési.
Poiripigliammonostrocamminsanto,guardandol’ombrechegiaceanperterra,tornategiàinsul’usatopianto.
Nullaignoranzamaicontantaguerramifédesiderosodisapere,selamemoriamiainciònonerra,
quantapareamiallor,pensando,avere;néperlafrettadimandareer’oso,népermelìpoteacosavedere:
cosìm’andavatimidoepensoso.
Purgatorio•CantoXXI
Lasetenaturalchemainonsaziasenonconl’acquaondelafemminettasamaritanadomandòlagrazia,
mitravagliava,epungeamilafrettaperla’mpacciataviadietroalmioduca,econdoleamialagiustavendetta.
Edecco,sìcomenescriveLucacheCristoapparvea’duech’eranoinvia,giàsurtofuordelasepulcralbuca,
ciapparveun’ombra,edietroanoivenìa,dalpièguardandolaturbachegiace;néciaddemmodilei,sìparlòpria,
dicendo:«Ofratimiei,Diovideapace».Noicivolgemmosùbiti,eVirgiliorendéli’lcennoch’aciòsiconface.
Poicominciò:«Nelbeatoconciliotipongainpacelaveracecortechemerileganel’etternoessilio».
«Come!»,diss’elli,eparteandavamforte:«sevoisieteombrecheDiosùnondegni,chiv’haperlasuascalatantoscorte?».
E’ldottormio:«Seturiguardia’segnichequestiportaechel’angelprofila,benvedraichecoibuonconviench’e’regni.
MaperchéleichedìenottefilanonliaveatrattaancoralaconocchiacheClotoimponeaciascunoecompila,
l’animasua,ch’ètuaemiaserocchia,venendosù,nonpoteavenirsola,peròch’alnostromodononadocchia.
Ond’iofuitrattofuordel’ampiagolad’infernopermostrarli,emosterrollioltre,quanto’lpotràmenarmiascola.
Madimmi,setusai,perchétaicrollidièdianzi’lmonte,eperchétuttoadunaparvegridareinfinoa’suoipièmolli».
Sìmidiè,dimandando,perlacrunadelmiodisio,chepurconlasperanzasifecelamiasetemendigiuna.
Queicominciò:«Cosanonèchesanzaordinesentalareligïonedelamontagna,ochesiafuord’usanza.
Liberoèquidaognealterazione:diquelche’lcieldaséinsériceveessercipuote,enond’altro,cagione.
Perchenonpioggia,nongrando,nonneve,nonrugiada,nonbrinapiùsùcadechelascalettaditregradibreve;
nuvolespessenonpaionnérade,nécoruscar,néfigliadiTaumante,chedilàcangiasoventecontrade;
seccovapornonsurgepiùavante
ch’alsommod’itregradich’ioparlai,dov’ha’lvicariodiPietrolepiante.
Tremaforsepiùgiùpocooassai;maperventoche’nterrasinasconda,nonsocome,quasùnontremòmai.
Tremaciquandoalcunaanimamondasentesi,sìchesurgaochesimovapersalirsù;etalgridoseconda.
Delamondiziasolvolerfaprova,che,tuttoliberoamutarconvento,l’almasorprende,edivolerlegiova.
Primavuolben,manonlasciailtalentochedivinagiustizia,contravoglia,comefualpeccar,ponealtormento.
Eio,chesongiaciutoaquestadogliacinquecent’anniepiù,purmosentiiliberavolontàdimigliorsoglia:
peròsentistiiltremotoelipiispiritiperlomonterenderlodeaquelSegnor,chetostosùli’nvii».
Cosìnedisse;eperòch’elsigodetantodelberquant’ègrandelasete,nonsapreidirquant’elmifeceprode.
E’lsavioduca:«Omaiveggiolaretechequivi’mpigliaecomesiscalappia,perchécitremaedichecongaudete.
Orachifosti,piacciatich’iosappia,eperchétantisecoligiaciutoquise’,neleparoletuemicappia».
«Neltempoche’lbuonTito,conl’aiutodelsommorege,vendicòlefóraond’uscì’lsangueperGiudavenduto,
colnomechepiùduraepiùonoraeraiodilà»,rispuosequellospirto,«famosoassai,manonconfedeancora.
Tantofudolcemiovocalespirto,che,tolosano,asémitrasseRoma,dovemertailetempieornardimirto.
Staziolagenteancordilàminoma:cantaidiTebe,epoidelgrandeAchille;
macaddiinviaconlasecondasoma.
Almioardorfuorsemelefaville,chemiscaldar,deladivinafiammaondesonoallumatipiùdimille;
del’Eneïdadico,laqualmammafummi,efumminutrice,poetando:sanz’essanonfermaipesodidramma.
EperesservivutodilàquandovisseVirgilio,assentireiunsolepiùchenondeggioalmiouscirdibando».
VolserVirgilioamequesteparoleconvisoche,tacendo,disse‘Taci’;manonpuòtuttolavirtùchevuole;
chérisoepiantosontantoseguacialapassiondicheciascunsispicca,chemenseguonvolerne’piùveraci.
Iopursorrisicomel’uomch’ammicca;perchel’ombrasitacque,eriguardommineliocchiove’lsembiantepiùsificca;
e«Setantolaboreinbeneassommi»,disse,«perchélatuafacciatestesounlampeggiardirisodimostrommi?».
Orsoniod’unaparteed’altrapreso:l’unamifatacer,l’altrascongiurach’iodica;ond’iosospiro,esonointeso
dalmiomaestro,e«Nonaverpaura»,midice,«diparlar;maparlaedigliquelch’e’dimandaconcotantacura».
Ond’io:«Forsechetutimaravigli,anticospirto,delriderch’iofei;mapiùd’ammirazionvo’chetipigli.
Questicheguidainaltoliocchimiei,èquelVirgiliodalqualtutogliestiforteacantardeliuominied’idèi.
Secagionaltraalmioridercredesti,lascialapernonvera,edessercrediquelleparolechediluidicesti».
Giàs’inchinavaadabbracciarlipiedialmiodottor,maellidisse:«Frate,nonfar,chétuse’ombraeombravedi».
Edeisurgendo:«Orpuoilaquantitatecomprenderdel’amorch’atemiscalda,quand’iodismentonostravanitate,
trattandol’ombrecomecosasalda».
Purgatorio•CantoXXII
Giàeral’angeldietroanoirimaso,l’angelchen’aveavòltialsestogiro,avendomidalvisouncolporaso;
equeic’hannoagiustizialordisirodetton’aveabeati,elesuevocicon‘sitiunt’,sanz’altro,ciòforniro.
Eiopiùlievecheperl’altrefocim’andava,sìchesanz’alcunlaboreseguivainsùlispiritiveloci;
quandoVirgilioincominciò:«Amore,accesodivirtù,semprealtroaccese,purchelafiammasuaparessefore;
ondedal’orachetranoidiscesenellimbodelo’nfernoGiovenale,chelatuaaffezionmifépalese,
miabenvoglienzainversotefuqualepiùstrinsemaidinonvistapersona,sìch’ormiparrancortequestescale.
Madimmi,ecomeamicomiperdonasetroppasicurtàm’allargailfreno,ecomeamicoomaimecoragiona:
comepotétrovardentroaltuosenolocoavarizia,tracotantosennodiquantopertuacurafostipieno?».
QuesteparoleStaziomoverfennounpocoarisopria;posciarispuose:«Ognetuodird’amorm’ècarocenno.
Veramentepiùvolteappaioncosechedannoadubitarfalsamateraperlevereragionchesonnascose.
Latuadimandatuocrederm’avvera
esserch’i’fossiavaroinl’altravita,forseperquellacerchiadov’ioera.
Orsappich’avariziafupartitatroppodame,equestadismisuramigliaiadilunarihannopunita.
Esenonfossech’iodrizzaimiacura,quand’iointesilàdovetuchiame,crucciatoquasial’umananatura:
‘Perchenonreggitu,osacrafamedel’oro,l’appetitode’mortali?’,voltandosentireilegiostregrame.
Allorm’accorsichetroppoaprirl’alipoteanlemaniaspendere,epente’micosìdiquelcomedelialtrimali.
Quantirisurgerancoicriniscemiperignoranza,chediquestapeccatoglie’lpentervivendoenelistremi!
Esappiechelacolpacherimbeccaperdrittaopposizionealcunpeccato,conessoinsiemequisuoverdesecca;
però,s’iosontraquellagentestatochepiangel’avarizia,perpurgarmi,perlocontrariosuom’èincontrato».
«OrquandotucantastilecrudearmideladoppiatrestiziadiGiocasta»,disse’lcantorde’buccolicicarmi,
«perquellocheClïòtecolìtasta,nonparchetifacesseancorfedelelafede,sanzaqualbenfarnonbasta.
Secosìè,qualsoleoquaicandeletistenebraronsì,chetudrizzastiposciadiretroalpescatorlevele?».
Edellialui:«Tuprimam’invïastiversoParnasoabernelesuegrotte,eprimaappressoDiom’alluminasti.
Facesticomequeichevadinotte,cheportaillumedietroesénongiova,madoposéfalepersonedotte,
quandodicesti:‘Secolsirinova;tornagiustiziaeprimotempoumano,
eprogenïescendedacielnova’.
Pertepoetafui,pertecristiano:maperchéveggimeiciòch’iodisegno,acolorarestenderòlamano.
Giàera’lmondotuttoquantopregnodelaveracredenza,seminataperlimessaggidel’etternoregno;
elaparolatuasopratoccatasiconsonavaa’nuovipredicanti;ond’ioavisitarlipresiusata.
Vennermipoiparendotantosanti,che,quandoDomizianliperseguette,sanzamiolagrimarnonfurlorpianti;
ementrechedilàpermesistette,iolisovvenni,eilordritticostumiferdispregiareametuttealtresette.
Epriach’ioconducessiiGrecia’fiumidiTebepoetando,ebb’iobattesmo;maperpaurachiusocristianfu’mi,
lungamentemostrandopaganesmo;equestatepidezzailquartocerchiocerchiarmifépiùche’lquartocentesmo.
Tudunque,chelevatohaiilcoperchiochem’ascondevaquantobeneiodico,mentrechedelsalireavemsoverchio,
dimmidov’èTerrenzionostroantico,CecilioePlautoeVarro,selosai:dimmisesondannati,einqualvico».
«CostoroePersioeioealtriassai»,rispuoseilducamio,«siamconquelGrecocheleMuselattarpiùch’altrimai,
nelprimocinghiodelcarcerecieco;spessefïateragioniamdelmontechesemprehalenutricenostreseco.
Euripidev’ènoscoeAntifonte,Simonide,AgatoneealtripiùeGrecichegiàdilauroornarlafronte.
QuivisiveggiondelegentitueAntigone,DeïfileeArgia,eIsmenesìtristacomefue.
VédeisiquellachemostròLangia;èvvilafigliadiTiresia,eTeti,econlesuoresueDeïdamia».
Tacevansiambeduegiàlipoeti,dinovoattentiariguardardintorno,liberidasaliriedapareti;
egiàlequattroancelleerandelgiornorimaseadietro,elaquintaeraaltemo,drizzandopurinsùl’ardentecorno,
quandoilmioduca:«Iocredoch’alostremoledestrespallevolgerneconvegna,girandoilmontecomefarsolemo».
Cosìl’usanzafulìnostrainsegna,eprendemmolaviaconmensospettoperl’assentirdiquell’animadegna.
Elligivandinanzi,eiosolettodiretro,eascoltavailorsermoni,ch’apoetarmidavanointelletto.
Matostoruppeledolciragioniunalberchetrovammoinmezzastrada,conpomiaodorarsoaviebuoni;
ecomeabeteinaltosidigradadiramoinramo,cosìquelloingiuso,cred’io,perchépersonasùnonvada.
Dallatoonde’lcamminnostroerachiuso,cadeadel’altarocciaunliquorchiaroesispandevaperlefogliesuso.
Liduepoetial’albers’appressaro;eunavoceperentrolefrondegridò:«Diquestociboavretecaro».
Poidisse:«PiùpensavaMariaondefosserlenozzeorrevolieintere,ch’alasuabocca,ch’orpervoirisponde.
EleRomaneantiche,perlorbere,contentefurond’acqua;eDanïellodispregiòciboeacquistòsavere.
Losecolprimo,quant’orofubello,fésavoroseconfameleghiande,enettareconseteogneruscello.
Meleelocustefuronlevivande
chenodriroilBatistaneldiserto;perch’ellièglorïosoetantogrande
quantoperloVangeliov’èaperto».
Purgatorio•CantoXXIII
Mentrecheliocchiperlafrondaverdeficcavaïosìcomefarsuolechidietroaliuccellinsuavitaperde,
lopiùchepadremidicea:«Figliuole,vienneoramai,ché’ltempochen’èimpostopiùutilmentecompartirsivuole».
Iovolsi’lviso,e’lpassononmentosto,appressoisavi,cheparlavansìe,chel’andarmifaceandinullocosto.
Edeccopiangereecantars’udìe‘Labïamëa,Domine’permodotal,chedilettoedogliaparturìe.
«Odolcepadre,cheèquelch’i’odo?»,comincia’io;edelli:«Ombrechevannoforsedilordoversolvendoilnodo».
Sìcomeiperegrinpensosifanno,giugnendopercammingentenonnota,chesivolgonoadessaenonrestanno,
cosìdiretroanoi,piùtostomota,venendoetrapassandociammiravad’animeturbatacitaedevota.
Neliocchieraciascunaoscuraecava,palidanelafaccia,etantoscemachedal’ossalapelles’informava.
NoncredochecosìabucciastremaErisittonefossefattosecco,perdigiunar,quandopiùn’ebbetema.
Iodiceaframestessopensando:‘EccolagentecheperdéIerusalemme,quandoMarianelfigliodièdibecco!’
Pareanl’occhiaieanellasanzagemme:chinelvisodeliuominilegge‘omo’
benavriaquiviconosciutal’emme.
Chicrederebbechel’odord’unpomosìgovernasse,generandobrama,equeld’un’acqua,nonsappiendocomo?
Giàerainammirarchesìliaffama,perlacagioneancornonmanifestadilormagrezzaedilortristasquama,
edeccodelprofondodelatestavolseameliocchiun’ombraeguardòfiso;poigridòforte:«Qualgraziam’èquesta?».
Mainonl’avreiriconosciutoalviso;manelavocesuamifupaleseciòchel’aspettoinséaveaconquiso.
Questafavillatuttamiraccesemiaconoscenzaalacangiatalabbia,eravvisailafacciadiForese.
«Deh,noncontendereal’asciuttascabbiachemiscolora»,pregava,«lapelle,néadifettodicarnech’ioabbia;
madimmiilverdite,dìchisonquelledueanimechelàtifannoscorta;nonrimanerchetunonmifavelle!».
«Lafacciatua,ch’iolagrimaigiàmorta,midàdipiangermononminordoglia»,rispuos’iolui,«veggendolasìtorta.
Peròmidì,perDio,chesìvisfoglia;nonmifardirmentr’iomimaraviglio,chémalpuòdirchièpiend’altravoglia».
Edelliame:«Del’etternoconsigliocadevertùnel’acquaenelapiantarimasadietroond’iosìm’assottiglio.
Tuttaestagentechepiangendocantaperseguitarlagolaoltramisura,infamee’nsetequisirifàsanta.
Dibereedimangiarn’accendecural’odorch’escedelpomoedelosprazzochesidistendesupersuaverdura.
Enonpurunavolta,questospazzogirando,sirinfrescanostrapena:iodicopena,edovriadirsollazzo,
chéquellavogliaalialbericimenachemenòCristolietoadire‘Elì’,quandoneliberòconlasuavena».
Eioalui:«Forese,daqueldìnelqualmutastimondoamigliorvita,cinqu’anninonsonvòltiinfinoaqui.
Seprimafulapossaintefinitadipeccarpiù,chesovvenissel’oradelbuondolorch’aDionerimarita,
comese’tuquasùvenutoancora?Ioticredeatrovarlàgiùdisotto,dovetempopertemposiristora».
Ond’elliame:«Sìtostom’hacondottoaberlodolceassenzod’imartìrilaNellamiaconsuopiangerdirotto.
Consuoiprieghidevotieconsospiritrattom’hadelacostaoves’aspetta,eliberatom’hadelialtrigiri.
TantoèaDiopiùcaraepiùdilettalavedovellamia,chemoltoamai,quantoinbeneoperareèpiùsoletta;
chélaBarbagiadiSardignaassainelefemminesuepiùèpudicachelaBarbagiadov’iolalasciai.
Odolcefrate,chevuo’tuch’iodica?Tempofuturom’ègiànelcospetto,cuinonsaràquest’oramoltoantica,
nelqualsaràinpergamointerdettoalesfacciatedonnefiorentinel’andarmostrandoconlepoppeilpetto.
Quaibarbarefuormai,quaisaracine,cuibisognasse,perfarleircoperte,ospiritalioaltrediscipline?
Maselesvergognatefossercertediquelche’lcielveloceloroammanna,giàperurlareavrianleboccheaperte;
ché,sel’antivederquinonm’inganna,primafientristecheleguanceimpelicoluichemosiconsolaconnanna.
Deh,frate,orfachepiùnonmiticeli!
vedichenonpurio,maquestagentetuttarimiralàdove’lsolveli».
Perch’ioalui:«Seturiduciamentequalfostimeco,equaliotecofui,ancorfiagraveilmemorarpresente.
Diquellavitamivolsecostuichemivainnanzi,l’altr’ier,quandotondavisimostròlasuoradicolui»,
e’lsolmostrai;«costuiperlaprofondanottemenatom’had’iverimorticonquestaveracarneche’lseconda.
Indim’hantrattosùlisuoiconforti,salendoerigirandolamontagnachedrizzavoiche’lmondofecetorti.
TantodicedifarmisuacompagnacheiosaròlàdovefiaBeatrice;quiviconvienchesanzaluirimagna.
Virgilioèquestichecosìmidice»,eaddita’lo;«equest’altroèquell’ombrapercuïscossedianziognependice
lovostroregno,chedasélosgombra».
Purgatorio•CantoXXIV
Né’ldirl’andar,nél’andarluipiùlentofacea,maragionandoandavamforte,sìcomenavepintadabuonvento;
el’ombre,chepareancoserimorte,perlefossedeliocchiammirazionetraeandime,dimiovivereaccorte.
Eio,continüandoalmiosermone,dissi:«Ellasenvasùforsepiùtardachenonfarebbe,peraltruicagione.
Madimmi,setusai,dov’èPiccarda;dimmis’ioveggiodanotarpersonatraquestagentechesìmiriguarda».
«Lamiasorella,chetrabellaebuonanonsoqualfossepiù,trïunfalieta
nel’altoOlimpogiàdisuacorona».
Sìdisseprima;epoi:«Quinonsivietadinominarciascun,dach’èsìmuntanostrasembianzaviaperladïeta.
Questi»,emostròcoldito,«èBonagiunta,BonagiuntadaLucca;equellafacciadilàdaluipiùchel’altretrapunta
ebbelaSantaChiesainlesuebraccia:dalTorsofu,epurgaperdigiunol’anguillediBolsenaelavernaccia».
Moltialtriminomòadunoaduno;edelnomarpareantutticontenti,sìch’ioperònonvidiunattobruno.
VidiperfameavòtousarlidentiUbaldindalaPilaeBonifaziochepasturòcolroccomoltegenti.
VidimesserMarchese,ch’ebbespaziogiàdibereaForlìconmensecchezza,esìfutal,chenonsisentìsazio.
Macomefachiguardaepois’apprezzapiùd’unched’altro,feiaqueldaLucca,chepiùpareadimeavercontezza.
Elmormorava;enonsoche«Gentucca»sentiv’iolà,ov’elsentialapiagadelagiustiziachesìlipilucca.
«Oanima»,diss’io,«cheparsìvagadiparlarmeco,fasìch’iot’intenda,eteemecoltuoparlareappaga».
«Femminaènata,enonportaancorbenda»,cominciòel,«chetifaràpiacerelamiacittà,comech’omlariprenda.
Tuten’andraiconquestoantivedere:senelmiomormorarprendestierrore,dichiarerantiancorlecosevere.
Madìs’i’veggioquicoluicheforetrasselenoverime,cominciando‘Donnech’aveteintellettod’amore’».
Eioalui:«I’misonunche,quandoAmormispira,noto,eaquelmodoch’e’dittadentrovosignificando».
«Ofrate,issavegg’io»,diss’elli,«ilnodoche’lNotaroeGuittoneemeritennediquadaldolcestilnovoch’i’odo!
Ioveggiobencomelevostrepennediretroaldittatorsenvannostrette,chedelenostrecertononavvenne;
equalpiùagradireoltresimette,nonvedepiùdal’unoal’altrostilo»;e,quasicontentato,sitacette.
Comeliaugeichevernanlungo’lNilo,alcunavoltainaerefannoschiera,poivolanpiùafrettaevannoinfilo,
cosìtuttalagentechelìera,volgendo’lviso,raffrettòsuopasso,epermagrezzaepervolerleggera.
Ecomel’uomcheditrottareèlasso,lasciaandarlicompagni,esìpasseggiafinchesisfoghil’affollardelcasso,
sìlasciòtrapassarlasantagreggiaForese,edietromecosenveniva,dicendo:«Quandofiach’iotiriveggia?».
«Nonso»,rispuos’iolui,«quant’iomiviva;magiànonfïailtornarmiotantosto,ch’iononsiacolvolerprimaalariva;
peròche’llocou’fuiaviverposto,digiornoingiornopiùdibensispolpa,eatristaruinapardisposto».
«Orva»,diss’el;«chequeichepiùn’hacolpa,vegg’ïoacodad’unabestiatrattoinver’lavalleovemainonsiscolpa.
Labestiaadognepassovapiùratto,crescendosempre,finch’ellailpercuote,elasciailcorpovilmentedisfatto.
Nonhannomoltoavolgerquelleruote»,edrizzòliocchialciel,«chetifiachiarociòche’lmiodirpiùdichiararnonpuote.
Tutirimaniomai;ché’ltempoècaroinquestoregno,sìch’ioperdotroppovenendotecosìaparoaparo».
Qualescealcunavoltadigualoppo
locavalierdischierachecavalchi,evaperfarsionordelprimointoppo,
talsipartìdanoiconmaggiorvalchi;eiorimasiinviaconessoiduechefuordelmondosìgranmarescalchi.
Equandoinnanzianoiintratofue,cheliocchimieisiferoaluiseguaci,comelamentealeparolesue,
parvermiiramigravidievivacid’unaltropomo,enonmoltolontaniperesserpuralloravòltoinlaci.
Vidigentesott’essoalzarlemaniegridarnonsocheversolefronde,quasibramosifantolinievani
chepregano,e’lpregatononrisponde,ma,perfareesserbenlavogliaacuta,tienaltolordisioenolnasconde.
Poisipartìsìcomericreduta;enoivenimmoalgrandearboreadesso,chetantiprieghielagrimerifiuta.
«Trapassateoltresanzafarvipresso:legnoèpiùsùchefumorsodaEva,equestapiantasilevòdaesso».
Sìtralefraschenonsochidiceva;percheVirgilioeStazioeio,ristretti,oltreandavamdallatochesileva.
«Ricordivi»,dicea,«d’imaladettineinuvoliformati,che,satolli,Tesëocombatterco’doppipetti;
edeliEbreich’albersimostrarmolli,perchenoivolleGedeoncompagni,quandoinver’Madïandisceseicolli».
Sìaccostatial’und’iduevivagnipassammo,udendocolpedelagolaseguitegiàdamiseriguadagni.
Poi,rallargatiperlastradasola,benmillepassiepiùciportaroltre,contemplandociascunsanzaparola.
«Cheandatepensandosìvoisoltre?».sùbitavocedisse;ond’iomiscossi
comefanbestiespaventateepoltre.
Drizzailatestapervederchifossi;egiàmainonsivideroinfornacevetriometallisìlucentierossi,
com’iovidiunchedicea:«S’avoipiacemontareinsù,quisiconviendarvolta;quincisivachivuoleandarperpace».
L’aspettosuom’avealavistatolta;perch’iomivolsidietroa’mieidottori,com’omchevasecondoch’elliascolta.
Equale,annunziatricedelialbori,l’auradimaggiomovesieolezza,tuttaimpregnatadal’erbaeda’fiori;
talmisenti’unventodarpermezzalafronte,ebensenti’moverlapiuma,chefésentird’ambrosïal’orezza.
Esenti’dir:«Beaticuiallumatantodigrazia,chel’amordelgustonelpettolortroppodisirnonfuma,
esurïendosemprequantoègiusto!».
Purgatorio•CantoXXV
Oraeraonde’lsalirnonvoleastorpio;ché’lsoleavëailcerchiodimeriggelasciatoalTauroelanottealoScorpio:
perche,comefal’uomchenons’affiggemavassialaviasua,checheliappaia,sedibisognostimoloiltrafigge,
cosìintrammonoiperlacallaia,unoinnanzialtroprendendolascalacheperartezzaisalitordispaia.
Equaleilcicognincheleval’alapervogliadivolare,enons’attentad’abbandonarlonido,egiùlacala;
taleraioconvogliaaccesaespentadidimandar,venendoinfinoal’attochefacoluich’adicers’argomenta.
Nonlasciò,perl’andarchefosseratto,lodolcepadremio,madisse:«Scoccal’arcodeldir,che’nfinoalferrohaitratto».
Allorsicuramenteapri’laboccaecominciai:«Comesipuòfarmagrolàdovel’uopodinodrirnontocca?».
«Set’ammentassicomeMeleagrosiconsumòalconsumard’unstizzo,nonfora»,disse,«atequestosìagro;
esepensassicome,alvostroguizzo,guizzadentroalospecchiovostraimage,ciòchepardurotiparrebbevizzo.
Maperchédentroatuovolert’adage,eccoquiStazio;eioluichiamoepregochesiaorsanatordeletuepiage».
«Selavedutaetternalidislego»,rispuoseStazio,«làdovetusie,discolpimenonpotert’iofarnego».
Poicominciò:«Seleparolemie,figlio,lamentetuaguardaericeve,lumetifieroalcomechetudie.
Sangueperfetto,chepoinonsibevedal’assetatevene,esirimanequasialimentochedimensaleve,
prendenelcoreatuttemembraumanevirtuteinformativa,comequelloch’afarsiquelleperlevenevane.
Ancordigesto,scendeov’èpiùbellotacerchedire;equindiposciagemesovr’altruisangueinnaturalvasello.
Ivis’accogliel’unoel’altroinsieme,l’undispostoapatire,el’altroafareperloperfettolocoondesipreme;
e,giuntolui,cominciaadoperarecoagulandoprima,epoiavvivaciòchepersuamateraféconstare.
Animafattalavirtuteattivaquald’unapianta,intantodifferente,chequestaèinviaequellaègiàariva,
tantoovrapoi,chegiàsimoveesente,
comespungomarino;eindiimprendeadorganarleposseond’èsemente.
Orsispiega,figliuolo,orsidistendelavirtùch’èdalcordelgenerante,dovenaturaatuttemembraintende.
Macomed’animaldivegnafante,nonvedituancor:quest’ètalpunto,chepiùsavioditefégiàerrante,
sìchepersuadottrinafédisgiuntodal’animailpossibileintelletto,perchédaluinonvideorganoassunto.
Aprialaveritàchevieneilpetto;esappiche,sìtostocomealfetol’articulardelcerebroèperfetto,
lomotorprimoaluisivolgelietosovratant’artedinatura,espiraspiritonovo,divertùrepleto,
checiòchetrovaattivoquivi,tirainsuasustanzia,efassiun’almasola,cheviveesenteeséinsérigira.
Eperchémenoammirilaparola,guardailcalordelsolechesifavino,giuntoal’omorchedelavitecola.
QuandoLàchesisnonhapiùdellino,solvesidalacarne,einvirtuteneportasecoel’umanoe’ldivino:
l’altrepotenzetuttequantemute;memoria,intelligenzaevolontadeinattomoltopiùcheprimaagute.
Sanzarestarsi,perséstessacademirabilmenteal’unadelerive;quiviconosceprimalesuestrade.
Tostochelocolìlacircunscrive,lavirtùformativaraggiaintornocosìequantonelemembravive.
Ecomel’aere,quand’èbenpïorno,perl’altruiraggioche’nsésireflette,didiversicolordiventaaddorno;
cosìl’aerevicinquivisimetteeinquellaformach’èinluisuggella
virtüalmentel’almacheristette;
esimigliantepoialafiammellachesegueilfocolà’vunquesimuta,seguelospirtosuaformanovella.
Peròchequindihaposciasuaparuta,èchiamataombra;equindiorganapoiciascunsentireinfinoalaveduta.
Quindiparliamoequindiridiamnoi;quindifacciamlelagrimee’sospiricheperlomonteaversentitipuoi.
Secondocheciaffliggonoidisirielialtriaffetti,l’ombrasifigura;equest’èlacagiondichetumiri».
Egiàvenutoal’ultimatorturas’erapernoi,evòltoalamandestra,ederavamoattentiadaltracura.
Quivilaripafiammainfuorbalestra,elacornicespirafiatoinsusochelarefletteeviadaleisequestra;
ond’irneconveniadallatoschiusoadunoaduno;eiotemëa’lfocoquinci,equinditemevacadergiuso.
Loducamiodicea:«Perquestolocosivuoltenerealiocchistrettoilfreno,peròch’errarpotrebbesiperpoco».
‘SummaeDeusclementïae’nelsenoalgrandeardorealloraudi’cantando,chedivolgermifécalernonmeno;
evidispirtiperlafiammaandando;perch’ioguardavaaloroea’mieipassicompartendolavistaaquandoaquando.
Appressoilfinech’aquell’innofassi,gridavanoalto:‘Virumnoncognosco’;indiricominciavanl’innobassi.
Finitolo,ancogridavano:«AlboscositenneDiana,edElicecaccionnechediVenereaveasentitoiltòsco».
Indialcantartornavano;indidonnegridavanoemaritichefuorcasticomevirtuteematrimonioimponne.
Equestomodocredochelorbastipertuttoiltempoche’lfocoliabbruscia:contalcuraconvieneecontaipasti
chelapiagadasezzosiricuscia.
Purgatorio•CantoXXVI
Mentrechesìperl’orlo,unoinnanzialtro,cen’andavamo,espessoilbuonmaestrodiceami:«Guarda:giovich’iotiscaltro»;
feriamiilsoleinsul’omerodestro,chegià,raggiando,tuttol’occidentemutavainbiancoaspettodicilestro;
eiofaceaconl’ombrapiùroventeparerlafiamma;epuratantoindiziovidimolt’ombre,andando,ponermente.
Questafulacagionchediedeinizioloroaparlardime;ecominciarsiadir:«Coluinonparcorpofittizio»;
poiversome,quantopotëanfarsi,certisifero,sempreconriguardodinonuscirdovenonfosserarsi.
«Otuchevai,nonperesserpiùtardo,maforsereverente,alialtridopo,rispondiameche’nsetee’nfocoardo.
Nésoloamelatuarispostaèuopo;chétuttiquestin’hannomaggiorseteched’acquafreddaIndooEtïopo.
Dinnecom’èchefaiditeparetealsol,purcometunonfossiancoradimorteintratodentrodalarete».
Sìmiparlavaund’essi;eiomiforagiàmanifesto,s’iononfossiattesoadaltranovitàch’apparveallora;
chéperlomezzodelcamminoaccesovennegentecolvisoincontroaquesta,laqualmifecearimirarsospeso.
Lìveggiod’ognepartefarsipresta
ciascun’ombraebasciarsiunaconunasanzarestar,contenteabrievefesta;
cosìperentroloroschierabrunas’ammusal’unaconl’altraformica,forseaspïarlorviaelorfortuna.
Tostochepartonl’accoglienzaamica,primache’lprimopassolìtrascorra,sopragridarciascunas’affatica:
lanovagente:«SoddomaeGomorra»;el’altra:«NelavaccaentraPasife,perché’ltorelloasualussuriacorra».
Poi,comegruech’alemontagneRifevolasserparte,eparteinver’l’arene,questedelgel,quelledelsoleschife,
l’unagentesenva,l’altrasenvene;etornan,lagrimando,a’primicantiealgridarchepiùlorsiconvene;
eraccostansiame,comedavanti,essimedesmichem’aveanpregato,attentiadascoltarne’lorsembianti.
Io,cheduevolteaveavistolorgrato,incominciai:«Oanimesicured’aver,quandochesia,dipacestato,
nonsonrimaseacerbenématurelemembramiedilà,masonquimecocolsanguesuoeconlesuegiunture.
Quincisùvopernonesserpiùcieco;donnaèdisoprachem’acquistagrazia,perche’lmortalpervostromondoreco.
Maselavostramaggiorvogliasaziatostodivegna,sìche’lcielv’alberghich’èpiend’amoreepiùampiosispazia,
ditemi,acciòch’ancorcarteneverghi,chisietevoi,echièquellaturbachesenevadiretroa’vostriterghi».
Nonaltrimentistupidositurbalomontanaro,erimirandoammuta,quandorozzoesalvaticos’inurba,
checiascun’ombrafeceinsuaparuta;mapoichefurondistuporescarche,
loqualnelialticuortostos’attuta,
«Beatote,chedelenostremarche»,ricominciòcoleichepriam’inchiese,«permorirmeglio,esperïenzaimbarche!
Lagentechenonvienconnoi,offesediciòperchegiàCesar,trïunfando,“Regina”contraséchiamars’intese:
peròsiparton“Soddoma”gridando,rimproverandoasécom’haiudito,eaiutanl’arsuravergognando.
Nostropeccatofuermafrodito;maperchénonservammoumanalegge,seguendocomebestiel’appetito,
inobbrobriodinoi,pernoisilegge,quandopartinci,ilnomedicoleiches’imbestiònele’mbestiateschegge.
Orsainostriattiedichefummorei:seforseanomevuo’saperchisemo,tempononèdidire,enonsaprei.
Farottibendimevolerescemo:sonGuidoGuinizzelli,egiàmipurgoperbendolermiprimach’alostremo».
