-
MAKEDONSKI JAZIK
I LITERATURA
U^E B N I KZA III GODINA
ZA REFORMIRANOTO
GIMNAZISKO OBRAZOVANIE
-
Za izdava~otАна Костовска, извршен директор
UrednikГордана Војнеска
Copyrights © KULTURA АД Skopje, 2003
Likovno-tehni~ko ureduvaweГоран Ивковиќ
Recenzenti
Prof. D-r Tomislav Todorovski, profesor vo penzijapri Filolo{ki fakultetLidija Ilkovska, profesor po makedonski jazik i literaturapri MUC „Pan~e Karagozov“ od SkopjeSne`ana Dimitrovska, profesor po makedonski jazik iliteratura pri gimnazijata „Orce Nikolov“ od Skopje
U~ebnikot e odobren za upotreba so re{enie br. 076383/1od 13. 10. 2003 godina od Ministerstvoto za obrazovanie
________________________________________________________
© Copyrights за македонското издание ги има „Култура“АД – Скопје
Забрането е копирање, умножување и објавување на делови или нацелото издание во печатени или електронски медиуми без писменоодобрение на издавачот.
-
Венко Андоновски
Марјан Марковиќ
Глигор Стојковски
MAKEDONSKI JAZIK I LITERATURA
U ^ E B N I K
ZA III GODINA ZA REFORMIRANOTO
GIMNAZISKO OBRAZOVANIE
PETTO I Z D A N I E
2019
-
5
LITERATURA
Venko Andonovski
Gligor Stojkovski
-
6
6 STR. PRAZNA
-
7
Namesto predgovor
U~ebnikot {to stoi pred vas e napraven spored nastav-
nata programa za predmetot Makedonski jazik i literatura za
treta godina reformirano gimnazisko obrazovanie. Opfateni
se site nastavni edinici predvideni so nastavnata programa.
Na{ata cel be{e da ponudime eden posovremen pristap
kon gra|ata koja be{e predmet na u~ebnikot. Imeno, svesni
deka i denes, vo naukata za literaturata ramnopravno postojat
i se nadopolnuvaat takanare~eniot “nadvore{en pristap” kon
kni`evnoto delo (biografizam, socio-ekonomski kontekst na
javuvawe na deloto) i “imanentniot pristap” (gradba na deloto,
tehniki na analiza i tolkuvawe na deloto), re{ivme da gi
postavime tie dva pristapa vo relativno proporcionalen,
ramnopraven odnos. Za taa cel, gi izdvoivme kako nezavisni
celini biografizmot, sociologizmot i istoricizmot od edna, i
interpretacijata na kni`evnite dela od druga strana. Osven
toa, vo interpretacijata na delata se slu`evme so posovre-
meni metodologii na prou~uvawe na literaturniot tekst: toa
povle~e za posledica upotreba na opredeleni teoriski termi-
ni, na koi im dadovme (bez isklu~ok!) kratka definicija so
primer, prilagodeni kon vozrasta na u~enikot i na negovite
kapaciteti. Se trudevme toj teoriski re~nik da bide postojan
pri interpretacijata na site dela, za da se “utvrdi” toj
vokabular kako upotrebliva “alatka” so koja u~enikot }e mo`e
da se slu`i i natamu, vo tekot na svoeto {koluvawe.
Isto taka, dol`inata na interpretaciite, kako i detali-
zacijata na tie interpretacii, razbirlivo, be{e razli~na od
delo do delo, vo zavisnost od strukturata na deloto, `anrot,
kako i vo zavisnost od avtorot i od negovata va`nost vo
stilskata formacija koja se obrabotuva.
Se trudevme u~ebnikot da ne bide pretenciozen, zamoren
i naporen, a od druga strana da ostavi stabilen kvantum
teoriski i istorisko-literaturni znaewa. Ako sme uspeale so
nego da pobudime ponatamo{en interes za literaturnite feno-
meni kaj negovite korisnici, na{ata zada~a mo`eme da ja sme-
tame za – ispolneta.
Avtorite
-
8
-
9
ROMANTIZAM
POJAVA I OP{TESTVENO-ISTORISKI KONTEKST POETI^KI ODLIKI
ð Definicija i kontekst ð
Romantizam: poim {to ne mo`e da se objasni so edna de-
finicija. Pod romantizam se podrazbiraat pove}e razli~ni (i
~estopati protivre~ni!) poimi, no site tie se svrzani so edno
krupno evropsko dvi`ewe koe se javuva kako reakcija na pret-
hodniot kni`even pravec, klasicizmot. Romantizmot, spored
mnogumina negovi prou~uva~i gi nadminuva ramkite na obi~en
kni`even pravec, odnosno obi~na kni`evna {kola. Stanuva
zbor za celo edno duhovno dvi`ewe vo umetnostite, filozo-
fijata, no i vo oblasta na moralot i javniot `ivot, za edna
sostojba na osloboduvawe na duhot i setilnosta od site stegi
kaj site evropski narodi (voobi~aeno govorime za romantizam
vo vistinskata smisla na zborot kaj Germancite, Francuzite,
Angli~anite i Rusite), sostojba koja se odlikuva so nekolku
dominantni osobini.
Pojavata na romantizmot vo razli~nite nacionalni kni-
`evnosti ne mo`e da se svrze so eden ist op{testveno-istori-
ski kontekst. Sepak, nepodeleno e misleweto deka Francuska-
ta revolucija na dosta jasen na~in vlijaela vrz pojavata na ro-
mantizmot i deka, na izvesen na~in go isnpirirala. Iako epo-
halniot nastan vo Francija so koj mu se stavi kraj na feudal-
niot poredok ostana bez svoj odglas vo Germanija i vo drugite
zemji vo koi se javi romantizmot (Germanija, na primer, i nata-
mu ostana feudalna dr`ava), sepak, krupnite op{testveni
promeni {to usledija po Revolucijata, kaj site evropski naro-
di ja vkorenija svesta deka ni{to ne e ve~no i nepromenlivo,
pa duri ni stabilnite i zakosteneti op{testveni odnosi.
Po golemata francuskata revolucija, koga so krv se ur-
naa feudalnite stegi, stana jasno deka ~ovekovite zaednici
(op{testvata) ne se edna{ zasekoga{ dadeni i deka tie ne se
prirodni zaednici, tuku rezultat na pot~inuvawe na eden ~o-
vek pred drug, i premol~en dogovor me|u niv: edniot da slugu-
va, drugiot da u`iva. Isto taka, pod somne` be{e dovedena
Novalis, ~ovekot koj tvrde{e deka
poezijata e edinstvenata
realnost
-
10
idejata na prosvitelstvoto deka op{testvata se razvivaat
razumno i bavno, so um i vo mir, so evolucija; sega stana jasno
deka ponekoga{ e mo`na i nasilna promena na op{testvenite
odnosi (revolucijata za razlika od evolucijata e brza i seka-
vi~na promena), so krvoprolevawa i buntovi, a vo imeto na ne-
kakov nov i popraveden svet. Tie idei, na eden posreden na~in
sigurno vlijaele i vrz pojavata na prvite romanti~ari. Imeno,
svesta deka ne treba da im se robuva na kli{eata vo op{tes-
tveniot `ivot romanti~arite ja preselija na terenot na umet-
ni~koto delo, pa se pobunija protiv zakonite koi upravuvaa so
sozdavaweto na umetni~kite dela i koi se zakanuvaa da pre-
rasnat vo dogma i nepromenlivi pravila.
ð Bunt protiv kli[eto. Osloboduvawe na fantazijata ð
Najvidlivata osobina na romantizmot, spored toa, e ne-
govata naglasena buntovnost po odnos na site normi i konven-
cii (vidi re~nik na poimi).
Romantizmot e eden vid revolt kon zakostenetite pravi-
la na umetnosta, osobeno kon onie {to ostanaa vo nasledstvo
od klasicizmot. Kako {to e poznato, klasicizmot be{e kni`e-
ven pravec so strogo propi{ani pravila za toa kako treba da
se napi{e edno literaturno delo. Romantizmot stanuva protiv
site normativni (propi{uva~ki) poetiki (vidi re~nik na poi-
mi). Toj stanuva protiv site stegi koi go ograni~uvaat ~oveko-
viot subjekt, koi ja uni{tuvaat specifi~nosta na tvore~koto
“jas”. Toj se zalaga za sloboda na fantazijata, za iskrenosta,
setilnosta i ~uvstvitelnosta, a ne za povtoruvawe na ve}e
vospostaveni i mrtvi kli{ea vo umetni~kata i op{testvenata
aktivnost.
ð Deloto e zamateno, a ne bistro staklo niz koe se gleda svetot ð
Klasicistite, a po romanti~arite i realistite veruvaa
deka literaturnoto delo treba da bide bistro staklo niz koe
se gleda svetot. ^esto ja koristea i metaforata na ogledalo-
to, za da go izrazat svoeto sfa}awe za odnosot me|u umetnosta
i stvarnosta: deloto treba da bide ogledalo na stvarnosta, na
realniot `ivot, velea tie. Za razlika od niv, koi veruvaa de-
ka svetot mo`e realno da se “preslika” vo literaturnoto de-
lo, romanti~arite veruvaa deka deloto ne treba da ja razjasnu-
-
11
va, tuku naprotiv, da ja zamatuva slikata na realnosta. Real-
nosta vo delata na romanti~arite treba da bide “magliva”, “ne-
jasna”. Klasicistite veruvaa deka stvarnosta mo`e ednostavno
da se osoznae, romanti~arite velea deka realnosta ne e tolku
ednostavna i deka nea ja odlikuva tajnovitost i mistika. Tajna
i mistika - ete gi dvata klu~ni, omileni zbora na romanti~a-
rite. Tie znaeja deka navestenata, prikrienata, zamaglena uba-
vina e mnogu poprivle~na odo{to jasnata, otkrienata, sogole-
nata. Tokmu zatoa, cenej}i ja mistikata {to doa|a od taa “pri-
temneta”, “zamaglena” percepcija na svetot, eden od tatkovcite
na romantizmot, Novalis, }e zapi{e: “Da se romantizira ne{-
to, toa zna~i na banalnoto da mu se dade vozvi{ena smisla, na
voobi~aenoto - tainstven izgled, na poznatoto da mu se pripi-
{e dostoinstvoto na nepoznatoto, a na kone~noto - prividot na
beskone~noto.” Angliskiot romanti~ar Persi Bi{ [eli, vo vr-
ska so istoto pra{awe zapi{a: “Poezijata ja potkreva koprena-
ta od skrienata ubavina na svetot i pravi obi~nite ne{ta da
stanat neobi~ni.” I Fransoa Rene [atobrijan, tatko na fran-
cuskata romanti~arska proza, smeta ne{to sli~no: “Samo ta-
instvenite ne{ta se ubavi”.
ð ^udno. ^udesno. Fantasti~no. U`asno ð
Vo vrska so toa nastojuvawe na romanti~arite da go nab-
quduvaat svetot kako misti~no, misteriozno, tainstveno i ne-
poznato mesto, se razvi i nivniot interes za ~udnoto. Novalis
}e zapi{e: “Da se napravi na eden prijaten na~in umetnosta
~udna, da se napravi eden predmet nepoznat, a sepak prepoz-
natliv i privle~en - ete toa e su{tinata na romanti~arskata
poetika.” Verojatno tokmu tie nastojuvawa gi odvedoa romanti-
~arite i do folklorot, osobeno do nivniot interes za sobira-
we i sozdavawe vol{ebni prikazni (skazni), vo koi dominira-
at ~udesni su{testva i nastani, so {to nivnata presmetka so
realnosta na klasicistite stana o~igledna. Duri, romantizmot
go rodi i takanare~eniot “crn” odnosno “gotski” roman: romanot
na stravot i u`asot. Toa se site onie romani vo koi se sre}a-
vate so stari zamoci, vampiri, tajni vrati {to krckaat, pro-
zorci {to sami od sebe se otvoraat i sli~no. Eden od najpozna-
tite “crni” romani e Franken{tajn, ~ij avtor e edna slavna `e-
na - soprugata na slavniot angliski romanti~ar Persi [eli -
Meri [eli.