QualinelatristiziadiLigurgosiferduefigliarivederlamadre,talmifec’io,manonatantoinsurgo,
quand’ioodonomarséstessoilpadremioedelialtrimieimigliorchemairimed’amoreusardolcieleggiadre;
esanzaudireedirpensosoandailungafïatarimirandolui,né,perlofoco,inlàpiùm’appressai.
Poichediriguardarpasciutofui,tuttom’offersiprontoalsuoservigioconl’affermarchefacrederealtrui.
Edelliame:«Tulascitalvestigio,perquelch’i’odo,inme,etantochiaro,cheLetènolpuòtòrrenéfarbigio.
Maseletueparoleorvergiuraro,dimmicheècagionperchedimostrineldireenelguardard’avermicaro».
Eioalui:«Lidolcidettivostri,che,quantodureràl’usomoderno,farannocariancorailoroincostri».
«Ofrate»,disse,«questich’ioticernocoldito»,eadditòunspirtoinnanzi,«fumigliorfabbrodelparlarmaterno.
Versid’amoreeprosediromanzisoverchiòtutti;elasciadirlistoltichequeldiLemosìcredonch’avanzi.
Avocepiùch’alverdrizzanlivolti,ecosìfermansuaoppinïoneprimach’arteoragionperlors’ascolti.
CosìfermoltiantichidiGuittone,digridoingridopurluidandopregio,finchel’havintoilverconpiùpersone.
Orsetuhaisìampioprivilegio,chelicitotisial’andarealchiostronelqualeèCristoabatedelcollegio,
fallipermeundird’unpaternostro,quantobisognaanoidiquestomondo,dovepoterpeccarnonèpiùnostro».
Poi,forseperdarluogoaltruisecondochepressoavea,disparveperlofoco,comeperl’acquailpesceandandoalfondo.
Iomifeialmostratoinnanziunpoco,edissich’alsuonomeilmiodisireapparecchiavagrazïosoloco.
Elcominciòliberamenteadire:«Tanm’abellisvostrecortesdeman,qu’ieunomepuescnivoillavoscobrire.
IeusuiArnaut,queplorevaucantan;consirosveilapassadafolor,eveijausenlojoiqu’esper,denan.
Aravosprec,peraquellavalorquevosguidaalsomdel’escalina,sovenhavosatempsdemadolor!».
Pois’ascosenelfococheliaffina.
Purgatorio•CantoXXVII
Sìcomequandoiprimiraggivibralàdoveilsuofattorlosanguesparse,cadendoIberosottol’altaLibra,
el’ondeinGangedanonarïarse,sìstavailsole;onde’lgiornosengiva,comel’angeldiDiolietociapparse.
Fuordelafiammastavainsulariva,ecantava‘Beatimundocorde!’invoceassaipiùchelanostraviva.
Poscia«Piùnonsiva,seprianonmorde,animesante,ilfoco:intrateinesso,ealcantardilànonsiatesorde»,
cidissecomenoilifummopresso;perch’iodivennital,quandolo’ntesi,qualècoluichenelafossaèmesso.
Insulemancommessemiprotesi,guardandoilfocoeimaginandoforteumanicorpigiàvedutiaccesi.
Volsersiversomelebuonescorte;eVirgiliomidisse:«Figliuolmio,quipuòessertormento,manonmorte.
Ricorditi,ricorditi!EseiosovressoGerïontiguidaisalvo,chefaròorapressopiùaDio?
Credipercertochesedentroal’alvodiquestafiammastessibenmilleanni,nontipotrebbefard’uncapelcalvo.
Esetuforsecredich’iot’inganni,fattiver’lei,efattifarcredenzaconletuemaniallembod’ituoipanni.
Pongiùomai,pongiùognetemenza;volgitiinquaevieni:entrasicuro!».Eiopurfermoecontracoscïenza.
Quandomividestarpurfermoeduro,turbatounpocodisse:«Orvedi,figlio:traBëatriceeteèquestomuro».
ComealnomediTisbeaperseilciglioPiramoinsulamorte,eriguardolla,allorche’lgelsodiventòvermiglio;
così,lamiadurezzafattasolla,mivolsialsavioduca,udendoilnomechenelamentesempremirampolla.
Ond’eicrollòlafronteedisse:«Come!volencistardiqua?»;indisorrisecomealfanciulsifach’èvintoalpome.
Poidentroalfocoinnanzimisimise,pregandoStaziochevenisseretro,chepriaperlungastradacidivise.
Sìcom’fuidentro,inunboglientevetrogittatomisareiperrinfrescarmi,tant’eraivilo’ncendiosanzametro.
Lodolcepadremio,perconfortarmi,purdiBeatriceragionandoandava,dicendo:«Liocchisuoigiàvederparmi».
Guidavaciunavocechecantavadilà;enoi,attentipuralei,venimmofuorlàovesimontava.
‘Venite,benedictiPatrismei’,sonòdentroaunlumechelìera,talchemivinseeguardarnolpotei.
«Losolsenva»,soggiunse,«evienlasera;nonv’arrestate,mastudiateilpasso,mentrechel’occidentenonsiannera».
Drittasalialaviaperentro’lsassoversotalpartech’iotoglievairaggidinanziamedelsolch’eragiàbasso.
Edipochiscaglionlevammoisaggi,che’lsolcorcar,perl’ombrachesispense,sentimmodietroeioelimieisaggi.
Epriache’ntuttelesuepartiimmensefosseorizzontefattod’unoaspetto,enotteavessetuttesuedispense,
ciascundinoid’ungradofeceletto;chélanaturadelmonteciaffranselapossadelsalirpiùe’ldiletto.
Qualisistannoruminandomanselecapre,staterapideeprotervesovralecimeavantechesienpranse,
taciteal’ombra,mentreche’lsolferve,
guardatedalpastor,che’nsulavergapoggiatos’èelordiposaserve;
equaleilmandrïancheforialberga,lungoilpecugliosuoquetopernotta,guardandoperchéfieranonlosperga;
talieravamotuttietreallotta,iocomecapra,edeicomepastori,fasciatiquinciequindid’altagrotta.
Pocoparerpotealìdeldifori;ma,perquelpoco,vedeaiolestelledilorsolereepiùchiareemaggiori.
Sìruminandoesìmirandoinquelle,mipreseilsonno;ilsonnochesovente,anziche’lfattosia,salenovelle.
Nel’ora,credo,chedel’orïenteprimaraggiònelmonteCiterea,chedifocod’amorparsempreardente,
giovaneebellainsognomipareadonnavedereandarperunalandacogliendofiori;ecantandodicea:
«Sappiaqualunqueilmionomedimandach’i’misonLia,evomovendointornolebellemaniafarmiunaghirlanda.
Perpiacermialospecchio,quim’addorno;mamiasuoraRachelmainonsismagadalsuomiraglio,esiedetuttogiorno.
Ell’èd’isuoibelliocchivedervagacom’iodel’addornarmiconlemani;leilovedere,emel’ovrareappaga».
Egiàperlisplendoriantelucani,chetantoa’pellegrinsurgonpiùgrati,quanto,tornando,alberganmenlontani,
letenebrefuggiandatuttilati,e’lsonnomioconesse;ond’ioleva’mi,veggendoigranmaestrigiàlevati.
«Queldolcepomechepertantiramicercandovalacurade’mortali,oggiporràinpaceletuefami».
Virgilioinversomequestecotaliparoleusò;emainonfurostrennechefosserdipiacereaquesteiguali.
Tantovolersopravolermivennedel’essersù,ch’adognepassopoialvolomisentiacrescerlepenne.
Comelascalatuttasottonoifucorsaefummoinsu’lgradosuperno,inmeficcòVirgilioliocchisuoi,
edisse:«Iltemporalfocoel’etternovedutohai,figlio;ese’venutoinpartedov’iopermepiùoltrenondiscerno.
Trattot’hoquiconingegnoeconarte;lotuopiacereomaiprendiperduce;fuorse’del’ertevie,fuorse’del’arte.
Vedilosolche’nfrontetiriluce;vedil’erbette,ifiorieliarbuscellichequilaterrasoldaséproduce.
Mentrechevegnanlietiliocchibelli
che,lagrimando,atevenirmifenno,sedertipuoiepuoiandartraelli.
Nonaspettarmiodirpiùnémiocenno;libero,drittoesanoètuoarbitrio,efalloforanonfareasuosenno:
perch’iotesovratecoronoemitrio».
Purgatorio•CantoXXVIII
Vagogiàdicercardentroedintornoladivinaforestaspessaeviva,ch’aliocchitemperavailnovogiorno,
sanzapiùaspettar,lasciailariva,prendendolacampagnalentolentosuperlosuolched’ogneparteauliva.
Un’auradolce,sanzamutamentoavereinsé,miferiaperlafrontenondipiùcolpochesoavevento;
percuilefronde,tremolando,prontetuttequantepiegavanoalaparteu’laprim’ombragittailsantomonte;
nonperòdalloroesserdrittospartetanto,cheliaugellettiperlecimelasciasserd’operareognelorarte;
maconpienaletizial’oreprime,cantando,ricevienointralefoglie,chetenevanbordonealesuerime,
talqualdiramoinramosiraccoglieperlapinetainsu’llitodiChiassi,quand’Ëolosciloccofuordiscioglie.
Giàm’aveantrasportatoilentipassidentroalaselvaanticatanto,ch’iononpotearivedereond’iomi’ntrassi;
edeccopiùandarmitolseunrio,che’nver’sinistraconsuepiccioleondepiegaval’erbache’nsuaripauscìo.
Tuttel’acquechesondiquapiùmonde,parrienoavereinsémisturaalcuna
versodiquella,chenullanasconde,
avvegnachesimovabrunabrunasottol’ombraperpetüa,chemairaggiarnonlasciasoleivinéluna.
Coipièristettieconliocchipassaidilàdalfiumicello,permirarelagranvarïaziond’ifreschimai;
elàm’apparve,sìcom’elliapparesubitamentecosachedisviapermaravigliatuttoaltropensare,
unadonnasolettachesigiaecantandoescegliendofiordafioreond’erapintatuttalasuavia.
«Deh,belladonna,chea’raggid’amoretiscaldi,s’i’vo’crederea’sembiantichesoglionessertestimondelcore,
vegnatiinvogliaditrarretiavanti»,diss’ioalei,«versoquestarivera,tantoch’iopossaintenderchetucanti.
TumifairimembrardoveequaleraProserpinaneltempocheperdettelamadrelei,edellaprimavera».
Comesivolge,conlepiantestretteaterraeintrasé,donnacheballi,epiedeinnanzipiedeapenamette,
volsesiinsuivermiglieinsuigiallifiorettiversome,nonaltrimenticheverginecheliocchionestiavvalli;
efeceiprieghimieiessercontenti,sìappressandosé,che’ldolcesuonovenivaameco’suoiintendimenti.
Tostochefulàdovel’erbesonobagnategiàdal’ondedelbelfiume,dilevarliocchisuoimifecedono.
NoncredochesplendessetantolumesottolecigliaaVenere,trafittadalfigliofuordituttosuocostume.
Ellarideadal’altrarivadritta,trattandopiùcolorconlesuemani,chel’altaterrasanzasemegitta.
Trepassicifaceailfiumelontani;maElesponto,là’vepassòSerse,ancorafrenoatuttiorgogliumani,
piùodiodaLeandrononsoffersepermareggiareintraSestoeAbido,chequeldameperch’allornons’aperse.
«Voisietenuovi,eforseperch’iorido»,cominciòella,«inquestoluogoelettoal’umananaturapersuonido,
maravigliandotienvialcunsospetto;malucerendeilsalmoDelectasti,chepuotedisnebbiarvostrointelletto.
Etuchese’dinanziemipregasti,dìs’altrovuoliudir;ch’i’venniprestaadognetuaquestiontantochebasti».
«L’acqua»,diss’io,«e’lsuondelaforestaimpugnandentroamenovellafededicosach’ioudi’contrariaaquesta».
Ond’ella:«Iodiceròcomeprocedepersuacagionciòch’ammirartiface,epurgheròlanebbiachetifiede.
LosommoBen,chesoloessoasépiace,fél’uombuonoeabene,equestolocodiedeperarr’aluid’etternapace.
Persuadifaltaquidimoròpoco;persuadifaltainpiantoeinaffannocambiòonestorisoedolcegioco.
Perché’lturbarchesottodaséfannol’essalaziondel’acquaedelaterra,chequantopossondietroalcalorvanno,
al’uomononfacessealcunaguerra,questomontesalìoverso’lcieltanto,eliberon’èd’indiovesiserra.
Orperchéincircuitotuttoquantol’aeresivolgeconlaprimavolta,senonlièrottoilcerchiod’alcuncanto,
inquestaaltezzach’ètuttadiscioltanel’aerevivo,talmotopercuote,efasonarlaselvaperch’èfolta;
elapercossapiantatantopuote,
chedelasuavirtutel’auraimpregnaequellapoi,girando,intornoscuote;
el’altraterra,secondoch’èdegnaperséepersuociel,concepeefigliadidiversevirtùdiverselegna.
Nonparrebbedilàpoimaraviglia,uditoquesto,quandoalcunapiantasanzasemepalesevis’appiglia.
Esaperdeichelacampagnasantadovetuse’,d’ognesemenzaèpiena,efruttohainséchedilànonsischianta.
L’acquachevedinonsurgedivenacheristorivaporchegelconverta,comefiumech’acquistaeperdelena;
maescedifontanasaldaecerta,chetantodalvolerdiDioriprende,quant’ellaversadaduepartiaperta.
Daquestaparteconvirtùdiscendechetogliealtruimemoriadelpeccato;dal’altrad’ognebenfattolarende.
QuinciLetè;cosìdal’altrolatoEünoèsichiama,enonadoprasequinciequindiprianonègustato:
atuttialtrisaporiestoèdisopra.Eavvegnach’assaipossaessersazialasetetuaperch’iopiùnontiscuopra,
darottiuncorollarioancorpergrazia;nécredoche’lmiodirtisiamencaro,seoltrepromessiontecosispazia.
Quellich’anticamentepoetarol’etàdel’oroesuostatofelice,forseinParnasoestolocosognaro.
Quifuinnocentel’umanaradice;quiprimaverasempreeognefrutto;nettareèquestodicheciascundice».
Iomirivolsi’ndietroalloratuttoa’mieipoeti,evidicheconrisouditoavëanl’ultimocostrutto;
poialabelladonnatorna’ilviso.
Purgatorio•CantoXXIX
Cantandocomedonnainnamorata,continüòcolfindisueparole:‘Beatiquorumtectasuntpeccata!’.
Ecomeninfechesigivansoleperlesalvaticheombre,disïandoqualdiveder,qualdifuggirlosole,
allorsimossecontra’lfiume,andandosuperlariva;eioparidilei,picciolpassoconpicciolseguitando.
Nonerancentotra’suoipassie’miei,quandoleripeigualmentediervolta,permodoch’alevantemirendei.
Néancorfucosìnostraviamolta,quandoladonnatuttaamesitorse,dicendo:«Fratemio,guardaeascolta».
Edeccounlustrosùbitotrascorsedatuttepartiperlagranforesta,talchedibalenarmimiseinforse.
Maperché’lbalenar,comevien,resta,equel,durando,piùepiùsplendeva,nelmiopensierdicea:‘Checosaèquesta?’.
Eunamelodiadolcecorrevaperl’aereluminoso;ondebuonzelomifériprenderl’ardimentod’Eva,
chelàdoveubidialaterrae’lcielo,femmina,solaepurtestéformata,nonsoffersedistarsottoalcunvelo;
sotto’lqualsedivotafossestata,avreiquelleineffabilideliziesentiteprimaepiùlungafïata.
Mentr’iom’andavatratanteprimiziedel’etternopiacertuttosospeso,edisïosoancoraapiùletizie,
dinanzianoi,talqualeunfocoacceso,cisifél’aeresottoiverdirami;e’ldolcesuonpercantieragiàinteso.
OsacrosanteVergini,sefami,freddiovigiliemaipervoisoffersi,cagionmispronach’iomercévichiami.
OrconviencheEliconapermeversi,eUranìem’aiuticolsuocoroforticoseapensarmettereinversi.
Pocopiùoltre,settealberid’orofalsavanelparereillungotrattodelmezzoch’eraancortranoieloro;
maquand’i’fuisìpressodilorfatto,chel’obiettocomun,che’lsensoinganna,nonperdeaperdistanzaalcunsuoatto,
lavirtùch’aragiondiscorsoammanna,sìcom’ellierancandelabriapprese,enelevocidelcantare‘Osanna’.
Disoprafiammeggiavailbelloarnesepiùchiaroassaichelunaperserenodimezzanottenelsuomezzomese.
Iomirivolsid’ammirazionpienoalbuonVirgilio,edessomirispuoseconvistacarcadistupornonmeno.
Indirendeil’aspettoal’altecosechesimovienoincontr’anoisìtardi,cheforanvintedanovellespose.
Ladonnamisgridò:«Perchépurardisìnel’affettodeleviveluci,eciòcheviendiretroalornonguardi?».
Gentivid’ioallor,comealorduci,venireappresso,vestitedibianco;etalcandordiquagiàmainonfuci.
L’acquaimprendëadalsinistrofianco,erendeamelamiasinistracosta,s’ioriguardavainlei,comespecchioanco.
Quand’iodalamiarivaebbitalposta,chesoloilfiumemifaceadistante,pervedermeglioaipassidiedisosta,
evidilefiammelleandardavante,lasciandodietroasél’aeredipinto,editrattipennelliaveansembiante;
sìchelìsoprarimaneadistinto
disetteliste,tutteinqueicoloriondefal’arcoilSoleeDeliailcinto.
Questiostendaliindietroeranmaggiorichelamiavista;e,quantoamioavviso,diecepassidistavanqueidifori.
Sottocosìbelcielcom’iodiviso,ventiquattroseniori,adueadue,coronativeniendifiordaliso.
Tutticantavan:«Benedictatuenelefiglied’Adamo,ebenedettesienoinetternolebellezzetue!».
Posciacheifioriel’altrefrescheerbettearimpettodimedal’altraspondaliberefuordaquellegentielette,
sìcomeluceluceincielseconda,venneroappressolorquattroanimali,coronaticiascundiverdefronda.
Ognunoerapennutodiseiali;lepennepiened’occhi;eliocchid’Argo,sefosservivi,sarebbercotali.
Adescriverlorformepiùnonspargorime,lettor;ch’altraspesamistrigne,tantoch’aquestanonpossoesserlargo;
maleggiEzechïel,chelidipignecomelividedalafreddapartevenirconventoeconnubeeconigne;
equaliitroverainelesuecarte,talieranquivi,salvoch’alepenneGiovannièmecoedaluisidiparte.
Lospaziodentroalorquattrocontenneuncarro,insuduerote,trïunfale,ch’alcollod’ungrifontiratovenne.
Essotendevainsùl’unael’altraaletralamezzanaeletreetreliste,sìch’anulla,fendendo,faceamale.
Tantosalivanchenoneranviste;lemembrad’oroaveaquant’erauccello,ebianchel’altre,divermigliomiste.
NoncheRomadicarrocosìbellorallegrasseAffricano,overoAugusto,
maqueldelSolsariapoverconello;
queldelSolche,svïando,fucombustoperl’oraziondelaTerradevota,quandofuGiovearcanamentegiusto.
Tredonneingirodaladestrarotaveniandanzando;l’unatantorossach’apenaforadentroalfoconota;
l’altr’eracomeselecarniel’ossafosserostatedismeraldofatte;laterzapareanevetestémossa;
eorparëandalabiancatratte,ordalarossa;edalcantodiquestal’altretoglienl’andareetardeeratte.
Dalasinistraquattrofaceanfesta,inporporevestite,dietroalmodod’unadilorch’aveatreocchiintesta.
Appressotuttoilpertrattatonodovididuevecchiinabitodispari,mapariinattoeonestoesodo.
L’unsimostravaalcunde’famigliaridiquelsommoIpocràtechenaturaalianimaliféch’ell’hapiùcari;
mostraval’altrolacontrariacuraconunaspadalucidaeaguta,talchediquadalriomifépaura.
Poividiquattroinumileparuta;ediretrodatuttiunvecchiosolovenir,dormendo,conlafacciaarguta.
Equestisettecolprimaiostuoloeranoabitüati,madigiglidintornoalcapononfacëanbrolo,
anzidiroseed’altrifiorvermigli;giuratoavriapocolontanoaspettochetuttiardesserdisoprada’cigli.
Equandoilcarroamefuarimpetto,untuons’udì,equellegentidegneparveroaverl’andarpiùinterdetto,
fermandosiiviconleprimeinsegne.
Purgatorio•CantoXXX
Quandoilsettentrïondelprimocielo,chenéoccasomaiseppenéortonéd’altranebbiachedicolpavelo,
echefacevalìciascunaccortodisuodover,come’lpiùbassofacequaltemongirapervenireaporto,
fermos’affisse:lagenteverace,venutaprimatra’lgrifoneedesso,alcarrovolsesécomeasuapace;
eundiloro,quasidacielmesso,‘Veni,sponsa,deLibano’cantandogridòtrevolte,etuttilialtriappresso.
Qualiibeatialnovissimobandosurgeranprestiognundisuacaverna,larevestitavocealleluiando,
cotaliinsuladivinabasternasilevarcento,advocemtantisenis,ministriemessaggierdivitaetterna.
Tuttidicean:‘Benedictusquivenis!’,efiorgittandoedisopraedintorno,‘Manibus,oh,datelilïaplenis!’.
Iovidigiànelcominciardelgiornolaparteorïentaltuttarosata,el’altrocieldibelserenoaddorno;
elafacciadelsolnascereombrata,sìchepertemperanzadivaporil’occhiolasostenealungafïata:
cosìdentrounanuvoladifiorichedalemaniangelichesalivaericadevaingiùdentroedifori,
sovracandidovelcintad’ulivadonnam’apparve,sottoverdemantovestitadicolordifiammaviva.
Elospiritomio,chegiàcotantotempoerastatoch’alasuapresenzanoneradistupor,tremando,affranto,
sanzadeliocchiaverpiùconoscenza,
peroccultavirtùchedaleimosse,d’anticoamorsentìlagranpotenza.
Tostochenelavistamipercossel’altavirtùchegiàm’aveatrafittoprimach’iofuordipüeriziafosse,
volsimialasinistracolrespittocolqualeilfantolincorrealamammaquandohapauraoquandoellièafflitto,
perdicereaVirgilio:‘Menchedrammadisanguem’èrimasochenontremi:conoscoisegnidel’anticafiamma’.
MaVirgilion’avealasciatiscemidisé,Virgiliodolcissimopatre,Virgilioacuipermiasalutedie’mi;
néquantunqueperdeol’anticamatre,valsealeguancenettedirugiada,che,lagrimando,nontornasseratre.
«Dante,perchéVirgiliosenevada,nonpiangeranco,nonpiangereancora;chépiangerticonvenperaltraspada».
Quasiammiragliocheinpoppaeinproravieneavederlagentecheministraperlialtrilegni,eabenfarl’incora;
insulaspondadelcarrosinistra,quandomivolsialsuondelnomemio,chedinecessitàquisiregistra,
vidiladonnachepriam’appariovelatasottol’angelicafesta,drizzarliocchiver’mediquadalrio.
Tuttoche’lvelchelescendeaditesta,cerchiatodelefrondediMinerva,nonlalasciasseparermanifesta,
regalmentenel’attoancorprotervacontinüòcomecoluichedicee’lpiùcaldoparlardietroreserva:
«Guardaciben!Benson,bensonBeatrice.Comedegnastid’accederealmonte?nonsapeituchequièl’uomfelice?».
Liocchimicaddergiùnelchiarofonte;maveggendomiinesso,itrassial’erba,
tantavergognamigravòlafronte.
Cosìlamadrealfiglioparsuperba,com’ellaparveame;perchéd’amarosenteilsapordelapietadeacerba.
Ellasitacque;eliangelicantarodisùbito‘Inte,Domine,speravi’;maoltre‘pedesmeos’nonpassaro.
Sìcomenevetralevivetraviperlodossod’Italiasicongela,soffiataestrettadaliventischiavi,
poi,liquefatta,inséstessatrapela,purchelaterracheperdeombraspiri,sìcheparfocofonderlacandela;
cosìfuisanzalagrimeesospirianzi’lcantardiqueichenotansempredietroalenotedelietternigiri;
mapoiche’ntesineledolcitemprelorcompatireame,parchesedettoavesser:‘Donna,perchésìlostempre?’,
logelchem’eraintornoalcorristretto,spiritoeacquafessi,econangosciadelaboccaedeliocchiuscìdelpetto.
Ella,purfermainsuladettacosciadelcarrostando,alesustanzepievolselesueparolecosìposcia:
«Voivigilatenel’etternodie,sìchenottenésonnoavoinonfurapassochefacciailsecolpersuevie;
ondelamiarispostaèconpiùcurachem’intendacoluichedilàpiagne,perchésiacolpaeduold’unamisura.
Nonpurperovradelerotemagne,chedrizzanciascunsemeadalcunfinesecondochelestellesoncompagne,
maperlarghezzadigraziedivine,chesìaltivaporihannoalorpiova,chenostrevistelànonvanvicine,
questifutalnelasuavitanovavirtüalmente,ch’ogneabitodestrofattoaverebbeinluimirabilprova.
Matantopiùmalignoepiùsilvestrosifa’lterrencolmalsemeenoncólto,quant’ellihapiùdibuonvigorterrestro.
Alcuntempoilsostennicolmiovolto:mostrandoliocchigiovanettialui,mecoilmenavaindrittapartevòlto.
Sìtostocomeinsulasogliafuidimiasecondaetadeemutaivita,questisitolseame,ediessialtrui.
Quandodicarneaspirtoerasalita,ebellezzaevirtùcresciutam’era,fu’ioaluimencaraemengradita;
evolseipassisuoipervianonvera,imaginidibenseguendofalse,chenullapromessionrendonointera.
Nél’impetrareispirazionmivalse,conlequalieinsognoealtrimentilorivocai:sìpocoaluinecalse!
Tantogiùcadde,chetuttiargomentialasalutesuaerangiàcorti,fuorchemostrarlileperdutegenti.
Perquestovisitail’usciod’imorti,eacoluichel’haquasùcondotto,liprieghimiei,piangendo,furonporti.
AltofatodiDiosarebberotto,seLetèsipassasseetalvivandafossegustatasanzaalcunoscotto
dipentimentochelagrimespanda».
Purgatorio•CantoXXXI
«Otuchese’dilàdalfiumesacro»,volgendosuoparlareameperpunta,chepurpertagliom’eraparutoacro,
ricominciò,seguendosanzacunta,«dì,dìsequestoèvero:atantaaccusatuaconfessionconvieneessercongiunta».
Eralamiavirtùtantoconfusa,
chelavocesimosse,epriasispensechedaliorganisuoifossedischiusa.
Pocosofferse;poidisse:«Chepense?Rispondiame;chélememorietristeintenonsonoancordal’acquaoffense».
Confusioneepaurainsiememistemipinserountal«sì»fuordelabocca,alqualeintenderfuormestierleviste.
Comebalestrofrange,quandoscoccadatroppatesa,lasuacordael’arco,econmenfogal’astailsegnotocca,
sìscoppia’iosottessogravecarco,fuorisgorgandolagrimeesospiri,elavoceallentòperlosuovarco.
Ond’ellaame:«Perentroimie’disiri,chetimenavanoadamarlobenedilàdalqualnonèaches’aspiri,
quaifossiattraversatioquaicatenetrovasti,perchedelpassareinnanzidovessiticosìspogliarlaspene?
Equaliagevolezzeoqualiavanzinelafrontedelialtrisimostraro,perchedovessilorpasseggiareanzi?».
Dopolatrattad’unsospiroamaro,apenaebbilavocecherispuose,elelabbraafaticalaformaro.
Piangendodissi:«Lepresenticosecolfalsolorpiacervolsermieipassi,tostoche’lvostrovisosinascose».
Edella:«Setacessiosenegassiciòcheconfessi,nonforamennotalacolpatua:datalgiudicesassi!
Maquandoscoppiadelapropriagotal’accusadelpeccato,innostracorterivolgesécontra’ltagliolarota.
Tuttavia,perchémovergognaportedeltuoerrore,eperchéaltravolta,udendoleserene,siepiùforte,
pongiùilsemedelpiangereeascolta:sìudiraicomeincontrariaparte
moverdovietimiacarnesepolta.
Mainont’appresentònaturaoartepiacer,quantolebellemembrainch’iorinchiusafui,echeso’’nterrasparte;
ese’lsommopiacersìtifallioperlamiamorte,qualcosamortaledoveapoitrarretenelsuodisio?
Bentidovevi,perloprimostraledelecosefallaci,levarsusodiretroamechenonerapiùtale.
Nontidoveagravarlepenneingiuso,adaspettarpiùcolpo,opargolettaoaltranovitàconsìbreveuso.
Novoaugellettodueotreaspetta;madinanzidaliocchid’ipennutiretesispiegaindarnoosisaetta».
Qualifanciulli,vergognando,muticonliocchiaterrastannosi,ascoltandoesériconoscendoeripentuti,
talmistav’io;edelladisse:«Quandoperudirse’dolente,alzalabarba,eprenderaipiùdogliariguardando».
Conmendiresistenzasidibarbarobustocerro,overoalnostralventooveroaqueldelaterradiIarba,
ch’iononlevaialsuocomandoilmento;equandoperlabarbailvisochiese,benconobbiilvelendel’argomento.
Ecomelamiafacciasidistese,posarsiquelleprimecreaturedaloroaspersïonl’occhiocomprese;
elemieluci,ancorpocosicure,viderBeatricevoltainsulafierach’èsolaunapersonainduenature.
Sotto’lsuoveloeoltrelariveravincerpariemipiùséstessaantica,vincerchel’altrequi,quand’ellac’era.
Dipentersìmipunseivil’ortica,chedituttealtrecosequalmitorsepiùnelsuoamor,piùmisifénemica.
Tantariconoscenzailcormimorse,ch’iocaddivinto;equaleallorafemmi,salsicoleichelacagionmiporse.
Poi,quandoilcorvirtùdifuorrendemmi,ladonnach’ioaveatrovatasolasopramevidi,edicea:«Tiemmi,tiemmi!».
Trattom’aveanelfiumeinfinlagola,etirandosimedietrosengivasovressol’acqualievecomescola.
Quandofuipressoalabeatariva,‘Aspergesme’sìdolcementeudissi,chenolsorimembrar,nonch’ioloscriva.
Labelladonnanelebracciaaprissi;abbracciommilatestaemisommerseoveconvennech’iol’acquainghiottissi.
Indimitolse,ebagnatom’offersedentroaladanzadelequattrobelle;eciascunadelbracciomicoperse.
«Noisiamquininfeenelcielsiamostelle;priacheBeatricediscendessealmondo,fummoordinatealeipersueancelle.
Merrentialiocchisuoi;manelgiocondolumech’èdentroaguzzerannoituoiletredilà,chemiranpiùprofondo».
Cosìcantandocominciaro;epoialpettodelgrifonsecomenarmi,oveBeatricestavavoltaanoi.
Disser:«Fachelevistenonrisparmi;postot’avemdinanzialismeraldiond’Amorgiàtitrasselesuearmi».
Milledisiripiùchefiammacaldistrinsermiliocchialiocchirilucenti,chepursopra’lgrifonestavansaldi.
Comeinlospecchioilsol,nonaltrimentiladoppiafieradentroviraggiava,orconaltri,orconaltrireggimenti.
Pensa,lettor,s’iomimaravigliava,quandovedealacosainséstarqueta,enel’idolosuositrasmutava.
Mentrechepienadistuporeelieta
l’animamiagustavadiquelciboche,saziandodisé,diséasseta,
sédimostrandodipiùaltotriboneliatti,l’altretresiferoavanti,danzandoalloroangelicocaribo.
«Volgi,Beatrice,volgiliocchisanti»,eralasuacanzone,«altuofedeleche,pervederti,hamossipassitanti!
Pergraziafanoigraziachedisvelealuilaboccatua,sìchediscernalasecondabellezzachetucele».
Oisplendordivivaluceetterna,chipalidosifecesottol’ombrasìdiParnaso,obevveinsuacisterna,
chenonparesseaverlamenteingombra,tentandoarendertequaltuparestilàdovearmonizzandoilcielt’adombra,
quandonel’aereapertotisolvesti?
Purgatorio•CantoXXXII
Tant’eranliocchimieifissieattentiadisbramarsiladecennesete,chelialtrisensim’erantuttispenti.
Edessiquinciequindiavienparetedinoncaler—cosìlosantorisoasétraéliconl’anticarete!—;
quandoperforzamifuvòltoilvisover’lasinistramiadaquelledee,perch’ioudi’daloroun«Troppofiso!»;
eladisposizionch’avederèeneliocchipurtestédalsolpercossi,sanzalavistaalquantoessermifée.
Mapoich’alpocoilvisoriformossi(edico‘alpoco’perrispettoalmoltosensibileondeaforzamirimossi),
vidi’nsulbracciodestroesserrivoltologlorïosoessercito,etornarsi
colsoleeconlesettefiammealvolto.
Comesottoliscudipersalvarsivolgesischiera,eségiracolsegno,primachepossatuttainsémutarsi;
quellamiliziadelcelesteregnocheprocedeva,tuttatrapassonnepriachepiegasseilcarroilprimolegno.
Indialerotesitornarledonne,e’lgrifonmosseilbenedettocarcosì,cheperònullapennacrollonne.
LabelladonnachemitrassealvarcoeStazioeioseguitavamlarotachefél’orbitasuaconminorearco.
Sìpasseggiandol’altaselvavòta,colpadiquellach’alserpentecrese,tempravaipassiun’angelicanota.
Forseintrevolitantospaziopresedisfrenatasaetta,quantoeramorimossi,quandoBëatricescese.
Iosenti’mormorareatutti«Adamo»;poicerchiarounapiantadispogliatadifoglieed’altrafrondainciascunramo.
Lacomasua,chetantosidilatapiùquantopiùèsù,foradal’Indine’boschilorperaltezzaammirata.
«Beatose’,grifon,chenondiscindicolbeccod’estolegnodolcealgusto,posciachemalsitorceilventrequindi».
Cosìdintornoal’alberorobustogridaronlialtri;el’animalbinato:«Sìsiconservailsemed’ognegiusto».
Evòltoaltemoch’elliaveatirato,trasseloalpièdelavedovafrasca,equeldileialeilasciòlegato.
Comelenostrepiante,quandocascagiùlagranlucemischiataconquellacheraggiadietroalacelestelasca,
turgidefansi,epoisirinovelladisuocolorciascuna,priache’lsolegiungalisuoicorsiersottoaltrastella;
menchediroseepiùchedivïolecoloreaprendo,s’innovòlapianta,cheprimaavealeramorasìsole.
Iononlo’ntesi,néquinonsicantal’innochequellagenteallorcantaro,nélanotasoffersituttaquanta.
S’iopotessiritrarcomeassonnaroliocchispietatiudendodiSiringa,liocchiacuipurvegghiarcostòsìcaro;
comepintorcheconessempropinga,disegnereicom’iom’addormentai;maqualvuolsiachel’assonnarbenfinga.
Peròtrascorroaquandomisvegliai,edicoch’unsplendormisquarciò’lvelodelsonno,eunchiamar:«Surgi:chefai?».
Qualiavederde’fiorettidelmelochedelsuopomeliangelifaghiottieperpetüenozzefanelcielo,
PietroeGiovannieIacopocondottievinti,ritornaroalaparoladalaqualfuronmaggiorsonnirotti,
evideroscemataloroscuolacosìdiMoïsècomed’Elia,ealmaestrosuocangiatastola;
taltorna’io,evidiquellapiasovramestarsicheconducitricefude’mieipassilungo’lfiumepria.
Etuttoindubbiodissi:«Ov’èBeatrice?».Ond’ella:«Vedileisottolafrondanovasedereinsulasuaradice.
Vedilacompagniachelacirconda:lialtridopo’lgrifonsenvannosusoconpiùdolcecanzoneepiùprofonda».
Esepiùfulosuoparlardiffuso,nonso,peròchegiàneliocchim’eraquellach’adaltrointenderm’aveachiuso.
Solasedeasiinsulaterravera,comeguardialasciatalìdelplaustrochelegarvidialabiformefera.
Incerchiolefacevandiséclaustro
lesetteninfe,conqueilumiinmanochesonsicurid’Aquiloneed’Austro.
«Quisaraitupocotemposilvano;esaraimecosanzafinecivediquellaRomaondeCristoèromano.
Però,inprodelmondochemalvive,alcarrotieniorliocchi,equelchevedi,ritornatodilà,fachetuscrive».
CosìBeatrice;eio,chetuttoaipiedid’isuoicomandamentieradivoto,lamenteeliocchiov’ellavollediedi.
Nonscesemaiconsìvelocemotofocodispessanube,quandopiovedaquelconfinechepiùvaremoto,
com’iovidicalarl’ucceldiGioveperl’albergiù,rompendodelascorza,nonched’ifioriedelefoglienove;
eferì’lcarrodituttasuaforza;ond’elpiegòcomenaveinfortuna,vintadal’onda,ordapoggia,ordaorza.
Posciavidiavventarsinelacunadeltrïunfalveiculounavolpeched’ognepastobuonpareadigiuna;
ma,riprendendoleidilaidecolpe,ladonnamialavolseintantafutaquantosofferserl’ossasanzapolpe.
Posciaperindiond’erapriavenuta,l’agugliavidiscendergiùnel’arcadelcarroelasciarleidisépennuta;
equalescedicuorchesirammarca,talvoceuscìdelcieloecotaldisse:«Onavicellamia,com’malse’carca!».
Poiparveamechelaterras’aprissetr’amboleruote,evidiuscirneundragocheperlocarrosùlacodafisse;
ecomevespacheritraggel’ago,asétraendolacodamaligna,trassedelfondo,egissenvagovago.
Quelcherimase,comedagramignavivaceterra,dalapiuma,offerta
forseconintenzionsanaebenigna,
siricoperse,efunnericopertael’unael’altrarotae’ltemo,intantochepiùtieneunsospirlaboccaaperta.
Trasformatocosì’ldificiosantomisefuortesteperlepartisue,tresovra’ltemoeunainciascuncanto.
Leprimeerancornutecomebue,malequattrounsolcornoaveanperfronte:similemostrovistoancornonfue.
Sicura,quasiroccainaltomonte,sedersovressounaputtanascioltam’apparveconlecigliaintornopronte;
ecomeperchénonlifossetolta,vididicostaaleidrittoungigante;ebasciavansiinsiemealcunavolta.
Maperchél’occhiocupidoevaganteamerivolse,quelferocedrudolaflagellòdalcapoinfinlepiante;
poi,disospettopienoed’iracrudo,disciolseilmostro,etrasselperlaselva,tantochesoldileimifecescudo
alaputtanaealanovabelva.
Purgatorio•CantoXXXIII
‘Deus,veneruntgentes’,alternandoortreorquattrodolcesalmodia,ledonneincominciaro,elagrimando;
eBëatrice,sospirosaepia,quelleascoltavasìfatta,chepocopiùalacrocesicambiòMaria.
Mapoichel’altreverginidierlocoaleididir,levatadrittainpè,rispuose,coloratacomefoco:
‘Modicum,etnonvidebitisme;etiterum,sorellemiedilette,modicum,etvosvidebitisme’.
Poilesimiseinnanzitutteesette,edoposé,soloaccennando,mossemeeladonnae’lsaviocheristette.
Cosìsengiva;enoncredochefosselodecimosuopassointerraposto,quandoconliocchiliocchimipercosse;
econtranquilloaspetto«Vienpiùtosto»,midisse,«tantoche,s’ioparloteco,adascoltarmitusiebendisposto».
Sìcom’iofui,com’iodovëa,seco,dissemi:«Frate,perchénont’attentiadomandarmiomaivenendomeco?».
Comeacolorchetropporeverentidinanziasuomaggiorparlandosono,chenontraggonlavocevivaaidenti,
avvenneame,chesanzainterosuonoincominciai:«Madonna,miabisognavoiconoscete,eciòch’adessaèbuono».
Edellaame:«Datemaedavergognavogliochetuomaitidisviluppe,sìchenonparlipiùcom’omchesogna.
Sappiche’lvasoche’lserpenteruppe,fuenonè;machin’hacolpa,credachevendettadiDionontemesuppe.
Nonsaràtuttotemposanzaredal’agugliachelasciòlepennealcarro,perchedivennemostroeposciapreda;
ch’ioveggiocertamente,eperòilnarro,adarnetempogiàstellepropinque,secured’ogn’intoppoed’ognesbarro,
nelqualeuncinquecentodieceecinque,messodiDio,ancideràlafuiaconquelgigantecheconleidelinque.
Eforsechelamianarrazionbuia,qualTemieSfinge,mentipersuade,perch’alormodolo’ntellettoattuia;
matostofierlifattileNaiade,chesolverannoquestoenigmafortesanzadannodipecoreodibiade.
Tunota;esìcomedamesonporte,
cosìquesteparolesegnaa’vividelviverch’èuncorrerealamorte.
Eaggiamente,quandotulescrivi,dinoncelarqualhaivistalapiantach’èorduevoltedirubataquivi.
Qualunquerubaquellaoquellaschianta,conbestemmiadifattooffendeaDio,chesoloal’usosuolacreòsanta.
Permorderquella,inpenaeindisiocinquemiliaanniepiùl’animaprimabramòcoluiche’lmorsoinsépunio.
Dormelo’ngegnotuo,senonestimapersingularcagioneessereccelsaleitantoesìtravoltanelacima.
Esestatinonfosseroacquad’Elsalipensiervaniintornoalatuamente,e’lpiacerlorounPiramoalagelsa,
pertantecircostanzesolamentelagiustiziadiDio,nel’interdetto,conoscerestial’arbormoralmente.
Maperch’ioveggiotenelo’ntellettofattodipietrae,impetrato,tinto,sìchet’abbagliaillumedelmiodetto,
voglioanco,esenonscritto,almendipinto,che’lteneportidentroateperquellochesirecailbordondipalmacinto».
Eio:«Sìcomeceradasuggello,chelafiguraimpressanontrasmuta,segnatoèordavoilomiocervello.
Maperchétantosovramiavedutavostraparoladisïatavola,chepiùlaperdequantopiùs’aiuta?».
«Perchéconoschi»,disse,«quellascuolac’haiseguitata,eveggisuadottrinacomepuòseguitarlamiaparola;
eveggivostraviadaladivinadistarcotanto,quantosidiscordadaterrailcielchepiùaltofestina».
Ond’iorispuosilei:«Nonmiricordach’i’stranïassemegiàmaidavoi,
néhonnecoscïenzacherimorda».
«Eseturicordarnontenepuoi»,sorridendorispuose,«ortirammentacomebevestidiLetèancoi;
esedalfummofocos’argomenta,cotestaoblivïonchiaroconchiudecolpanelatuavogliaaltroveattenta.
Veramenteoramaisarannonudelemieparole,quantoconverrassiquellescovrirealatuavistarude».
Epiùcoruscoeconpiùlentipassitenevailsoleilcerchiodimerigge,chequaelà,comeliaspetti,fassi,
quandos’affisser,sìcomes’affiggechivadinanziagenteperiscortasetrovanovitateosuevestigge,
lesettedonnealfind’un’ombrasmorta,qualsottofoglieverdieraminigrisovrasuoifreddirivil’alpeporta.
DinanziadesseËufratèseTigrivedermiparveuscird’unafontana,e,quasiamici,dipartirsipigri.
«Oluce,ogloriadelagenteumana,cheacquaèquestachequisidispiegadaunprincipioesédasélontana?».
Percotalpriegodettomifu:«PriegaMateldache’ltidica».Equirispuose,comefachidacolpasidislega,
labelladonna:«Questoealtrecosedettelisonperme;esonsicurachel’acquadiLetènonglielnascose».
EBëatrice:«Forsemaggiorcura,chespessevoltelamemoriapriva,fatt’halamentesuaneliocchioscura.
MavediEünoèchelàdiriva:menaloadesso,ecometuse’usa,latramortitasuavirtùravviva».
Comeanimagentil,chenonfascusa,mafasuavogliadelavogliaaltruitostocheèpersegnofuordischiusa;
così,poichedaessapresofui,labelladonnamossesi,eaStaziodonnescamentedisse:«Vienconlui».
S’ioavessi,lettor,piùlungospaziodascrivere,i’purcantere’inpartelodolceberchemainonm’avriasazio;
maperchépienesontuttelecarteorditeaquestacanticaseconda,nonmilasciapiùirlofrendel’arte.
Ioritornaidalasantissimaondarifattosìcomepiantenovellerinovellatedinovellafronda,
puroedispostoasalirealestelle.
PARADISO
Paradiso•CantoI
Lagloriadicoluichetuttomoveperl’universopenetra,erisplendeinunapartepiùemenoaltrove.
Nelcielchepiùdelasualuceprendefu’io,evidicosecheridirenésanépuòchidilàsùdiscende;
perchéappressandoséalsuodisire,nostrointellettosiprofondatanto,chedietrolamemorianonpuòire.
Veramentequant’iodelregnosantonelamiamentepoteifartesoro,saràoramateriadelmiocanto.
ObuonoAppollo,al’ultimolavorofammideltuovalorsìfattovaso,comedimandiadarl’amatoalloro.
Infinoaquil’ungiogodiParnasoassaimifu;maorconamenduem’èuopointrarnel’aringorimaso.
Entranelpettomio,espiratuesìcomequandoMarsïatraestidelavaginadelemembrasue.
Odivinavirtù,semitiprestitantochel’ombradelbeatoregnosegnatanelmiocapoiomanifesti,
vedra’mialpièdeltuodilettolegnovenire,ecoronarmidelefogliechelamateriaetumifaraidegno.
Sìradevolte,padre,senecogliepertrïunfareocesareopoeta,
colpaevergognadel’umanevoglie,cheparturirletiziainsulalietadelficadeïtàdovrialafrondapeneia,quandoalcundiséasseta.
Pocafavillagranfiammaseconda:forsediretroameconmigliorvocisipregheràperchéCirrarisponda.
Surgeaimortaliperdiversefocilalucernadelmondo;madaquellachequattrocerchigiugnecontrecroci,
conmigliorcorsoeconmigliorestellaescecongiunta,elamondanacerapiùasuomodotemperaesuggella.
Fattoaveadilàmaneediquaseratalfoce,equasituttoeralàbiancoquelloemisperio,el’altrapartenera,
quandoBeatriceinsulsinistrofiancovidirivoltaeriguardarnelsole:agugliasìnonlis’affisseunquanco.
Esìcomesecondoraggiosuoleuscirdelprimoerisalireinsuso,purcomepelegrinchetornarvuole,
cosìdel’attosuo,perliocchiinfusonel’imaginemia,ilmiosifece,efissiliocchialsoleoltrenostr’uso.
Moltoèlicitolà,chequinonlecealenostrevirtù,mercédellocofattoperpropriodel’umanaspece.
Ionolsoffersimolto,nésìpoco,ch’ionolvedessisfavillardintorno,com’ferrocheboglienteescedelfoco;
edisùbitoparvegiornoagiornoessereaggiunto,comequeichepuoteavesseilcield’unaltrosoleaddorno.
Beatricetuttanel’etternerotefissaconliocchistava;eioinleilelucifissi,dilàsùrimote.
Nelsuoaspettotaldentromifei,qualsiféGlauconelgustardel’erbache’lféconsortoinmardelialtridèi.
Trasumanarsignificarperverbanonsiporia;peròl’essemplobastiacuiesperïenzagraziaserba.
S’i’erasoldimequelchecreastinovellamente,amorche’lcielgoverni,tu’lsai,checoltuolumemilevasti.
Quandolarotachetusempiternidesiderato,asémifeceattesoconl’armoniachetemperiediscerni,
parvemitantoallordelcieloaccesodelafiammadelsol,chepioggiaofiumelagononfecealcuntantodisteso.
Lanovitàdelsuonoe’lgrandelumedilorcagionm’acceseroundisiomainonsentitodicotantoacume.
Ond’ella,chevedeamesìcom’io,aquïetarmil’animocommosso,priach’ioadimandar,laboccaaprio
ecominciò:«Tustessotifaigrossocolfalsoimaginar,sìchenonvediciòchevedrestisel’avessiscosso.
Tunonse’interra,sìcometucredi;mafolgore,fuggendoilpropriosito,noncorsecometuch’adessoriedi».
S’iofuidelprimodubbiodisvestitoperlesorriseparolettebrevi,dentroadunnuovopiùfu’inretito
edissi:«Giàcontentorequïevidigrandeammirazion;maoraammirocom’iotrascendaquesticorpilevi».
Ond’ella,appressod’unpïosospiro,liocchidrizzòver’meconquelsembiantechemadrefasovrafigliodeliro,
ecominciò:«Lecosetuttequantehannoordinetraloro,equestoèformachel’universoaDiofasimigliante.
Quiveggionl’altecreaturel’ormadel’etternovalore,ilqualèfinealqualeèfattalatoccatanorma.
Nel’ordinech’iodicosonoaccline
tuttenature,perdiversesorti,piùalprincipioloroemenvicine;
ondesimuovonoadiversiportiperlogranmardel’essere,eciascunaconistintoaleidatochelaporti.
Questineportailfocoinver’laluna;questine’cormortalièpermotore;questilaterrainséstringeeaduna;
népurlecreaturechesonfored’intelligenzaquest’arcosaetta,maquellec’hannointellettoeamore.
Laprovedenza,checotantoassetta,delsuolumefa’lcielsemprequïetonelqualsivolgequelc’hamaggiorfretta;
eoralì,comeasitodecreto,cenportalavirtùdiquellacordacheciòchescoccadrizzainsegnolieto.
Veroèche,comeformanons’accordamoltefïateal’intenziondel’arte,perch’arisponderlamateriaèsorda,
cosìdaquestocorsosidipartetalorlacreatura,c’hapoderedipiegar,cosìpinta,inaltraparte;
esìcomevedersipuòcaderefocodinube,sìl’impetoprimol’atterratortodafalsopiacere.
Nondeipiùammirar,sebenestimo,lotuosalir,senoncomed’unrivosed’altomontescendegiusoadimo.
Maravigliasarebbeintese,privod’impedimento,giùtifossiassiso,com’aterraquïeteinfocovivo».
Quincirivolseinver’locieloilviso.
Paradiso•CantoII
Ovoichesieteinpicciolettabarca,desiderosid’ascoltar,seguiti
dietroalmiolegnochecantandovarca,
tornatearivederlivostriliti:nonvimetteteinpelago,chéforse,perdendome,rimarrestesmarriti.
L’acquach’ioprendogiàmainonsicorse;Minervaspira,econducemiAppollo,enoveMusemidimostranl’Orse.
Voialtripochichedrizzasteilcollopertempoalpandeliangeli,delqualevivesiquimanonsenviensatollo,
metterpotetebenperl’altosalevostronavigio,servandomiosolcodinanzial’acquacheritornaequale.
Que’glorïosichepassaroalColconons’ammiraroncomevoifarete,quandoIasónviderfattobifolco.
Laconcreataeperpetüasetedeldeïformeregnocenportavavelociquasicome’lcielvedete.
Beatriceinsuso,eioinleiguardava;eforseintantoinquantounquadrelposaevolaedalanocesidischiava,
giuntomividiovemirabilcosamitorseilvisoasé;eperòquellacuinonpoteamiacuraessereascosa,
voltaver’me,sìlietacomebella,«DrizzalamenteinDiograta»,midisse,«chen’hacongiunticonlaprimastella».
Parev’amechenubenecoprisselucida,spessa,solidaepulita,quasiadamantechelosolferisse.
Perentrosél’etternamargaritanericevette,com’acquareceperaggiodilucepermanendounita.
S’ioeracorpo,equinonsiconcepecom’unadimensionealtrapatio,ch’esserconviensecorpoincorporepe,
accendernedovriapiùildisiodivederquellaessenzainchesivedecomenostranaturaeDios’unio.
Lìsivedràciòchetenemperfede,nondimostrato,mafiapersénotoaguisadelverprimochel’uomcrede.
Iorispuosi:«Madonna,sìdevotocom’esserpossopiù,ringrazioluiloqualdalmortalmondom’haremoto.
Maditemi:chesonlisegnibuidiquestocorpo,chelàgiusointerrafandiCainfavoleggiarealtrui?».
Ellasorrisealquanto,epoi«S’ellierral’oppinïon»,midisse,«d’imortalidovechiavedisensonondiserra,
certonontidovrienpungerlistralid’ammirazioneomai,poidietroaisensivedichelaragionehacortel’ali.
Madimmiquelchetudatenepensi».Eio:«Ciòchen’apparquasùdiversocredochefannoicorpirariedensi».
Edella:«Certoassaivedraisommersonelfalsoilcredertuo,sebeneascoltil’argomentarch’iolifaròavverso.
Lasperaottavavidimostramoltilumi,liqualienelqualeenelquantonotarsipossondidiversivolti.
Seraroedensociòfacessertanto,unasolavirtùsarebbeintutti,piùemendistributaealtrettanto.
Virtùdiverseesserconvegnonfruttidiprincìpiformali,equei,forch’uno,seguiterienoatuaragiondistrutti.
Ancor,serarofossediquelbrunocagionchetudimandi,od’oltreinparteforadisuamateriasìdigiuno
estopianeto,o,sìcomecompartelograssoe’lmagrouncorpo,cosìquestonelsuovolumecangerebbecarte.
Se’lprimofosse,foramanifestonel’eclissidelsol,pertrasparerelolumecomeinaltroraroingesto.
Questononè:peròèdavedere
del’altro;es’elliavviench’iol’altrocassi,falsificatofialotuoparere.
S’ellièchequestoraronontrapassi,esserconvieneunterminedaondelosuocontrariopiùpassarnonlassi;
eindil’altruiraggiosirifondecosìcomecolortornapervetroloqualdiretroasépiombonasconde.
Ordiraituch’elsidimostratetroiviloraggiopiùcheinaltreparti,peresserlìrefrattopiùaretro.
Daquestainstanzapuòdeliberartiesperïenza,segiàmailaprovi,ch’essersuolfonteairividivostr’arti.
Trespecchiprenderai;eiduerimovidated’unmodo,el’altro,piùrimosso,tr’amboliprimiliocchituoiritrovi.
Rivoltoadessi,fachedopoildossotisteaunlumecheitrespecchiaccendaetorniatedatuttiripercosso.
Benchenelquantotantononsistendalavistapiùlontana,lìvedraicomeconviench’igualmenterisplenda.
Or,comeaicolpidelicaldiraidelaneverimannudoilsuggettoedalcoloreedalfreddoprimai,
cosìrimasotenel’intellettovoglioinformardilucesìvivace,chetitremolerànelsuoaspetto.
Dentrodalcieldeladivinapacesigirauncorponelacuivirtutel’esserdituttosuocontentogiace.
Locielseguente,c’hatantevedute,quell’esserparteperdiverseessenze,daluidistratteedaluicontenute.
Lialtrigironpervariedifferenzeledistinzionchedentrodaséhannodispongonoalorfinielorsemenze.
Questiorganidelmondocosìvanno,cometuvediomai,digradoingrado,
chedisùprendonoedisottofanno.
Riguardabeneomaisìcom’iovadoperquestolocoalverochedisiri,sìchepoisappisoltenerloguado.
Lomotoelavirtùd’isantigiri,comedalfabbrol’artedelmartello,da’beatimotorconvienchespiri;
e’lcielcuitantilumifannobello,delamenteprofondacheluivolveprendel’imageefassenesuggello.
Ecomel’almadentroavostrapolveperdifferentimembraeconformateadiversepotenzesirisolve,
cosìl’intelligenzasuabontatemultiplicataperlestellespiega,girandosésovrasuaunitate.
Virtùdiversafadiversalegacolprezïosocorpoch’ellaavviva,nelqual,sìcomevitainvoi,silega.
Perlanaturalietaondederiva,lavirtùmistaperlocorpolucecomeletiziaperpupillaviva.
Daessavienciòchedalucealucepardifferente,nondadensoeraro;essaèformalprincipiocheproduce,
conformeasuabontà,loturboe’lchiaro».
Paradiso•CantoIII
Quelsolchepriad’amormiscaldò’lpetto,dibellaveritàm’aveascoverto,provandoeriprovando,ildolceaspetto;
eio,perconfessarcorrettoecertomestesso,tantoquantosiconvenneleva’ilcapoaprofererpiùerto;
mavisïoneapparvecheritenneasémetantostretto,pervedersi,chedimiaconfessionnonmisovvenne.
Qualipervetritrasparentietersi,overperacquenitideetranquille,nonsìprofondecheifondisienpersi,
tornand’inostrivisilepostilledebilisì,cheperlainbiancafrontenonvienmenfortealenostrepupille;
talivid’iopiùfacceaparlarpronte;perch’iodentroal’errorcontrariocorsiaquelch’acceseamortral’omoe’lfonte.
Sùbitosìcom’iodilorm’accorsi,quellestimandospecchiatisembianti,pervederdicuifosser,liocchitorsi;
enullavidi,eritorsiliavantidrittinellumedeladolceguida,che,sorridendo,ardeaneliocchisanti.
«Nontimaravigliarperch’iosorrida»,midisse,«appressoiltuopüerilcoto,poisopra’lveroancorlopiènonfida,
materivolve,comesuole,avòto:veresustanzesonciòchetuvedi,quirilegatepermancodivoto.
Peròparlaconesseeodiecredi;chélaveracelucecheleappagadasénonlascialortorcerlipiedi».
Eioal’ombrachepareapiùvagadiragionar,drizza’mi,ecominciai,quasicom’uomcuitroppavogliasmaga:
«Obencreatospirito,chea’raidivitaetternaladolcezzasenti
che,nongustata,nons’intendemai,
grazïosomifiasemicontentidelnometuoedelavostrasorte».Ond’ella,prontaeconocchiridenti:
«Lanostracaritànonserraporteagiustavoglia,senoncomequellachevuolsimileasétuttasuacorte.
I’fuinelmondoverginesorella;eselamentetuabensériguarda,nonmiticeleràl’esserpiùbella,
mariconosceraich’i’sonPiccarda,che,postaquiconquestialtribeati,beatasonoinlasperapiùtarda.
Linostriaffetti,chesoloinfiammatisonnelpiacerdeloSpiritoSanto,letiziandelsuoordineformati.
Equestasortechepargiùcotanto,peròn’èdata,perchéfuorneglettilinostrivoti,evòtiinalcuncanto».
Ond’ioalei:«Ne’mirabiliaspettivostririsplendenonsochedivinochevitrasmutada’primiconcetti:
perònonfuiarimembrarfestino;maorm’aiutaciòchetumidici,sìcheraffigurarm’èpiùlatino.
Madimmi:voichesietequifelici,disideratevoipiùaltolocoperpiùvedereeperpiùfarviamici?».
Conquellealtr’ombrepriasorriseunpoco;daindimirispuosetantolieta,ch’arderparead’amornelprimofoco:
«Frate,lanostravolontàquïetavirtùdicarità,chefavolernesolquelch’avemo,ed’altrononciasseta.
Sedisïassimoesserpiùsuperne,forandiscordilinostridisiridalvolerdicoluichequinecerne;
chevedrainoncapereinquestigiri,s’essereincaritàèquinecesse,eselasuanaturabenrimiri.
Anzièformaleadestobeatoessetenersidentroaladivinavoglia,perch’unafansinostrevogliestesse;
sìche,comenoisemdisogliainsogliaperquestoregno,atuttoilregnopiacecom’aloreche’nsuovolerne’nvoglia.
E’nlasuavolontadeènostrapace:ell’èquelmarealqualtuttosimoveciòch’ellacrïaochenaturaface».
Chiaromifuallorcomeognedoveincieloèparadiso,etsilagraziadelsommobend’unmodononvipiove.
Masìcom’elliavvien,s’uncibosaziaed’unaltrorimaneancorlagola,chequelsichereediquelsiringrazia,
cosìfec’ioconattoeconparola,perapprenderdaleiqualfulatelaondenontrasseinfinoacolaspuola.
«Perfettavitaealtomertoincieladonnapiùsù»,midisse,«alacuinormanelvostromondogiùsivesteevela,
perchéfinoalmorirsivegghiedormaconquellosposoch’ognevotoaccettachecaritateasuopiacerconforma.
Dalmondo,perseguirla,giovinettafuggi’mi,enelsuoabitomichiusiepromisilaviadelasuasetta.
Uominipoi,amalpiùch’abeneusi,fuormirapirondeladolcechiostra:Iddiosisaqualpoimiavitafusi.
Equest’altrosplendorchetisimostradalamiadestraparteeches’accendedituttoillumedelasperanostra,
ciòch’iodicodime,diséintende;sorellafu,ecosìlefutoltadicapol’ombradelesacrebende.
Mapoichepuralmondofurivoltacontrasuogradoecontrabuonausanza,nonfudalveldelcorgiàmaidisciolta.
Quest’èlalucedelagranCostanza
chedelsecondoventodiSoavegenerò’lterzoel’ultimapossanza».
Cosìparlommi,epoicominciò‘Ave,Maria’cantando,ecantandovaniocomeperacquacupacosagrave.
Lavistamia,chetantoleiseguioquantopossibilfu,poichelaperse,volsesialsegnodimaggiordisio,
eaBeatricetuttasiconverse;maquellafolgorònelmïosguardosìchedaprimailvisononsofferse;
eciòmifeceadimandarpiùtardo.
Paradiso•CantoIV
Intraduecibi,distantiemoventid’unmodo,primasimorriadifame,cheliber’omol’unrecasseaidenti;
sìsistarebbeunagnointraduebramedifierilupi,igualmentetemendo;sìsistarebbeuncaneintraduedame:
perche,s’i’mitacea,menonriprendo,dalimieidubbid’unmodosospinto,poich’eranecessario,nécommendo.
Iomitacea,ma’lmiodisirdipintom’eranelviso,e’ldimandarconello,piùcaldoassaicheperparlardistinto.
FésìBeatricequalféDanïello,Nabuccodonosorlevandod’ira,chel’aveafattoingiustamentefello;
edisse:«Ioveggiobencometitiraunoealtrodisio,sìchetuacuraséstessalegasìchefuornonspira.
Tuargomenti:“Se’lbuonvolerdura,lavïolenzaaltruiperqualragionedimeritarmiscemalamisura?”.
Ancordidubitartidàcagioneparertornarsil’animealestelle,
secondolasentenzadiPlatone.
Questesonlequestioncheneltuovellepontanoigualmente;eperòpriatratteròquellachepiùhadifelle.
D’iSerafincoluichepiùs’india,Moïsè,Samuel,equelGiovannicheprendervuoli,iodico,nonMaria,
nonhannoinaltrocieloiloroscannichequestispirtichemot’appariro,néhannoal’esserlorpiùomenoanni;
matuttifannobelloilprimogiro,edifferentementehandolcevitapersentirpiùemenl’etternospiro.
Quisimostraro,nonperchésortitasiaquestasperalor,maperfarsegnodelacelestïalc’hamensalita.
Cosìparlarconviensialvostroingegno,peròchesolodasensatoapprendeciòchefaposciad’intellettodegno.
PerquestolaScritturacondescendeavostrafacultate,epiediemanoattribuisceaDioealtrointende;
eSantaChiesaconaspettoumanoGabrïeleMichelvirappresenta,el’altrocheTobiarifecesano.
QuelcheTimeodel’animeargomentanonèsimileaciòchequisivede,peròche,comedice,parchesenta.
Dicechel’almaalasuastellariede,credendoquellaquindiesserdecisaquandonaturaperformaladiede;
eforsesuasentenzaèd’altraguisachelavocenonsuona,edesserpuoteconintenziondanonesserderisa.
S’elliintendetornareaquesteruotel’onordelainfluenzae’lbiasmo,forseinalcunverosuoarcopercuote.
Questoprincipio,maleinteso,torsegiàtuttoilmondoquasi,sìcheGiove,MercurioeMarteanominartrascorse.
L’altradubitazioncheticommovehamenvelen,peròchesuamalizianontiporiamenardamealtrove.
Parereingiustalanostragiustizianeliocchid’imortali,èargomentodifedeenond’ereticanequizia.
Maperchépuotevostroaccorgimentobenpenetrareaquestaveritate,comedisiri,tifaròcontento.
Sevïolenzaèquandoquelchepatenïenteconferisceaquelchesforza,nonfuorquest’almeperessascusate:
chévolontà,senonvuol,nons’ammorza,mafacomenaturafaceinfoco,semillevoltevïolenzailtorza.
Perche,s’ellasipiegaassaiopoco,seguelaforza;ecosìquesteferopossendorifuggirnelsantoloco.
Sefossestatolorvolereintero,cometenneLorenzoinsulagrada,efeceMuzioalasuamansevero,
cosìl’avriaripinteperlastradaond’erantratte,comefuorosciolte;macosìsaldavogliaètropporada.
Eperquesteparole,sericoltel’haicomedei,èl’argomentocassochet’avriafattonoiaancorpiùvolte.
Maortis’attraversaunaltropassodinanzialiocchi,talchepertestessononusciresti:priasarestilasso.
Iot’hopercertonelamentemessoch’almabeatanonporiamentire,peròch’èsemprealprimoveroappresso;
epoipotestidaPiccardaudirechel’affeziondelvelCostanzatenne;sìch’ellaparquimecocontradire.
Moltefïategià,frate,addivenneche,perfuggirperiglio,contragratosifédiquelchefarnonsiconvenne;
comeAlmeone,che,diciòpregato
dalpadresuo,lapropriamadrespense,pernonperderpietàsiféspietato.
Aquestopuntovogliochetupensechelaforzaalvolersimischia,efannosìchescusarnonsipossonl’offense.
Vogliaassolutanonconsentealdanno;maconsenteviintantoinquantoteme,sesiritrae,cadereinpiùaffanno.
Però,quandoPiccardaquellospreme,delavogliaassolutaintende,eiodel’altra;sìcheverdiciamoinsieme».
Cotalful’ondeggiardelsantorioch’uscìdelfonteond’ogneverderiva;talpuoseinpaceunoealtrodisio.
«Oamanzadelprimoamante,odiva»,diss’ioappresso,«ilcuiparlarm’inondaescaldasì,chepiùepiùm’avviva,
nonèl’affezionmiatantoprofonda,chebastiarendervoigraziapergrazia;maqueichevedeepuoteaciòrisponda.
Ioveggiobenchegiàmainonsisazianostrointelletto,se’lvernonloillustradifuordalqualnessunverosispazia.
Posasiinesso,comeferainlustra,tostochegiuntol’ha;egiugnerpuollo:senon,ciascundisiosarebbefrustra.
Nasceperquello,aguisadirampollo,apièdelveroildubbio;edènaturach’alsommopingenoidicolloincollo.
Questom’invita,questom’assicuraconreverenza,donna,adimandarvid’un’altraveritàchem’èoscura.
Iovo’sapersel’uompuòsodisfarviaivotimanchisìconaltribeni,ch’alavostrastateranonsienparvi».
Beatricemiguardòconliocchipienidifavilled’amorcosìdivini,che,vinta,miavirtutedièlereni,
equasimiperdeiconliocchichini.
Paradiso•CantoV
«S’iotifiammeggionelcaldod’amoredilàdalmodoche’nterrasivede,sìchedelvisotuovincoilvalore,
nontimaravigliar,chéciòprocededaperfettoveder,che,comeapprende,cosìnelbeneappresomoveilpiede.
Ioveggiobensìcomegiàresplendenel’intellettotuol’etternaluce,che,vista,solaesempreamoreaccende;
es’altracosavostroamorseduce,nonèsenondiquellaalcunvestigio,malconosciuto,chequivitraluce.