Spored toa, romantizmot, fantastikata i hororot (stra-
vot i u`asot) odea raka pod raka. Pod drugata raka, romantiz-
Avgust Vilhelm [legel,
teoreti~ar na romantizmot
-
12
mot go dr`e{e folklorot (narodnata umetnost), osobeno nejzi-
niot streme` kon ~udnoto i vol{ebnoto.
ð Beskone~noto. Mikrokosmosot i makrokosmosot ð
Eve u{te eden poim bez koj romanti~arite ne mo`ea nitu
da se zamislat: beskone~noto. Za niv nema sega{nost, ima samo
minato (vrskata so folklorot) i idnina (nivnata vrska so
fantastikata, od koi vo dvaesettiot vek }e se razvijat i for-
mite na nau~nata fantastika). A {tom nema sega{nost, nema ni
interes za realnosta {to gi opkru`uva. Niv gi interesiraat
ve~nite, a ne sega{nite, minlivi ne{ta. “Ubavoto, toa e besko-
ne~noto”, }e zapi{e Avgust Vilhelm [legel, i samiot romanti-
~ar po duh i srce. A beskone~no za romanti~arite e samo sub-
jektivnoto, ona {to se odnesuva na individuata. Beskone~noto
i subjektivnoto za romanti~arite se zborovi so re~isi isto
zna~ewe: beskone~noto ne e mo`no bez subjektot, oti samo sub-
jektot mo`e da go proizvede beskone~noto. Vo realnosta ne
postojat ve~ni i beskone~ni ne{ta: tie postojat samo vo na{e-
to “jas”, vo na{ata fantazija i imaginacija.
Edna od omilenite maksimi do koja romanti~arite dr`ea
kako do svoe moto be{e onaa koja tvrdi deka postoi analogija
(sli~nost) me|u mikrokosmosot i makrokosmosot. Romanti~ari-
te tvrdea deka e mo`no da se vidi celiot kosmos vo edno zrno
pra{ina; tvrdea deka vo eden `elad mo`e da se vidi dab, so
silata na fantazijata i imaginacijata. Kolku za sporedba, za
da se vidi deka romantizmot be{e sozdaden vrz baza na celos-
no misti~ni filozofii (vidi re~nik na poimi), }e ka`eme de-
ka i den-denes postojat budisti (pripadnici na isto~nata, bu-
disti~ka religija) koi tvrdat deka so uporna meditacija mo-
`at da go vidat celiot svet vo edno zrno p~enica. Toa u~ewe
deka s# se sodr`i vo s#, deka ne{tata samo navidum se razli~-
ni i deka niv gi protkajuva i proni`uva edna ista energija,
eden ist kvalitet, edna ista sila (mnogumina romanti~ari tvr-
dea deka toa e Bog, odnosno negoviot duh), go vikame panteizam.
Romantizmot, spored toa, e eden vid panteizam. Toa e takvo
u~ewe koe veli deka site ne{ta imaat du{a, odnosno deka Bog
e vo s# {to postoi okolu nas. Viktor Igo vo edna pesna zapi{a:
“Znaj... deka vo s# {to e stvoreno postoi svest”. A Herder, eden
od duhovnite tatkovci na romantizmot, zapi{a:
“Bog, ... vo prirodata uredil s# spored mera, broj i te`i-
na; toj, spored toa ja uredil su{tinata na ne{tatata, nivnata
forma i me|usebnite vrski, nivniot tek i nivnoto opstanuvawe
-
13
taka {to od golemata zgrada na svetot pa s# do zrnoto pra{in-
ka, od silata {to gi dr`i planetite i soncata do ni{kata na
edna paja`ina, so seto toa vladee samo edna mudrost, samo ed-
na dobrina i edna sila.”
ð Poezijata ne e muzika, no se stremi toa da bide ð
Edna od najva`nite osobini na romantizmot kako kni-
`evno dvi`ewe e toa {to toj na muzikata & dava{e povlasteno
mesto me|u umetnostite. Romanti~arite veruvaa deka zborovi-
te sami po sebe ne se sposobni da gi iska`at tajnite na univer-
zumot, odnosno deka jazikot e nedovolen za da go iska`e besko-
ne~noto, tajnoto, nepoznatoto, misti~noto. Ottuka, tie veruvaa
deka poezijata treba da se svrti kon muzikata, dobli`uvaj}i &
se kolku {to e mo`no pove}e. Se razbira, tokmu zatoa, vo niv-
nite pesni dominiraa takanare~enite zvu~ni stilski figuri,
me|u koi rimite, asonancite i aliteraciite (vidi re~nik na
poimi bea naj~esti. Stihovite na romanti~arite se zvu~ni, re-
~isi kako muzi~ki frazi i vo niv se nasetuva skriena muzika:
ritmika, metar i rima. Od poetskite formi, edna od najomile-
nite im be{e sonetot, a kako {to e poznato, sonetot e stroga
rimuvana forma (vidi re~nik na poimi). Eden od najpoznatite
angliski romanti~ari, Kolrix, tvrde{e: “Koj vo sebe ne nosi
muzika, ne mo`e nikoga{ da stane vistinski poet”. Germanski-
ot romanti~ar Ernst Teodor Amadeus Hofman ima{e sli~no
mislewe: “Muzikata e najromanti~na od site umetnosti. Bi mo-
`elo duri da se ka`e deka edinstveno taa e romanti~na vo
vistinskata smisla na zborot, oti nejziniot edinstven pred-
met e beskone~noto...”
Tokmu zatoa i romanti~arite ne ja cenea osobeno umet-
nosta na stariot svet, antikata (iako pove}eto od niv kako pi-
sateli bea odgledani na delata od taa umetnost). Tie tvrdea
deka umetnosta na stariot svet e umetnost za okoto, i deka e
slikovita; duri i anti~kata poezija, tvrdea tie, sozdava silni
sliki i pretstavi vo na{ata svest dodeka ja ~itame. Nasproti
toa, tie se zalagaa za romanti~arska umetnost, ili “umetnost
na uvoto”. Za niv muzikata be{e edinstveniot instrument so
koj mo`e da se iska`e beskone~noto, tajnoto, nevidlivoto.
-
14
ð Individualna ~uvstvitelnost. Bezdomnici vo op[testvoto ð
I kone~no, zbor-dva za odnosot na romanti~arite kon op-
{testvoto. Op{to zemeno, ako se znae deka tie glasaa za li~-
nata, individualna ~uvstvitelnost, koja ~estopati se grani~e-
{e i so re~isi bolna razdrazlivost, toga{ stanuva jasno zo{to
neguvaa prezir kon site kolektivni formi na postoewe, pa se
zalagaa za silna individua. Taa nivna verba vo subjektot i ne-
govata specifi~na ~uvstvitelnost (kakva {to e Geteovata
svetska taga; vidi: Stradawata na mladiot Verter), gi dovede
do toa da go sfa}aat op{testvoto so negovite konvencii i
{abloni kako seriozna stega i zakana za nivnata inidividual-
nost, posebnost i fantazija.
Osven toa, romanti~arite pove}e gi interesira{e kosmo-
sot, odo{to ona {to se slu~uva na zemjata. Nekoi od niv voop-
{to i ne sakaa da raspravaat za realnosta, duri ni za priro-
data (koja za romanti~arite be{e edinstvenata realnost {to
zaslu`uva vnimanie) i se povlekuvaa vo novi, nepoznati sveto-
vi, predeli i pejsa`i koi samite gi izmisluvaa. Ottuka i ~uvs-
tvoto na bezdomni{tvo i otu|enost vo ovoj svet. Romanti~arot
e sekoga{ ~ovek navreden, nerazbran od drugite, otu|en, otfr-
len, bezdomnik, skitnik, bez postojan pokriv nad glavata. Toj e
eden vid umetnik-nomad (vidi re~nik na poimi). Ottuka, op{ta
tema vo romanti~arskata poezija e temata na skitaweto i
patuvaweto po svetot. Re~isi i nema romanti~ar koj ne napi-
{al pesna na ovaa tema, izvikuvaj}i: jas sum mu tu| na ovoj svet,
jas sum isklu~en od nego, jas sum otfrlen i prezren; jas nemam
{to da baram vo ovoj svet.
Ottuka, edna od najomilenite temi na romantizmot be{e
temata na progonstvoto i patuvaweto vo egzoti~ni, nepoznati,
ili celosno izmisleni prostori. Takva e, vpro~em i najpozna-
tata romanti~arska poema, Stranstvuvaweto na ^ajld Harold
od Xorx Gordon Bajron, za koja }e govorime ponatamu.
Re~nik na poimi
Konvencija: pod konvencija se podrazbira sekoj premol~en
ili nepi{an dogovor vo ~ovekovite zaednici. Edni od naj-
~estite konvencii, se na primer, kli{iranite pozdravi i
~estitki. Voobi~aeno e, na primer, po zavr{uvaweto na ne-
koja ve~era na koja ste bile kanet, da & ka`ete na doma}in-
-
15
kata: “Ligwite bea prekrasni”, duri i pod uslov vie voop-
{to i da ne jadete ligwi, oti ne gi podnesuvate. Romanti~a-
rite ne gi sakaa konvenciite i tvrdea deka tie ja ubivaat
iskrenosta, vo imeto na “ubavoto vospituvawe”. Tokmu za-
toa, romanti~arite vo op{testvoto bea smetani za eden vid
nevospitani otpadnici i lu|e koi ne znaat da gi kontroli-
raat svoite ~uvstva.
Poetika: pod “poetika” se podrazbira zbir na pravila spored
koi se sozdava edno delo. Edna od najpoznatite poetiki e
onaa na Aristotel, koja toj ja sozdal imaj}i gi predvid dra-
mite na Sofokle, a so cel da gi opi{e pravilata spored
koi se sozdavala toga{nata anti~ka tragedija. Voobi~aeno e
poetikite da se pi{uvaat otkako prethodno }e se imaat
predvid pove}e dela od rodot {to sakate da go opi{ete. Na
primer, nie denes mo`eme da napi{eme poetika na romanot
na devetnaesettiot ili dvaesettiot vek, zatoa {to gi ima-
me pred sebe romanite na tie vekovi i mo`eme da prou~ime
spored koi zakoni pisatelite gi sozdavale tie svoi dela.
No, ~estopati vo istorijata na umetnostite se slu~uva najpr-
vin da se napi{e poetika, a potem da se bara taa strogo da
se po~ituva pri sozdavaweto dela. Takviot tip na poetiki
koi im prethodat na sozdavaweto literaturni dela, i ~ii
zakoni pisatelot mora da gi sledi kako da se kujnski ili
medicinski recept, se vikaat normativni ili propi{uva~-
ki poetiki i tie seriozno ja ograni~uvaat slobodata na pi-
satelot i negoviot talent. Protiv takvata poetika na kla-
sicizmot go krenaa svojot glas romanti~arite.