Tuvuo’saperseconaltroservigio,permancovoto,sipuòrendertantochel’animasicuridiletigio».
SìcominciòBeatricequestocanto;esìcom’uomchesuoparlarnonspezza,continüòcosì’lprocessosanto:
«LomaggiordoncheDiopersualarghezzafessecreando,ealasuabontatepiùconformato,equelch’e’piùapprezza,
fudelavolontàlalibertate;dichelecreatureintelligenti,etutteesole,fuoroesondotate.
Ortiparrà,setuquinciargomenti,l’altovalordelvoto,s’èsìfattocheDioconsentaquandotuconsenti;
ché,nelfermartraDioel’omoilpatto,vittimafassidiquestotesoro,talqualeiodico;efassicolsuoatto.
Dunquecherenderpuossiperristoro?Secredibeneusarquelc’haiofferto,dimaltollettovuo’farbuonlavoro.
Tuse’omaidelmaggiorpuntocerto;maperchéSantaChiesainciòdispensa,cheparcontraloverch’i’t’hoscoverto,
convientiancorsedereunpocoamensa,peròche’lciborigidoc’haipreso,richiedeancoraaiutoatuadispensa.
Aprilamenteaquelch’iotipalesoefermalvientro;chénonfascïenza,sanzaloritenere,avereinteso.
Duecosesiconvegnonoal’essenzadiquestosacrificio:l’unaèquelladichesifa;l’altr’èlaconvenenza.
Quest’ultimagiàmainonsicancellasenonservata;eintornodileisìprecisodisoprasifavella:
perònecessitatofualiEbreipurl’offerere,ancorch’alcunaoffertasìpermutasse,comesaverdei.
L’altra,chepermateriat’èaperta,puotebenessertal,chenonsifallaseconaltramateriasiconverta.
Manontrasmuticarcoalasuaspallapersuoarbitrioalcun,sanzalavoltaedelachiavebiancaedelagialla;
eognepermutanzacredistolta,selacosadimessainlasorpresacome’lquattronelseinonèraccolta.
Peròqualunquecosatantopesapersuovalorchetraggaognebilancia,sodisfarnonsipuòconaltraspesa.
Nonprendanlimortaliilvotoaciancia;siatefedeli,eaciòfarnonbieci,comeIeptèalasuaprimamancia;
cuipiùsiconveniadicer‘Malfeci’,che,servando,farpeggio;ecosìstoltoritrovarpuoiilgranducade’Greci,
ondepianseEfigèniailsuobelvolto,efépiangerdiséifollieisavich’udirparlardicosìfattocólto.
Siate,Cristiani,amuovervipiùgravi:nonsiatecomepennaadognevento,enoncrediatech’ogneacquavilavi.
Aveteilnovoe’lvecchioTestamento,
e’lpastordelaChiesacheviguida;questovibastiavostrosalvamento.
Semalacupidigiaaltrovigrida,uominisiate,enonpecorematte,sìche’lGiudeodivoitravoinonrida!
Nonfatecom’agnelchelasciaillattedelasuamadre,esempliceelascivosecomedesmoasuopiacercombatte!».
CosìBeatriceamecom’ïoscrivo;poisirivolsetuttadisïanteaquellaparteove’lmondoèpiùvivo.
Losuotaceree’ltrasmutarsembiantepuosersilenzioalmiocupidoingegno,chegiànuovequestioniaveadavante;
esìcomesaettachenelsegnopercuotepriachesialacordaqueta,cosìcorremmonelsecondoregno.
Quiviladonnamiavid’iosìlieta,comenellumediquelcielsimise,chepiùlucentesenefé’lpianeta.
Eselastellasicambiòerise,qualmifec’iochepurdamianaturatrasmutabilesonpertutteguise!
Come’npeschierach’ètranquillaepuratraggonsiipesciaciòcheviendiforipermodochelostiminlorpastura,
sìvid’iobenpiùdimillesplendoritrarsiver’noi,einciascuns’udia:«Eccochicresceràlinostriamori».
Esìcomeciascunoanoivenìa,vedeasil’ombrapienadiletizianelfolgórchiarochedileiuscia.
Pensa,lettor,sequelchequis’inizianonprocedesse,cometuavrestidipiùsavereangosciosacarizia;
epertevederaicomedaquestim’eraindisiod’udirlorcondizioni,sìcomealiocchimifurmanifesti.
«Obenenatoacuivederlitronideltrïunfoetternalconcedegrazia
primachelamilizias’abbandoni,
dellumechepertuttoilcielsispazianoisemoaccesi;eperò,sedisiidinoichiarirti,atuopiacertisazia».
Cosìdaundiquellispirtipiidettomifu;edaBeatrice:«Dì,dìsicuramente,ecredicomeadii».
«Ioveggiobensìcometut’annidinelpropriolume,echedeliocchiiltraggi,perch’e’coruscasìcometuridi;
manonsochituse’,néperchéaggi,animadegna,ilgradodelasperachesivelaa’mortaiconaltruiraggi».
Questodiss’iodirittoalalumerachepriam’aveaparlato;ond’ellafessilucentepiùassaidiquelch’ell’era.
Sìcomeilsolchesicelaellistessipertroppaluce,come’lcaldoharóseletemperanzed’ivaporispessi,
perpiùletiziasìmisinascosedentroalsuoraggiolafigurasanta;ecosìchiusachiusamirispuose
nelmodoche’lseguentecantocanta.
Paradiso•CantoVI
«PosciacheCostantinl’aquilavolsecontr’alcorsodelciel,ch’ellaseguiodietroal’anticocheLavinatolse,
centoecent’anniepiùl’ucceldiDionelostremod’Europasiritenne,vicinoa’montide’quaiprimauscìo;
esottol’ombradelesacrepennegovernò’lmondolìdimanoinmano,e,sìcangiando,insulamiapervenne.
CesarefuiesonIustinïano,che,pervolerdelprimoamorch’i’sento,d’entroleleggitrassiiltroppoe’lvano.
Eprimach’ioal’ovrafossiattento,unanaturainCristoesser,nonpiùe,credea,editalfedeeracontento;
ma’lbenedettoAgapito,chefuesommopastore,alafedesinceramidirizzòconleparolesue.
Iolicredetti;eciòche’nsuafedeera,vegg’ioorchiarosì,cometuvediognicontradizioneefalsaevera.
TostocheconlaChiesamossiipiedi,aDiopergraziapiacquedispirarmil’altolavoro,etutto’nluimidiedi;
ealmioBelisarcommendail’armi,cuiladestradelcielfusìcongiunta,chesegnofuch’i’dovessiposarmi.
Orquialaquestionprimas’appuntalamiarisposta;masuacondizionemistringeaseguitarealcunagiunta,
perchétuveggiconquantaragionesimovecontr’alsacrosantosegnoechi’ls’appropriaechialuis’oppone.
Vediquantavirtùl’hafattodegnodireverenza;ecominciòdal’orachePallantemorìperdarliregno.
Tusaich’elfeceinAlbasuadimorapertrecentoannieoltre,infinoalfinecheitrea’trepugnarperluiancora.
Esaich’elfédalmaldeleSabinealdolordiLucreziainsetteregi,vincendointornolegentivicine.
Saiquelch’elféportatodaliegregiRomaniincontroaBrenno,incontroaPirro,incontroalialtriprincipiecollegi;
ondeTorquatoeQuinzio,chedalcirroneglettofunomato,iDecie’Fabiebberlafamachevolontiermirro.
Essoatterròl’orgogliodeliAràbichediretroadAnibalepassarol’alpestrerocce,Po,dichetulabi.
Sott’essogiovanettitrïunfaro
ScipïoneePompeo;eaquelcollesotto’lqualtunascestiparveamaro.
Poi,pressoaltempochetutto’lcielvolleredurlomondoasuomodosereno,CesarepervolerdiRomailtolle.
EquelchefédaVaroinfinoaReno,IsaravideedEraevideSennaeognevalleondeRodanoèpieno.
Quelchefépoich’elliuscìdiRavennaesaltòRubicon,fuditalvolo,chenolseguiterialinguanépenna.
Inver’laSpagnarivolselostuolo,poiver’Durazzo,eFarsaliapercossesìch’alNilcaldosisentìdelduolo.
AntandroeSimeonta,ondesimosse,rivideelàdov’Ettoresicuba;emalperTolomeoposciasiscosse.
DaindiscesefolgorandoaIuba;ondesivolsenelvostrooccidente,ovesentialapompeanatuba.
Diquelchefécolbaiuloseguente,BrutoconCassionel’infernolatra,eModenaePerugiafudolente.
PiangeneancorlatristaCleopatra,che,fuggendoliinnanzi,dalcolubrolamortepresesubitanaeatra.
Concostuicorseinfinoallitorubro;concostuipuoseilmondointantapace,chefuserratoaGianoilsuodelubro.
Maciòche’lsegnocheparlarmifacefattoaveaprimaepoierafatturoperloregnomortalch’aluisoggiace,
diventainapparenzapocoescuro,seinmanoalterzoCesaresimiraconocchiochiaroeconaffettopuro;
chélavivagiustiziachemispira,liconcedette,inmanoaquelch’i’dico,gloriadifarvendettaalasuaira.
Orquit’ammirainciòch’iotireplìco:posciaconTitoafarvendettacorse
delavendettadelpeccatoantico.
EquandoildentelongobardomorselaSantaChiesa,sottolesuealiCarloMagno,vincendo,lasoccorse.
Omaipuoigiudicardiqueicotalich’ioaccusaidisopraedilorfalli,chesoncagiondituttivostrimali.
L’unoalpubblicosegnoigigligiallioppone,el’altroappropriaquelloaparte,sìch’èforteavederchipiùsifalli.
FaccianliGhibellin,faccianlorartesott’altrosegno,chémalseguequellosemprechilagiustiziaeluidiparte;
enonl’abbattaestoCarlonovellocoiGuelfisuoi,matemadeliartiglich’apiùaltoleontrasserlovello.
Moltefïategiàpianserlifigliperlacolpadelpadre,enonsicredacheDiotrasmutil’armipersuoigigli!
Questapicciolastellasicorredad’ibuonispirtichesonstatiattiviperchéonoreefamalisucceda:
equandolidisiripoggianquivi,sìdisvïando,purconviencheiraggidelveroamoreinsùpogginmenvivi.
Manelcommensurard’inostrigaggicolmertoèpartedinostraletizia,perchénonlivedemminornémaggi.
Quindiaddolciscelavivagiustiziainnoil’affettosì,chenonsipuotetorcergiàmaiadalcunanequizia.
Diversevocifannodolcinote;cosìdiversiscanniinnostravitarendondolcearmoniatraquesterote.
EdentroalapresentemargaritalucelalucediRomeo,dicuiful’ovragrandeebellamalgradita.
MaiProvenzaichefecercontraluinonhannoriso;eperòmalcamminaqualsifadannodelbenfarealtrui.
Quattrofiglieebbe,eciascunareina,RamondoBeringhiere,eciòlifeceRomeo,personaumìleeperegrina.
Epoiilmosserleparolebieceadimandarragioneaquestogiusto,cheliassegnòsetteecinqueperdiece,
indipartissipoveroevetusto;ese’lmondosapesseilcorch’elliebbemendicandosuavitaafrustoafrusto,
assailoloda,epiùloloderebbe».
Paradiso•CantoVII
«Osanna,sanctusDeussabaòth,superillustransclaritatetuafelicesigneshorummalacòth!».
Così,volgendosialanotasua,fuvisoamecantareessasustanza,sopralaqualdoppiolumes’addua;
edessael’altremosseroasuadanza,equasivelocissimefavillemisivelardisùbitadistanza.
Iodubitavaedicea‘Dille,dille!’frame,‘dille’dicea,‘alamiadonnachemidisetaconledolcistille’.
Maquellareverenzaches’indonnadituttome,purperBeeperice,mirichinavacomel’uomch’assonna.
PocosoffersemecotalBeatriceecominciò,raggiandomid’unrisotal,chenelfocofarial’uomfelice:
«Secondomioinfallibileavviso,comegiustavendettagiustamentepunitafosse,t’hainpensiermiso;
maiotisolveròtostolamente;etuascolta,chélemieparoledigransentenzatifaranpresente.
Pernonsoffrirealavirtùchevole
frenoasuoprode,quell’uomchenonnacque,dannandosé,dannòtuttasuaprole;
ondel’umanaspecieinfermagiacquegiùpersecolimoltiingrandeerrore,finch’alVerbodiDiodiscenderpiacque
u’lanatura,chedalsuofattores’eraallungata,unìaséinpersonaconl’attosoldelsuoetternoamore.
Ordrizzailvisoaquelch’orsiragiona:questanaturaalsuofattoreunita,qualfucreata,fusinceraebuona;
maperséstessapurfuellasbanditadiparadiso,peròchesitorsedaviadiveritàedasuavita.
Lapenadunquechelacroceporses’alanaturaassuntasimisura,nullagiàmaisìgiustamentemorse;
ecosìnullafuditantaingiura,guardandoalapersonachesofferse,incheeracontrattatalnatura.
Peròd’unattouscircosediverse:ch’aDioea’Giudeipiacqueunamorte;perleitremòlaterrae’lciels’aperse.
Nontideeoramaiparerpiùforte,quandosidicechegiustavendettaposciavengiatafudagiustacorte.
Maioveggi’orlatuamenteristrettadipensieroinpensierdentroadunnodo,delqualcongrandisiosolvers’aspetta.
Tudici:“Bendiscernociòch’i’odo;maperchéDiovolesse,m’èocculto,anostraredenzionpurquestomodo”.
Questodecreto,frate,stasepultoaliocchidiciascunoilcuiingegnonelafiammad’amornonèadulto.
Veramente,peròch’aquestosegnomoltosimiraepocosidiscerne,diròperchétalmodofupiùdegno.
Ladivinabontà,chedasésperneognelivore,ardendoinsé,sfavilla
sìchedispiegalebellezzeetterne.
Ciòchedaleisanzamezzodistillanonhapoifine,perchénonsimovelasuaimprentaquand’ellasigilla.
Ciòchedaessasanzamezzopioveliberoètutto,perchénonsoggiacealavirtutedelecosenove.
Piùl’èconforme,eperòpiùlepiace;chél’ardorsantoch’ognecosaraggia,nelapiùsomiglianteèpiùvivace.
Dituttequestedotes’avvantaggial’umanacreatura,es’unamanca,disuanobilitàconvienchecaggia.
Soloilpeccatoèquelcheladisfrancaefalladissimìlealsommobene,perchedellumesuopocos’imbianca;
einsuadignitàmainonrivene,senonrïempie,dovecolpavòta,contramaldilettarcongiustepene.
Vostranatura,quandopeccòtotanelsemesuo,daquestedignitadi,comediparadiso,furemota;
néricovrarpotiensi,setubadibensottilmente,peralcunavia,sanzapassarperundiquestiguadi:
ocheDiosolopersuacortesiadimessoavesse,ochel’uomperséissoavessesodisfattoasuafollia.
Ficcamol’occhioperentrol’abissodel’etternoconsiglio,quantopuoialmioparlardistrettamentefisso.
Nonpoteal’uomone’terminisuoimaisodisfar,pernonpotereirgiusoconumiltateobedïendopoi,
quantodisobediendointeseirsuso;equestaèlacagionperchel’uomfuedapotersodisfarpersédischiuso.
DunqueaDioconveniaconleviesueripararl’omoasuainteravita,dicoconl’una,overconamendue.
Maperchél’ovratantoèpiùgraditadal’operante,quantopiùappresentadelabontàdelcoreond’ell’èuscita,
ladivinabontàche’lmondoimprenta,diprocederpertuttelesuevie,arilevarvisuso,fucontenta.
Nétral’ultimanottee’lprimodiesìaltoosìmagnificoprocesso,operl’unaoperl’altra,fuofie:
chépiùlargofuDioadarséstessoperfarl’uomsufficientearilevarsi,ches’elliavessesoldasédimesso;
etuttilialtrimodieranoscarsialagiustizia,se’lFigliuoldiDiononfosseumilïatoadincarnarsi.
Orperempiertibeneognedisio,ritornoadichiarartiinalcunloco,perchétuveggilìcosìcom’io.
Tudici:“Ioveggiol’acqua,ioveggioilfoco,l’aereelaterraetuttelormisturevenireacorruzione,edurarpoco;
equestecosepurfuroncreature;perche,seciòch’èdettoèstatovero,esserdovriendacorruzionsicure”.
Liangeli,frate,e’lpaesesinceronelqualtuse’,dirsipossoncreati,sìcomesono,inloroessereintero;
malialimentichetuhainomatiequellecosechedilorsifannodacreatavirtùsonoinformati.
Creatafulamateriach’ellihanno;creatafulavirtùinformanteinquestestelleche’ntornoalorvanno.
L’animad’ognebrutoedelepiantedicomplessionpotenzïatatiraloraggioe’lmotodelelucisante;
mavostravitasanzamezzospiralasommabeninanza,elainnamoradisésìchepoisempreladisira.
Equincipuoiargomentareancora
vostraresurrezion,seturipensicomel’umanacarnefessiallora
cheliprimiparentiintrambofensi».
Paradiso•CantoVIII
SoleacrederlomondoinsuopericlochelabellaCiprignailfolleamoreraggiasse,voltanelterzoepiciclo;
perchenonpuraleifaceanoonoredisacrificioedivotivogridolegentiantichenel’anticoerrore;
maDïoneonoravanoeCupido,quellapermadresua,questoperfiglio,ediceanch’elsedetteingremboaDido;
edacosteiond’ioprincipiopigliopigliavanoilvocaboldelastellache’lsolvagheggiaordacoppaordaciglio.
Iononm’accorsidelsalireinella;mad’esservientromiféassaifedeladonnamiach’i’vidifarpiùbella.
Ecomeinfiammafavillasivede,ecomeinvocevocesidiscerne,quand’unaèfermaealtravaeriede,
vid’ioinessalucealtrelucernemuoversiingiropiùemencorrenti,almodo,credo,dilorvisteinterne.
Difreddanubenondisceserventi,ovisibiliono,tantofestini,chenonparesseroimpeditielenti
achiavessequeilumidivinivedutianoivenir,lasciandoilgiropriacominciatoinlialtiSerafini;
edentroaqueichepiùinnanziapparirosonava‘Osanna’sì,cheunquepoidirïudirnonfuisanzadisiro.
Indisifecel’unpiùpressoanoiesoloincominciò:«Tuttisempresti
altuopiacer,perchédinoitigioi.
Noicivolgiamcoiprincipicelestid’ungiroed’ungirareed’unasete,aiqualitudelmondogiàdicesti:
‘Voiche’ntendendoilterzocielmovete’;esemsìpiend’amor,che,perpiacerti,nonfiamendolceunpocodiquïete».
Posciacheliocchimieisifuorooffertialamiadonnareverenti,edessafattiliaveadisécontentiecerti,
rivolsersialalucechepromessatantos’avea,e«Deh,chisiete?»fuelavocemiadigrandeaffettoimpressa.
Equantaequalevid’ioleifarpiùeperallegrezzanovaches’accrebbe,quandoparlai,al’allegrezzesue!
Cosìfatta,midisse:«Ilmondom’ebbegiùpocotempo;esepiùfossestato,moltosaràdimal,chenonsarebbe.
Lamialetiziamititiencelatochemiraggiadintornoeminascondequasianimaldisuasetafasciato.
Assaim’amasti,eavestibenonde;ches’iofossigiùstato,iotimostravadimioamorpiùoltrechelefronde.
QuellasinistrarivachesilavadiRodanopoich’èmistoconSorga,persuosegnoreatempom’aspettava,
equelcornod’Ausoniaches’imborgadiBariediGaetaediCatona,daoveTrontoeVerdeinmaresgorga.
Fulgeamigiàinfrontelacoronadiquellaterrache’lDanubiorigapoicheleripetedescheabbandona.
ElabellaTrinacria,checaligatraPachinoePeloro,sopra’lgolfochericevedaEuromaggiorbriga,
nonperTifeomapernascentesolfo,attesiavrebbelisuoiregiancora,natipermediCarloediRidolfo,
semalasegnoria,chesempreaccoralipopolisuggetti,nonavessemossoPalermoagridar:“Mora,mora!”.
Esemiofratequestoantivedesse,l’avarapovertàdiCatalognagiàfuggeria,perchénonlioffendesse;
chéveramenteprovederbisognaperlui,operaltrui,sìch’asuabarcacarcatapiùd’incarcononsipogna.
Lasuanatura,chedilargaparcadiscese,avriamestierditalmiliziachenoncurassedimettereinarca».
«Peròch’i’credochel’altaletiziache’ltuoparlarm’infonde,segnormio,là’veognebensiterminaes’inizia,
pertesiveggiacomelavegg’io,gratam’èpiù;eancoquest’hocaroperché’ldiscernirimirandoinDio.
Fattom’hailieto,ecosìmifachiaro,poiche,parlando,adubitarm’haimossocom’esserpuò,didolceseme,amaro».
Questoioalui;edelliame:«S’iopossomostrartiunvero,aquelchetudimanditerrailovisocometienlodosso.
Lobenchetuttoilregnochetuscandivolgeecontenta,faesservirtutesuaprovedenzainquesticorpigrandi.
Enonpurlenatureprovedutesonoinlamentech’èdaséperfetta,maesseinsiemeconlalorsalute:
perchequantunquequest’arcosaettadispostocadeaprovedutofine,sìcomecosainsuosegnodiretta.
Seciònonfosse,ilcielchetucammineproducerebbesìlisuoieffetti,chenonsarebberoarti,maruine;
eciòessernonpuò,seli’ntellettichemuovonquestestellenonsonmanchi,emancoilprimo,chenonlihaperfetti.
Vuo’tuchequestoverpiùtis’imbianchi?».
Eio:«Nongià;chéimpossibilveggiochelanatura,inquelch’èuopo,stanchi».
Ond’elliancora:«Ordì:sarebbeilpeggioperl’omointerra,senonfossecive?».«Sì»,rispuos’io;«equiragionnoncheggio».
«Epuot’elliesser,segiùnonsivivediversamenteperdiversioffici?Non,se’lmaestrovostrobenviscrive».
Sìvennededucendoinfinoaquici;posciaconchiuse:«Dunqueesserdiverseconviendivostrieffettileradici:
perch’unnasceSoloneealtroSerse,altroMelchisedèchealtroquelloche,volandoperl’aere,ilfiglioperse.
Lacircularnatura,ch’èsuggelloalaceramortal,fabensuaarte,manondistinguel’undal’altroostello.
Quinciaddiviench’EsaùsidipartepersemedaIacòb;evienQuirinodasìvilpadre,chesirendeaMarte.
Naturageneratailsuocamminosimilfarebbesemprea’generanti,senonvincesseilprovederdivino.
Orquelchet’eradietrot’èdavanti:maperchésappicheditemigiova,uncorollariovogliochet’ammanti.
Semprenatura,sefortunatrovadiscordeasé,com’ognealtrasementefuordisuaregïon,famalaprova.
Ese’lmondolàgiùponessementealfondamentochenaturapone,seguendolui,avriabuonalagente.
Mavoitorcetealareligïonetalchefianatoacignersilaspada,efatereditalch’èdasermone;
ondelatracciavostraèfuordistrada».
Paradiso•CantoIX
DapoicheCarlotuo,bellaClemenza,m’ebbechiarito,minarròli’ngannichericeverdovealasuasemenza;
madisse:«Tacielasciamuoverlianni»;sìch’iononpossodirsenonchepiantogiustoverràdiretroaivostridanni.
Egiàlavitadiquellumesantorivoltas’eraalSolchelarïempiecomequelbench’aognecosaètanto.
Ahianimeingannateefattureempie,chedasìfattobentorceteicuori,drizzandoinvanitàlevostretempie!
Edeccounaltrodiquellisplendoriver’mesifece,e’lsuovolerpiacermisignificavanelchiarirdifori.
LiocchidiBëatrice,ch’eranfermisovrame,comepria,dicaroassensoalmiodisiocertificatofermi.
«Deh,mettialmiovolertostocompenso,beatospirto»,dissi,«efammiprovach’i’possainterefletterquelch’iopenso!».
Ondelalucechem’eraancornova,delsuoprofondo,ond’ellapriacantava,seguettecomeacuidibenfargiova:
«InquellapartedelaterrapravaitalicachesiedetraRïaltoelefontanediBrentaediPiava,
silevauncolle,enonsurgemolt’alto,làondescesegiàunafacellachefecealacontradaungrandeassalto.
D’unaradicenacquieioedella:Cunizzafuichiamata,equirefulgoperchémivinseillumed’estastella;
malietamenteamemedesmaindulgolacagiondimiasorte,enonminoia;cheparriaforsefortealvostrovulgo.
Diquestaluculentaecaragioiadelnostrocielochepiùm’èpropinqua,grandefamarimase;epriachemoia,
questocentesimoannoancors’incinqua:vedisefarsideel’omoeccellente,sìch’altravitalaprimarelinqua.
EciònonpensalaturbapresentecheTagliamentoeAdicerichiude,néperesserbattutaancorsipente;
matostofiachePadovaalpaludecangeràl’acquacheVincenzabagna,peresserealdoverlegenticrude;
edoveSileeCagnans’accompagna,talsignoreggiaevaconlatestaalta,chegiàperluicarpirsifalaragna.
PiangeràFeltroancoraladifaltadel’empiosuopastor,chesaràsconciasì,chepersimilnons’entròinmalta.
Tropposarebbelargalabigonciachericevesseilsangueferrarese,estancochi’lpesasseaonciaaoncia,
chedoneràquestopretecortesepermostrarsidiparte;ecotaidoniconformifienoalviverdelpaese.
Sùsonospecchi,voidiceteTroni,onderefulgeanoiDiogiudicante;sìchequestiparlarnepaionbuoni».
Quisitacette;efecemisembiantechefosseadaltrovolta,perlarotainchesimisecom’eradavante.
L’altraletizia,chem’eragiànotapercaracosa,misifeceinvistaqualfinbalassoinchelosolpercuota.
Perletiziarlàsùfulgors’acquista,sìcomerisoqui;magiùs’abbuial’ombradifuor,comelamenteètrista.
«Diovedetutto,etuoveders’inluia»,diss’io,«beatospirto,sìchenullavogliadiséatepuot’esserfuia.
Dunquelavocetua,che’lcieltrastullasemprecolcantodiqueifuochipiichediseialifacenlacoculla,
perchénonsatisfacea’mieidisii?
Giànonattendere’iotuadimanda,s’iom’intuassi,cometut’inmii».
«Lamaggiorvalleinchel’acquasispanda»,incominciaroallorlesueparole,«fuordiquelmarchelaterrainghirlanda,
tra’discordantiliticontra’lsoletantosenva,chefameridïanolàdovel’orizzontepriafarsuole.
Diquellavallefu’iolitoranotraEbroeMacra,chepercammincortoparteloGenovesedalToscano.
AdunoccasoquasieadunortoBuggeasiedeelaterraond’iofui,chefédelsanguesuogiàcaldoilporto.
Folcomidissequellagenteacuifunotoilnomemio;equestocielodimes’imprenta,com’iofe’dilui;
chépiùnonarselafigliadiBelo,noiandoeaSicheoeaCreusa,dime,infinchesiconvennealpelo;
néquellaRodopëachedelusafudaDemofoonte,néAlcidequandoIolenelcoreebberinchiusa.
Nonperòquisipente,masiride,nondelacolpa,ch’amentenontorna,madelvalorch’ordinòeprovide.
Quisirimiranel’artech’addornacotantoaffetto,ediscernesi’lbeneperche’lmondodisùqueldigiùtorna.
Maperchétutteletuevogliepienetenportichesonnateinquestaspera,procederancoroltremiconvene.
Tuvuo’saperchièinquestalumerachequiappressomecosìscintillacomeraggiodisoleinacquamera.
OrsappichelàentrositranquillaRaab;eanostr’ordinecongiunta,dileinelsommogradosisigilla.
Daquestocielo,incuil’ombras’appuntache’lvostromondoface,priach’altr’alma
deltrïunfodiCristofuassunta.
Bensiconvenneleilasciarperpalmainalcuncielodel’altavittoriaches’acquistòconl’unael’altrapalma,
perch’ellafavoròlaprimagloriadiIosüèinsulaTerraSanta,chepocotoccaalpapalamemoria.
Latuacittà,chedicoluièpiantachepriavolselespallealsuofattoreedicuièla’nvidiatantopianta,
produceespandeilmaladettofiorec’hadisvïatelepecoreeliagni,peròchefattohalupodelpastore.
Perquestol’Evangelioeidottormagnisonderelitti,esoloaiDecretalisistudia,sìcheparea’lorvivagni.
Aquestointendeilpapae’cardinali;nonvannoilorpensieriaNazarette,làdoveGabrïelloapersel’ali.
MaVaticanoel’altrepartielettediRomachesonstatecimiteroalamiliziachePietroseguette,
tostoliberefiendel’avoltero».
Paradiso•CantoX
GuardandonelsuoFiglioconl’Amorechel’unoel’altroetternalmentespira,loprimoeineffabileValore
quantopermenteeperlocosigiracontant’ordinefé,ch’essernonpuotesanzagustardiluichiciòrimira.
Levadunque,lettore,al’alterotemecolavista,drittoaquellapartedovel’unmotoel’altrosipercuote;
elìcominciaavagheggiarnel’artediquelmaestrochedentroasél’ama,tantochemaidaleil’occhiononparte.
Vedicomedaindisidiramal’oblicocerchiocheipianetiporta,persodisfarealmondochelichiama.
Cheselastradalornonfossetorta,moltavirtùnelcielsarebbeinvano,equasiognepotenzaquagiùmorta;
esedaldrittopiùomenlontanofosse’lpartire,assaisarebbemancoegiùesùdel’ordinemondano.
Ortiriman,lettor,sovra’ltuobanco,dietropensandoaciòchesipreliba,s’esservuoilietoassaiprimachestanco.
Messot’hoinnanzi:omaiperteticiba;chéasétorcetuttalamiacuraquellamateriaond’iosonfattoscriba.
Loministromaggiordelanatura,chedelvalordelciellomondoimprentaecolsuolumeiltemponemisura,
conquellapartechesùsirammentacongiunto,sigiravaperlespireinchepiùtostoognoras’appresenta;
eioeraconlui;madelsalirenonm’accors’io,senoncom’uoms’accorge,anzi’lprimopensier,delsuovenire.
ÈBëatricequellachesìscorgedibeneinmeglio,sìsubitamentechel’attosuopertempononsisporge.
Quant’esserconveniadasélucentequelch’eradentroalsoldov’ioentra’mi,nonpercolor,maperlumeparvente!
Perch’iolo’ngegnoel’arteel’usochiami,sìnoldireichemais’imaginasse;macrederpuossiedivedersibrami.
Eselefantasienostresonbasseatantaaltezza,nonèmaraviglia;chésopra’lsolnonfuocchioch’andasse.
Taleraquivilaquartafamigliadel’altoPadre,chesemprelasazia,mostrandocomespiraecomefiglia.
EBëatricecominciò:«Ringrazia,
ringraziailSoldeliangeli,ch’aquestosensibilt’halevatopersuagrazia».
CordimortalnonfumaisìdigestoadivozioneearendersiaDiocontutto’lsuogradircotantopresto,
comeaquelleparolemifec’io;esìtutto’lmioamoreinluisimise,cheBëatriceeclissònel’oblio.
Nonledispiacque;masìsenerise,chelosplendordeliocchisuoiridentimiamenteunitainpiùcosedivise.
Iovidipiùfolgórvivievincentifardinoicentroediséfarcorona,piùdolciinvocecheinvistalucenti:
cosìcingerlafigliadiLatonavedemtalvolta,quandol’aereèpregno,sìcheritengailfilchefalazona.
Nelacortedelcielo,ond’iorivegno,sitrovanmoltegioiecareebelletantochenonsipossontrardelregno;
e’lcantodiqueilumieradiquelle;chinons’impennasìchelàsùvoli,dalmutoaspettiquindilenovelle.
Poi,sìcantando,quelliardentisolisifuorgiratiintornoanoitrevolte,comestellevicinea’fermipoli,
donnemiparver,nondaballosciolte,maches’arrestintacite,ascoltandofinchelenovenotehannoricolte.
Edentroal’unsenti’cominciar:«Quandoloraggiodelagrazia,ondes’accendeveraceamoreechepoicresceamando,
multiplicatointetantoresplende,cheticonducesuperquellascalau’sanzarisalirnessundiscende;
qualtinegasseilvindelasuafialaperlatuasete,inlibertànonforasenoncom’acquach’almarnonsicala.
Tuvuo’saperdiquaipiantes’infioraquestaghirlandache’ntornovagheggia
labelladonnach’alcielt’avvalora.
IofuideliagnidelasantagreggiacheDomenicomenapercamminou’bens’impinguasenonsivaneggia.
Questichem’èadestrapiùvicino,frateemaestrofummi,edessoAlbertoèdiCologna,eioThomasd’Aquino.
Sesìdituttilialtriesservuo’certo,diretroalmioparlartenviencolvisogirandosuperlobeatoserto.
Quell’altrofiammeggiareescedelrisodiGrazïan,chel’unoel’altroforoaiutòsìchepiaceinparadiso.
L’altroch’appressoaddornailnostrocoro,quelPietrofucheconlapoverellaofferseaSantaChiesasuotesoro.
Laquintaluce,ch’ètranoipiùbella,spiraditaleamor,chetutto’lmondolàgiùnegoladisapernovella:
entrov’èl’altamenteu’sìprofondosaverfumesso,che,se’lveroèvero,avedertantononsurseilsecondo.
Appressovediillumediquelcerochegiùincarnepiùadentrovidel’angelicanaturae’lministero.
Nel’altrapicciolettaluceridequelloavvocatode’tempicristianidelcuilatinoAugustinsiprovide.
Orsetul’occhiodelamentetranidiluceinlucedietroalemielode,giàdel’ottavaconseterimani.
Pervedereognebendentrovigodel’animasantache’lmondofallacefamanifestoachidileibenode.