Misti~ni filozofii: misti~nite filozofii (koi po pravi-
lo se filozofii na Istokot) gi odlikuva veruvaweto deka
svetot ne mo`e da se soznae preku razumot, tuku samo po pat
na intuicija i “vrvni tajni”, me|u koi spa|aat asketizmot,
kontemplacijata ili simbolikata na tajnite zapisi. Na mis-
ti~nite filozofii direktno im se sprotivstavuvaat racio-
nalisti~kite (od ratio, na latinski - razum), koi veruvaat deka svetot mo`e da se soznae po logi~ki pat. Racionalis-
ti~kite filozofii glavno se svrzuvaat so Zapadot.
Zvu~ni figuri: pod zvu~ni figuri vo pesnata se podrazbira
sekoja postapka so koja se zgolemuva muzikalnosta na sti-
hot. Vo su{tina, pokraj rimite (sovpa|awe na glasovniot
sostav na zborovite na krajot od stihovite), dve osnovni
-
16
zvu~ni figuri se asonancata i aliteracijata. Asonancata e
postapka pri koja vo eden stih pove}epati se povtoruva ne-
koja samoglaska, dodeka, literacijata e postapka pri koja vo
eden stih pove}epati se povtoruva nekoja soglaska. Samoto
povtoruvawe na eden ist glas sozdava vpe~atok za “zvu~en”,
“muzikalen” stih.
Sonet: stroga rimuvana muzikalna pesna ~ie ime doa|a od la-
tinskiot zbor suono, suonare, {to zna~i ‘yvono’ ili ‘yvoni’. Samoto ime uka`uva na ‘yvonlivosta’, odnosno ‘muzikal-
nosta’ na pesnata. Sonetot se sostoi od dve strofi od po ~e-
tiri stiha i dve strofi od po tri stiha.
Nomad: sto~ar, koj nasproti zemjodelecot ne e vrzan za edno
mesto i za edna niva. Toj zime se povlekuva vo nizinite, a
vo topliot del od godinata, poradi dobitokot odi po plani-
nite na pa{a. Figurativno “nomad” ozna~uva ~ovek koj saka
da patuva po svetot.
U[te ne[to:
Romanti~arite ja smetale muzikata za najvisoka umetnost, a
pomalku gi cenele vizuelnite umetnosti. Razmisli: zo{to e
toa taka? Koe delo sozdava pojasni pretstavi: edna muzi~ka
kompozicija ili edna realisti~na slika na pejza`? Koe zna~e-
we – ona na slikata ili ona na kompozicijata e poblisku do
beskone~noto i misterioznoto?
-
17
P O J A V A T A N A R O M A N T I Z M O T V O F R A N C I J A
Prou~uva~ite na romantizmot ne mo`at da se soglasat
koga vsu{nost navistina po~nuva romanti~arskoto dvi`ewe vo
Francija. Sepak, pove}emina od niv se soglasuvaat deka po~e-
tocite na romantizmot vo Francija mo`at so sigurnost da se
lociraat vo delata na Madam de Stal i Fransoa Rene de [a-
tobrijan.
Madam de Stal (1766-1817), politi~ar so napredni idei,
pisatelka i teoreti~arka na kni`evnosta, pretstavuva inte-
resna i za ona vreme nevoobi~aeno liberalna i konfliktna
li~nost. Nejzinite romani se nadovrzuvawe na predromanti-
~arskite romani: romanot na stravot i u`asot (“crniot” roman)
i sentimentalnite romani, so kli{irani qubovni zapleti,
mo{ne omileni kaj naj{irokata ~itatelska publika vo toa vre-
me. Nejziniot buren `ivot kako da go navestuva vkupniot sen-
zibilitet na romantizmot i na devetnaesettiot vek, “vekot koj
saka{e da se obra}a vo prvo lice”, kako {to velat kriti~ari-
te za romantizmot. Kako teoreti~ar na literaturata (Esej za
izmislenoto, Kni`evnosta po odnos na instituciite i Za kni-
`evnosta), taa se zalaga za roman koj svoite likovi bi gi do-
vel vo pocvrsta vrska so stvarnosta, a niv bi gi napravil pou-
verlivi odo{to se vo sentimentalnite, qubovni “limonadi”.
Vo deloto Za kni`evnosta taa ja sporeduva literaturata na
zapadnite so literaturata na isto~nite narodi i doa|a do zak-
lu~ok deka tie se razlikuvaat po vkus i duh. So toa & zadava
smrten udar na klasicisti~kata teorija, koja tvrde{e deka li-
teraturata mora da im se pokoruva na edni isti zakoni, bez
razlika na mestoto na nastanuvaweto na deloto. Vo romanite
(Delfin i Korina), taa zastapuva prvi feministi~ki gledi{ta
(vidi re~nik na poimi), so {to `estoko go kritikuva “ma{koto
op{testvo” vo koe za `enite nema mesto osven kako soprugi i
qubovnici. Romanite imaat golem uspeh vo toa vreme, bidej}i
se celosno liberalni: se zalagaat za uni{tuvawe na kultot na
brakovite, koi dokolku ne se sre}ni stanuvaat stega koja treba
da se podnesuva cel `ivot; go kritikuvaat “ma{koto op{te-
stvo” vo koe isklu~itelnite `eni ne mo`at da najdat mesto
spored svoite intelektualni i umstveni sposobnosti i ja vove-
Madam de Stal, `ena so napredni
politi~ki sfa}awa
-
18
duvaat podocna omilenata tema kaj romanti~arite - pravoto na
strast, kako i temata na nesre}nata i nevozvratena qubov koja
proizleguva od toa koga strasta celosno zagospodaruva so `i-
votot na ~ovekot. Poradi svoite napredni gledi{ta i za op-
{testvoto i za kni`evnosta (davawe prednost na li~nosta, in-
dividualnosta, ~uvstvata i strasta koi niedno op{testvo ne
gi saka oti ne mo`e da gi kontrolira), taa golem del od svojot
`ivot }e pomine vo progonstvo, smetana za neprijatel na Napo-
leon.
Eden od belezite na predromanti~arskite romani (sen-
timentalniot i “crniot” roman), kako i na romanite na Madam
de Stal e toa {to vo niv ne postoi stroga granica me|u prozata
i poezijata: vo tie romani nekoi stranici nalikuvaat na ~ista
poezija, taka {to, dokolku se napi{at vo stihovi, se dobiva
idealna - pesna! Taa osobina na romantizmot e u{te eden do-
kaz deka tie gi sakaa “zamatenite”, “maglivi” pretstavi za sve-
tot: za niv ni{to na ovoj svet, pa duri ni kni`evnosta, ne e
~isto, ednoli~no i bez primesi na ne{to drugo. Da se potseti-
me na edno od omilenite na~ela na romantizmot voop{to: s# se
sodr`i vo s# i me|u razi~nite ne{ta (kako {to se prozata i po-
ezijata) postojat sli~nosti {to treba da se otkrijat!
Taa osobina (me{awe na poetskoto so proznoto, nemo`-
nost da se postavi granica me|u sonot i javeto, me|u realnosta
i fantazijata vo ona {to e raska`ano) ja nao|ame osobeno sil-
no izrazena vo deloto na Fransoa Rene de [atobrijan (1768-
1848). Za negovoto delo kriti~arite velat deka iako e vo proz-
na forma, izobiluva so mnogu poezija, a `anrovski se dvi`i od
lirski roman, preku slabo izvedeni epopei, do esej i avtobiog-
rafski bele{ki. Ovoj pisatel go interesiraat tri krupni te-
mi: politikata, religijata i intenzivnoto, romanti~arsko do-
`ivuvawe i so`ivuvawe so prirodata, osobeno so novite, ne-
poznati svetovi. S# {to napi{al [atobrijan (a najva`ni mu se
podolgite prozni dela Atala i Rene) ima silna avtobiograf-
ska dimenzija. Kako potomok na stara blagorodni~ka loza, vr-
zan za “stariot svet” koj umira gr~evito pod naletite na novi-
ot, kapitalisti~ki poredok, toj }e se ka~i na brod za Amerika,
vo politi~ko progonstvo. Petmese~niot prestoj vo Filadelfi-
ja i posetata na Nijagarinite vodopadi kaj nego }e ja razgori
fantazijata po novi i nepoznati svetovi i predeli (edno od
temelnite obele`ja na romantizmot, da se potsetime, be{e pa-
tuvaweto vo egzoti~ni i nepoznati mesta). Atala (1800) govori
za mladata }erka na edna Indijanka i eden [panec, koja umira
poradi sudirot me|u sopstvenata strasna indijanska krv i dol-
Fransoa Rene de [atobrijan
-
19
`nostite {to gi nametnuva hristijanstvoto. Rene pak e svrzan
avtobiografski so sredbata na pisatelot so Noviot svet (Ame-
rika): ovde glavniot lik bega od Evropa vo pra{umite na Novi-
ot svet, daleku od svoeto detstvo i od incestuoznata qubov
kon sopstvenata sestra. Kako {to se gleda, i ovde se otkriva
edna od idnite omileni temi na romantizmot: zabranetata qu-
bov (vidi: Stradawata na mladiot Verter, kade likot ne mo`e
da bide so Lota, zatoa {to taa e svr{ena za drug ~ovek). I Ata-
la i Rene se ispolneti so brojni stranici vo koi se slavi
edinstvoto so prirodata, i taa se veli~a kako izvor na nepoz-
natoto, tajnoto, misti~noto. Taa e melem za napatenata du{a
na poetot-skitnik, no i izvor na brojni soznanija.
Mnogumina smetaat deka so delata na [atobrijan (koi,
povtoruvame `anrovski ne mo`at “~isto” da se opredelat ni
kako raskaz, ni kako roman, ni kako epopeja) kone~no e rodena
francuskata romanti~arska proza. Vo niv dominira ~uvstvoto
na “frlenost vo svetot”, od koe se ra|a ~uvstvoto na “svetskata
taga”. Po [atobrijan romanti~arskiot lik e ve~en patnik bez
dom, analiti~ar na du{ata, zapisni~ar na strastite na srceto,
~ovek na prirodata i protivnik na op{testvoto i negovata stu-
dena nemilosrdnost kon site slobodi {to srceto gi posakuva,
a razumot gi zabranuva.
Re~nik na poimi
Feminizam: dvi`ewe osobeno popularno vo 20. vek koe bara
`enite da se smetaat kako ednakvo sposobni so ma`ite na
site poliwa vo op{testvoto
U[te ne[to:
Napi{i kratok esej na tema: “Mo`nosti za begstvo od op{te-
stvoto i realnosta”. Nasoki za razmisluvawe: Zo{to dene{ni-
te lu|e s# po~esto se vra}aat kon prirodata, dali soni{tata
se na~in na begstvo, {to se razli~nite vidovi hobi, igri na
sre}a i sli~no?
Naslovnata stranica na avtobiografskata
proza Rene na [atobrijan
-
20
VIKTOR IGO (Victor Hugo, 1802-1885)
Evropa i Amerika - siot obrazovan i blagoroden svet se
voshituvaat od deloto na Viktor Igo. Italijancite go stavaat
vedna{ do Dante, Angli~anite do [ekspir, upatenite
priznavaat - toj e tretiot poet roden vo hristijanstvoto
Ante Star~evi}
Prvata kniga, stihozbirkata Odi i razli~ni pesni Viktor Igo ja objavuva 1822 god. - na 20-godi{na vozrast. Otto-
ga{, pa do krajot na svojot buren `ivot, toj sozdava dela koi
opfa}aat 57 tomovi - kolku {to sodr`at negovite prvi objave-
ni sobrani dela - bez korespondencijata. Spored vrednosta na
ova retko bogato tvore{tvo i spored popularnosta {to ja stek-
nal - Viktor Igo e nacionalna, vode~kata kni`evna figura vo
francuskiot 19 vek.