Locorpoond’ellafucacciatagiacegiusoinCieldauro;edessadamartiroedaessiliovenneaquestapace.
Vedioltrefiammeggiarl’ardentespirod’Isidoro,diBedaediRiccardo,cheaconsiderarfupiùcheviro.
Questiondeameritornailtuoriguardo,è’llumed’unospirtoche’npensierigraviamorirliparvevenirtardo:
essaèlaluceetternadiSigieri,che,leggendonelVicodeliStrami,silogizzòinvidïosiveri».
Indi,comeorologiochenechiaminel’orachelasposadiDiosurgeamattinarlosposoperchél’ami,
chel’unaparteel’altratiraeurge,tintinsonandoconsìdolcenota,che’lbendispostospirtod’amorturge;
cosìvid’ïolagloriosarotamuoversierendervoceavoceintempraeindolcezzach’essernonpònota
senoncolàdovegioirs’insempra.
Paradiso•CantoXI
Oinsensatacurade’mortali,quantosondifettivisilogismiqueichetifannoinbassobatterl’ali!
Chidietroaiuraechiadamforismisengiva,echiseguendosacerdozio,echiregnarperforzaopersofismi,
echirubareechicivilnegozio,chineldilettodelacarneinvoltos’affaticavaechisidavaal’ozio,
quando,datuttequestecosesciolto,conBëatricem’erasusoincielocotantoglorïosamenteaccolto.
Poicheciascunofutornatonelopuntodelcerchioincheavantis’era,fermossi,comeacandelliercandelo.
Eiosenti’dentroaquellalumerachepriam’aveaparlato,sorridendoincominciar,faccendosipiùmera:
«Cosìcom’iodelsuoraggioresplendo,
sì,riguardandonelaluceetterna,lituoipensieriondecagioniapprendo.
Tudubbi,ehaivolerchesiricernainsìapertae’nsìdistesalingualodicermio,ch’altuosentirsisterna,
ovedinanzidissi:“U’bens’impingua”,elàu’dissi:“Nonnacqueilsecondo”;equièuopochebensidistingua.
Laprovedenza,chegovernailmondoconquelconsiglionelqualeogneaspettocreatoèvintopriachevadaalfondo,
peròcheandassever’losuodilettolasposadicoluich’adaltegridadisposòleicolsanguebenedetto,
insésicuraeanchealuipiùfida,dueprincipiordinòinsuofavore,chequinciequindilefosserperguida.
L’unfututtoseraficoinardore;l’altropersapïenzainterrafuedicherubicaluceunosplendore.
Del’undirò,peròched’amenduesidicel’unpregiando,qualch’omprende,perch’adunfinefurl’operesue.
IntraTupinoel’acquachediscendedelcolleelettodalbeatoUbaldo,fertilecostad’altomontepende,
ondePerugiasentefreddoecaldodaPortaSole;edirietrolepiangepergravegiogoNoceraconGualdo.
Diquestacosta,làdov’ellafrangepiùsuarattezza,nacquealmondounsole,comefaquestotalvoltadiGange.
Peròchid’essolocofaparole,nondicaAscesi,chédirebbecorto,maOrïente,sepropriodirvuole.
Noneraancormoltolontandal’orto,ch’elcominciòafarsentirlaterradelasuagranvirtutealcunconforto;
chépertaldonna,giovinetto,inguerradelpadrecorse,acui,comealamorte,
laportadelpiacernessundiserra;
edinanzialasuaspiritalcorteetcorampatrelesifeceunito;posciadidìindìl’amòpiùforte.
Questa,privatadelprimomarito,millecent’anniepiùdispettaescurafinoacostuisistettesanzainvito;
névalseudirchelatrovòsicuraconAmiclate,alsuondelasuavoce,coluich’atutto’lmondofépaura;
névalseessercostantenéferoce,sìche,doveMariarimasegiuso,ellaconCristopianseinsulacroce.
Maperch’iononprocedatroppochiuso,FrancescoePovertàperquestiamantiprendioramainelmioparlardiffuso.
Lalorconcordiaeilorlietisembianti,amoreemaravigliaedolcesguardofacienoessercagiondipensiersanti;
tantoche’lvenerabileBernardosiscalzòprima,edietroatantapacecorsee,correndo,liparveessertardo.
Ohignotaricchezza!ohbenferace!ScalzasiEgidio,scalzasiSilvestrodietroalosposo,sìlasposapiace.
Indisenvaquelpadreequelmaestroconlasuadonnaeconquellafamigliachegiàlegaval’umilecapestro.
Néligravòviltàdicuorlecigliaperesserfi’diPietroBernardone,néperparerdispettoamaraviglia;
maregalmentesuaduraintenzioneadInnocenzioaperse,edaluiebbeprimosigilloasuareligïone.
Poichelagentepoverellacrebbedietroacostui,lacuimirabilvitameglioingloriadelcielsicanterebbe,
disecondacoronaredimitafuperOnoriodal’EtternoSpirolasantavogliad’estoarchimandrita.
Epoiche,perlasetedelmartiro,nelapresenzadelSoldansuperbapredicòCristoelialtriche’lseguiro,
epertrovareaconversioneacerbatroppolagenteepernonstareindarno,redissialfruttodel’italicaerba,
nelcrudosassointraTeveroeArnodaCristopresel’ultimosigillo,chelesuemembradueanniportarno.
Quandoacoluich’atantobensortillopiacqueditrarlosusoalamercedech’elmeritònelsuofarsipusillo,
a’fratisuoi,sìcom’agiusterede,raccomandòladonnasuapiùcara,ecomandòchel’amasseroafede;
edelsuogrembol’animapreclaramoversivolle,tornandoalsuoregno,ealsuocorpononvollealtrabara.
PensaoramaiqualfucoluichedegnocollegafuamantenerlabarcadiPietroinaltomarperdrittosegno;
equestofuilnostropatrïarca;perchequalseguelui,com’elcomanda,discernerpuoichebuonemercecarca.
Ma’lsuopecugliodinovavivandaèfattoghiotto,sìch’essernonpuotecheperdiversisaltinonsispanda;
equantolesuepecoreremoteevagabundepiùdaessovanno,piùtornanoal’ovildilattevòte.
Bensondiquellechetemono’ldannoestringonsialpastor;masonsìpoche,chelecappeforniscepocopanno.
Or,selemieparolenonsonfioche,selatuaaudïenzaèstataattenta,seciòch’èdettoalamenterevoche,
inpartefialatuavogliacontenta,perchévedrailapiantaondesischeggia,evedra’ilcorrèggercheargomenta
“U’bens’impingua,senonsivaneggia”».
Paradiso•CantoXII
Sìtostocomel’ultimaparolalabenedettafiammaperdirtolse,arotarcominciòlasantamola;
enelsuogirotuttanonsivolseprimach’un’altradicerchiolachiuse,emotoamotoecantoacantocolse;
cantochetantovincenostremuse,nostresereneinquelledolcitube,quantoprimosplendorquelch’e’refuse.
Comesivolgonperteneranubeduearchiparalellieconcolori,quandoIunoneasuaancellaiube,
nascendodiqueld’entroqueldifori,aguisadelparlardiquellavagach’amorconsunsecomesolvapori,
efannoquilagenteesserpresaga,perlopattocheDioconNoèpuose,delmondochegiàmaipiùnons’allaga:
cosìdiquellesempiternerosevolgiensicircanoiledueghirlande,esìl’estremaal’intimarispuose.
Poiche’ltripudioel’altrafestagrande,sìdelcantareesìdelfiammeggiarsiluceconlucegaudïoseeblande,
insiemeapuntoeavolerquetarsi,purcomeliocchich’alpiacercheimoveconvieneinsiemechiudereelevarsi;
delcordel’unadelelucinovesimossevoce,chel’agoalastellaparermifeceinvolgermialsuodove;
ecominciò:«L’amorchemifabellamitraggearagionardel’altroducapercuidelmiosìbencisifavella.
Degnoèche,dov’èl’un,l’altros’induca:sìche,com’elliadunamilitaro,cosìlaglorialoroinsiemeluca.
L’essercitodiCristo,chesìcarocostòarïarmar,dietroala’nsegnasimoveatardo,sospecciosoeraro,
quandolo’mperadorchesempreregnaprovidealamilizia,ch’erainforse,persolagrazia,nonperesserdegna;
e,comeèdetto,asuasposasoccorseconduecampioni,alcuifare,alcuidirelopopoldisvïatosiraccorse.
InquellaparteovesurgeadaprireZefirodolcelenovellefrondedichesivedeEuroparivestire,
nonmoltolungialpercuoterdel’ondedietroalequali,perlalungafoga,losoltalvoltaadogneuomsinasconde,
siedelafortunataCalarogasottolaproteziondelgrandescudoinchesoggiaceilleoneesoggioga:
dentrovinacquel’amorosodrudodelafedecristiana,ilsantoatletabenignoa’suoiea’nemicicrudo;
ecomefucreata,furepletasìlasuamentedivivavertuteche,nelamadre,leifeceprofeta.
PoichelesponsaliziefuorcompiutealsacrofonteintraluielaFede,u’sidotardimutüasalute,
ladonnacheperluil’assensodiede,videnelsonnoilmirabilefruttoch’uscirdoveadiluiedelerede;
eperchéfossequaleraincostrutto,quincisimossespiritoanomarlodelpossessivodicuieratutto.
Domenicofudetto;eioneparlosìcomedel’agricolacheCristoelesseal’ortosuoperaiutarlo.
BenparvemessoefamigliardiCristo:
che’lprimoamorche’nluifumanifesto,fualprimoconsigliochedièCristo.
Spessefïatefutacitoedestotrovatointerradalasuanutrice,comedicesse:‘Iosonvenutoaquesto’.
OhpadresuoveramenteFelice!ohmadresuaveramenteGiovanna,se,interpretata,valcomesidice!
Nonperlomondo,percuimos’affannadiretroadOstïenseeaTaddeo,maperamordelaveracemanna
inpiccioltempograndottorsifeo;talchesimiseacircüirlavignachetostoimbianca,se’lvignaioèreo.
Ealasediachefugiàbenignapiùa’poverigiusti,nonperlei,mapercoluichesiede,chetraligna,
nondispensareodueotrepersei,nonlafortunadiprimavacante,nondecimas,quaesuntpauperumDei,
addimandò,macontroalmondoerrantelicenzadicombatterperlosemedelqualtifascianventiquattropiante.
Poi,condottrinaeconvolereinsieme,conl’officioappostolicosimossequasitorrentech’altavenapreme;
enelisterpiereticipercossel’impetosuo,piùvivamentequividoveleresistenzeeranpiùgrosse.
Diluisifecerpoidiversiriviondel’ortocatolicosiriga,sìcheisuoiarbuscellistanpiùvivi.
Setalful’unarotadelabigainchelaSantaChiesasidifeseevinseincampolasuacivilbriga,
bentidovrebbeassaiesserpalesel’eccellenzadel’altra,dicuiTommadinanzialmiovenirfusìcortese.
Mal’orbitachefélapartesommadisuacircunferenza,èderelitta,
sìch’èlamuffadov’eralagromma.
Lasuafamiglia,chesimossedrittacoipiedialesueorme,ètantovolta,chequeldinanziaqueldiretrogitta;
etostosivedràdelaricoltadelamalacoltura,quandoillogliosilagneràchel’arcalisiatolta.
Bendico,chicercasseafoglioafoglionostrovolume,ancortroveriacartau’leggerebbe“I’misonquelch’i’soglio”;
manonfiadaCasalnéd’Acquasparta,làondevegnontalialascrittura,ch’unolafuggeealtrolacoarta.
IosonlavitadiBonaventuradaBagnoregio,chene’grandiofficisemprepospuosilasinistracura.
IlluminatoeAugustinsonquici,chefuorde’primiscalzipoverellichenelcapestroaDiosiferoamici.
UgodaSanVittoreèquiconelli,ePietroMangiadoreePietroSpano,loqualgiùluceindodicilibelli;
Natànprofetae’lmetropolitanoCrisostomoeAnselmoequelDonatoch’alaprim’artedegnòporremano.
Rabanoèqui,elucemidallatoilcalavreseabateGiovacchinodispiritoprofeticodotato.
Adinveggiarcotantopaladinomimossel’infiammatacortesiadifraTommasoe’ldiscretolatino;
emossemecoquestacompagnia».
Paradiso•CantoXIII
Imagini,chibeneintendercupequelch’i’orvidi—eritegnal’image,mentrech’iodico,comefermarupe—,
quindicistelleche’ndiverseplagelocielavvivanditantoserenochesoperchiadel’aereognecompage;
imaginiquelcarroacu’ilsenobastadelnostrocieloenotteegiorno,sìch’alvolgerdeltemononvienmeno;
imaginilaboccadiquelcornochesicominciainpuntadelosteloacuilaprimarotavadintorno,
averfattodiséduesegniincielo,qualfecelafigliuoladiMinoiallorachesentìdimorteilgelo;
el’unnel’altroaverliraggisuoi,eamenduegirarsipermanierachel’unoandassealprimoel’altroalpoi;
eavràquasil’ombradelaveracostellazioneedeladoppiadanzachecirculavailpuntodov’ioera:
poich’ètantodilàdanostrausanza,quantodilàdalmoverdelaChianasimoveilcielchetuttilialtriavanza.
LìsicantònonBacco,nonPeana,matrepersoneindivinanatura,einunapersonaessael’umana.
Compié’lcantaree’lvolgersuamisura;eattesersianoiqueisantilumi,felicitandosédicuraincura.
Ruppeilsilenzione’concordinumiposcialaluceinchemirabilvitadelpovereldiDionarratafumi,
edisse:«Quandol’unapagliaètrita,quandolasuasemenzaègiàriposta,abatterl’altradolceamorm’invita.
Tucredichenelpettoondelacostasitrasseperformarlabellaguanciailcuipalatoatutto’lmondocosta,
einquelche,foratodalalancia,eprimaeposciatantosodisfece,ched’ognecolpavincelabilancia,
quantunquealanaturaumanalece
averdilume,tuttofosseinfusodaquelvalorchel’unoel’altrofece;
eperòmiriaciòch’iodissisuso,quandonarraichenonebbe’lsecondolobenchenelaquintaluceèchiuso.
Orapriliocchiaquelch’iotirispondo,evedräiiltuocrederee’lmiodirenelverofarsicomecentrointondo.
Ciòchenonmoreeciòchepuòmorirenonèsenonsplendordiquellaideachepartorisce,amando,ilnostroSire;
chéquellavivalucechesìmeadalsuolucente,chenonsidisunadaluinédal’amorch’alors’intrea,
persuabontateilsuoraggiareaduna,quasispecchiato,innovesussistenze,etternalmenterimanendosiuna.
Quindidiscendeal’ultimepotenzegiùd’attoinatto,tantodivenendo,chepiùnonfachebrevicontingenze;
equestecontingenzeessereintendolecosegenerate,cheproduceconsemeesanzasemeilcielmovendo.
Laceradicostoroechiladucenonstad’unmodo;eperòsotto’lsegnoidëalepoipiùementraluce.
Ond’elliavviench’unmedesimolegno,secondospecie,meglioepeggiofrutta;evoinascetecondiversoingegno.
Sefosseapuntolaceradeduttaefosseilcieloinsuavirtùsupprema,lalucedelsuggelparrebbetutta;
malanaturaladàsemprescema,similementeoperandoal’artistach’al’abitodel’artehamanchetrema.
Peròse’lcaldoamorlachiaravistadelaprimavirtùdisponeesegna,tuttalaperfezionquivis’acquista.
Cosìfufattagiàlaterradegnadituttal’animalperfezïone;
cosìfufattalaVerginepregna;
sìch’iocommendotuaoppinïone,chel’umananaturamainonfuenéfiaqualfuinquelleduepersone.
Ors’i’nonprocedesseavantipiùe,‘Dunque,comecostuifusanzapare?’comincerebberleparoletue.
Maperchépaiabenciòchenonpare,pensachiera,elacagionche’lmosse,quandofudetto“Chiedi”,adimandare.
Nonhoparlatosì,chetunonpossebenvederch’elfure,chechiesesennoacciòcheresufficïentefosse;
nonpersapereilnumeroincheennolimotordiquasù,osenecesseconcontingentemainecessefenno;
nonsiestdareprimummotumesse,osedelmezzocerchiofarsipuotetrïangolsìch’unrettononavesse.
Onde,seciòch’iodissiequestonote,regalprudenzaèquelvedereimpariinchelostraldimiaintenzionpercuote;
eseal“surse”drizziliocchichiari,vedraiaversolamenterespettoairegi,chesonmolti,e’buonsonrari.
Conquestadistinzionprendi’lmiodetto;ecosìpuotestarconquelchecredidelprimopadreedelnostroDiletto.
Equestotisiasemprepiomboa’piedi,perfartimoverlentocom’uomlassoealsìealnochetunonvedi:
chéquelliètralistoltibeneabasso,chesanzadistinzioneaffermaeneganel’uncosìcomenel’altropasso;
perch’elli’ncontrachepiùvoltepiegal’oppinïoncorrenteinfalsaparte,epoil’affettol’intellettolega.
Viepiùche’ndarnodarivasiparte,perchénontornatalquale’simove,chipescaperloveroenonhal’arte.
EdiciòsonoalmondoaperteproveParmenide,MelissoeBrissoemolti,liqualiandaroenonsapëandove;
sìféSabellioeArrioequellistoltichefuroncomespadealeScrittureinrendertortilidirittivolti.
Nonsienlegenti,ancor,tropposicureagiudicar,sìcomequeichestimalebiadeincampopriachesienmature;
ch’i’hovedutotutto’lvernoprimaloprunmostrarsirigidoeferoce,posciaportarlarosainsulacima;
elegnovidigiàdrittoevelocecorrerlomarpertuttosuocammino,perirealfineal’intrardelafoce.
NoncredadonnaBertaeserMartino,pervedereunfurare,altroofferere,vederlidentroalconsigliodivino;
chéquelpuòsurgere,equelpuòcadere».
Paradiso•CantoXIV
Dalcentroalcerchio,esìdalcerchioalcentromovesil’acquainunritondovaso,secondoch’èpercossofuoriodentro:
nelamiamentefésùbitocasoquestoch’iodico,sìcomesitacquelaglorïosavitadiTommaso,
perlasimilitudinechenacquedelsuoparlareediqueldiBeatrice,acuisìcominciar,dopolui,piacque:
«Acostuifamestieri,enolvidicenéconlavocenépensandoancora,d’unaltroveroandarealaradice.
Diteliselaluceondes’infioravostrasustanza,rimarràconvoietternalmentesìcom’ell’èora;
eserimane,ditecome,poi
chesaretevisibilirifatti,esserporàch’alvedernonvinòi».
Come,dapiùletiziapintietratti,alafïataqueichevannoarotalevanlavoceerallegranoliatti,
così,al’orazionprontaedivota,lisanticerchimostrarnovagioianeltorneareenelamiranota.
Qualsilamentaperchéquisimoiapervivercolàsù,nonvidequivelorefrigeriodel’etternaploia.
Quell’unoedueetrechesempreviveeregnasempreintree’nduee’nuno,noncircunscritto,etuttocircunscrive,
trevolteeracantatodaciascunodiquellispirticontalmelodia,ch’adognemertosariagiustomuno.
Eioudi’nelalucepiùdiadelminorcerchiounavocemodesta,forsequalfudal’angeloaMaria,
risponder:«Quantofialungalafestadiparadiso,tantoilnostroamoresiraggeràdintornocotalvesta.
Lasuachiarezzaséguital’ardore;l’ardorlavisïone,equellaètanta,quant’hadigraziasovrasuovalore.
Comelacarneglorïosaesantafiarivestita,lanostrapersonapiùgratafiaperessertuttaquanta;
perches’accresceràciòchenedonadigratüitolumeilsommobene,lumech’aluivedernecondiziona;
ondelavisïoncrescerconvene,crescerl’ardorchediquellas’accende,crescerloraggiochedaessovene.
Masìcomecarbonchefiammarende,epervivocandorquellasoverchia,sìchelasuaparvenzasidifende;
cosìquestofolgórchegiànecerchiafiavintoinapparenzadalacarne
chetuttodìlaterraricoperchia;
népotràtantaluceaffaticarne:chéliorganidelcorposaranfortiatuttociòchepotràdilettarne».
Tantomiparversùbitieaccortiel’unoel’altrocoroadicer«Amme!»,chebenmostrardisiod’icorpimorti:
forsenonpurperlor,maperlemamme,perlipadrieperlialtrichefuorcarianzichefossersempiternefiamme.
Edeccointorno,dichiarezzapari,nascereunlustrosopraquelchev’era,perguisad’orizzontecherischiari.
Esìcomealsalirdiprimaseracomincianperlocielnoveparvenze,sìchelavistapareenonparvera,
parvemilìnovellesussistenzecominciareavedere,efareungirodifuordal’altreduecircunferenze.
OhverosfavillardelSantoSpiro!comesifecesùbitoecandentealiocchimieiche,vinti,nolsoffriro!
MaBëatricesìbellaeridentemisimostrò,chetraquellevedutesivuollasciarchenonseguirlamente.
Quindiripreserliocchimieivirtutearilevarsi;evidimitranslatosolconmiadonnainpiùaltasalute.
Benm’accors’ioch’ioerapiùlevato,perl’affocatorisodelastella,chemipareapiùroggiochel’usato.
Contutto’lcoreeconquellafavellach’èunaintutti,aDiofeciolocausto,qualconveniesialagrazianovella.
Enoner’ancodelmiopettoessaustol’ardordelsacrificio,ch’ioconobbiessolitarestatoaccettoefausto;
chécontantolucoreetantorobbim’apparverosplendordentroadueraggi,ch’iodissi:«OElïòschesìliaddobbi!».
Comedistintadaminoriemaggilumibiancheggiatra’polidelmondoGalassiasì,chefadubbiarbensaggi;
sìcostellatifaceannelprofondoMartequeiraggiilvenerabilsegnochefangiunturediquadrantiintondo.
Quivincelamemoriamialo’ngegno;chéquellacrocelampeggiavaCristo,sìch’iononsotrovareessemprodegno;
machiprendesuacroceesegueCristo,ancormiscuseràdiquelch’iolasso,vedendoinquell’alborbalenarCristo.
Dicornoincornoetralacimae’lbassosimovienlumi,scintillandofortenelcongiugnersiinsiemeeneltrapasso:
cosìsiveggionquidiritteetorte,velocietarde,rinovandovista,leminuzied’icorpi,lungheecorte,
moversiperloraggioondesilistatalvoltal’ombrache,persuadifesa,lagenteconingegnoearteacquista.
Ecomegigaearpa,intempratesadimoltecorde,fadolcetintinnoataldacuilanotanonèintesa,
cosìda’lumichelìm’apparinnos’accoglieaperlacroceunamelodechemirapiva,sanzaintenderl’inno.
Benm’accors’ioch’ellierad’altelode,peròch’amevenìa«Resurgi»e«Vinci»comeacoluichenonintendeeode.
Ïom’innamoravatantoquinci,che’nfinoalìnonfualcunacosachemilegasseconsìdolcivinci.
Forselamiaparolapartroppoosa,posponendoilpiacerdeliocchibelli,ne’quaimirandomiodisiohaposa;
machis’avvedecheivivisuggellid’ognebellezzapiùfannopiùsuso,ech’iononm’eralìrivoltoaquelli,
escusarpuommidiquelch’iom’accuso
perescusarmi,evedermidirvero:ché’lpiacersantononèquidischiuso,
perchésifa,montando,piùsincero.
Paradiso•CantoXV
Benignavolontadeinchesiliquasemprel’amorchedrittamentespira,comecupiditàfanelainiqua,
silenziopuoseaquelladolcelira,efecequïetarlesantecordecheladestradelcieloallentaetira.
Comesarannoa’giustipreghisordequellesustanzeche,perdarmivogliach’iolepregassi,atacerfurconcorde?
Beneèchesanzaterminesidogliachi,peramordicosachenondurietternalmente,quelloamorsispoglia.
Qualeperliserentranquilliepuridiscorreadoraadorsùbitofoco,movendoliocchichestavansicuri,
eparestellachetramutiloco,senonchedalaparteond’e’s’accendenullasenperde,edessodurapoco:
taledalcornoche’ndestrosistendeapièdiquellacrocecorseunastrodelacostellazionchelìresplende;
nésipartìlagemmadalsuonastro,maperlalistaradïaltrascorse,cheparvefocodietroadalabastro.
Sìpïal’ombrad’Anchisesiporse,sefedemertanostramaggiormusa,quandoinElisodelfiglios’accorse.
«Osanguismeus,osuperinfusagratïaDeï,sicuttibicuibisunquamceliianüareclusa?».
Cosìquellume:ond’iom’attesialui;posciarivolsialamiadonnailviso,
equinciequindistupefattofui;
chédentroaliocchisuoiardevaunrisotal,ch’iopensaico’mieitoccarlofondodelamiagloriaedelmioparadiso.
Indi,audireeavedergiocondo,giunselospirtoalsuoprincipiocose,ch’iononlo’ntesi,sìparlòprofondo;
néperelezïonmisinascose,mapernecessità,ché’lsuoconcettoalsegnod’imortalsisoprapuose.
Equandol’arcodel’ardenteaffettofusìsfogato,che’lparlardisceseinver’losegnodelnostrointelletto,
laprimacosachepermes’intese,«Benedettosiatu»,fu,«trinoeuno,chenelmiosemese’tantocortese!».
Eseguì:«Gratoelontanodigiuno,trattoleggendodelmagnovolumedu’nonsimutamaibianconébruno,
solvutohai,figlio,dentroaquestolumeinch’iotiparlo,mercèdicoleich’al’altovolotivestìlepiume.
Tucredicheametuopensiermeidaquelch’èprimo,cosìcomeraiadal’un,sesiconosce,ilcinquee’lsei;
eperòch’iomisiaeperch’iopaiapiùgaudïosoate,nonmidomandi,chealcunaltroinquestaturbagaia.
Tucredi’lvero;chéiminorie’grandidiquestavitamirannelospeglioinche,primachepensi,ilpensierpandi;
maperché’lsacroamoreincheioveglioconperpetüavistaechem’assetadidolcedisïar,s’adempiameglio,
lavocetuasicura,baldaelietasuonilavolontà,suoni’ldisio,achelamiarispostaègiàdecreta!».
IomivolsiaBeatrice,equellaudiopriach’ioparlassi,earrisemiuncennochefececrescerl’alialvolermio.
Poicominciaicosì:«L’affettoe’lsenno,comelaprimaequalitàv’apparse,d’unpesoperciascundivoisifenno,
peròche’lsolchev’allumòearse,colcaldoeconlaluceèsìiguali,chetuttesimiglianzesonoscarse.
Mavogliaeargomentone’mortali,perlacagionch’avoièmanifesta,diversamentesonpennutiinali;
ond’io,chesonmortal,misentoinquestadisagguaglianza,eperònonringraziosenoncolcorealapaternafesta.
Bensupplicoioate,vivotopaziochequestagioiaprezïosaingemmi,perchémifaccideltuonomesazio».
«Ofrondamiaincheiocompiacemmipuraspettando,iofuilatuaradice»:cotalprincipio,rispondendo,femmi.
Posciamidisse:«Queldacuisidicetuacognazioneechecent’anniepiùegiratoha’lmonteinlaprimacornice,
miofigliofuetuobisavolfue:bensiconvienchelalungafaticatuliraccorciconl’operetue.
Fiorenzadentrodalacerchiaantica,ond’ellatoglieancoraeterzaenona,sistavainpace,sobriaepudica.
Nonaveacatenella,noncorona,nongonnecontigiate,noncinturachefosseavederpiùchelapersona.
Nonfaceva,nascendo,ancorpauralafigliaalpadre,che’ltempoeladotenonfuggienquinciequindilamisura.
Nonaveacasedifamigliavòte;nonv’eragiuntoancorSardanapaloamostrarciòche’ncamerasipuote.
NoneravintoancoraMontemalodalvostroUccellatoio,che,com’èvintonelmontarsù,cosìsarànelcalo.
BellincionBertivid’ioandarcinto
dicuoioed’osso,evenirdalospecchioladonnasuasanza’lvisodipinto;
evidiqueld’iNerliequeldelVecchioessercontentialapellescoperta,elesuedonnealfusoealpennecchio.
Ohfortunate!ciascunaeracertadelasuasepultura,eancornullaeraperFrancianellettodiserta.
L’unavegghiavaastudiodelaculla,e,consolando,usaval’idïomacheprimaipadrielemadritrastulla;
l’altra,traendoalaroccalachioma,favoleggiavaconlasuafamigliad’iTroiani,diFiesoleediRoma.
SariatenutaallortalmaravigliaunaCianghella,unLapoSalterello,qualorsariaCincinnatoeCorniglia.
Acosìriposato,acosìbelloviverdicittadini,acosìfidacittadinanza,acosìdolceostello,
Mariamidiè,chiamatainaltegrida;enel’anticovostroBatisteoinsiemefuicristianoeCacciaguida.
MorontofumiofrateedEliseo;miadonnavenneamedivaldiPado,equindiilsopranometuosifeo.
Poiseguitailo’mperadorCurrado;edelmicinsedelasuamilizia,tantoperbeneovrarlivenniingrado.
Dietroliandaiincontroalanequiziadiquellaleggeilcuipopolousurpa,percolpad’ipastor,vostragiustizia.
Quivifu’iodaquellagenteturpadisviluppatodalmondofallace,locuiamormolt’animedeturpa;
evennidalmartiroaquestapace».
Paradiso•CantoXVI
Opocanostranobiltàdisangue,seglorïarditelagentefaiquagiùdovel’affettonostrolangue,
mirabilcosanonmisaràmai:chélàdoveappetitononsitorce,diconelcielo,iomenegloriai.
Bense’tumantochetostoraccorce:sìche,senons’appondidìindie,lotempovadintornoconleforce.
Dal‘voi’cheprimaaRomas’offerie,inchelasuafamigliamenpersevra,ricominciaronleparolemie;
ondeBeatrice,ch’eraunpocoscevra,ridendo,parvequellachetossioalprimofalloscrittodiGinevra.
Iocominciai:«Voisieteilpadremio;voimidateaparlartuttabaldezza;voimilevatesì,ch’i’sonpiùch’io.
Pertantirivis’empied’allegrezzalamentemia,chediséfaletiziaperchépuòsostenerchenonsispezza.
Ditemidunque,caramiaprimizia,quaifuorlivostriantichiequaifuorliannichesisegnaroinvostrapüerizia;
ditemidel’ovildiSanGiovanniquantoeraallora,echieranlegentitraessodegnedipiùaltiscanni».
Comes’avvivaalospirard’iventicarboneinfiamma,cosìvid’ioquellalucerisplenderea’mieiblandimenti;
ecomealiocchimieisifépiùbella,cosìconvocepiùdolceesoave,manonconquestamodernafavella,
dissemi:«Daqueldìchefudetto‘Ave’alpartoinchemiamadre,ch’èorsanta,s’allevïòdimeond’eragrave,
alsuoLeoncinquecentocinquantaetrentafiatevennequestofocoarinfiammarsisottolasuapianta.
Liantichimieieionacquinellocodovesitruovaprial’ultimosestodaqueichecorreilvostroannüalgioco.
Bastid’imieimaggioriudirnequesto:chieisifossereondevennerquivi,piùètacercheragionareonesto.
Tutticolorch’aqueltempoeranividapoterarmetraMartee’lBatista,eranilquintodiqueich’orsonvivi.
Malacittadinanza,ch’èormistadiCampi,diCertaldoediFegghine,puravediesinel’ultimoartista.
Ohquantoforameglioesservicinequellegentich’iodico,ealGalluzzoeaTrespianoavervostroconfine,
cheaverledentroesostenerlopuzzodelvilland’Aguglion,diqueldaSigna,chegiàperbarattarehal’occhioaguzzo!
Selagentech’almondopiùtralignanonfossestataaCesarenoverca,macomemadreasuofigliobenigna,
talfattoèfiorentinoecambiaemerca,chesisarebbevòltoaSimifonti,làdoveandaval’avoloalacerca;
sariesiMontemurloancorde’Conti;sarienoiCerchinelpiovierd’Acone,eforseinValdigrieveiBuondelmonti.
Semprelaconfusiondelepersoneprincipiofudelmaldelacittade,comedelvostroilciboches’appone;
eciecotoropiùavacciocadecheciecoagnello;emoltevoltetagliapiùemegliounachelecinquespade.
SeturiguardiLunieOrbisagliacomesonoite,ecomesenevannodiretroadesseChiusieSinigaglia,
udircomeleschiattesidisfannonontiparrànovacosanéforte,posciachelecittaditerminehanno.
Levostrecosetuttehannolormorte,
sìcomevoi;macelasiinalcunacheduramolto,elevitesoncorte.
Ecome’lvolgerdelcieldelalunacuopreediscuopreilitisanzaposa,cosìfadiFiorenzalaFortuna:
perchenondeeparermirabilcosaciòch’iodiròdelialtiFiorentiniondeèlafamaneltemponascosa.
IovidiliUghievidiiCatellini,Filippi,Greci,OrmannieAlberichi,giànelcalare,illustricittadini;
evidicosìgrandicomeantichi,conqueldelaSannella,queldel’Arca,eSoldanierieArdinghieBostichi.
Sovralaportach’alpresenteècarcadinovafelloniaditantopesochetostofiaiatturadelabarca,
eranoiRavignani,ond’èdiscesoilconteGuidoequalunquedelnomedel’altoBellincionehaposciapreso.
QueldelaPressasapevagiàcomereggersivuole,eaveaGaligaiodorataincasasuagiàl’elsae’lpome.
Grand’eragiàlacolonnadelVaio,Sacchetti,Giuochi,FifantieBaruccieGalliequeich’arrossanperlostaio.
LoceppodichenacqueroiCalfuccieragiàgrande,egiàerantrattialecuruleSiziieArrigucci.