Viktor Igo raste vo semejstvo so nesredeni bra~ni
odnosi, a potoa formira semejstvo koe go sledat brojni
tragedii (mu umira novorodeniot sin, }erkata Leopoldina
{totuku ma`ena se davi, umira `ena mu, nabrzo potoa mu umi-
raat i vtoriot i tretiot sin, brat mu du{evno se razboluva...).
Politi~kiot anga`man (najnapred e ubeden monarhist, potoa se
priklu~uva kon republikacite) glavno mu nosi novi glavobolki
- po dr`avniot udar vo 1851 {to go izvr{il Napoleon III, prinuden e da emigrira, najnapred vo Brisel, a potoa na
ostrovite Xerzi i Gernzi, s# do 1870 godina. Ja odbiva am-
nestijata od 1859-tata, prodol`uva so `estokata borba protiv
diktatorot i denono}no pi{uva. Stanuva simbol na slobodata,
sovest na nacijata. Zatoa po triumfalnoto vra}awe od progon-
stvoto e nekoj vid nacionalna svetost i institucija. Toj e
veli~ina koja nikoj so ni{to ne mo`e da ja ospori. Italijanite
go stavaat vedna{ do Dante, Angli~anite do [ekspir, a vo
siot svet se soglasuvaat deka e toj tretiot golem poet otkako
postoi hristijanstvoto.
Prvite Odi nabrzo gi dopolnuva so novi vo koi mlade{-
kata poezija se zamenuva so samostojno i superiorno poetsko
tvore{tvo vo koe ve}e se me{aat kni`evniot i politi~kiot
anga`man. ^itatelite brzo reagiraat, negovata kni`evna
slava postojano se zgolemuva. Romanti~arskite belezi posebno
Viktor Igo
-
21
doa|aat do izraz vo prvite prozni dela koi Igo gi pi{uva vo
stilot na Valter Skot, potoa doa|aat Isto~nite pesni (1829),
pa humanitarnite protesti protv smrtnata kazna i prvata
drama - Kromvel (1827), koja pretstavuva va`na etapa vo
istorijata na romanti~arskiot teatar, prvenstveno poradi
predgovorot-manifest vo koj ja osuduva klasi~nata tragedija,
nasproti slobodnata, sovremena dramaturgija. Dramata
Marion Delorm (1829) ja zabranila cenzurata poradi
vozvi{eniot lik na kurtizana!
Slednoto delo koe go objavuva Igo e romanot Bogorodi~-
nata crkva vo Pariz (1831) koj celosno gi osvojuva negovite sovremenici. Vo nego e otslikan srednovekovniot Pariz i toa
"e najuspe{noto ostvaruvawe vo nizata romanti~ni istoriski
vizii". Od 1831. do 1843 godina Igo publikuva u{te ~etiri
stihozbirki i dve drami koi imaat i teatarski izvedbi od koi
vtorata Germanski grofovi (1843) bila isvirkana na premie-
rata. Vo ovoj period tragi~no zaginuva }erka mu {to zaedno so
neuspehot vo dramskoto tvore{tvo pridonesuva do 1951 godina
re~isi da ne pi{uva ni{to. Progonstvoto vo Belgija i Anglija
e period na politi~ka i umetni~ka zrelost. Me|u ~itatelite
se vra}a 1853. so satiri~nata poetska kniga Kazni (1853) koja e
adresirana do Luj Napoleon i korumpiranoto ~inovni{tvo.
Va`na godina za francuskata i svetskata kni`evnost e
1862-ta koga od pe~at izleguva kapitalnoto delo Kletnici -
roman koj gi opfa}a site pova`ni nastani na devetnaesettiot
vek.
“Kletnici”
ð Likovi i konflikti. Dijagnoza na op[testvenite zla. ð
Romanot Kletnici na Viktor Igo izleguva trieset i edna
godina po negoviot pro~uen roman Bogorodi~nata crkva vo Pa-
riz (1831). Vo prviot roman, triesetgodi{niot pisatel se za-
nimava so minatoto, dodeka vo Kletnici go preokupira sovre-
mena tema, odnosno tema od negovoto vreme.
Kletnici e `estoka kritika na op{testvoto koe se upa-
tilo po patot na kapitalizmot i vo koe nastanuva stra{no ras-
lojuvawe na lu|eto spored materijalnite bogatstva. Ottuka,
nekoi kriti~ari smetaat deka ovoj roman e za~etok na takana-
re~eniot socijalen roman, odnosno roman koj go analizira op-
-
22
{testvoto i negovite odnosi, kako i mestoto na edinkata pre-
pu{tena na tie, ~estopati bezmilosni odnosi na eksploatacija
i poni`uvawe. Kletnici se zanimava so pri~inite koi prediz-
vikuvaat pojava na op{testvenite zla, no i so na~inite na koi
tie op{testveni zla mo`at da se nadminat. Zna~i, Kletnici e
dijagnoza na edno surovo, ranokapitalisti~ko, bur`oasko op-
{testvo, no isto taka, toj roman se obiduva da prepi{e i “tera-
pija” za takvite op{testveni bolesti. Tri temi, odnosno tri
op{testveni zla se nao|aat pod lupata na pisatelot, koj se
obiduva da gi dijagnosticira pri~inite za nivnata pojava:
zlostorot, prostitucijata i stradaweto na decata od beda i
nedostig na semejstvo. I samiot pisatel, vo edno pismo do
eden svoj obo`avatel, }e istakne deka so Kletnici sakal da se
dobli`i do eden poubav svet i deka veruval deka takvata cel
(popravedno op{testvo) e mo`na: “Da, op{testvo koe dopu{ta
siroma{tija..., da, ~ove{tvo koe dopu{ta vojna, toa se op{te-
stvo i ~ove{tvo od ponizok red... jas sakam da go uni{tam para-
zitizmot: sekoj ~ovek }e bide sopstvenik, no nikoj nema da bi-
de gospodar... Spored mojata zamisla, Kletnici e kniga ~ija os-
nova e bratstvoto me|u lu|eto, a nejzinata cel e - napredokot.”
Glavniot lik vo romanot e “negativec”: toa e @an Val-
`an. No, pisatelot insistira na toa deka toj ne e roden kako
zlostornik, ami naprotiv, kako vreden i rabotliv mladi~. Su-
rovosta na nepravednoto op{testvo nego }e go natera da stane
zlostornik. Imeno, @an, po smrtta na tatko mu ostanuva glava
na semejstvoto: se gri`i za svojata sestra i nejzinite sedum
deca. @an e prinuden da rabori te{ka fizi~ka rabota, no na-
brgu ostanuva i bez nea. Vo celosen o~aj, za da go prehrani se-
mejstvoto, @an krade leb od edna pekarnica, i za toa e osuden
na pet godini robija (veslawe na galija). Okovan, na galija, toj
ja sfa}a surovosta na op{testvoto: toj ne ukral za da ima po-
ve}e odo{to ima, tuku za da mo`e da pre`ivee, no op{testvo-
to ne go interesiraat pri~inite poradi koi nekoj se re{il na
kriminal. Op{testvoto ne go interesira dali e ukraden leb
ili dijamant; za nego i ednoto i drugoto e zlostor. Zatoa i se
veli deka vo Kletnici Igo otvara mnogu moralni dilemi okolu
toa {to e zlostorot. Toa se ve~ni pra{awa koi gi izma~uvaat
pravnicite, filozofite i pisatelite: na primer, dali krade-
weto hrana od strana na smrtno gladen ~ovek mo`e da se smeta
za zlostor? Dali ako smrtno bolen ~ovek go ukrade neophodni-
ot lek toa e - zlostor? Dali, kone~no, ako ~ovek `elen za zna-
ewe ukrade kniga, toa treba da se smeta za zlostor? Ako se
ima predvid deka tie zlostori se pravat zaradi zadovoluva-
-
23
we na nekoja povisoka cel (`ivot, zdravje, znaewe), odnosno deka so niv se spasuva `ivot, toga{ so pravo mo`e da se posta-vi pra{aweto: a zo{to op{testvoto, ako ve}e tvrdi deka e hu-mano, dozvolilo da dojde do toa nekoj rabotosposoben ~ovek da ne mo`e da gi obezbedi minimalnite uslovi za opstanok vo `i-vot? Zarem ne e op{testvoto nehumano i zarem ne e toa vo ovoj slu~aj pogolem zlostornik odo{to onoj koj so grabe` go spasuva svojot `ivot, `ivotot na svojata sestra i na nejzinite sedum gladni de~iwa, koi so ni{to ne se vinovni za sopstvenata si-roma{tija? Ete, tie pra{awa gi postavuva vo Kletnici pisatelot preku svojot junak @an Val`an. Toj negov junak na galijata sta-nuva ~ovek bez ime i prezime: toj e samo broj vo listata na zlostornicite na ~ove{tvoto: broj 24601. Nekolkupati }e se obide da izbega, no toa samo }e mu ja zgolemuva kaznata, s# do-deka taa ne “narasne” na celi devetnaeset godini. Od robijata @an }e izleze kako mizantrop (vidi re~nik na poimi). Toj od rabotosposoben i dobar mladi~, }e stane neprijatel na op-{testvoto. ]e si go postavi pra{aweto: dali poradi kra`bata na leb treba ~ovek da se osudi na devetnaeset godini otsustvo od sopstveniot `ivot? I zarem op{testvoto so taa kazna ne napravilo pogolema {teta, odo{to korist? Vtoriot va`en lik vo romanot e likot na Fantina: devoj-ka ubava, bez roditeli, osudena da sluguva po okolnite farmi. Potem doa|a vo Pariz vo potraga po leb. Raboti i se vqubuva ~isto i strasno vo eden ~ovek, koj potem ja napu{ta, za da iz-gradi visoka op{testvena kariera; a na takov ~ovek, spored zborovite na negovoto semejstvo, ne mu odgovara edna prosto-du{na devojka od provincija, bez razlika kolku & e ~esno srce-to i kolku & se vredni racete! Od taa vrska Fantina ostanuva so }erki~ka, za koja ne mo`e da se gri`i, bidej}i ostanuva bez rabota, pa e prinudena malata Kozeta da ja dade na posvojuva-we. Potem se vra}a vo rodnoto mesto i nao|a rabota vo edna manufaktura, kade vredno raboti, i celata plata im ja ispra}a na posvojuva~ite na deteto, koi naskoro po~nuvaat da ja ucenu-vaat, baraj}i s# pove}e i pove}e pari za izdr{ka na deteto. Naskoro, Fantina, kako rezultat na edna intriga vo fabrikata ja gubi rabotata, nakodo{ena od edni “prijatelki” (taa e naiv-na, im veruva na lu|eto i zatoa do`ivuva takva sudbina). Za da najde pari za izdr{ka na deteto, taa najprvin ja prodava svoja-ta rusa kosa {to & pa|a do polovinata, a potem, koga }e & javat deka deteto e bolno i deka se potrebni pari za lekarstva, taa gi prodava i dvata prekrasni predni zaba. Ova se mo`ebi naj-
-
24
silnite stranici vo romanot: `rtvuvaj}i ja sopstvenata ubavi-
na, Fantina se bori za svoeto dete. Se razbira, deteto voop-
{to i ne e bolno, tuku op{testvenite “paraziti” na koi Fanti-
na im ja doverila svojata }erka samo gi zgolemile svoite ambi-
cii. Kone~no, taa dobiva pismo vo koe “parazitite” baraat sto
franka; vo sprotivno, }e go isfrlat deteto na ulica. Kone~no,
Fantina izleguva na ulica za da stane prostitutka. Toa go pra-
vi so ~ista svest i sovest, vo vi{i celi, izgovaraj}i ja celosno
ramnodu{no nejzinata herojska re~enica: “Da go prodademe i
ona {to preostana!”.