Ohqualiiovidiqueichesondisfattiperlorsuperbia!elepalledel’orofiorianFiorenzaintutt’isuoigranfatti.
Cosìfacienoipadridicoloroche,semprechelavostrachiesavaca,sifannograssistandoaconsistoro.
L’oltracotataschiattaches’indracadietroachifugge,eachimostra’ldenteoverlaborsa,com’agnelsiplaca,
giàvenìasù,madipicciolagente;sìchenonpiacqueadUbertinDonato
chepoïilsuoceroilfélorparente.
Giàera’lCaponsacconelmercatodiscesogiùdaFiesole,egiàerabuoncittadinoGiudaeInfangato.
Iodiròcosaincredibileevera:nelpicciolcerchios’entravaperportachesinomavadaqueidelaPera.
Ciascunchedelabellainsegnaportadelgranbaroneilcuinomee’lcuipregiolafestadiTommasoriconforta,
daessoebbemiliziaeprivilegio;avvegnacheconpopolsiraunioggicoluichelafasciacolfregio.
GiàeranGualterottieImportuni;eancorsariaBorgopiùquïeto,sedinovivicinfosserdigiuni.
Lacasadichenacqueilvostrofleto,perlogiustodisdegnochev’hamortiepuosefinealvostroviverlieto,
eraonorata,essaesuoiconsorti:oBuondelmonte,quantomalfuggistilenozzesüeperlialtruiconforti!
Moltisarebberlieti,chesontristi,seDiot’avesseconcedutoadEmalaprimavoltach’acittàvenisti.
Maconveniesiaquellapietrascemacheguarda’lponte,cheFiorenzafessevittimanelasuapacepostrema.
Conquestegenti,econaltreconesse,vid’ioFiorenzainsìfattoriposo,chenonaveacagioneondepiangesse.
Conquestegentivid’ioglorïosoegiustoilpopolsuo,tantoche’lgigliononeraadastamaipostoaritroso,
néperdivisïonfattovermiglio».
Paradiso•CantoXVII
QualvenneaClimenè,peraccertarsidiciòch’avëaincontroaséudito,queich’ancorfalipadriaifigliscarsi;
taleraio,etalerasentitoedaBeatriceedalasantalampachepriapermeaveamutatosito.
Perchemiadonna«Mandafuorlavampadeltuodisio»,midisse,«sìch’ellaescasegnatabenedelainternastampa:
nonperchénostraconoscenzacrescapertuoparlare,maperchét’ausiadirlasete,sìchel’uomtimesca».
«Ocarapiotamiachesìt’insusi,che,comeveggionleterrenementinoncapereintrïangoldueottusi,
cosìvedilecosecontingentianzichesienoinsé,mirandoilpuntoacuituttilitempisonpresenti;
mentrech’ioeraaVirgiliocongiuntosuperlomontechel’animecuraediscendendonelmondodefunto,
dettemifuordimiavitafuturaparolegravi,avvegnach’iomisentabentetragonoaicolpidiventura;
perchelavogliamiasariacontentad’intenderqualfortunamis’appressa:chésaettaprevisavienpiùlenta».
Cosìdiss’ioaquellalucestessachepriam’aveaparlato;ecomevolleBeatrice,fulamiavogliaconfessa.
Néperambage,inchelagentefollegiàs’inviscavapriachefosseancisol’AgneldiDiochelepeccatatolle,
maperchiareparoleeconprecisolatinrispuosequelloamorpaterno,chiusoeparventedelsuoproprioriso:
«Lacontingenza,chefuordelquadernodelavostramateranonsistende,tuttaèdipintanelcospettoetterno;
necessitàperòquindinonprende
senoncomedalvisoinchesispecchianavechepertorrentegiùdiscende.
Daindi,sìcomevieneadorecchiadolcearmoniadaorgano,mivieneavistailtempochetis’apparecchia.
QualsipartioIpolitod’Ateneperlaspietataeperfidanoverca,taldiFiorenzapartirticonvene.
Questosivuoleequestogiàsicerca,etostoverràfattoachiciòpensalàdoveCristotuttodìsimerca.
Lacolpaseguiràlaparteoffensaingrido,comesuol;malavendettafiatestimonioalvercheladispensa.
Tulasceraiognecosadilettapiùcaramente;equestoèquellostralechel’arcodeloessiliopriasaetta.
Tuproveraisìcomesadisalelopanealtrui,ecomeèdurocalleloscenderee’lsalirperl’altruiscale.
Equelchepiùtigraveràlespalle,saràlacompagniamalvagiaescempiaconlaqualtucadraiinquestavalle;
chetuttaingrata,tuttamattaedempiasifaràcontr’ate;ma,pocoappresso,ella,nontu,n’avràrossalatempia.
Disuabestialitateilsuoprocessofaràlaprova;sìch’atefiabelloavertifattapartepertestesso.
Loprimotuorefugioe’lprimoostellosaràlacortesiadelgranLombardoche’nsulascalaportailsantouccello;
ch’inteavràsìbenignoriguardo,chedelfareedelchieder,travoidue,fiaprimoquelchetralialtrièpiùtardo.
Conluivedraicoluiche’mpressofue,nascendo,sìdaquestastellaforte,chenotabilifierl’operesue.
Nonsenesonlegentiancoraaccorteperlanovellaetà,chépurnoveanni
sonquesteroteintornodiluitorte;
mapriache’lGuascol’altoArrigoinganni,parranfavilledelasuavirtuteinnoncurard’argentonéd’affanni.
Lesuemagnificenzeconosciutesarannoancora,sìche’suoinemicinonnepotrantenerlelinguemute.
Aluit’aspettaea’suoibenefici;perluifiatrasmutatamoltagente,cambiandocondizionricchiemendici;
eportera’nescrittonelamentedilui,enoldirai»;edissecoseincredibiliaqueichefierpresente.
Poigiunse:«Figlio,questesonlechiosediquelchetifudetto;eccole’nsidiechedietroapochigirisonnascose.
Nonvo’peròch’a’tuoiviciniinvidie,posciaches’infuturalatuavitaviepiùlàche’lpunirdilorperfidie».
Poiche,tacendo,simostròspedital’animasantadimetterlatramainquellatelach’ioleporsiordita,
iocominciai,comecoluichebrama,dubitando,consigliodapersonachevedeevuoldirittamenteeama:
«Benveggio,padremio,sìcomespronalotempoversome,percolpodarmital,ch’èpiùgraveachipiùs’abbandona;
perchediprovedenzaèbuonch’iom’armi,sìche,selocom’ètoltopiùcaro,iononperdessilialtripermieicarmi.
Giùperlomondosanzafineamaro,eperlomontedelcuibelcacumeliocchidelamiadonnamilevaro,
eposciaperlociel,dilumeinlume,hoioappresoquelches’ioridico,amoltifiasapordiforteagrume;
es’ioalverosontimidoamico,temodiperdervivertracolorochequestotempochiamerannoantico».
Laluceincheridevailmiotesoroch’iotrovailì,siféprimacorusca,qualearaggiodisolespecchiod’oro;
indirispuose:«Coscïenzafuscaodelapropriaodel’altruivergognapursentiràlatuaparolabrusca.
Manondimen,rimossaognemenzogna,tuttatuavisïonfamanifesta;elasciapurgrattardov’èlarogna.
Chéselavocetuasaràmolestanelprimogusto,vitalnodrimentolasceràpoi,quandosaràdigesta.
Questotuogridofaràcomevento,chelepiùaltecimepiùpercuote;eciònonfad’onorpocoargomento.
Peròtisonmostrateinquesterote,nelmonteenelavalledolorosapurl’animechesondifamanote,
chel’animodiquelch’ode,nonposanéfermafedeperessemproch’aialasuaradiceincognitaeascosa,
néperaltroargomentochenonpaia».
Paradiso•CantoXVIII
Giàsigodevasolodelsuoverboquellospecchiobeato,eiogustavalomio,temprandocoldolcel’acerbo;
equelladonnach’aDiomimenavadisse:«Mutapensier;pensach’i’sonopressoacoluich’ognetortodisgrava».
Iomirivolsial’amorososuonodelmioconforto;equalioallorvidineliocchisantiamor,quil’abbandono:
nonperch’iopurdelmioparlardiffidi,maperlamentechenonpuòrediresovrasétanto,s’altrinonlaguidi.
Tantoposs’iodiquelpuntoridire,
che,rimirandolei,lomioaffettoliberofudaognealtrodisire,
finche’lpiacereetterno,chedirettoraggiavainBëatrice,dalbelvisomicontentavacolsecondoaspetto.
Vincendomecollumed’unsorriso,ellamidisse:«Volgitieascolta;chénonpurne’mieiocchièparadiso».
Comesivedequialcunavoltal’affettonelavista,s’elliètanto,chedaluisiatuttal’animatolta,
cosìnelfiammeggiardelfolgórsanto,ach’iomivolsi,conobbilavogliainluidiragionarmiancoraalquanto.
Elcominciò:«Inquestaquintasogliadel’alberochevivedelacimaefruttasempreemainonperdefoglia,
spiritisonbeati,chegiù,primachevenisseroalciel,fuordigranvoce,sìch’ognemusanesarebbeopima.
Peròmirane’cornidelacroce:quelloch’ionomerò,lìfaràl’attochefainnubeilsuofocoveloce».
IovidiperlacroceunlumetrattodalnomarIosuè,com’elsifeo;némifunotoildirprimache’lfatto.
Ealnomedel’altoMacabeovidimoversiunaltroroteando,eletiziaeraferzadelpaleo.
CosìperCarloMagnoeperOrlandodueneseguìlomioattentosguardo,com’occhioseguesuofalconvolando.
PosciatrasseGuiglielmoeRinoardoe’lducaGottifredilamiavistaperquellacroce,eRubertoGuiscardo.
Indi,tral’altrelucimotaemista,mostrommil’almachem’aveaparlatoqualeratraicantordelcieloartista.
IomirivolsidalmiodestrolatopervedereinBeatriceilmiodovere,
operparlareoperatto,segnato;
evidilesuelucitantomere,tantogioconde,chelasuasembianzavincevalialtriel’ultimosolere.
Ecome,persentirpiùdilettanzabeneoperando,l’uomdigiornoingiornos’accorgechelasuavirtuteavanza,
sìm’accors’ioche’lmiogirareintornocolcieloinsiemeaveacresciutol’arco,veggendoquelmiracolpiùaddorno.
Equalè’ltrasmutareinpicciolvarcoditempoinbiancadonna,quando’lvoltosuosidiscarchidivergognailcarco,
talfuneliocchimiei,quandofuivòlto,perlocandordelatempratastellasesta,chedentroasém’avearicolto.
Iovidiinquellagiovïalfacellalosfavillardel’amorchelìerasegnarealiocchimieinostrafavella.
Ecomeaugellisurtidirivera,quasicongratulandoalorpasture,fannodiséortondaoraltraschiera,
sìdentroailumisantecreaturevolitandocantavano,efaciensiorD,orI,orLinsuefigure.
Prima,cantando,asuanotamoviensi;poi,diventandol’undiquestisegni,unpocos’arrestavanoetaciensi.
OdivaPegasëacheli’ngegnifaiglorïosierendililongevi,edessitecolecittadie’regni,
illustramidite,sìch’iorilevilelorfigurecom’iol’hoconcette:paiatuapossainquestiversibrevi!
Mostrarsidunqueincinquevoltesettevocalieconsonanti;eionotailepartisì,comemiparverdette.
‘DILIGITEIUSTITIAM’,primaifurverboenomeditutto’ldipinto;‘QUIIUDICATISTERRAM’,fursezzai.
Poscianel’emmedelvocabolquintorimaseroordinate;sìcheGioveparevaargentolìd’orodistinto.
Evidiscenderealtrelucidoveerailcolmodel’emme,elìquetarsicantando,credo,ilbench’asélemove.
Poi,comenelpercuoterd’iciocchiarsisurgonoinnumerabilifaville,ondelistoltisoglionoagurarsi,
resurgerparverquindipiùdimilleluciesalir,qualassaiequalpoco,sìcome’lsolchel’accendesortille;
equïetataciascunainsuoloco,latestae’lcollod’un’agugliavidirappresentareaqueldistintofoco.
Queichedipingelì,nonhachi’lguidi;maessoguida,edaluisirammentaquellavirtùch’èformaperlinidi.
L’altrabëatitudo,checontentaparevaprimad’ingigliarsial’emme,conpocomotoseguitòla’mprenta.
Odolcestella,qualiequantegemmemidimostrarochenostragiustiziaeffettosiadelcielchetuingemme!
Perch’iopregolamenteinches’iniziatuomotoetuavirtute,cherimiriond’esceilfummoche’ltuoraggiovizia;
sìch’un’altrafïataomais’adiridelcomperareevenderdentroaltemplochesimuròdisegniedimartìri.
Omiliziadelcielcu’iocontemplo,adorapercolorchesonointerratuttisvïatidietroalmaloessemplo!
Giàsisoleaconlespadefarguerra;maorsifatogliendoorquiorquivilopanche’lpïoPadreanessunserra.
Matuchesolpercancellarescrivi,pensachePietroePaulo,chemoriroperlavignacheguasti,ancorsonvivi.
Benpuoitudire:«I’hofermo’ldisiro
sìacoluichevolleviversoloechepersaltifutrattoalmartiro,
ch’iononconoscoilpescatornéPolo».
Paradiso•CantoXIX
Pareadinanziameconl’aliapertelabellaimagecheneldolcefruilietefacevanl’animeconserte;
pareaciascunarubinettoincuiraggiodisoleardessesìacceso,chene’mieiocchirifrangesselui.
Equelchemiconvienritrartesteso,nonportòvocemai,néscrisseincostro,néfuperfantasiagiàmaicompreso;
ch’iovidieancheudi’parlarlorostro,esonarnelavocee«io»e«mio»,quand’eranelconcettoe‘noi’e‘nostro’.
Ecominciò:«Peressergiustoepiosonioquiessaltatoaquellagloriachenonsilasciavincereadisio;
einterralasciailamiamemoriasìfatta,chelegentilìmalvagecommendanlei,manonseguonlastoria».
Cosìunsolcalordimoltebragesifasentir,comedimoltiamoriuscivasolounsuondiquellaimage.
Ond’ioappresso:«Operpetüifioridel’etternaletizia,chepurunoparermifatetuttivostriodori,
solvetemi,spirando,ilgrandigiunochelungamentem’hatenutoinfame,nontrovandoliinterraciboalcuno.
Bensoioche,se’ncieloaltroreameladivinagiustiziafasuospecchio,che’lvostrononl’apprendeconvelame.
Sapetecomeattentoiom’apparecchioadascoltar;sapetequalèquello
dubbiochem’èdigiuncotantovecchio».
Quasifalconech’escedelcappello,movelatestaeconl’alisiplaude,vogliamostrandoefaccendosibello,
vid’iofarsiquelsegno,chedilaudedeladivinagraziaeracontesto,concantiquaisisachilàsùgaude.
Poicominciò:«Coluichevolseilsestoalostremodelmondo,edentroadessodistinsetantooccultoemanifesto,
nonpotésuovalorsìfareimpressointuttol’universo,che’lsuoverbononrimanesseininfinitoeccesso.
Eciòfacertoche’lprimosuperbo,chefulasommad’ognecreatura,pernonaspettarlume,caddeacerbo;
equinciapparch’ogneminornaturaècortorecettacoloaquelbenechenonhafineeséconsémisura.
Dunquevostraveduta,checonveneesseralcunde’raggidelamentedichetuttelecosesonripiene,
nonpòdasuanaturaesserpossentetanto,chesuoprincipiodiscernamoltodilàdaquelchel’èparvente.
Perònelagiustiziasempiternalavistachericeveilvostromondo,com’occhioperlomare,entros’interna;
che,benchedalaprodaveggiailfondo,inpelagonolvede;enondimenoèli,macelaluil’esserprofondo.
Lumenonè,senonviendalserenochenonsiturbamai;anziètenèbraodombradelacarneosuoveleno.
Assait’èmoapertalalatebrachet’ascondevalagiustiziaviva,dichefaceiquestioncotantocrebra;
chétudicevi:“Unuomnascealarivadel’Indo,equivinonèchiragionidiCristonéchilegganéchiscriva;
etuttisuoivolerieattibuonisono,quantoragioneumanavede,sanzapeccatoinvitaoinsermoni.
Muorenonbattezzatoesanzafede:ov’èquestagiustiziache’lcondanna?ov’èlacolpasua,seeinoncrede?”.
Ortuchise’,chevuo’sedereascranna,pergiudicardilungimillemigliaconlavedutacortad’unaspanna?
Certoacoluichemecos’assottiglia,selaScritturasovravoinonfosse,dadubitarsarebbeamaraviglia.
Ohterrenianimali!ohmentigrosse!Laprimavolontà,ch’èdasébuona,dasé,ch’èsommoben,mainonsimosse.
Cotantoègiustoquantoaleiconsuona:nullocreatobeneasélatira,maessa,radïando,luicagiona».
Qualesovressoilnidosirigirapoic’hapasciutilacicognaifigli,ecomequelch’èpastolarimira;
cotalsifece,esìleväiicigli,labenedettaimagine,chel’alimoveasospintedatanticonsigli.
Roteandocantava,edicea:«Qualisonlemienoteate,chenonle’ntendi,talèilgiudicioetternoavoimortali».
PoisiquetaroqueilucentiincendideloSpiritoSantoancornelsegnocheféiRomanialmondoreverendi,
essoricominciò:«Aquestoregnononsalìmaichinoncredette’nCristo,néprianépoich’elsichiavasseallegno.
Mavedi:moltigridan“Cristo,Cristo!”,chesarannoingiudicioassaimenpropealui,chetalchenonconosceCristo;
etaiCristiandanneràl’Etïòpe,quandosipartirannoiduecollegi,l’unoinetternoriccoel’altroinòpe.
CheporandirliPersea’vostriregi,
comevedrannoquelvolumeapertonelqualsiscrivontuttisuoidispregi?
Lìsivedrà,tral’opered’Alberto,quellachetostomoveràlapenna,perche’lregnodiPragafiadiserto.
LìsivedràilduolchesovraSennainduce,falseggiandolamoneta,quelchemorràdicolpodicotenna.
Lìsivedràlasuperbiach’asseta,chefaloScottoel’Inghilesefolle,sìchenonpuòsoffrirdentroasuameta.
Vedrassilalussuriae’lvivermollediqueldiSpagnaediqueldiBoemme,chemaivalornonconobbenévolle.
VedrassialCiottodiIerusalemmesegnataconunilasuabontate,quando’lcontrariosegneràunemme.
Vedrassil’avariziaelaviltatediqueicheguardal’isoladelfoco,oveAnchisefinìlalungaetate;
eadareadintenderquantoèpoco,lasuascritturafianletteremozze,chenoterannomoltoinparvoloco.
Eparrannoaciascunl’operesozzedelbarbaedelfratel,chetantoegregianazioneeduecoronehanfattebozze.
EqueldiPortogalloediNorvegialìsiconosceranno,equeldiRasciachemalehavistoilconiodiVinegia.
OhbeataUngheria,senonsilasciapiùmalmenare!ebeataNavarra,ses’armassedelmontechelafascia!
Ecrederde’ciascunchegià,perarradiquesto,NiccosïaeFamagostaperlalorbestiasilamentiegarra,
chedalfiancodel’altrenonsiscosta».
Paradiso•CantoXX
Quandocoluichetutto’lmondoallumadel’emisperionostrosìdiscende,che’lgiornod’ognepartesiconsuma,
lociel,chesoldiluiprimas’accende,subitamentesirifàparventepermolteluci,incheunarisplende;
equestoattodelcielmivenneamente,come’lsegnodelmondoede’suoiducinelbenedettorostrofutacente;
peròchetuttequelleviveluci,viepiùlucendo,cominciaroncantidamiamemorialabiliecaduci.
Odolceamorchedirisot’ammanti,quantopareviardenteinque’flailli,ch’avienospirtosoldipensiersanti!
Posciacheicarielucidilapilliond’iovidiingemmatoilsestolumepuosersilenzioaliangelicisquilli,
udirmiparveunmormorardifiumechescendechiarogiùdipietrainpietra,mostrandol’ubertàdelsuocacume.
Ecomesuonoalcollodelacetraprendesuaforma,esìcom’alpertugiodelasampognaventochepenètra,
così,rimossod’aspettareindugio,quelmormorardel’agugliasalissisuperlocollo,comefossebugio.
Fecesivocequivi,equindiuscissiperlosuobeccoinformadiparole,qualiaspettavailcoreov’iolescrissi.
«Laparteinmechevedeepateilsolenel’agugliemortali»,incominciommi,«orfisamenteriguardarsivole,
perchéd’ifuochiond’iofigurafommi,quelliondel’occhiointestamiscintilla,e’dituttilorgradisonlisommi.
Coluicheluceinmezzoperpupilla,fuilcantordeloSpiritoSanto,chel’arcatraslatòdivillainvilla:
oraconosceilmertodelsuocanto,inquantoeffettofudelsuoconsiglio,perloremunerarch’èaltrettanto.
Deicinquechemifancerchioperciglio,coluichepiùalbeccomis’accosta,lavedovellaconsolòdelfiglio:
oraconoscequantocarocostanonseguirCristo,perl’esperïenzadiquestadolcevitaedel’opposta.
Equelchesegueinlacircunferenzadicheragiono,perl’arcosuperno,morteindugiòperverapenitenza:
oraconosceche’lgiudicioetternononsitrasmuta,quandodegnoprecofacrastinolàgiùdel’odïerno.
L’altrochesegue,conleleggiemeco,sottobuonaintenzionchefémalfrutto,percederealpastorsifecegreco:
oraconoscecomeilmaldeduttodalsuobeneoperarnonliènocivo,avvegnachesia’lmondoindidistrutto.
Equelchevedinel’arcodeclivo,Guiglielmofu,cuiquellaterraplorachepiagneCarloeFederigovivo:
oraconoscecomes’innamoralocieldelgiustorege,ealsembiantedelsuofulgoreilfavedereancora.
ChicrederebbegiùnelmondoerrantecheRifëoTroianoinquestotondofosselaquintadelelucisante?
Oraconosceassaidiquelche’lmondovedernonpuòdeladivinagrazia,benchesuavistanondiscernailfondo».
Qualeallodettache’naeresispaziaprimacantando,epoitacecontentadel’ultimadolcezzachelasazia,
talmisembiòl’imagodela’mprentadel’etternopiacere,alcuidisiociascunacosaqualell’èdiventa.
Eavvegnach’iofossialdubbiarmio
lìquasivetroalocolorch’elveste,tempoaspettartacendononpatio,
madelabocca,«Checosesonqueste?»,mipinseconlaforzadelsuopeso:perch’iodicoruscarvidigranfeste.
Poiappresso,conl’occhiopiùacceso,lobenedettosegnomirispuosepernontenermiinammirarsospeso:
«Ioveggiochetucrediquestecoseperch’ioledico,manonvedicome;sìche,sesoncredute,sonoascose.
Faicomequeichelacosapernomeapprendeben,malasuaquiditatevedernonpuòsealtrinonlaprome.
Regnumcelorumvïolenzapatedacaldoamoreedavivasperanza,chevinceladivinavolontate:
nonaguisachel’omoal’omsobranza,mavinceleiperchévuoleesservinta,e,vinta,vinceconsuabeninanza.
Laprimavitadelciglioelaquintatifamaravigliar,perchénevedilaregïondeliangelidipinta.
D’icorpisuoinonuscir,comecredi,Gentili,maCristiani,infermafedequeld’ipassuriequeld’ipassipiedi.
Chél’unadelo’nferno,u’nonsiriedegiàmaiabuonvoler,tornòal’ossa;eciòdivivaspenefumercede:
divivaspene,chemiselapossane’prieghifattiaDiopersuscitarla,sìchepotessesuavogliaessermossa.
L’animaglorïosaondesiparla,tornatanelacarne,inchefupoco,credetteinluichepotëaaiutarla;
ecredendos’acceseintantofocodiveroamor,ch’alamortesecondafudegnadivenireaquestogioco.
L’altra,pergraziachedasìprofondafontanastilla,chemaicreatura
nonpinsel’occhioinfinoalaprimaonda,
tuttosuoamorlàgiùposeadrittura:perche,digraziaingrazia,Dioliapersel’occhioalanostraredenzionfutura;
ond’eicredetteinquella,enonsoffersedaindiilpuzzopiùdelpaganesmo;eriprendienelegentiperverse.
Quelletredonnelifurperbattesmochetuvedestidaladestrarota,dinanzialbattezzarpiùd’unmillesmo.
Opredestinazion,quantoremotaèlaradicetuadaquelliaspettichelaprimacagionnonveggiontota!
Evoi,mortali,tenetevistrettiagiudicar:chénoi,cheDiovedemo,nonconosciamoancortuttilieletti;
edènnedolcecosìfattoscemo,perchéilbennostroinquestobens’affina,chequelchevoleIddio,enoivolemo».
Cosìdaquellaimaginedivina,perfarmichiaralamiacortavista,datamifusoavemedicina.
Ecomeabuoncantorbuoncitaristafaseguitarloguizzodelacorda,inchepiùdipiacerlocantoacquista,
sì,mentrech’e’parlò,sìmiricordach’iovidileduelucibenedette,purcomebatterd’occhisiconcorda,
conleparolemoverlefiammette.
Paradiso•CantoXXI
Giàeranliocchimieirifissialvoltodelamiadonna,el’animoconessi,edaognealtrointentos’eratolto.
Equellanonridea;ma«S’ioridessi»,micominciò,«tutifarestiqualefuSemelèquandodicenerfessi:
chélabellezzamia,cheperlescaledel’etternopalazzopiùs’accende,com’haiveduto,quantopiùsisale,
senonsitemperasse,tantosplende,che’ltuomortalpodere,alsuofulgore,sarebbefrondachetronoscoscende.
Noisemlevatialsettimosplendore,chesotto’lpettodelLeoneardenteraggiamomistogiùdelsuovalore.
Ficcadiretroaliocchituoilamente,efadiquellispecchialafigurache’nquestospecchiotisaràparvente».
Qualsavessequaleralapasturadelvisomionel’aspettobeatoquand’iomitrasmutaiadaltracura,
conoscerebbequantom’eraagratoubidirealamiacelestescorta,contrapesandol’unconl’altrolato.
Dentroalcristalloche’lvocabolporta,cerchiandoilmondo,delsuocaroducesottocuigiacqueognemaliziamorta,
dicolord’oroincheraggiotralucevid’iounoscaleoerettoinsusotanto,chenolseguivalamialuce.
Vidiancheperligradiscendergiusotantisplendor,ch’iopensaich’ognelumecheparnelciel,quindifossediffuso.
Ecome,perlonaturalcostume,lepoleinsieme,alcominciardelgiorno,simovonoascaldarlefreddepiume;
poialtrevannoviasanzaritorno,altrerivolgonséondesonmosse,ealtreroteandofansoggiorno;
talmodoparvemechequivifosseinquellosfavillarche’nsiemevenne,sìcomeincertogradosipercosse.
Equelchepressopiùcisiritenne,sifésìchiaro,ch’iodiceapensando:‘Ioveggiobenl’amorchetum’accenne.
Maquellaond’ioaspettoilcomee’lquandodeldireedeltacer,sista;ond’io,contra’ldisio,fobench’ionondimando’.
Perch’ella,chevedëailtacermionelvederdicoluichetuttovede,midisse:«Solviiltuocaldodisio».
Eioincominciai:«Lamiamercedenonmifadegnodelatuarisposta;mapercoleiche’lchiedermiconcede,
vitabeatachetistainascostadentroalatualetizia,famminotalacagionchesìpressomit’haposta;
edìperchésitaceinquestarota
ladolcesinfoniadiparadiso,chegiùperl’altresuonasìdivota».
«Tuhail’udirmortalsìcomeilviso»,rispuoseame;«ondequinonsicantaperquelcheBëatricenonhariso.
Giùperligradidelascalasantadiscesitantosolperfartifestacoldireeconlalucechemiammanta;
népiùamormifeceesserpiùpresta,chépiùetantoamorquincisùferve,sìcomeilfiammeggiartimanifesta.
Mal’altacarità,checifaserveprontealconsiglioche’lmondogoverna,sorteggiaquisìcometuosserve».
«Ioveggioben»,diss’io,«sacralucerna,comeliberoamoreinquestacortebastaaseguirlaprovedenzaetterna;
maquestoèquelch’acernermiparforte,perchépredestinatafostisolaaquestoofficiotraletueconsorte».
Névenniprimaal’ultimaparola,chedelsuomezzofeceillumecentro,girandosécomevelocemola;
poirispuosel’amorchev’eradentro:«Lucedivinasoprames’appunta,penetrandoperquestainch’iom’inventro,
lacuivirtù,colmiovedercongiunta,milevasoprametanto,ch’i’veggiolasommaessenzadelaqualeèmunta.
Quincivienl’allegrezzaond’iofiammeggio;perch’alavistamia,quant’ellaèchiara,lachiaritàdelafiammapareggio.
Maquell’almanelcielchepiùsischiara,quelserafinche’nDiopiùl’occhiohafisso,aladimandatuanonsatisfara,
peròchesìs’innoltraneloabissodel’etternostatutoquelchechiedi,chedaognecreatavistaèscisso.
Ealmondomortal,quandoturiedi,questorapporta,sìchenonpresumma
atantosegnopiùmoverlipiedi.
Lamente,chequiluce,interrafumma;onderiguardacomepuòlàgiùequelchenonpoteperché’lciell’assumma».
Sìmiprescrisserleparolesue,ch’iolasciailaquistioneemiritrassiadimandarlaumilmentechifue.
«Tra’duelitid’Italiasurgonsassi,enonmoltodistantialatuapatria,tantoche’troniassaisuonanpiùbassi,
efannoungibbochesichiamaCatria,disottoalqualeèconsecratounermo,chesuoleesserdispostoasolalatria».
Cosìricominciommiilterzosermo;epoi,continüando,disse:«QuivialservigiodiDiomife’sìfermo,
chepurconcibidiliquord’ulivilievementepassavacaldiegeli,contentone’pensiercontemplativi.
Rendersoleaquelchiostroaquesticielifertilemente;eoraèfattovano,sìchetostoconvienchesiriveli.
Inquellocofu’ioPietroDamiano,ePietroPeccatorfu’nelacasadiNostraDonnainsullitoadriano.
Pocavitamortalm’erarimasa,quandofuichiestoetrattoaquelcappello,chepurdimaleinpeggiositravasa.
VenneCefàsevenneilgranvasellodeloSpiritoSanto,magriescalzi,prendendoilcibodaqualunqueostello.
Orvoglionquinciequindichirincalzilimodernipastoriechilimeni,tantosongravi,echidirietrolialzi.
Cuoprond’imantiloroipalafreni,sìcheduebestievansott’unapelle:ohpazïenzachetantosostieni!».
Aquestavocevid’iopiùfiammelledigradoingradoscendereegirarsi,eognegirolefaceapiùbelle.
Dintornoaquestavenneroefermarsi,eferoungridodisìaltosuono,chenonpotrebbequiassomigliarsi;
néiolo’ntesi,sìmivinseiltuono.
Paradiso•CantoXXII
Oppressodistupore,alamiaguidamivolsi,comeparvolchericorresemprecolàdovepiùsiconfida;
equella,comemadrechesoccorresùbitoalfigliopalidoeaneloconlasuavoce,che’lsuolbendisporre,
midisse:«Nonsaituchetuse’incielo?enonsaituche’lcieloètuttosanto,eciòchecisifaviendabuonzelo?
Comet’avrebbetrasmutatoilcanto,eioridendo,mopensarlopuoi,posciache’lgridot’hamossocotanto;
nelqual,se’ntesoavessiiprieghisuoi,giàtisarebbenotalavendettachetuvedraiinnanzichetumuoi.
Laspadadiquasùnontagliainfrettanétardo,ma’ch’alparerdicoluichedisïandootemendol’aspetta.
Marivolgitiomaiinversoaltrui;ch’assaiillustrispiritivedrai,secom’iodicol’aspettoredui».
Comealeipiacque,liocchiritornai,evidicentosperuleche’nsiemepiùs’abbellivanconmutüirai.
Iostavacomequeiche’nsérepremelapuntadeldisio,enons’attentadidomandar,sìdeltroppositeme;
elamaggioreelapiùluculentadiquellemargheriteinnanzifessi,perfardisélamiavogliacontenta.
Poidentroaleiudi’:«Setuvedessi
com’iolacaritàchetranoiarde,lituoiconcettisarebberoespressi.
Maperchétu,aspettando,nontardeal’altofine,iotifaròrispostapuralpensier,dachesìtiriguarde.
QuelmonteacuiCassinoènelacostafufrequentatogiàinsulacimadalagenteingannataemaldisposta;
equelsoniochesùviportaiprimalonomedicoluiche’nterraaddusselaveritàchetantocisoblima;
etantagraziasopramerelusse,ch’ioritrassilevillecircunstantidal’empiocóltoche’lmondosedusse.
Questialtrifuochitutticontemplantiuominifuoro,accesidiquelcaldochefanascereifiorie’fruttisanti.
QuièMaccario,quièRomoaldo,quisonlifratimieichedentroaichiostrifermarlipiedietenneroilcorsaldo».
Eioalui:«L’affettochedimostrimecoparlando,elabuonasembianzach’ioveggioenotointuttiliardorvostri,
cosìm’hadilatatamiafidanza,come’lsolfalarosaquandoapertatantodivienquant’ell’hadipossanza.
Peròtipriego,etu,padre,m’accertas’iopossoprendertantagrazia,ch’iotiveggiaconimaginescoverta».
Ond’elli:«Frate,iltuoaltodisios’adempieràinsul’ultimaspera,oves’adempiontuttilialtrie’lmio.
Ivièperfetta,maturaeinteraciascunadisïanza;inquellasolaèognepartelàovesempr’era,
perchénonèinlocoenons’impola;enostrascalainfinoadessavarca,ondecosìdalvisotis’invola.