So ovie dva lika, Viktor Igo definitivno se stavi na
stranata na malite, poni`enite, ugnetenite. I poka`a deka
mnogu ~esto pod maskata na “negativecot” se krijat krupni pri-
~ini {to toj lik stanal “negativen” ili “nepo`elen” za op{tes-
tvoto. Kriminalot i prostitucijata imaat svoja pri~ina: toa e
bedata, odnosno siroma{tijata. Pri~ina za siroma{tijata pak
se nepravednite odnosi vo op{testvoto, odnosite na bezdu{-
na, ne~ove~ka kapitalisti~ka eksploatacija, koi od edna stra-
na ra|aat op{testveni “paraziti” (sopstvenici na manufaktu-
ri, la`ni dobrotvori kako posvojuva~ite na deteto na Fanti-
na), no i verni ~uvari na takviot nepraveden re`im. Tie ~uva-
ri na takviot re`im se dobro plateni od onie na koi im odgo-
varaat takvi odnosi. Eden takov veren pes-~uvar na re`imot e
policiskiot nadzornik @aver. Vo ovoj lik, Igo go otslikal ti-
pot na “veren pes - ~uvar” na nepravednoto op{testvo, kogo ne
go interesiraat pri~inite poradi koi nekoj stanal nasilnik
ili prostitutka. Za nego postojat samo dobri, ~esni i mirni
gra|ani na op{testvoto od edna, i lo{i, neprijatelski nastro-
eni gra|ani kon re`imot od druga strana. Sekoj koj razmisluva
ili se somneva vo toj re`im treba da bide osuden i staven vo
vizbata na negovata policiska stanica.
Avtorot, pokraj likovite na @an i Fantina, se zadr`uva
i na likot na malata Kozeta: toj go sledi nejziniot izvonredno
te`ok `ivoten pat na dete koe e podlo`eno na site mo`ni
torturi od nehumanoto op{testvo: toa dete raste bez roditel-
ska qubov, rabotej}i kako rabotna sila koja gi zdebeluva xebo-
vite na kapitalistite, i pokraj toa {to ne e dorasnata za fi-
zi~kite napori na rabotata! So toj tret lik, vo deloto se kom-
pletira trojstvoto na “op{testvenite zla” {to go interesiraa
Igo: kriminalot, prostitucijata, zloupotrebata na deca.
-
25
ð Terapija za op[testvenite zla: presvrtot na @an Val`an ð
Sepak, ona {to ovoj roman go pravi isklu~itelen po svo-
jata pojava ne e tolku dijagnosticiraweto na pri~inite za op-
{testvenite zla, tuku naprotiv - predlo`enata “terapija” za
lekuvawe na bolnoto, otu|eno, nehumano op{testvo. Taa svoja
ideja za toa kako svetot mo`e da stane podobar, Viktor Igo ja
izlo`il preku presvrtot na svojot lik @an Val`an, odnosno
preku likot na Monsiwor Bjenveni, koj e zaslu`en za toj pres-
vrt. Kriminalecot @an se pretvora vo dobar i primeren ~o-
vek. Toa e optimisti~kata dimenzija na romanot: Igo veruva
deka i od najgolemiot zlostornik mo`e da se dobie dobar ~o-
vek, dokolku op{testvoto mu podade raka. Isto onaka kako {to
Monsiwor Bjenveni mu podal raka na @an.
Likot na Monsiwor Bjenveni e lik praven po ugled na
svetec i dobro~initel. Toj e episkop koj svojata plata im ja po-
daruva na siroma{nite. Sobira milostina od bogatite za da
im ja razdade na bednite, a za sebe zadr`uva samo tolku kolku
{to mu e potrebno za skromen `ivot. Toj go sre}ava @an Val-
`an vo migot koga ovoj, pu{ten od robija, ve}e ne veruva vo toa
deka ~ovekovoto su{testvo mo`e da bide dobro: @an Val`an e
ve}e mizantrop (~ovekomrazec). No, @an nema pokriv nad gla-
vata, a Bjenveni go prifa}a kako da e negov sin. Duri, i go os-
lovuva so “gospodine” zakoraveniot i od op{testvoto `igosan
kriminalec. Seto toa po~nuva povtorno kaj @an da ja vra}a
verbata deka mo`ebi u{te ima dobri lu|e na ovoj svet. No, mi-
zantropijata na @an e posilna od negovata `elba da veruva vo
dobrinata na lu|eto: toj go krade srebreniot pribor za jadewe
na Bjenveni i se obiduva da izbega od negoviot imot. Nabrgu e
faten i izveden pred episkopot; no episkopot pred `andarmi-
te izjavuva deka toj li~no mu go podaril srebroto na uapseni-
ot, koj mu e dobar prijatel. @andarmite go osloboduvaat @an
Val`an, i toga{, pred zbunetiot zlostornik ~ie srce povtorno
po~nuva da veruva vo ~ovekot, Monsiwor Bjenveni gi izgovara
pro~uenite re~enici: “@an Val`an, brate moj, od ovoj mig vie
ve}e ne mu pripa|ate na zloto, tuku na dobroto. Ja otkupiv va-
{ata du{a, za da ja grabnam od crnite misli na zliot duh i da
mu ja predadam na Boga.”
Od toj mig @an Val`an i samiot stanuva ~ovek. I ne samo
toa: toj stanuva ugleden ~ovek vo op{testvoto, iska~uvaj}i se
do najvisokite stepeni vo op{testvenata hierarhija, zazemaj}i
-
26
go mestoto na dov~era{nite sre}nici. So taa svoja linija ro-
manot otvora dimenzija na nade` i optimizam: mo`ebi s# ne e
zagubeno za malite, poni`enite, “kletnicite”. Preku likot na
preobrazeniot @an Val`an (koj duri go menuva i imeto i stek-
nuva bogatstvo), Igo gi naslikal onie za koi veruval deka }e
mo`at da go preobrazat op{testvoto, kako nositeli na blago-
rodni ideali. Osven toa, mnogu pova`no od toa {to @an Val-
`an ja pobedil siroma{tijata e toa {to toj vnatre{no se ima
preobrazeno od zol vo dobar ~ovek, od miznatrop vo filan-
trop (vidi re~nik na poimi). Eden neuk rabotnik, kako {to ve-
li eden kriti~ar, sega stanal mudar psiholog koj gi sfatil
smislata i pri~inite za op{testvenite nepravdi, gi soznal
najdlabokite ~ovekovi du{evni stradawa, ja uznal smislata
na poni`uvaweto i ja uvidel smislata na `ivotot. A taa e ed-
na edinstvena: da se bide ~ovek. A da se bide ~ovek zna~i samo
edno: da se bide dobar ~ovek. Ne postoi alternativa. Oti samo
dobar ~ovek e ~ovek.
Me|utoa, treba da se ka`e deka iako Igo to~no gi detek-
tiral pri~inite za pojavata na ~ovekovite stradawa vo op-
{testvoto i pojavata na op{testvenite zla, toj sepak go “re{a-
va problemot” na eden celosno romati~arski na~in, bez nekoja
podlaboka vrska so realnosta. Imeno, site op{testveni kon-
flikti toj gi razre{uva, kako so magi~no stap~e, preku likot
na dobrodetelot i svetec Bjenveni. Toj e vol{ebnoto re{enie
za toa kako op{testvoto mo`e da stane podobro i popravedno.
Koga bi postoele pove}e lu|e kako Bjenveni, `ivotot na zemja-
ta bi se pretvoril vo raj. Me|utoa, takvoto “re{enie” ima mal-
ku dopirni to~ki so realnosta: te{ko e da se veruva deka koj i
da e bogat ~ovek bi se soglasil da stane Bjenveni, da se otka-
`e od sopstvenoto bogatstvo, da im go podeli na siromavite i
potem da `ivee samo za da pravi dobri dela. Zatoa, vo pravo
se kriti~arite koga vo likot na Bjenveni ja prepoznavaat skri-
ena figurata na Isus od Biblijata: Bjenveni e spasitel, a spa-
sitelite ne se tolku ~esti vo realnosta (tokmu zatoa nekoi
kriti~ari ovoj roman go imenuvaat kako roman na hristijanski-
ot socijalizam). Zatoa, se smeta deka iako romanot Kletnici e
prete~a na socijalno-kriti~kiot roman, iako seriozno gi pos-
tava problemite na kapitalisti~koto op{testvo, sepak ne nu-
di re{enija koi se podlaboko vkoreneti vo ekonomskata prak-
sa na op{testvoto. Problemite, kako {to se re~e, Igo gi re{a-
va utopisti~ki: so verba deka sekoj od nas }e go najde svojot
Bjenveni, koj }e mu ja iskupi du{ata i }e mu go poka`e patot
kon sre}ata vo `ivotot. Toa e celosno romanti~arska verba vo
-
27
Spasitelot, verba deka samo preku bratskata qubov i nesebi~-
noto `rtvuvawe za drugiot mo`e da se postigne raj na zemjata.
A toa se tokmu stanovi{tata na takanare~eniot hristijanski
socijalizam, koj, kako {to se poka`a niz istorijata e te{ko os-
tavrliv.
ð Igo i dramata. Predgovorot na Kromvel ð
Viktor Igo i kako dramati~ar ima va`no mesto vo fran-
cuskiot romantizam. Pojavata na negovata tragedija Kromvel,
vo 1827 godina se smeta za kone~na presmetka na romantizmot
so klasicizmot, i toa ne tolku poradi samata drama, kolku po-
radi nejziniot slaven predgovor, vo koj Igo gi iznesuva svoite
stanovi{ta za romanti~arskata poezija (romanti~arite smetaa
deka poezijata, odnosno poeti~nosta e osnovna “sostojka” i na
pesnata, i na romanot i na dramata). Eve gi nakratko negovite
tezi od toj predgovor:
- za razlika od anti~kata umetnost, koja e svrtena samo
kon ubavoto, i koja ne znaela za grdoto i grotesknoto (vidi
re~nik na poimi), sovremenata umetnost (osobeno onaa na ro-
manti~arite) mu dava mesto i na grdoto. Eve {to veli Igo: “Vo
antikata grotesknoto e srame`livo i postojano gleda da se
sokrie... Zatoa se maskira kolku {to e toa mo`no. Satirite,
tritonite i sirenite se samo malku izobli~eni, a parkite i
harpiite se poodvratni po svoite osobini otkolku po svojot iz-
gled; duri i furiite se ubavi i gi vikaat evmenidi, {to zna~i
blagi, dobrotvorki... Vo mislite na modernite pisateli, nap-
rotiv, grotesknoto igra ogromna uloga. Go ima sekade: od edna
strana, toa go sozdava nakaznoto i u`asnoto, od druga strana,
toa gi sozdava komi~noto i lakrdijata.” Tipi~en primer za gro-
teskno, spored Igo e toa {to vo vizuelnite pretstavi na sata-
nata, tokmu toj grotesken pogled na svetot (koj saka da izobli-
~uva i da se majtapi) mu pridodal “rogovi, noze od jarec i kril-
ja od liljak”, ne{ta {to edna izvorna, negroteskna percepcija
ne mu gi pridavala na satanata.
- No ulogata na grotesknoto, spored Igo ne e da go napra-
vi deloto posveteno na grdi i nedostojni ne{ta; spored nego,
prisustvoto na grotesknoto vo edno delo slu`i za da se istak-
ne pove}e ubavoto, oti ubavoto stanuva u{te poubavo koga }e se
postavi pokraj grdoto: “Isto taka, to~no e da se re~e deka do-
pirot so nakaznoto samo mu dodade na vozvi{enoto ~istota, go-
lemina, go napravi povozvi{eno duri i od anti~kata ubavina.”
Igo veruva deka vo ramnote`ata na principot na ubavoto i
-
28
principot na grdoto se krie sovr{enoto umetni~ko delo. Os-
ven toa, toj veruva deka grdoto samo mo`e da go “osve`i” delo-
to, oti “postoi samo eden vid na ubavoto, a iljadnici vidovi
na grdoto”.
- Osnova na site literaturni rodovi (lirika, epika i
drama) e sepak poezijata, odnosno poetskoto ~uvstvuvawe na
svetot,a najvisoka forma na poezijata e dramata: “Dramata e
celosna poezija.”
- Kone~nata presmetka so stegite i zakonite na umetni~-
koto delo {to gi ostavi vo nasledstvo klasicizmot kulminira
vo povikot na Igo, sekoe delo da si postavi svoi sopstveni za-
koni, a ne za site dela da va`at edni i isti zakonitosti. “Lu-
|eto bi mu se smeele na ~evlarot koj bi sakal istiot ~evel da
go navle~e na sekoja noga.” – veli Igo. Toa e povik za tipi~nata
romanti~arska sloboda na pisatelot:
“Da gi skr{ime teoriite, poetikite i sistemite... Ne pos-
tojat ni pravila, ni urneci: ili, podobro ka`ano ne postojat
drugi pravila osven op{tite zakoni na prirodata koi lebdat
nad celata umetnost, i posebnite zakoni, koi za sekoe delo
proizleguvaat od okolnostite svojstveni na sekoj predmet”.
Spored romanti~arite, odnosno spored Igo vo ovoj pred-
govor, genijot e tokmu toa: toj samiot si postavuva zakoni i
principi do koi se dr`i. Nemu ne mu se potrebni stegi koi od-
napred go ograni~uvaat.
Scena od filmot “Yvonarot na Bogorodi~nata crkva” spored romanot na Viktor Igo
ð Poetskoto tvore[tvo na Viktor Igo ð
Pokraj toa {to e klu~na figura na francuskata proza,
Viktor Igo e i isklu~itelen poet, eden od najvrednite vo
francuskata kkni`evnost. Tipi~en, izvoren romanti~ar, Igo
-
29
gi doprel site motivi karakteristi~ni za romantizmot. ]e gi navedeme ovde samo najbitnite: a) motivot na poetot i negovata prosvetitelska misija, negovata proro~ka funkcija i negovata uloga na svetlonosec vo op{testvoto i pred narodot, kako vo pesnata Vo zli denoj doj-de poetot: “Vo zli denoj dojde poetot da navesti podobri dni. Na sonuvan svet toj e poet, tuka stoi, tamu sonuva sni. Nad glavite na smrtnite postojano, kako prorok pri raka za sekoe breme dr`i, kuden ili falen kako fakel plam raspalen na idninata sjajno vreme.” b) pejsa`en motiv, pri {to pejsa`ot stanuva slika za du-{evnata sostojba na poetot: “S# gi budi mojte sni{ta: livadi, gori, granki. Vo mene glas na oboa, {um na razni{ano drvo vezden dolgo bu~ej}i i e~ej}i a {tom stigne zalez, vo dno na dolina crna gledam ogledala, ezera kaj {to umira ko srna Sonceto, vo oblak gasnej}i...” v) filozofsko-mislovni motivi, ~esto ispeani na ve~ni temi, prezemeni od Svetoto Pismo ili mitologijata, koja, kako i narodnoto tvore{tvo be{e golema strast na romanti~arite. Romanti~arite imaa ist odnos i kon narodnoto tvore{tvo i kon mitologijata: odnos na neiscrpna riznica od koja crpea poznati likovi i temi, pa gi “nadgraduvaa” i gi “dopi{uvaa”. Edna od najpoznatite pesni na Igo na ovaa tematika e pesnata “Sovest”, posvetena na bibliskiot lik Kain, koj vo Biblijata go be{e ubil brata si Avel poradi zavist, i potem se krie{e po liceto na Zemjata, s# dodeka Gospod ne go pronajde i ne go kaz-ni so pe~at na ~eloto i so ve~no progonstvo pod nebesnata ka-pa! No, kaj Igo, Kain, pred da bide otkrien, se obiduva bezus-pe{no da se skrie od Boga i negovoto oko, pa do`ivuva cela drama. Vo ovaa podolga pesna se predadeni bezuspe{nite napo-ri na Kain da se sokrie od Boga. Toj postojano, begaj}i so svoi-
-
30
te najbliski (`enata i decata), pred sebe gleda “edno oko”, koe
go nabquduva i od koe ne mo`e da izbega! Negovite najbliski
raspnuvaat {ator, no i pod {atorot Kain ~uvstvuva deka nekoj
go gleda. Kain postojano povtoruva: “Toa oko i sega me gleda oz-
gora!” Potem gradat yid od `elezo, no okoto e povtorno tuka.
Gradat i grad so tvrdina, no okoto e povtorno vnatre, vo tvrdi-
nata, iako nad vratata negovite najbliski napi{ale: “Zabranet
vlez za Boga”! Celata pesna e gradacija: kolku se pogolemi na-
porite da se izbega od Boga i od sovesta, tolku se pojalovi. Ko-
ne~no, Kain pomisluva kade mo`e da najde spokoj, po stra{ni-
ot bratoubistven grev: samo vo smrtta. No, i tamu begstvoto e
popusto, oti Bog caruva i so `ivite i so mrtvite. Zatoa i pes-
nata zavr{uva vaka:
“I potem re~e: odam tamu kaj{to nikoj nema da me gleda
vo temnica grobna kaj pustinik ta`i vo svojata beda,
kaj{to samo mrakot temen }e me vidi, ta`na ve~er.
Iskopaa temna dupka. “Sega dobro e”, Kain re~e.
I sleze dolu, za ve~nite maki da si najde lek
da iskupi du{a, da samuva vek so vek.
Koga vleze vo jamata grobna, kaj mrakot gust i taen
okoto vo grobot be{e, i gleda{e vo Kain.”
g) motivot na smrtta, omilen kaj romanti~arite, naj~esto
pridru`en so motivot na minlivosta na `ivotot i mladosta.
Toj motiv go nao|ame naj~esto vo formata na elegijata (vidi
re~nik na poimi), koja Igo ja pretpo~ital za iska`uvawe na
svoite tagovni ~uvstva, kako vo pesnata naslovena so “Za Teo-
fil Gotje”. Otkako na mrtviot i slaven predromanti~arski po-
et }e mu ja iska`e svojata neizmerna po~it, toj }e konstatira
deka i nemu mu minuvaat dnite i deka i toj e smrten, oti figu-
rata na kosa~ot (smrtta) bezmislosno kosi po poleto na `ivo-
tot:
“Drugar, `igot temen ~elovo mi go pe~e,
so samotijata moja smrtta po~nata e ve}e...
I eve go, ~ekori namurten zamisleniot kosa~,
so krenata kosa nad prekrivkata od `ita.
Na mene e red; pred mene bezdna, od glad sita
so o~i od koi zra~i bedata na robot
so o~i {to nad lulkata pla~at, a se smeat na grobot.”
-
31
So site tie svoi karakteristiki, poezijata na Igo spa|a
me|u najvrednoto ne{to {to ni go ostavi vo nasledstvo evrop-
skiot romantizam.
Re~nik na poimi
Mizantrop - ~ovekomrazec, ~ovek koj gi mrazi lu|eto i ~ove{-
tvoto.
Filantrop - ~ovek koj gi saka lu|eto.
Groteska i groteskno: (od italijanskoto grotta, pe{tera) poi-mi koi naj~esto se svrzuvaat za site onie dela koi ja izob-
li~uvaat stvarnosta pridavaj}i & elementi na stra{noto,
grdoto, u`asnoto. Toa e “pritemneto” gledawe na svetot:
tokmu zatoa i metaforata na pe{terata se koristi za ime
na ovoj umetni~ki na~in na gledawe na stvarnosta. Onaka
kako {to pe{terata e temna i podzemna, taka i grotesknoto
gleda na svetot kako na “podzemje”, na temno, mra~no i nep-
rijatno, tegobno mesto.
Elegija: starogr~ki zbor, koj go menuval zna~eweto od negovo-
to nastanuvawe do denes, taka {to i denes zborot ima pove-
}e zna~ewa. Kaj Starite Grci elegijata ozna~uvala naj~esto
pesna vo koja se ta`i nad minlivosta na `ivotot i mlados-
ta, kako i minlivosta na qubovta i stravot od smrtta; kaj
Rimjanite, taa pokraj ovie motivi, se zbogatuva i so temata
na qubenata `ena koja vladee so poetot; kaj romanti~arite
(Gete, [iler) elegijata naj~esto pee za izgubenata sakana.
Vo sekoj slu~aj, osnovno i zaedni~ko svojstvo na site pesni
koi se stremat kon elegija, pokraj zaedni~kite temi (naj~es-
to toa se minlivosta na `ivotot, smrtnosta na ~ovekovoto
su{testvo) e nejziniot ton, koj e tagoven, tih, sentimenta-
len, ta`en, pesimisti~ki.
U[te ne[to:
Sporedi gi likovite na Monsiwon Bjenveni i nadzornikot
@aver. I edniot i drugiot slepo veruvaat vo ne{to, no me|u
niv ima krupna razlika. Vo {to veruva Bjenveni, a vo {to
@aver?
-
32
RO M A N T I Z M O T V O G E R M A N I J A
I po~etokot na romantizmot vo Germanija se svrzuva so
buntot na novite, gra|anski pisateli protiv site pravila i og-
rani~uvawa vo umetnosta. Na prvo mesto e individualnosta,
nepovtorlivosta i originalnosta na sekoe delo i na sekoj pi-
satel. Kako {to veli eden ugleden kriti~ar, romanti~arite go
napadnaa literaturniot “bon-ton” na klasicistite: nim ne im
be{e gri`a za pravilata i propisite spored koi bea sozdade-
ni pravlivite, bez`ivotni dela na klasicizmot.
Na po~etokot na ovaa kulturna “pobuna” protiv stegite vo
umetnosta, stoi dvi`eweto so naslov “[turm und drang”, {to
vo prevod zna~i: “bes i gnev”. I samiot naslov dovolno objasnu-
va za kakvo dvi`ewe stanuva zbor: toa e subverzivno dvi`e-
we, koe opasno se zakanuva da go razni{a muzejot na klasicis-
ti~kata estetika, vo koj gri`livo se ~uva{e anti~kata umet-
nost kako svetiwa. Sega, pripadnicite na ova dvi`ewe (me|u
koi se i Johan Volfgang Gete, Johan Gotfrid Herder, Fridrih
[iler, bra}ata Grim i drugi istaknati germanski pisateli)
glasaat za genijot, komu ne mu se potrebni u~enite knigi na
Aristotel, Boalo ili Horacij. Genijot znae potajno s#; nemu ne
mu se potrebni odnapred propi{ani pravila, kako {to na
zdrav ~ovek ne mu se potrebni paterici za da se dvi`i. Pate-
ricite (pravilata vo umetnosta) im slu`at samo na invalidi-
te, velat pripadnicite na ova predromanti~arsko i mnogu po-
pularno dvi`ewe vo toa vreme.