InfinlàsùlavideilpatriarcaIacobbeporgerlasupernaparte,
quandoliapparved’angelisìcarca.
Ma,persalirla,monessundipartedaterraipiedi,elaregolamiarimasaèperdannodelecarte.
Lemurachesolienoesserbadiafattesonospelonche,elecocollesaccasonpienedifarinaria.
Magraveusuratantononsitollecontra’lpiacerdiDio,quantoquelfruttochefailcorde’monacisìfolle;
chéquantunquelaChiesaguarda,tuttoèdelagentecheperDiodimanda;nondiparentinéd’altropiùbrutto.
Lacarned’imortaliètantoblanda,chegiùnonbastabuoncominciamentodalnascerdelaquerciaalfarlaghianda.
Piercominciòsanz’oroesanz’argento,eioconorazioneecondigiuno,eFrancescoumilmenteilsuoconvento;
eseguardi’lprincipiodiciascuno,posciariguardilàdov’ètrascorso,tuvederaidelbiancofattobruno.
VeramenteIordanvòltoretrorsopiùfu,e’lmarfuggir,quandoDiovolse,mirabileavederchequi’lsoccorso».
Cosìmidisse,eindisiraccolsealsuocollegio,e’lcollegiosistrinse;poi,cometurbo,insùtuttos’avvolse.
Ladolcedonnadietroalormipinseconunsolcennosuperquellascala,sìsuavirtùlamianaturavinse;
némaiquagiùdovesimontaecalanaturalmente,fusìrattomotoch’agguagliarsipotessealamiaala.
S’iotornimai,lettore,aqueldivototrïunfoperloqualeiopiangospessolemiepeccatae’lpettomipercuoto,
tunonavrestiintantotrattoemessonelfocoildito,inquant’iovidi’lsegnochesegueilTauroefuidentrodaesso.
Oglorïosestelle,olumepregnodigranvirtù,dalqualeioriconoscotutto,qualchesisia,ilmioingegno,
convoinascevaes’ascondevavoscoquellich’èpadred’ognemortalvita,quand’iosenti’diprimal’aeretosco;
epoi,quandomifugrazialargitad’entrarnel’altarotachevigira,lavostraregïonmifusortita.
Avoidivotamenteorasospiral’animamia,peracquistarvirtutealpassofortecheasélatira.
«Tuse’sìpressoal’ultimasalute»,cominciòBëatrice,«chetudeiaverlelucituechiareeacute;
eperò,primachetupiùt’inlei,rimiraingiù,evediquantomondosottolipiedigiàessertifei;
sìche’ltuocor,quantunquepuò,giocondos’appresentialaturbatrïunfantechelietavienperquestoeteratondo».
Colvisoritornaipertuttequantelesettespere,evidiquestoglobotal,ch’iosorrisidelsuovilsembiante;
equelconsigliopermiglioreapprobochel’hapermeno;echiadaltropensachiamarsipuoteveramenteprobo.
VidilafigliadiLatonaincensasanzaquell’ombrachemifucagioneperchegiàlacredettiraraedensa.
L’aspettodeltuonato,Iperïone,quivisostenni,evidicom’simovecircaevicinoaluiMaiaeDïone.
Quindim’apparveiltemperardiGiovetra’lpadree’lfiglio;equindimifuchiaroilvarïarchefannodilordove;
etuttiesettemisidimostraroquantosongrandiequantosonvelociecomesonoindistanteriparo.
L’aiuolachecifatantoferoci,
volgendom’ioconlietterniGemelli,tuttam’apparveda’collialefoci;
posciarivolsiliocchialiocchibelli.
Paradiso•CantoXXIII
Comel’augello,intral’amatefronde,posatoalnidode’suoidolcinatilanottechelecosecinasconde,
che,pervederliaspettidisïatiepertrovarlociboondelipasca,inchegravilaborlisonoaggrati,
previeneiltempoinsuapertafrasca,econardenteaffettoilsoleaspetta,fisoguardandopurchel’albanasca;
cosìladonnamïastavaerettaeattenta,rivoltainver’laplagasottolaqualeilsolmostramenfretta:
sìche,veggendolaiosospesaevaga,fecimiqualèqueichedisïandoaltrovorria,esperandos’appaga.
Mapocofutraunoealtroquando,delmioattender,dico,edelvederelocielvenirpiùepiùrischiarando;
eBëatricedisse:«EccoleschieredeltrïunfodiCristoetutto’lfruttoricoltodelgirardiquestespere!».
Pariemiche’lsuovisoardessetutto,eliocchiaveadiletiziasìpieni,chepassarmenconviensanzacostrutto.
Qualene’plenilunïisereniTrivïaridetraleninfeetternechedipingonlocielpertuttiiseni,
vid’i’sopramigliaiadilucerneunsolchetuttequantel’accendea,comefa’lnostrolevistesuperne;
eperlavivalucetrasparealalucentesustanzatantochiara
nelvisomio,chenonlasostenea.
OhBëatrice,dolceguidaecara!Ellamidisse:«Quelchetisobranzaèvirtùdacuinullasiripara.
Quivièlasapïenzaelapossanzach’aprìlestradetra’lcieloelaterra,ondefugiàsìlungadisïanza».
Comefocodinubesidiserraperdilatarsisìchenonvicape,efuordisuanaturaingiùs’atterra,
lamentemiacosì,traquelledapefattapiùgrande,diséstessauscìo,echesifesserimembrarnonsape.
«Apriliocchieriguardaqualsonio;tuhaivedutecose,chepossentese’fattoasostenerlorisomio».
Ioeracomequeichesirisentedivisïoneoblitaeches’ingegnaindarnodiridurlasialamente,
quand’ioudi’questaproferta,degnaditantograto,chemainonsistinguedellibroche’lpreteritorassegna.
SemosonassertuttequellelinguechePolimnïaconlesuoreferodellattelordolcissimopiùpingue,
peraiutarmi,almillesmodelverononsiverria,cantandoilsantorisoequantoilsantoaspettofaceamero;
ecosì,figurandoilparadiso,conviensaltarlosacratopoema,comechitrovasuocamminriciso.
Machipensasseilponderosotemael’omeromortalchesenecarca,nolbiasmerebbesesott’essotrema:
nonèpareggiodapicciolabarcaquelchefendendoval’arditaprora,nédanocchierch’asémedesmoparca.
«Perchélafacciamiasìt’innamora,chetunontirivolgialbelgiardinochesottoiraggidiCristos’infiora?
Quivièlarosainche’lverbodivinocarnesifece;quivisonligiglialcuiodorsipreseilbuoncammino».
CosìBeatrice;eio,chea’suoiconsiglituttoerapronto,ancoramirendeialabattagliade’debilicigli.
Comearaggiodisol,chepuromeiperfrattanube,giàpratodifiorivider,covertid’ombra,liocchimiei;
vid’iocosìpiùturbedisplendori,folgoratedisùdaraggiardenti,sanzavederprincipiodifolgóri.
Obenignavertùchesìli’mprenti,sùt’essaltasti,perlargirmilocoaliocchilìchenont’eranpossenti.
Ilnomedelbelfiorch’iosempreinvocoemaneesera,tuttomiristrinsel’animoadavvisarlomaggiorfoco;
ecomeambolelucimidipinseilqualeeilquantodelavivastellachelàsùvincecomequagiùvinse,
perentroilcielosceseunafacella,formataincerchioaguisadicorona,ecinselaegirossiintornoadella.
Qualunquemelodiapiùdolcesuonaquagiùepiùasél’animatira,parrebbenubechesquarciatatona,
comparataalsonardiquellaliraondesicoronavailbelzaffirodelqualeilcielpiùchiaros’inzaffira.
«Iosonoamoreangelico,chegirol’altaletiziachespiradelventrechefualbergodelnostrodisiro;
egirerommi,donnadelciel,mentrecheseguiraituofiglio,efaraidiapiùlasperasupremaperchélìentre».
Cosìlacirculatamelodiasisigillava,etuttilialtrilumifaceansonareilnomediMaria.
Lorealmantodituttiivolumi
delmondo,chepiùferveepiùs’avvivanel’alitodiDioeneicostumi,
aveasopradinoil’internarivatantodistante,chelasuaparvenza,làdov’ioera,ancornonappariva:
perònonebberliocchimieipotenzadiseguitarlacoronatafiammachesilevòappressosuasemenza.
Ecomefantolinche’nver’lamammatendelebraccia,poiche’llatteprese,perl’animoche’nfindifuors’infiamma;
ciascundiqueicandoriinsùsisteseconlasuacima,sìchel’altoaffettoch’elliavienoaMariamifupalese.
Indirimaserlìnelmiocospetto,‘Reginaceli’cantandosìdolce,chemaidamenonsipartì’ldiletto.
Ohquantaèl’ubertàchesisoffolceinquellearchericchissimechefuoroaseminarquagiùbuonebobolce!
Quivisiviveegodedeltesoroches’acquistòpiangendoneloessiliodiBabillòn,ovesilasciòl’oro.
Quivitrïunfa,sottol’altoFiliodiDioediMaria,disuavittoria,econl’anticoecolnovoconcilio,
coluichetienlechiaviditalgloria.
Paradiso•CantoXXIV
«OsodalizioelettoalagrancenadelbenedettoAgnello,ilqualvicibasì,chelavostravogliaèsemprepiena,
sepergraziadiDioquestiprelibadiquelchecadedelavostramensa,primachemortetempoliprescriba,
ponetementeal’affezioneimmensaerorateloalquanto:voibevete
sempredelfonteondevienquelch’eipensa».
CosìBeatrice;equelleanimelietesiferosperesoprafissipoli,fiammando,avolte,aguisadicomete.
Ecomecerchiintemprad’orïuolisigiransì,che’lprimoachiponmentequïetopare,el’ultimochevoli;
cosìquellecarole,differente-mentedanzando,delasuaricchezzamifacienostimar,velocielente.
Diquellach’ionotaidipiùcarezzavid’ïouscireunfocosìfelice,chenullovilasciòdipiùchiarezza;
etrefïateintornodiBeatricesivolseconuncantotantodivo,chelamiafantasianolmiridice.
Peròsaltalapennaenonloscrivo:chél’imaginenostraacotaipieghe,nonche’lparlare,ètroppocolorvivo.
«Osantasuoramiachesìneprieghedivota,perlotuoardenteaffettodaquellabellasperamidisleghe».
Posciafermato,ilfocobenedettoalamiadonnadirizzòlospiro,chefavellòcosìcom’i’hodetto.
Edella:«OluceetternadelgranviroacuiNostroSegnorlasciòlechiavi,ch’eiportògiù,diquestogaudiomiro,
tentacostuidipuntilieviegravi,cometipiace,intornodelafede,perlaqualtusuperlomareandavi.
S’elliamabeneebenesperaecrede,nont’èocculto,perché’lvisohaiquividov’ognecosadipintasivede;
maperchéquestoregnohafattociviperlaveracefede,aglorïarla,dileiparlareèbench’aluiarrivi».
Sìcomeilbaccialiers’armaenonparlafinche’lmaestrolaquestionpropone,perapprovarla,nonperterminarla,
cosìm’armavaiod’ogneragionementrech’elladicea,peresserprestoatalquerenteeatalprofessione.
«Dì,buonCristiano,fattimanifesto:fedecheè?».Ond’iolevailafronteinquellaluceondespiravaquesto;
poimivolsiaBeatrice,edessaprontesembianzefemmiperch’ïospandessil’acquadifuordelmiointernofonte.
«LaGraziachemidàch’iomiconfessi»,comincia’io,«dal’altoprimipilo,faccialimieiconcettibeneespressi».
Eseguitai:«Come’lveracestilonescrisse,padre,deltuocarofratechemisetecoRomanelbuonfilo,
fedeèsustanzadicosesperateeargomentodelenonparventi;equestapareamesuaquiditate».
Alloraudi’:«Dirittamentesenti,sebeneintendiperchélaripuosetralesustanze,epoitraliargomenti».
Eioappresso:«Leprofondecosechemilargisconquilalorparvenza,aliocchidilàgiùsonsìascose,
chel’esserlorov’èinsolacredenza,sopralaqualsifondal’altaspene;eperòdisustanzaprendeintenza.
Edaquestacredenzaciconvenesilogizzar,sanz’averealtravista:peròintenzad’argomentotene».
Alloraudi’:«Sequantunques’acquistagiùperdottrina,fossecosì’nteso,nonlìavrialocoingegnodisofista».
Cosìspiròdiquelloamoreacceso;indisoggiunse:«Assaibeneètrascorsad’estamonetagiàlalegae’lpeso;
madimmisetul’hainelatuaborsa».Ond’io:«Sìho,sìlucidaesìtonda,chenelsuoconionullamis’inforsa».
Appressouscìdelaluceprofonda
chelìsplendeva:«Questacaragioiasopralaqualeognevirtùsifonda,
ondetivenne?».Eio:«LalargaploiadeloSpiritoSanto,ch’èdiffusainsulevecchiee’nsulenuovecuoia,
èsilogismochelam’haconchiusaacutamentesì,che’nversod’ellaognedimostrazionmipareottusa».
Ioudi’poi:«L’anticaelanovellaproposizionchecosìticonchiude,perchél’haituperdivinafavella?».
Eio:«Laprovache’lvermidischiude,sonl’opereseguite,achenaturanonscaldaferromainébatteincude».
Rispostofummi:«Dì,chit’assicurachequell’operefosser?Quelmedesmochevuolprovarsi,nonaltri,iltigiura».
«Se’lmondosirivolsealcristianesmo»,diss’io,«sanzamiracoli,quest’unoètal,chelialtrinonsonoilcentesmo:
chétuintrastipoveroedigiunoincampo,aseminarlabuonapiantachefugiàviteeoraèfattapruno».
Finitoquesto,l’altacortesantarisonòperlespereun‘Diolaudamo’nelamelodechelàsùsicanta.
Equelbaronchesìdiramoinramo,essaminando,giàtrattom’avea,cheal’ultimefrondeappressavamo,
ricominciò:«LaGrazia,chedonneaconlatuamente,laboccat’aperseinfinoaquicomeaprirsidovea,
sìch’ioapprovociòchefuoriemerse;maorconvienespremerquelchecredi,eondealacredenzatuas’offerse».
«Osantopadre,espiritochevediciòchecredestisì,chetuvincestiver’losepulcropiùgiovanipiedi»,
comincia’io,«tuvuo’ch’iomanifestilaformaquidelprontocredermio,
eanchelacagiondiluichiedesti.
Eiorispondo:IocredoinunoDiosoloedetterno,chetutto’lcielmove,nonmoto,conamoreecondisio;
eatalcredernonhoiopurprovefisiceemetafisice,madalmianchelaveritàchequincipiove
perMoïsè,perprofetiepersalmi,perl’Evangelioepervoichescrivestepoichel’ardenteSpirtoviféalmi;
ecredointrepersoneetterne,equestecredounaessenzasìunaesìtrina,chesofferacongiunto‘sono’ed‘este’.
Delaprofondacondiziondivinach’iotoccomo,lamentemisigillapiùvoltel’evangelicadottrina.
Quest’è’lprincipio,quest’èlafavillachesidilatainfiammapoivivace,ecomestellaincieloinmescintilla».
Come’lsegnorch’ascoltaquelcheipiace,daindiabbracciailservo,gratulandoperlanovella,tostoch’elsitace;
così,benedicendomicantando,trevoltecinseme,sìcom’iotacqui,l’appostolicolumealcuicomando
ioaveadetto:sìneldirlipiacqui!
Paradiso•CantoXXV
Semaicontingache’lpoemasacroalqualehapostomanoecieloeterra,sìchem’hafattopermoltiannimacro,
vincalacrudeltàchefuormiserradelbelloovileov’iodormi’agnello,nimicoailupichelidannoguerra;
conaltravoceomai,conaltrovelloritorneròpoeta,einsulfontedelmiobattesmoprenderò’lcappello;
peròchenelafede,chefacontel’animeaDio,quiviintra’io,epoiPietroperleisìmigiròlafronte.
Indisimosseunlumeversonoidiquellasperaond’uscìlaprimiziachelasciòCristod’ivicarisuoi;
elamiadonna,pienadiletizia,midisse:«Mira,mira:eccoilbaronepercuilàgiùsivicitaGalizia».
Sìcomequandoilcolombosiponepressoalcompagno,l’unoal’altropande,girandoemormorando,l’affezione;
cosìvid’ïol’undal’altrograndeprincipeglorïosoessereaccolto,laudandoilcibochelàsùliprande.
Mapoiche’lgratularsifuassolto,tacitocorammeciascuns’affisse,ignitosìchevincëa’lmiovolto.
RidendoalloraBëatricedisse:«Inclitavitapercuilalarghezzadelanostrabasilicasiscrisse,
farisonarlaspeneinquestaaltezza:tusai,chetantefiatelafiguri,quanteIesùaitrefépiùcarezza».
«Levalatestaefachet’assicuri:checiòchevienquasùdelmortalmondo,conviench’ainostriraggisimaturi».
Questoconfortodelfocosecondomivenne;ond’ioleväiliocchia’monticheli’ncurvaronpriacoltroppopondo.
«Poichepergraziavuolchetut’affrontilonostroImperadore,anzilamorte,nel’aulapiùsecretaco’suoiconti,
sìche,vedutoilverdiquestacorte,laspene,chelàgiùbeneinnamora,inteeinaltruidiciòconforte,
di’quelch’ell’è,di’comesene’nfioralamentetua,edìondeatevenne».Cosìseguì’lsecondolumeancora.
Equellapïacheguidòlepenne
delemiealiacosìaltovolo,alarispostacosìmiprevenne:
«LaChiesamilitantealcunfigliuolononhaconpiùsperanza,com’èscrittonelSolcheraggiatuttonostrostuolo:
peròlièconcedutoched’EgittovegnainIerusalemmepervedere,anziche’lmilitarlisiaprescritto.
Lialtriduepunti,chenonpersaperesondimandati,maperch’eirapportiquantoquestavirtùt’èinpiacere,
aluilasc’io,chénonlisaranfortinédiiattanza;edelliaciòrisponda,elagraziadiDiociòlicomporti».
Comediscentech’adottorsecondaprontoelibenteinquelch’ellièesperto,perchélasuabontàsidisasconda,
«Spene»,diss’io,«èunoattendercertodelagloriafutura,ilqualproducegraziadivinaeprecedentemerto.
Damoltestellemivienquestaluce;maqueiladistillònelmiocorpriachefusommocantordelsommoduce.
‘Sperinointe’,nelasuatëodiadice,‘colorchesannoilnometuo’:echinolsa,s’ellihalafedemia?
Tumistillasti,conlostillarsuo,nelapistolapoi;sìch’iosonpieno,einaltruivostrapioggiarepluo».
Mentr’iodiceva,dentroalvivosenodiquelloincendiotremolavaunlamposùbitoespessoaguisadibaleno.
Indispirò:«L’amoreond’ïoavvampoancorver’lavirtùchemiseguetteinfinlapalmaeal’uscirdelcampo,
vuolch’iorespiriatechetidilettedilei;edemmiagratochetudichequellochelasperanzati’mpromette».
Eio:«Lenoveelescrittureantichepongonlosegno,edessolomiaddita,
del’animecheDios’hafatteamiche.
DiceIsaiacheciascunavestitanelasuaterrafiadidoppiavesta:elasuaterraèquestadolcevita;
e’ltuofratelloassaiviepiùdigesta,làdovetrattadelebianchestole,questarevelazioncimanifesta».
Eprima,appressoalfind’esteparole,‘Sperentinte’disopr’anois’udì;acherispuosertuttelecarole.
Posciatraesseunlumesischiarìsìche,se’lCancroavesseuntalcristallo,l’invernoavrebbeunmesed’unsoldì.
Ecomesurgeevaedentrainballoverginelieta,solperfareonorealanovizia,nonperalcunfallo,
cosìvid’ioloschiaratosplendorevenirea’duechesivolgienoanotaqualconveniesialloroardenteamore.
Misesilìnelcantoenelarota;elamiadonnainlorteneal’aspetto,purcomesposatacitaeimmota.
«Questiècoluichegiacquesopra’lpettodelnostropellicano,equestifuedisulacrocealgrandeofficioeletto».
Ladonnamiacosì;néperòpiùemosserlavistasuadistareattentaposciacheprimaleparolesue.
Qualècoluich’adocchiaes’argomentadivedereeclissarlosoleunpoco,che,perveder,nonvedentediventa;
talmifec’ïoaquell’ultimofocomentrechedettofu:«Perchét’abbaglipervedercosachequinonhaloco?
Interraèterrailmiocorpo,esaraglitantoconlialtri,che’lnumeronostroconl’etternopropositos’agguagli.
Conleduestolenelbeatochiostrosonleduelucisolechesaliro;equestoapporterainelmondovostro».
Aquestavocel’infiammatogirosiquïetòconessoildolcemischiochesifaceanelsuondeltrinospiro,
sìcome,percessarfaticaorischio,liremi,prianel’acquaripercossi,tuttisiposanoalsonard’unfischio.
Ahiquantonelamentemicommossi,quandomivolsipervederBeatrice,pernonpoterveder,benchéiofossi
pressodilei,enelmondofelice!
Paradiso•CantoXXVI
Mentr’iodubbiavaperlovisospento,delafulgidafiammachelospenseuscìunspirochemifeceattento,
dicendo:«Intantochetutirisensedelavistachehaïinmeconsunta,benècheragionandolacompense.
Cominciadunque;edìoves’appuntal’animatua,efaragionchesialavistaintesmarritaenondefunta:
perchéladonnacheperquestadiaregïonticonduce,hanelosguardolavirtùch’ebbelamand’Anania».
Iodissi:«Alsuopiacereetostoetardovegnaremedioaliocchi,chefuorportequand’ellaentròcolfocoond’iosempr’ardo.
Lobenchefacontentaquestacorte,AlfaeOèdiquantascritturamileggeAmoreolievementeoforte».
Quellamedesmavocechepauratoltam’aveadelsùbitoabbarbaglio,diragionareancormimiseincura;
edisse:«Certoapiùangustovaglioticonvieneschiarar:dicerconvientichidrizzòl’arcotuoatalberzaglio».
Eio:«Perfilosoficiargomenti
eperautoritàchequinciscendecotaleamorconviencheinmesi’mprenti:
ché’lbene,inquantoben,comes’intende,cosìaccendeamore,etantomaggioquantopiùdibontateinsécomprende.
Dunqueal’essenzaov’ètantoavvantaggio,checiascunbenchefuordileisitrovaaltrononèch’unlumedisuoraggio,
piùcheinaltraconvienchesimovalamente,amando,diciascunchecerneilveroinchesifondaquestaprova.
Talveroal’intellettomïosternecoluichemidimostrailprimoamoredituttelesustanzesempiterne.
Sternellavocedelveraceautore,chediceaMoïsè,diséparlando:‘Iotifaròvedereognevalore’.
Sternilmituancora,incominciandol’altopreconiochegridal’arcanodiquilàgiùsovraognealtrobando».
Eioudi’:«Perintellettoumanoeperautoritadialuiconcorded’ituoiamoriaDioguardailsovrano.
Madìancorsetusentialtrecordetirartiversolui,sìchetusuoneconquantidentiquestoamortimorde».
Nonfulatentelasantaintenzionedel’agugliadiCristo,anzim’accorsidovevoleamenarmiaprofessione.
Peròricominciai:«TuttiqueimorsichepossonfarlocorvolgereaDio,alamiacaritatesonconcorsi:
chél’esseredelmondoel’essermio,lamortech’elsostenneperch’ioviva,equelchesperaognefedelcom’io,
conlapredettaconoscenzaviva,trattom’hannodelmardel’amortorto,edeldirittom’hanpostoalariva.
Lefrondeondes’infrondatuttol’ortodel’ortolanoetterno,am’iocotanto
quantodaluialordibeneèporto».
Sìcom’iotacqui,undolcissimocantorisonòperlocielo,elamiadonnadiceaconlialtri:«Santo,santo,santo!».
Ecomealumeacutosidisonnaperlospirtovisivochericorrealosplendorchevadigonnaingonna,
elosvegliatociòchevedeaborre,sìnescïaèlasùbitavigiliafinchelastimativanonsoccorre;
cosìdeliocchimieiognequisquiliafugòBeatricecolraggiod’isuoi,cherifulgeadapiùdimillemilia:
ondemeichedinanzividipoi;equasistupefattodomandaid’unquartolumech’ioviditranoi.
Elamiadonna:«Dentrodaqueiraivagheggiailsuofattorl’animaprimachelaprimavirtùcreassemai».
Comelafrondacheflettelacimaneltransitodelvento,epoisilevaperlapropriavirtùchelasoblima,
fec’iointantoinquant’elladiceva,stupendo,epoimirifecesicuroundisiodiparlareond’ïoardeva.
Ecominciai:«Opomochematurosoloprodottofosti,opadreanticoacuiciascunasposaèfigliaenuro,
divotoquantopossoatesupplìcoperchémiparli:tuvedimiavoglia,eperudirtitostononladico».
Talvoltaunanimalcovertobroglia,sìchel’affettoconvienchesipaiaperloseguirchefacealuila’nvoglia;
esimilmentel’animaprimaiamifaceatrasparerperlacovertaquant’ellaacompiacermivenìagaia.
Indispirò:«Sanz’essermiprofertadate,lavogliatuadiscernomegliochetuqualunquecosat’èpiùcerta;
perch’iolaveggionelveracespegliochefadisépareglioal’altrecose,enullafaceluidisépareglio.
Tuvuogliudirquant’ècheDiomipuosenel’eccelsogiardino,ovecosteiacosìlungascalatidispuose,
equantofudilettoaliocchimiei,elapropriacagiondelgrandisdegno,el’idïomach’usaiechefei.
Or,figluolmio,nonilgustardellegnofupersélacagionditantoessilio,masolamenteiltrapassardelsegno.
QuindiondemossetuadonnaVirgilio,quattromiliatrecentoeduevolumidisoldesideraiquestoconcilio;
evidiluitornareatutt’ilumidelasuastradanovecentotrentafïate,mentrech’ïointerrafu’mi.
Lalinguach’ioparlaifututtaspentainnanzicheal’ovrainconsummabilefosselagentediNembròtattenta:
chénulloeffettomairazïonabile,perlopiacereumancherinovellaseguendoilcielo,semprefudurabile.
Operanaturaleèch’uomfavella;macosìocosì,naturalasciapoifareavoisecondochev’abbella.
Priach’i’scendessial’infernaleambascia,Is’appellavainterrailsommobeneondevienlaletiziachemifascia;
eElsichiamòpoi:eciòconvene,chél’usod’imortaliècomefrondainramo,chesenvaealtravene.
Nelmontechesilevapiùdal’onda,fu’io,convitapuraedisonesta,dalaprim’oraaquellacheseconda,
come’lsolmutaquadra,l’orasesta».
Paradiso•CantoXXVII
‘AlPadre,alFiglio,aloSpiritoSanto’,cominciò,‘gloria!’,tutto’lparadiso,sìchem’inebrïavaildolcecanto.
Ciòch’iovedevamisembiavaunrisodel’universo;perchemiaebbrezzaintravaperl’udireeperloviso.
Ohgioia!ohineffabileallegrezza!ohvitaintègrad’amoreedipace!ohsanzabramasicuraricchezza!
Dinanzialiocchimieilequattrofacestavanoaccese,equellachepriavenneincominciòafarsipiùvivace,
etalnelasembianzasuadivenne,qualdiverrebbeIove,s’ellieMartefosseroaugelliecambiassersipenne.
Laprovedenza,chequivicomparteviceeofficio,nelbeatocorosilenziopostoaveadaogneparte,
quand’ïoudi’:«Seiomitrascoloro,nontimaravigliar,ché,dicend’io,vedraitrascolorartutticostoro.
Quellich’usurpainterrailluogomio,illuogomio,illuogomio,chevacanelapresenzadelFigliuoldiDio,
fatt’hadelcimiteromiocloacadelsangueedelapuzza;onde’lperversochecaddediquasù,làgiùsiplaca».
Diquelcolorcheperlosoleavversonubedipignedaseraedamane,vid’ïoalloratutto’lcielcosperso.
Ecomedonnaonestachepermanedisésicura,eperl’altruifallanza,purascoltando,timidasifane,
cosìBeatricetrasmutòsembianza;etaleeclissicredoche’ncielfuequandopatìlasuppremapossanza.
Poiprocedetterleparolesueconvocetantodasétrasmutata,chelasembianzanonsimutòpiùe:
«NonfulasposadiCristoallevatadelsanguemio,diLin,diqueldiCleto,peressereadacquistod’orousata;
maperacquistod’estoviverlietoeSistoePïoeCalistoeUrbanosparserlosanguedopomoltofleto.
Nonfunostraintenzionch’adestramanod’inostrisuccessorpartesedesse,partedal’altradelpopolcristiano;
néchelechiavichemifuorconcesse,divenissersignaculoinvessillochecontrabattezzaticombattesse;
néch’iofossifiguradisigilloaprivilegivendutiemendaci,ond’iosoventearrossoedisfavillo.
Investadipastorlupirapacisiveggiondiquasùpertuttiipaschi:odifesadiDio,perchépurgiaci?
DelsanguenostroCaorsinieGuaschis’apparecchiandibere:obuonprincipio,achevilfineconvienchetucaschi!
Mal’altaprovedenza,checonScipiodifeseaRomalagloriadelmondo,soccorràtosto,sìcom’ioconcipio;
etu,figliuol,cheperlomortalpondoancorgiùtornerai,aprilabocca,enonasconderquelch’iononascondo».
Sìcomedivaporgelatifioccaingiusol’aerenostro,quando’lcornodelacapradelcielcolsolsitocca,
insùvid’iocosìl’eteraaddornofarsiefioccardivaportrïunfantichefattoavienconnoiquivisoggiorno.
Lovisomioseguivaisuoisembianti,eseguìfinche’lmezzo,perlomolto,litolseiltrapassardelpiùavanti.
Ondeladonna,chemivideassoltodel’attendereinsù,midisse:«Adimailvisoeguardacometuse’vòlto».
Dal’orach’ïoaveaguardatoprima
i’vidimossomepertuttol’arcochefadalmezzoalfineilprimoclima;
sìch’iovedeadilàdaGadeilvarcofolled’Ulisse,ediquapressoillitonelqualsifeceEuropadolcecarco.
Epiùmiforadiscovertoilsitodiquestaaiuola;ma’lsolprocedeasottoimie’piediunsegnoepiùpartito.
Lamenteinnamorata,chedonneaconlamiadonnasempre,diridureadessaliocchipiùchemaiardea;
esenaturaoartefépasturedapigliareocchi,peraverlamente,incarneumanaonelesuepitture,
tutteadunate,parrebbernïentever’lopiacerdivinchemirefulse,quandomivolsialsuovisoridente.
Elavirtùchelosguardom’indulse,delbelnidodiLedamidivelse,enelcielvelocissimom’impulse.
Lepartisuevivissimeedeccelsesìuniformeson,ch’i’nonsodirequalBëatriceperlocomiscelse.
Maella,chevedëa’lmiodisire,incominciò,ridendotantolieta,cheDiopareanelsuovoltogioire:
«Lanaturadelmondo,chequïetailmezzoetuttol’altrointornomove,quincicominciacomedasuameta;
equestocielononhaaltrodovechelamentedivina,inches’accendel’amorche’lvolgeelavirtùch’eipiove.
Luceeamord’uncerchioluicomprende,sìcomequestolialtri;equelprecintocoluiche’lcingesolamenteintende.
Nonèsuomotoperaltrodistinto,malialtrisonmensuratidaquesto,sìcomediecedamezzoedaquinto;
ecomeiltempotegnaincotaltestolesueradicienelialtrilefronde,
omaiatepuòessermanifesto.
Ohcupidigiacheimortaliaffondesìsottote,chenessunohapodereditrarreliocchifuordeletueonde!
Benfiorisceneliuominiilvolere;malapioggiacontinüaconverteinbozzacchionilesosinevere.
Fedeeinnocenzasonrepertesolone’parvoletti;poiciascunapriafuggecheleguancesiancoperte.
Tale,balbuzïendoancor,digiuna,chepoidivora,conlalinguasciolta,qualunqueciboperqualunqueluna;
etal,balbuzïendo,amaeascoltalamadresua,che,conloquelaintera,disïapoidivederlasepolta.
Cosìsifalapellebiancaneranelprimoaspettodelabellafigliadiquelch’apportamaneelasciasera.
Tu,perchénontifaccimaraviglia,pensache’nterranonèchigoverni;ondesìsvïal’umanafamiglia.
Maprimachegennaiotuttosisverniperlacentesmach’èlàgiùnegletta,raggeransìquesticerchisuperni,
chelafortunachetantos’aspetta,lepoppevolgeràu’sonleprore,sìchelaclassecorreràdiretta;
everofruttoverràdopo’lfiore».
Paradiso•CantoXXVIII
Posciache’ncontroalavitapresented’imiserimortaliaperse’lveroquellache’mparadisalamiamente,
comeinlospecchiofiammadidoppierovedecoluichesen’allumaretro,primachel’abbiainvistaoinpensiero,
esérivolgepervederse’lvetrolidiceilvero,evedech’els’accordaconessocomenotaconsuometro;
cosìlamiamemoriasiricordach’iofeciriguardandone’belliocchiondeapigliarmifeceAmorlacorda.
Ecom’iomirivolsiefurontocchilimieidaciòchepareinquelvolume,quandunquenelsuogirobens’adocchi,
unpuntovidicheraggiavalumeacutosì,che’lvisoch’elliaffocachiuderconviensiperloforteacume;
equalestellaparquincipiùpoca,parrebbeluna,locataconessocomestellaconstellasicollòca.
Forsecotantoquantopareappressoalocignerlaluceche’ldipignequando’lvaporche’lportapiùèspesso,
distanteintornoalpuntouncerchiod’ignesigiravasìratto,ch’avriavintoquelmotochepiùtostoilmondocigne;
equestoerad’unaltrocircumcinto,equeldalterzo,e’lterzopoidalquarto,dalquintoilquarto,epoidalsestoilquinto.