Ovie predvesnici na romantizmot vo Germanija namesto
kon anti~kata umetnost (za ~ija prodol`ena raka go smetaa
klasicizmot) se svrtea kon originalnata narodna umetnost,
osobeno na “pomladite” narodi. Ottuka, tie razvija `iv inte-
res za folklorot, vo koj{to go prepoznavaa duhot na narodot.
A romanti~arite neguvaa poseben kult kon narodot kako kon
kolektiven genij. Gete, na primer, se zainteresiral za sloven-
skiot folklor, pa duri i za narodnata pesna Hasanaginica, ko-
ja ja ima prevedno na germanski. Doa|a do `iv kontakt me|u na-
rodite preku nivnite folklorni nasledstva, koi gri`livo se
sobiraat i se ~uvaat. Herder, na primer, kako glaven teoreti-
~ar na romantizmot, i samiot se zanimaval so sobira~ka dej-
Fridrih [iler, eden od najpoznatite
germanski romanti~ari
Johan Gotfrid Herder
-
33
nost, a vo toa go pottiknuval i toga{ mladiot Gete. Sobira~ka-
ta dejnost se razviva kaj site narodi opfateni od romanti~ar-
skite idei. Zborot narod za ovie pistalei ima mitsko zna~e-
we: tie se vo potraga po sopstvenite nacionalni koreni, zako-
pani daleku vo istorijata i mitologijata.
Dobar del od karakteristikite na ova dvi`ewe, kako i
na srodnite dvi`ewa koi vo toj period se me{aat i se nado-
polnuvaat vo op{tata slika {to ja vikame romantizam (vajmar-
skata klasika, sentimentalizmot i sli~no) se izlo`eni vo vo-
vedniot tekst za poeti~kite osobini na romantizmot. Duri, mo-
`e da se ka`e deka germanskiot romantizam be{e eden od naj-
stabilno podgotvenite, {to se odnesuva do filozofskite i
teoriskite postavki, poradi dolgotrajnata germanska filo-
zofska tradicija i naklonetosta na germanskiot um kon filo-
zofijata. Toj be{e, ne samo na terenot na umetni~kata prakti-
ka, tuku i na terenot na umetni~kata teorija - duhovna hrana na
sevkupniot evropski romantizam. I ako vo centarot na teori-
sko-filozofskata praktika na germanskiot romantizam stoi,
pokraj drugite i Johan Gotfrid Herder, toga{ vo centarot na
umetni~kata praktika ubedlivo stoi imeto na slavniot ger-
manski genij - Johan Volfgang Gete.
-
34
JOHAN VOLFGANG GETE (JOHANN WOLFGANG GOETHE, 1749-1832)
Vo obemnata literatura za Gete, sekoga{ odnovo se
podvlekuva deka `ivotot na ovoj poet e negovoto najgolemo
umetni~ko delo. So svojot `ivot, toj opeal delo, a vo svoite
dela, go opeal `ivotot.- S# {to napi{av, e obi~na golema
ispoved!- pora~uva Gete. Na ovaa li~na ispoved, toj }e uspee
da & podari op{to~ove~ko zna~ewe.
Roden e 1749 godina vo Frankfurt na Majna, vo semejstvo
vo koe se neguvale gra|anskite tradicii. Poezija po~nuva da
pi{uva vo trigodi{niot period (od 1765-1768) dodeka e vo
Lajpcig, kade studira pravo. Prvite poetski i dramski dela go
nosat pe~atot na dvorskata kultura na rokoko(to), no i vo niv
mladiot Gete brzo poka`al deka gi sfatil na~inite na igra vo
pomodarskata kultura, pa vnesuva elementi na gra|anska samo-
svest. No, vistinskiot Gete po~nuva da se projavuva duri vo
Strazburg (1770-1771), kade pokraj intenzivnite umetni~ki i
qubovni do`ivuvawa od isklu~itelna va`nost e dru`eweto
so Herder, koj vo vistinska svetlina mu gi otkriva Homer, na-
rodnata poezija i [ekspir. Vo rodniot grad, kade {to se
posvetuva na advokaturata, se vra}a eden drug Gete, koj so ma-
logra|anskata sredina se presmetuva so poetskite proekcii na
Prometej, Muhamed, Faust, iako fragmentarno. Vlijanieto na
[ekspir najmnogu se ~uvstvuva vo dramata Gec fon Berlinhi-
gen (1773), koja zaedno so himni~nata buntovna lirika {to s#
pove}e ja objavuva - Kniga za Aneta i Lajpci{ka kniga pesni -
negovite prvi stihozbirki objaveni 1768, 1769 - go iska~uvaat
na vrvot na grupata mladi poeti koi veruvale vo sopstvenata
genijalnost. Ako so dotoga{noto tvore{tvo gi osvoil ~itatelite na
brojnite germanski dr`avi~ki, toga{ so svoeto naredno delo –
Stradawata na mladiot Verter (1774), Gete ja osvojuva Evropa.
Negoviot uspeh e i prviot po{irok uspeh na ponovata
germanska literatura.
Slednata, 1775 godina, sekojdnevniot `ivot na ve}e poz-
natiot pisatel se menuva. Toj ja prifa}a pokanata na vajmar-
Johan Volfgang Gete
-
35
skiot vojvoda Karl August i na 26-godi{na vozrast odi vo
Vajmar, kade {to kako minister i upravnik na teatarot, so
mali pauzi, }e ostane do krajot na `ivotot. Vo narednite
deset godini Gete se posvetuva na dr`avni~ki, birokratski
raboti, {to vidlivo se odrazuva vo negovoto tvore{tvo. Ovoj
monoton period vo tvore{tvoto go prekinuva 1786 godina koga
zaminuva na dvegodi{en prestoj vo Italija. Promenata na
klimata i sredinata davaat krupni rezultati: gi zavr{uva
Ifigenija (1787) i Torkvato Taso (1790), dve drami koi prodiraat vo italijanskata renesansa i vo klasi~en stil gi
izrazuvaat golemite problemi na ~ovekot, raspnat pome|u
iskonskite strasti i realnata qubov. Osven toa, Italija mu gi
ovozmo`uva i Rimskite elegii (1795) i Venecijanski epigrami
(1795).
Slednoto pogolemo delo na Gete e romanot Vilhelm
Majster (1795-96), koj preku likot obzemen so teatarot, dava realna slika na op{testveniot `ivot vo 18 vek.
Vo noviot, devetnaesetti vek Gete vleguva so polni race
rabota vo negovoto kapitalno delo: 1808 godina izleguva od
pe~at prviot del na Faust koj vo integralniot vid e najzna~aj-
noto delo na golemiot germanski pisatel i edno od najzna~aj-
nite ostvaruvawa vo svetskata kni`evnost, voop{to.
Faust e realna li~nost, postoel nekade me|u 15 i 16
vek. Bil la`livec, skitnik. Gi zamajuval lu|eto so magija,
ubeduvaj}i gi deka ja izu~uval vo Krakov. Duri e za~uvana i
edna vizit-karti~ka od nego na koja pi{uva: Magister Georg
Faust, povikuva~ na duhovi, tolkuva~ na yvezdi, vol{ebnik,
grafolog, ve{t vo ~itawe od vozduh i od ogan, ispituva~ na
mo~ka.
Temata Faust i pred Gete bila predizvik za mnogu umet-
nici. Geteoviot Faust e nau~nik koj gi dostignal vrvovite na
nau~nite istra`uvawa, pa sepak ne na{ol spokojstvo vo svojot
`ivot. Znaeweto {to go poseduval ne mu bilo dovolno, toj
sakal da go otkrie praizvorot na sekoe bitie, negovata smisla.
Rezigniran, }e se obide da se samoubie, no go spre~uva sudbi-
nata: vo migot koga treba da ja ispie ~a{ata otrov, se ogla-
suvaat veligdenskite kambani koi go potsetuvaat na detstvoto.
Me|utoa, razo~aranosta na Faust ne is~eznuva, s# do
pojavata na |avolot Mefisto. Toj mu nudi oblog - da mu ja zeme
du{ata, a za vozvrat }e mu gi ispolni site `elbi. Faust se
soglasuva za{to saka da gi po~uvstvuva bolkata i sre}ata -
najniskoto i najvisokoto. Po site do`ivuvawa, Faust se vra}a
na svoite koreni - smislata ja bara i ja nao|a vo sozdavaweto:
-
36
gradi brana za presu{uvawe na edno mo~uri{te od koe polza
}e imaat site lu|e. So toa Mefisto go gubi oblogot, ne uspeva
da go odnese Faust vo pekolot - koj umira zadovolen na
stogodi{na vozrast.
Plakat od praizvedbata na “Faust” od Gete
"Stradanijata na mladiot Verter"
ð Gradba na deloto: roman vo pisma ð
Stradawata na mladiot Verter e epistolaren roman.
Epistolaren roman e roman vo koj dejstvoto se prika`uva pre-
-
37
ku pismata {to eden ili pove}e junaci si gi ispra}aat me|u se-
be.
Stradawata na mladiot Verter e roman vo koj eden lik
pi{uva pisma. Toa e junakot na romanot, Verter, koj gi ispra}a
pismata do svojot prijatel Vilhelm. Taka, vo romanot nie gi
~itame pismata na glavniot lik isprateni do Vilhelm, vo koi
toj glavno govori za svojata zabraneta qubov so Lota ([arlo-
ta) no na dve-tri mesta, ~itame i po nekoe pismo isprateno do
samata Lota.
Ako se znae deka romanti~arite se zalagaa za kraen sub-
jektivizam i inidividualizam vo umetnosta, toga{ ne treba da
n# za~udi formata na ovoj roman. Toj e zamislen kako roman vo
pisma, zatoa {to pismoto se smeta za eden od najintimnite vi-
dovi na obra}awe. Nema ni{to poprivatno od pismoto (zatoa i
postoi zabrana za ~itawe na tu|i pisma). Blisku do formata
na pismoto, spored intimnosta e i formata na dnevnikot (ta-
kanare~en roman-dnevnik, koj{to romanti~arite isto taka go
pretpo~itaa poradi negovata privatnost), vo koj likot, odnos-
no avtorot na dnevnikot si se obra}a samiot sebesi. Spored
tie kriteriumi, formata na dnevnikot e duri u{te pointimna
i poprivatna od formata na pismoto. Vnimatelniot ~itatel na
Stradawata... }e zabele`i deka iako stanuva zbor za pisma do
prijatelot Vilhelm, sepak, na mnogu mesta tie pisma stanuvaat
tolku intimni {to nalikuvaat na dnevnik na glavniot junak.
Zatoa, mo`e da se ka`e deka Stradawata na mladiot Verter e
roman vo pisma, iako na mesta, spored privatnosta na izlo`e-
nite podatoci, toj roman nalikuva i na li~en dnevnik na juna-
kot!