Sopraseguivailsettimosìspartogiàdilarghezza,che’lmessodiIunointeroacontenerlosarebbearto.
Cosìl’ottavoe’lnono;echiaschedunopiùtardosimovea,secondoch’erainnumerodistantepiùdal’uno;
equelloavealafiammapiùsinceracuimendistavalafavillapura,credo,peròchepiùdileis’invera.
Ladonnamia,chemivedëaincurafortesospeso,disse:«Daquelpuntodependeilcieloetuttalanatura.
Miraquelcerchiochepiùliècongiunto;esappiche’lsuomuovereèsìtostoperl’affocatoamoreond’ellièpunto».
Eioalei:«Se’lmondofosseposto
conl’ordinech’ioveggioinquellerote,saziom’avrebbeciòchem’èproposto;
manelmondosensibilesipuotevederlevoltetantopiùdivine,quant’ellesondalcentropiùremote.
Onde,se’lmiodisirdeeaverfineinquestomiroeangelicotemplochesoloamoreelucehaperconfine,
udirconvienmiancorcomel’essemploel’essemplarenonvannod’unmodo,chéiopermeindarnoaciòcontemplo».
«Selituoiditinonsonoatalnodosufficïenti,nonèmaraviglia:tanto,pernontentare,èfattosodo!».
Cosìladonnamia;poidisse:«Pigliaquelch’iotidicerò,sevuo’saziarti;eintornodaessot’assottiglia.
Licerchicorporaisonoampieartisecondoilpiùe’lmendelavirtutechesidistendepertuttelorparti.
Maggiorbontàvuolfarmaggiorsalute;maggiorsalutemaggiorcorpocape,s’ellihalepartiigualmentecompiute.
Dunquecostuichetuttoquantorapel’altrouniversoseco,corrispondealcerchiochepiùamaechepiùsape:
perche,setualavirtùcircondelatuamisura,nonalaparvenzadelesustanzechet’appaiontonde,
tuvederaimirabilconsequenzadimaggioapiùediminoreameno,inciascuncielo,asüaintelligenza».
Comerimanesplendidoeserenol’emisperiodel’aere,quandosoffiaBoreadaquellaguanciaond’èpiùleno,
perchesipurgaerisolvelaroffiachepriaturbava,sìche’lcielnerideconlebellezzed’ognesuaparoffia;
cosìfec’ïo,poichemiprovideladonnamiadelsuorisponderchiaro,
ecomestellaincieloilversivide.
Epoicheleparolesuerestaro,nonaltrimentiferrodisfavillachebolle,comeicerchisfavillaro.
L’incendiosuoseguivaognescintilla;ederantante,che’lnumeroloropiùche’ldoppiardeliscacchis’inmilla.
Iosentivaosannardicoroincoroalpuntofissochelitienealiubi,eterràsempre,ne’quaisemprefuoro.
Equellachevedëaipensierdubinelamiamente,disse:«Icerchiprimit’hannomostratoSerafieCherubi.
Cosìvelociseguonoisuoivimi,persomigliarsialpuntoquantoponno;epossonquantoavedersonsoblimi.
Quellialtriamoriche’ntornolivonno,sichiamanTronideldivinoaspetto,perche’lprimoternaroterminonno;
edeisaperchetuttihannodilettoquantolasuavedutasiprofondanelveroinchesiquetaogneintelletto.
Quincisipuòvedercomesifondal’esserbeatonel’attochevede,noninquelch’ama,cheposciaseconda;
edelvedereèmisuramercede,chegraziapartorisceebuonavoglia:cosìdigradoingradosiprocede.
L’altroternaro,checosìgermogliainquestaprimaverasempiternachenotturnoArïetenondispoglia,
perpetüalemente‘Osanna’sbernacontremelode,chesuonanointreeordinidiletiziaondes’interna.
Inessagerarciasonl’altredee:primaDominazioni,epoiVirtudi;l’ordineterzodiPodestadièe.
Posciane’duepenultimitripudiPrincipatieArcangelisigirano;l’ultimoètuttod’Angeliciludi.
Questiordinidisùtuttis’ammirano,edigiùvinconsì,cheversoDiotuttitiratisonoetuttitirano.
EDïonisiocontantodisioacontemplarquestiordinisimise,chelinomòedistinsecom’io.
MaGregoriodaluipoisidivise;onde,sìtostocomeliocchiaperseinquestociel,disémedesmorise.
Esetantosecretoverprofersemortaleinterra,nonvoglioch’ammiri:chéchi’lvidequasùglieldiscoperse
conaltroassaidelverdiquestigiri».
Paradiso•CantoXXIX
QuandoambeduelifiglidiLatona,copertidelMontoneedelaLibra,fannodel’orizzonteinsiemezona,
quant’èdalpuntoche’lcenìtinlibrainfinchel’unoel’altrodaquelcinto,cambiandol’emisperio,sidilibra,
tanto,colvoltodirisodipinto,sitacqueBëatrice,riguardandofisonelpuntochem’avëavinto.
Poicominciò:«Iodico,enondimando,quelchetuvuoliudir,perch’iol’hovistolà’ves’appuntaogneubieognequando.
Nonperaverasédibeneacquisto,ch’essernonpuò,maperchésuosplendorepotesse,risplendendo,dir“Subsisto”,
insuaetternitàditempofore,fuord’ognealtrocomprender,comeipiacque,s’aperseinnuoviamorl’etternoamore.
Néprimaquasitorpentesigiacque;chénéprimanéposciaprocedettelodiscorrerdiDiosovraquest’acque.
Formaemateria,congiunteepurette,
usciroadesserchenonaviafallo,comed’arcotricordotresaette.
Ecomeinvetro,inambraoincristalloraggioresplendesì,chedalvenireal’essertuttononèintervallo,
così’ltriformeeffettodelsuosirenel’essersuoraggiòinsiemetuttosanzadistinzïoneinessordire.
Concreatofuordineecostruttoalesustanze;equellefuroncimanelmondoinchepuroattofuprodutto;
purapotenzatennelaparteima;nelmezzostrinsepotenzaconattotalvime,chegiàmainonsidivima.
Ieronimoviscrisselungotrattodisecolideliangelicreatianzichel’altromondofossefatto;
maquestoveroèscrittoinmoltilatidaliscrittordeloSpiritoSanto,etuten’avvedraisebeneagguati;
eanchelaragioneilvedealquanto,chenonconcederebbeche’motorisanzasuaperfezionfossercotanto.
Orsaitudoveequandoquestiamorifuroncreatiecome:sìchespentineltuodisïogiàsontreardori.
Négiugneriesi,numerando,alventisìtosto,comedeliangeliparteturbòilsuggettod’ivostrialimenti.
L’altrarimase,ecominciòquest’artechetudiscerni,contantodiletto,chemaidacircüirnonsidiparte.
Principiodelcaderfuilmaladettosuperbirdicoluichetuvedestidatuttiipesidelmondocostretto.
Quellichevediquifuronmodestiariconoscersédalabontatecheliaveafattiatantointenderpresti:
perchelevistelorfuroessaltatecongraziailluminanteeconlormerto,
sic’hannofermaepienavolontate;
enonvogliochedubbi,masiacerto,chericeverlagraziaèmeritoriosecondochel’affettol’èaperto.
Omaidintornoaquestoconsistoriopuoicontemplareassai,seleparolemiesonricolte,sanz’altroaiutorio.
Maperché’nterraperlevostrescolesileggechel’angelicanaturaètal,che’ntendeesiricordaevole,
ancordirò,perchétuveggipuralaveritàchelàgiùsiconfonde,equivocandoinsìfattalettura.
Questesustanze,poichefurgiocondedelafacciadiDio,nonvolservisodaessa,dacuinullasinasconde:
perònonhannovedereintercisodanovoobietto,eperònonbisognarememorarperconcettodiviso;
sìchelàgiù,nondormendo,sisogna,credendoenoncredendodicervero;manel’unoèpiùcolpaepiùvergogna.
Voinonandategiùperunsentierofilosofando:tantovitrasportal’amordel’apparenzae’lsuopensiero!
EancorquestoquasùsicomportaconmendisdegnochequandoèpospostaladivinaScritturaoquandoètorta.
Nonvisipensaquantosanguecostaseminarlanelmondoequantopiacechiumilmenteconessas’accosta.
Perapparerciascuns’ingegnaefacesueinvenzioni;equellesontrascorseda’predicantie’lVangeliositace.
UndicechelalunasiritorsenelapassiondiCristoes’interpuose,perche’llumedelsolgiùnonsiporse;
emente,chélalucesinascosedasé:peròaliSpanieal’Indicomea’Giudeitaleeclissirispuose.
NonhaFiorenzatantiLapieBindiquantesìfattefavoleperannoinpergamosigridanquinciequindi:
sìchelepecorelle,chenonsanno,tornandelpascopasciutedivento,enonlescusanonvederlodanno.
NondisseCristoalsuoprimoconvento:‘Andate,epredicatealmondociance’;madiedelorveracefondamento;
equeltantosonònelesueguance,sìch’apugnarperaccenderlafededel’Evangelioferoscudoelance.
Orasivaconmottieconiscedeapredicare,epurchebensirida,gonfiailcappuccioepiùnonsirichiede.
Mataleuccelnelbecchettos’annida,chese’lvulgoilvedesse,vederebbelaperdonanzadich’elsiconfida:
percuitantastoltezzainterracrebbe,che,sanzaprovad’alcuntestimonio,adognepromessionsicorrerebbe.
Diquestoingrassailporcosant’Antonio,ealtriassaichesonoancorpiùporci,pagandodimonetasanzaconio.
Maperchésiamdigressiassai,ritorciliocchioramaiversoladrittastrada,sìchelaviacoltemposiraccorci.
Questanaturasìoltres’ingradainnumero,chemainonfuloquelanéconcettomortalchetantovada;
esetuguardiquelchesirevelaperDanïel,vedraiche’nsuemigliaiadeterminatonumerosicela.
Laprimaluce,chetuttalaraia,
pertantimodiinessasirecepe,quantisonlisplendoriachis’appaia.
Onde,peròcheal’attocheconcepeseguel’affetto,d’amarladolcezzadiversamenteinessaferveetepe.
Vedil’eccelsoomaielalarghezzadel’etternovalor,posciachetantispeculifattis’hainchesispezza,
unomanendoinsécomedavanti».
Paradiso•CantoXXX
Forsesemiliamigliadilontanocifervel’orasesta,equestomondochinagiàl’ombraquasiallettopiano,
quando’lmezzodelcielo,anoiprofondo,cominciaafarsital,ch’alcunastellaperdeilparereinfinoaquestofondo;
ecomevienlachiarissimaancelladelsolpiùoltre,così’lcielsichiudedivistainvistainfinoalapiùbella.
Nonaltrimentiiltrïunfocheludesempredintornoalpuntochemivinse,parendoinchiusodaquelch’elli’nchiude,
apocoapocoalmiovedersistinse:perchetornarconliocchiaBëatricenullavedereeamormicostrinse.
Sequantoinfinoaquidileisidicefosseconchiusotuttoinunaloda,pocasarebbeafornirquestavice.
Labellezzach’iovidisitrasmodanonpurdilàdanoi,macertoiocredochesoloilsuofattortuttalagoda.
Daquestopassovintomiconcedopiùchegiàmaidapuntodisuotemasopratofossecomicootragedo:
ché,comesoleinvisochepiùtrema,cosìlorimembrardeldolceriso
lamentemiadamemedesmoscema.
Dalprimogiornoch’i’vidiilsuovisoinquestavita,infinoaquestavista,nonm’èilseguirealmiocantarpreciso;
maorconvienchemioseguirdesistapiùdietroasuabellezza,poetando,comeal’ultimosuociascunoartista.
Cotalqualiolascioamaggiorbandochequeldelamiatuba,chededucel’ardüasuamateraterminando,
conattoevocedispeditoducericominciò:«Noisiamouscitiforedelmaggiorcorpoalcielch’èpuraluce:
luceintellettüal,pienad’amore;amordiveroben,piendiletizia;letiziachetrascendeognedolzore.
Quivederail’unael’altramiliziadiparadiso,el’unainquelliaspettichetuvedraial’ultimagiustizia».
Comesùbitolampochediscettilispiritivisivi,sìcheprivadal’attol’occhiodipiùfortiobietti,
cosìmicircunfulseluceviva,elasciommifasciatoditalvelodelsuofulgor,chenullam’appariva.
«Semprel’amorchequetaquestocieloaccoglieinséconsìfattasalute,perfardispostoasuafiammailcandelo».
Nonfurpiùtostodentroamevenutequesteparolebrievi,ch’iocompresimesormontardisopr’amiavirtute;
edinovellavistamiraccesitale,chenullaluceètantomera,cheliocchimieinonsifosserdifesi;
evidilumeinformadiriverafulvidodifulgore,intraduerivedipintedimirabilprimavera.
Ditalfiumanauscianfavillevive,ed’ognepartesimettienne’fiori,quasirubincheorocircunscrive;
poi,comeinebrïatedaliodori,riprofondavansénelmirogurge,es’unaintrava,un’altran’usciafori.
«L’altodisiochemot’infiammaeurge,d’avernotiziadiciòchetuvei,tantomipiacepiùquantopiùturge;
madiquest’acquaconvienchetubeiprimachetantaseteintesisazi»:cosìmidisseilsoldeliocchimiei.
Anchesoggiunse:«Ilfiumeelitopazich’entranoedesconoe’lriderdel’erbesondilorveroumbriferiprefazi.
Nonchedasésianquestecoseacerbe;maèdifettodalapartetua,chenonhaivisteancortantosuperbe».
Nonèfantinchesìsùbitoruacolvoltoversoillatte,sesisveglimoltotardatodal’usanzasua,
comefec’io,perfarmigliorispegliancordeliocchi,chinandomial’ondachesiderivaperchévis’immegli;
esìcomedileibevvelagrondadelepalpebremie,cosìmiparvedisualunghezzadivenutatonda.
Poi,comegentestatasottolarve,cheparealtrocheprima,sesisvestelasembianzanonsüainchedisparve,
cosìmisicambiaroinmaggiorfestelifiorielefaville,sìch’iovidiambolecortidelcielmanifeste.
OisplendordiDio,percu’iovidil’altotrïunfodelregnoverace,dammivirtùadircom’ïoilvidi!
Lumeèlàsùchevisibilefacelocreatoreaquellacreaturachesoloinluivederehalasuapace.
E’sidistendeincircularfigura,intantochelasuacircunferenzasarebbealsoltroppolargacintura.
Fassidiraggiotuttasuaparvenza
reflessoalsommodelmobileprimo,cheprendequindivivereepotenza.
Ecomeclivoinacquadisuoimosispecchia,quasipervedersiaddorno,quandoènelverdeene’fiorettiopimo,
sì,soprastandoallumeintornointorno,vidispecchiarsiinpiùdimillesogliequantodinoilàsùfattoharitorno.
Esel’infimogradoinséraccogliesìgrandelume,quantaèlalarghezzadiquestarosanel’estremefoglie!
Lavistamianel’ampioenel’altezzanonsismarriva,matuttoprendevailquantoe’lqualediquellaallegrezza.
Pressoelontano,lì,néponnéleva:chédoveDiosanzamezzogoverna,laleggenaturalnullarileva.
Nelgiallodelarosasempiterna,chesidigradaedilataeredoleodordilodealsolchesempreverna,
qualècoluichetaceedicervole,mitrasseBëatrice,edisse:«Miraquantoè’lconventodelebianchestole!
Vedinostracittàquant’ellagira;vedilinostriscannisìripieni,chepocagentepiùcisidisira.
E’nquelgranseggioachetuliocchitieniperlacoronachegiàv’èsùposta,primachetuaquestenozzeceni,
sederàl’alma,chefiagiùagosta,del’altoArrigo,ch’adrizzareItaliaverràinprimach’ellasiadisposta.
Laciecacupidigiachev’ammaliasimilifattiv’haalfantolinochemuorperfameecacciavialabalia.
Efiaprefettonelforodivinoalloratal,chepaleseecovertononanderàconluiperuncammino.
MapocopoisaràdaDiosoffertonelsantoofficio;ch’elsaràdetruso
làdoveSimonmagoèpersuomerto,
efaràqueld’Alagnaintrarpiùgiuso».
Paradiso•CantoXXXI
InformadunquedicandidarosamisimostravalamiliziasantachenelsuosangueCristofecesposa;
mal’altra,chevolandovedeecantalagloriadicoluichela’nnamoraelabontàchelafececotanta,
sìcomeschierad’apeches’infioraunafïataeunasiritornalàdovesuolaboros’insapora,
nelgranfiordiscendevaches’addornaditantefoglie,equindirisalivalàdove’lsüoamorsempresoggiorna.
Lefaccetutteaveandifiammavivael’alid’oro,el’altrotantobianco,chenullaneveaquelterminearriva.
Quandoscendeannelfior,dibancoinbancoporgevandelapaceedel’ardorech’elliacquistavanventilandoilfianco.
Nél’interporsitra’ldisoprae’lfioreditantamoltitudinevolanteimpedivalavistaelosplendore:
chélalucedivinaèpenetranteperl’universosecondoch’èdegno,sìchenullalepuoteessereostante.
Questosicuroegaudïosoregno,frequenteingenteanticaeinnovella,visoeamoreaveatuttoadunsegno.
Otrinaluceche’nunicastellascintillandoalorvista,sìliappaga!guardaquagiusoalanostraprocella!
Seibarbari,venendodatalplagacheciascungiornod’Elicesicuopra,rotantecolsuofiglioond’ellaèvaga,
veggendoRomael’ardüasuaopra,stupefaciensi,quandoLateranoalecosemortaliandòdisopra;
ïo,chealdivinodal’umano,al’etternodaltempoeravenuto,ediFiorenzainpopolgiustoesano,
dichestupordoveaessercompiuto!Certotraessoe’lgaudiomifacealibitononudireestarmimuto.
Equasiperegrinchesiricreaneltempiodelsuovotoriguardando,esperagiàridircom’ellostea,
superlavivalucepasseggiando,menavaïoliocchiperligradi,mosù,mogiùemorecirculando.
Vedëavisiacaritàsüadi,d’altruilumefregiatiedisuoriso,eattiornatiditutteonestadi.
Laformageneraldiparadisogiàtuttamïosguardoaveacompresa,innullaparteancorfermatofiso;
evolgeamiconvogliarïaccesaperdomandarlamiadonnadicosedichelamentemiaerasospesa.
Unointendëa,ealtromirispuose:credeavederBeatriceevidiunsenevestitoconlegentiglorïose.
Diffusoeraperliocchieperlegenedibenignaletizia,inattopioqualeateneropadresiconvene.
E«Ov’èella?»,sùbitodiss’io.Ond’elli:«AterminarlotuodisiromosseBeatricemedellocomio;
eseriguardisùnelterzogirodalsommogrado,tularivedraineltronochesuoimertilesortiro».
Sanzarisponder,liocchisùlevai,evidileichesifaceacoronareflettendodasélietternirai.
Daquellaregïonchepiùsùtona
occhiomortalealcuntantonondista,qualunqueinmarepiùgiùs’abbandona,
quantolìdaBeatricelamiavista;manullamifacea,chésüaeffigenondiscendëaamepermezzomista.
«Odonnaincuilamiasperanzavige,echesoffristiperlamiasaluteininfernolasciarletuevestige,
ditantecosequant’i’hovedute,daltuopodereedalatuabontatericonoscolagraziaelavirtute.
Tum’haidiservotrattoalibertatepertuttequellevie,pertutt’imodichediciòfareaveilapotestate.
Latuamagnificenzainmecustodi,sìchel’animamia,chefatt’haisana,piacenteatedalcorposidisnodi».
Cosìorai;equella,sìlontanacomeparea,sorriseeriguardommi;poisitornòal’etternafontana.
E’lsantosene:«Acciòchetuassommiperfettamente»,disse,«iltuocammino,achepriegoeamorsantomandommi,
volaconliocchiperquestogiardino;chévederluit’acconceràlosguardopiùalmontarperloraggiodivino.
Elareginadelcielo,ond’ïoardotuttod’amor,nefaràognegrazia,peròch’i’sonoilsuofedelBernardo».
QualècoluicheforsediCroaziavieneavederlaVeronicanostra,cheperl’anticafamenonsensazia,
madicenelpensier,finchesimostra:‘SegnormioIesùCristo,Dioverace,orfusìfattalasembianzavostra?’;
taleraiomirandolavivacecaritàdicoluiche’nquestomondo,contemplando,gustòdiquellapace.
«Figliuoldigrazia,quest’essergiocondo»,cominciòelli,«nontisarànoto,
tenendoliocchipurquagiùalfondo;
maguardaicerchiinfinoalpiùremoto,tantocheveggisederlareginacuiquestoregnoèsudditoedevoto».
Iolevailiocchi;ecomedamattinalaparteorïentaldel’orizzontesoverchiaquelladove’lsoldeclina,
così,quasidivalleandandoamonteconliocchi,vidipartenelostremovincerdilumetuttal’altrafronte.
Ecomequivioves’aspettailtemochemalguidòFetonte,piùs’infiamma,equinciequindiillumesifascemo,
cosìquellapacificaoriafiammanelmezzos’avvivava,ed’ogneparteperigualmodoallentavalafiamma;
eaquelmezzo,conlepennesparte,vid’iopiùdimilleangelifestanti,ciascundistintodifulgoreed’arte.
Vidialorgiochiquiviealorcantiridereunabellezza,cheletiziaeraneliocchiatuttilialtrisanti;
es’ioavessiindirtantadiviziaquantaadimaginar,nonardireilominimotentardisuadelizia.
Bernardo,comevideliocchimieinelcaldosuocalerfissieattenti,lisuoicontantoaffettovolsealei,
che’mieidirimirarfépiùardenti.
Paradiso•CantoXXXII
Affettoalsuopiacer,quelcontemplanteliberoofficiodidottoreassunse,ecominciòquesteparolesante:
«LapiagacheMariarichiuseeunse,quellach’ètantobellada’suoipiediècoleichel’aperseechelapunse.
Nel’ordinechefannoiterzisedi,siedeRacheldisottodacosteiconBëatrice,sìcometuvedi.
SarraeRebecca,Iudìtecoleichefubisavaalcantorcheperdogliadelfallodisse‘Misereremei’,
puoituvedercosìdisogliainsogliagiùdigradar,com’ioch’aproprionomevoperlarosagiùdifogliainfoglia.
Edalsettimogradoingiù,sìcomeinfinoadesso,succedonoEbree,dirimendodelfiortuttelechiome;
perché,secondolosguardocheféelafedeinCristo,questesonoilmuroachesipartonlesacrescalee.
Daquestaparteonde’lfioreèmaturodituttelesuefoglie,sonoassisiqueichecredetteroinCristoventuro;
dal’altraparteondesonointercisidivòtiisemicirculi,sistannoqueich’aCristovenutoebberlivisi.
Ecomequinciilglorïososcannodeladonnadelcieloelialtriscannidisottoluicotantacernafanno,
cosìdicontraqueldelgranGiovanni,chesempresanto’ldisertoe’lmartirosofferse,epoil’infernodadueanni;
esottoluicosìcernersortiroFrancesco,BenedettoeAugustinoealtrifinquagiùdigiroingiro.
Ormiral’altoprovederdivino:chél’unoel’altroaspettodelafedeigualmenteempieràquestogiardino.
Esappichedalgradoingiùchefiedeamezzoiltrattoleduediscrezioni,pernullopropriomeritosisiede,
maperl’altrui,concertecondizioni:chétuttiquestisonspiritiascoltiprimach’avesservereelezïoni.
Bentenepuoiaccorgerperlivolti
eancheperlevocipüerili,setuliguardibeneeseliascolti.
Ordubbituedubitandosili;maiodiscioglierò’lfortelegameinchetistringonlipensiersottili.
Dentroal’ampiezzadiquestoreamecasüalpuntononpuoteaversito,senoncometristiziaoseteofame:
chéperetternaleggeèstabilitoquantunquevedi,sìchegiustamentecisirispondedal’anelloaldito;
eperòquestafestinatagenteaveravitanonèsinecausaintraséquipiùemenoeccellente.
Loregepercuiquestoregnopausaintantoamoreeintantodiletto,chenullavolontàèdipiùausa,
lementituttenelsuolietoaspettocreando,asuopiacerdigraziadotadiversamente;equibastil’effetto.
EciòespressoechiarovisinotanelaScritturasantainqueigemellichenelamadreebberl’iracommota.
Però,secondoilcolord’icapelli,dicotalgrazial’altissimolumedegnamenteconvienches’incappelli.
Dunque,sanzamercédilorcostume,locatisonpergradidifferenti,soldifferendonelprimieroacume.
Bastavasine’secolirecenticonl’innocenza,peraversalute,solamentelafeded’iparenti;
poicheleprimeetadifuorcompiute,convenneaimaschial’innocentipennepercircuncidereacquistarvirtute;
mapoiche’ltempodelagraziavenne,sanzabattesmoperfettodiCristotaleinnocenzalàgiùsiritenne.
RiguardaomainelafacciacheaCristopiùsisomiglia,chélasuachiarezza
solatipuòdisporreavederCristo».
Iovidisopraleitantaallegrezzapiover,portatanelementisantecreateatrasvolarperquellaaltezza,
chequantunqueioaveavistodavante,ditantaammirazionnonmisospese,némimostròdiDiotantosembiante;
equelloamorcheprimolìdiscese,cantando‘Ave,Maria,gratïaplena’,dinanzialeilesuealidistese.
Rispuosealadivinacantilenadatuttepartilabeatacorte,sìch’ognevistasenfépiùserena.
«Osantopadre,chepermecomportel’esserquagiù,lasciandoildolceloconelqualtusiediperetternasorte,
qualèquell’angelchecontantogiocoguardaneliocchilanostraregina,innamoratosìchepardifoco?».
Cosìricorsiancoraaladottrinadicoluich’abbellivadiMaria,comedelsolestellamattutina.
Edelliame:«Baldezzaeleggiadriaquant’esserpuoteinangeloeinalma,tuttaèinlui;esìvolemchesia,
perch’ellièquellicheportòlapalmagiusoaMaria,quando’lFigliuoldiDiocarcarsivolsedelanostrasalma.
Mavieniomaiconliocchisìcom’ioandròparlando,enotaigranpatricidiquestoimperiogiustissimoepio.
QueiduecheseggonlàsùpiùfeliciperesserpropinquissimiadAgusta,sond’estarosaquasidueradici:
coluichedasinistrales’aggiustaèilpadreperlocuiarditogustol’umanaspecietantoamarogusta;
daldestrovediquelpadrevetustodiSantaChiesaacuiCristolechiaviraccomandòdiquestofiorvenusto.
Equeichevidetuttiitempigravi,priachemorisse,delabellasposaches’acquistòconlalanciaecoiclavi,
siedelungh’esso,elungol’altroposaquelducasottocuivissedimannalagenteingrata,mobileeretrosa.
Dicontr’aPietrovedisedereAnna,tantocontentadimirarsuafiglia,chenonmoveocchiopercantareosanna;
econtroalmaggiorpadredifamigliasiedeLucia,chemosselatuadonnaquandochinavi,arovinar,leciglia.
Maperché’ltempofuggechet’assonna,quifarempunto,comebuonsartorechecom’ellihadelpannofalagonna;
edrizzeremoliocchialprimoamore,sìche,guardandoversolui,penètriquant’èpossibilperlosuofulgore.
Veramente,neforsetut’arretrimovendol’alitue,credendooltrarti,orandograziaconvenches’impetri
graziadaquellachepuoteaiutarti;etumiseguiraiconl’affezione,sìchedaldicermiolocornonparti».
Ecominciòquestasantaorazione:
Paradiso•CantoXXXIII
«VergineMadre,figliadeltuofiglio,umileealtapiùchecreatura,terminefissod’etternoconsiglio,
tuse’coleichel’umananaturanobilitastisì,che’lsuofattorenondisdegnòdifarsisuafattura.
Nelventretuosiraccesel’amore,perlocuicaldonel’etternapacecosìègerminatoquestofiore.
Quise’anoimeridïanaface
dicaritate,egiuso,intra’mortali,se’disperanzafontanavivace.
Donna,se’tantograndeetantovali,chequalvuolgraziaeatenonricorre,suadisïanzavuolvolarsanz’ali.
Latuabenignitànonpursoccorreachidomanda,mamoltefïateliberamentealdimandarprecorre.
Intemisericordia,intepietate,intemagnificenza,intes’adunaquantunqueincreaturaèdibontate.
Orquesti,chedal’infimalacunadel’universoinfinquihavedutelevitespiritaliadunaaduna,
supplicaate,pergrazia,divirtutetanto,chepossaconliocchilevarsipiùaltoversol’ultimasalute.
Eio,chemaipermiovedernonarsipiùch’i’foperlosuo,tuttimieiprieghitiporgo,epriegochenonsienoscarsi,
perchétuognenubelidisleghidisuamortalitàco’prieghituoi,sìche’lsommopiacerlisidispieghi.
Ancortipriego,regina,chepuoiciòchetuvuoli,checonservisani,dopotantoveder,liaffettisuoi.
Vincatuaguardiaimovimentiumani:vediBeatriceconquantibeatiperlimieiprieghitichiudonlemani!».
LiocchidaDiodilettievenerati,fissinel’orator,nedimostraroquantoidevotiprieghilesongrati;
indial’etternolumes’addrizzaro,nelqualnonsideecrederches’inviipercreatural’occhiotantochiaro.
Eioch’alfineditutt’idisiiappropinquava,sìcom’iodovea,l’ardordeldesiderioinmefinii.
Bernardom’accennava,esorridea,perch’ioguardassisuso;maioera
giàpermestessotalqualeivolea:
chélamiavista,venendosincera,epiùepiùintravaperloraggiodel’altalucechedaséèvera.
Daquinciinnanziilmiovederfumaggioche’lparlarmostra,ch’atalvistacede,ecedelamemoriaatantooltraggio.
Qualècolüichesognandovede,chedopo’lsognolapassioneimpressarimane,el’altroalamentenonriede,
cotalsonio,chéquasituttacessamiavisïone,eancormidistillanelcoreildolcechenacquedaessa.
Cosìlanevealsolsidisigilla;cosìalventonelefoglielevisiperdealasentenzadiSibilla.
Osommalucechetantotilevida’concettimortali,alamiamenteriprestaunpocodiquelcheparevi,
efalalinguamiatantopossente,ch’unafavillasoldelatuagloriapossalasciarealafuturagente;
ché,pertornarealquantoamiamemoriaepersonareunpocoinquestiversi,piùsiconceperàdituavittoria.
Iocredo,perl’acumech’iosoffersidelvivoraggio,ch’i’sareismarrito,seliocchimieidaluifosseroaversi.
E’miricordach’iofuipiùarditoperquestoasostener,tantoch’i’giunsil’aspettomiocolvaloreinfinito.
Ohabbondantegraziaond’iopresunsificcarlovisoperlaluceetterna,tantochelavedutaviconsunsi!
Nelsuoprofondovidiches’interna,legatoconamoreinunvolume,ciòcheperl’universosisquaderna:
sustanzeeaccidentielorcostumequasiconflatiinsieme,pertalmodocheciòch’i’dicoèunsemplicelume.
Laformauniversaldiquestonodocredoch’i’vidi,perchépiùdilargo,dicendoquesto,misentoch’i’godo.
Unpuntosolom’èmaggiorletargocheventicinquesecoliala’mpresacheféNettunoammirarl’ombrad’Argo.
Cosìlamentemia,tuttasospesa,miravafissa,immobileeattenta,esempredimirarfaceasiaccesa.
Aquellalucecotalsidiventa,chevolgersidaleiperaltroaspettoèimpossibilchemaisiconsenta;
peròche’lben,ch’èdelvolereobietto,tuttos’accoglieinlei,efuordiquellaèdefettivociòch’èlìperfetto.
Omaisaràpiùcortamiafavella,puraquelch’ioricordo,ched’unfantechebagniancorlalinguaalamammella.
Nonperchépiùch’unsemplicesembiantefossenelvivolumech’iomirava,chetalèsemprequals’eradavante;
maperlavistaches’avvaloravainmeguardando,unasolaparvenza,mutandom’io,amesitravagliava.
Nelaprofondaechiarasussistenzadel’altolumeparvermitregiriditrecoloried’unacontenenza;
el’undal’altrocomeiridairipareareflesso,e’lterzopareafocochequinciequindiigualmentesispiri.
Ohquantoècortoildireecomefiocoalmioconcetto!equesto,aquelch’i’vidi,ètanto,chenonbastaadicer‘poco’.
Oluceetternachesolaintesidi,solat’intendi,edateintellettaeintendenteteamiearridi!
Quellacirculazionchesìconcettaparevaintecomelumereflesso,daliocchimieialquantocircunspetta,
dentrodasé,delsuocolorestesso,
miparvepintadelanostraeffige:perche’lmiovisoinleituttoeramesso.
Qualè’lgeomètrachetuttos’affigepermisurarlocerchio,enonritrova,pensando,quelprincipioond’elliindige,
taleraioaquellavistanova:vedervolevacomesiconvennel’imagoalcerchioecomevis’indova;
manonerandaciòlepropriepenne:senonchelamiamentefupercossadaunfulgoreinchesuavogliavenne.
Al’altafantasiaquimancòpossa;magiàvolgevailmiodisioe’lvelle,sìcomerotach’igualmenteèmossa,
l’amorchemoveilsoleel’altrestelle.
-----------------------
TAVOLADEICARATTERISPECIALITABLEOFSPECIALCHARACTERS
à=agraveè=egraveì=igraveò=ograveù=ugrave
é=eacuteó=oacute
ä=aumlë=eumlï=iumlö=oumlü=uuml
È=EgraveË=EumlÏ=Iuml
«=leftanglequotationmark»=rightanglequotationmark
“=leftdoublequotationmark”=rightdoublequotationmark
‘=leftsinglequotationmark’=rightsinglequotationmark
—=emdash
•=middot
…=ellipsis