Kon krajot na romanot, kako raska`uva~ se javuva i “pri-
reduva~ot”, odnosno “izdava~ot na izdanieto”. Toj treba da gi
raska`e poslednite denovi od `ivotot na mladiot Verter
(pred negovoto samoubistvo), vo koi Verter nema ve}e nitu vre-
me nitu volja da mu pi{uva na svojot prijatel Vilhelm. Toj, is-
to taka, treba da gi raska`e i nastanite po smrtta na Verter,
zatoa {to glavniot lik e ve}e mrtov i, razbirlivo, ne mo`e da
go stori toa preku pisma.
Spored toa, Stradawata na mladiot Verter e interesna
kombinacija na epistolaren roman, roman-dnevnik i klasi~en
roman vo koj treto, neutralno lice koe bilo svedok na nastani-
te (vo ovoj slu~aj izdava~ot), ni ja raska`uvaat zaedno prikaz-
nata.
-
38
ð Si`e ð
[to e si`eto (vidi re~nik na poimi) vo Stradawata na
mladiot Verter? Na po~etokot, vo prvata kniga od romanot, od
pismata na Verter doznavame deka toj otpatuval od rodniot
kraj i deka sega se nao|a vo nekoe malo mesto, kade {to go po-
minuva vremeto na imotot na nekoj veleposednik. Doznavame i
deka glavniot lik ima slikarski sposobnosti i deka e umet-
nik, romanti~ar, re~isi bezdelnik. Doznavame i deka negovata
majka, isto kako i prijatelot komu toj mu pi{uva (Vilhelm) in-
sistiraat na toa toj, kako u~en ~ovek (najverojatno pravnik) da
se vraboti i da najde trajna slu`ba, makar i kako pisar.
Vo prekrasniot V., Verter nabrgu ja zapoznava svojata fa-
talna qubov - [arlota S. Taa ima tatko (upravitel na imotot)
i {est bra}a i sestri. Me|u nea i Verter se ra|a qubov na prv
pogled u{te pri prvata sredba vo ku}ata na tatkoto. Sepak,
vistinskoto poznanstvo i naklonetost me|u niv se slu~uva na
edna igranka, na koja Verter i [arlota igraat valcer, zabora-
vaj}i na svetot okolu niv. Pri samiot tanc, edna `ena ja opome-
nuva so gest (ni{aj}i so prstot) [arlota, potsetuvaj}i ja na ne-
koj Albert. Mladiot Verter pra{uva koj e Albert, i od toj mig
po~nuvaat negovite stradawa: Lota mu priznava na Verter de-
ka Albert e nejziniot svr{enik koj momentalno ne e tuka, no
deka tie }e se ven~aat koga toj }e se vrati, zatoa {to taa mu e
vetena i dala zbor. Igrankata e prekinata od nenadejna letna
luwa, so molwi i grmotevici i poroen do`d: ovoj element na
si`eto jasno uka`uva na strategijata na romanti~arite da go
koristat pejsa`ot kako slika na du{evnata sostojba na svoite
likovi. Jasno e deka taa nenadejna luwa ne e samo meteoro-
lo{ki podatok vo romanot, tuku slika na du{evnata sostojba
na Verter: vo negovata du{a, kako `estoka luwa, se javuva `es-
toka qubov kon [arlota, zabranetata `ena!
Denovite minuvaat, mladiot Verter re~isi e sekojdneven
gostin vo domot na Lota i e drag prijatel na nejziniot tatko.
Toj s# pove}e se zbli`uva so Lota, a i taa ne ostanuva ladno-
krvna kon negoviot `iv i buren duh. Tie se srodni du{i: pret-
po~itaat dolgi pro{etki po pejsa`ot (tuka se prepoznava ro-
manti~arskiot kult kon ubavinite na prirodata), muzika (Lota
sviri na pijano, a Verter na violon~elo) i knigi (i Lota i Ver-
ter se pasionirani ~itateli na vredni knigi: Homer, Osijan,
poezija). Verter ne mo`e da doznae ni{to za Albert, osven de-
-
39
ka e seriozen, dobar, stabilen i deloven ~ovek. Negovite stra-
dawa se zgolemuvaat koga Lota govori za svojot svr{enik so
po~it: “pa sepak, koga taa govori za svojot svr{enik, so tolkava
toplina, so tolkava qubov za nego govori - toga{ se ~uvstvuvam
kako nekoj kogo go li{ile od site po~esti i dostoinstva, pa se-
ga mu go odzemaat i me~ot” (pismo od 11 juli).
Kone~no, na imotot stignuva i Albert. Toa e stabilen ~o-
vek, bez strasti, za razlika od Verter: “Negoviot spokoen iz-
gled silno otstapuva od voznemirenosta na mojot karakter, ko-
ja ne mo`e da se sokrie”. [to e najinteresno, Verter zabele`u-
va deka toj negov sopernik voop{to ne e lo{ ~ovek, iako ne e
voop{to senzitiven (ne e romanti~en) kako {to e samiot toj:
“Navistina Albert e najdobriot ~ovek pod nebesata. V~era so
nego do`iveav ~udesna scena” (pismo od 12 avgust). Scenata se
sostoi vo toa {to Verter sakal da odjava vo planina, no nemal
oru`je; pobaral dva pi{tola od Albert i ovoj vedna{ mu gi ot-
stapil, kako da se stari dobri prijateli so godini. Podocna
ovoj detaq so pi{tolite }e dobie simboli~no zna~ewe, zatoa
{to so istite tie pi{toli, na krajot od romanot Verter }e si
go odzeme `ivotot!
Za Verter nabrgu `ivotot vo prijatnoto mesto }e stane
nepodnosliv. Toj ne mo`e da se pomiri nekoj drug da ja ima Lo-
ta, a najmalku toa da bide Albert, koj kon nego voop{to ne od-
gleduva neprijatelski ~uvstva. Zatoa, voden od moralnite nor-
mi i gri`ata na sovesta, re{ava da go napu{ti mestoto (bez da
se pozdravi so Lota i Albert) i zaminuva vo drug grad. Taka za-
vr{uva prvata kniga.
Vo vtoriot del od romanot, nasloven kako “Vtora kniga”,
od pismata na Verter do Vilhelm (i po isklu~ok, do Lota) doz-
navame deka toj, otkako do`iveal poraz vo qubovnata vrska so
Lota, re{il da go najde svojot pat vo op{testvoto, odnosno da
gi poslu{a sovetite na svojata majka i svojot prijatel Vilhe-
lm. Na{ol dobro plateno vrabotuvawe, i kone~no, re{il da
proba da “stane ~ovek”, kakva {to e pretstavata na majka mu. Vo
ovoj del od romanot toj samo edna{ & pi{uva na Lota, i celosno
e obzemen so svojata kariera. Me|utoa, i op{testvoto, kako i
privatniot `ivot (aferata so Lota) nabrgu }e go poka`e svoe-
to surovo lice za na{iot junak: toj e razo~aran od licemerieto
koe rakovodi so op{testvoto i so unapreduvawata vo kariera-
ta. Iako }e zapoznae edno milo `ensko su{testvo, gospo|icata
fon B., toj sepak, nikoga{ nema da ja po~uvstvuva istata onaa
strast kon Lota i kon prirodata kako vo maliot V. Osven toa,
nego stra{no }e go povredat odnosite na hierarhija vo op{tes-
-
40
tvoto: vo tie odnosi voop{to ne e va`no kolku vredi indivi-
duata, tuku e va`no samo nejzinoto poteklo. Ako si roden kako
sin na nekoj poznat blagorodnik ({to zna~i - ako ima{ rodoso-
lovie i tapija za “sina krv”), ti bez nikakvi napori }e bide{
rangiran vo najvisokite op{testveni krugovi; ako ima{ obi~no
poteklo (kako {to ima na{iot Verter), bez razlika na sposob-
nostite i na veli~inata na duhot, nema da go nadmine{ rangot
na obi~en slu`benik, odnosno sluga na tie blagorodnici. Toa
Verter }e go iskusi na svoja ko`a. Op{testvoto }e go poni`i, i
toa na drasti~en na~in: toj, na pokana na grofot C. }e bide
gostin na edna ve~era kaj nego, i otkako ve~erata }e zavr{i, }e
bide kulturno zamolen od samiot grof da go napu{ti mestoto,
so izvinuvawe deka iako toj nego visoko go ceni kako um, sepak,
dru{tvoto na nasobranite blagorodnici negoduva {to i toj, ni-
zok slu`benik e pokanet tamu! Verter nikoga{ nema da mu go
prosti ovoj gest na diskriminicija na op{testvoto: nabrgu po-
toa, i pokraj odli~no platenata slu`ba, }e ponudi otkaz od ra-
botnoto mesto. Iako li~no }e bide zamolen od grofot C., pa
duri i od princot da ne go napu{ta rabotnoto mesto, toj cvrsto
}e opstoi na svojata odluka, i sfa}aj}i deka edinkata ne mo`e
da bide sre}na ni vo op{testvoto (koe ja ceni spored poteklo-
to, a ne spored sposobnosta), }e donese odluka da se vrati vo
mestoto vo koe ja sretna svojata fatalna qubov - Lota.
Taka, na{iot junak povtorno se re{ava na - preselba. Toa
e u{te eden omilen romanti~arski motiv: motivot na skitni-
kot, onoj koj e progonet i od op{testvoto i od li~nata sre}a.
Takviot junak ne mo`e edinstveno da pobegne od zakonite na
svoeto srce i samo nego go slu{a, zatoa {to: “sre}ata na{a za-
visi isklu~ivo od srceto na{e” (pismo od 10 avgust) i “Knezot
se odnesuva kon mene najdobro {to mo`e, a sepak, nekako kako
da ne sum svoj ~ovek. Vsu{nost, nie nemame ni{to zaedni~ko.
Toj e ~ovek na razumot, no sosema obi~en razum. Kontaktite so
nego ne mi pru`aat pogolemo zadovolstvo odo{to ~itaweto na
nekoja dobro napi{ana kniga.” (pismoto od 13 juli) Kako {to se
gleda, ovde e jasno otslikan konfliktot me|u razumot i srce-
to, a kako {to e poznato, romanti~arite jasno go uvidoa toj kon-
flikt i glasaa za srceto, pred razumot.
Tokmu zatoa, i na{iot junak, vo potraga po sre}ata, kako
ve~en nomad, vo pismoto od 16 juli, kako da }e go ispi{e svojot
epitaf: “To~no, jas sum samo skitnik-patnik, gostin i dojdenec
na ovoj svet. A zarem vie ste ne{to pove}e od toa?”
Kone~no, vra}aweto na Verter vo maloto, idili~no grat-
~e vo koe `ivee Lota, namesto spasenie, }e donese novi stra-
-
41
dawa za mladiot Verter. Toj tamu }e zapoznae i eden lud ~o-
vek i }e doznae deka toj poludel od nevozvratenata qubov kon
Lota. Albert }e stanuva s# postuden (iako u~tivo qubezen) kon
nego, nasetuvaj}i ja qubovta me|u Verter i Lota. Verter pak, }e
po~ne s# pove}e da ~uvstvuva gri`a na sovest deka rastura
eden fin i stabilen gra|anski brak, taka {to }e bide raspnat
me|u svojata sekojdnevna `elba da ja vidi Lota i moralnite ob-
yiri koi velat deka ~ovek ne treba da zaveduva svr{ena `ena.
Sepak, strastite na Verter se posilni od moralnite i op{tes-
tveni normi. Vo edno pismo, toj vaka }e zapi{e za Albert: “Da,
priznavam, toj e dobar i neporo~en; no toj mene mi ja jade utro-
bata, i jas ne mo`am da bidam praveden.” Vo takvi uslovi, nab-
li`uva Bo`ik; Albert ja zamoluva Lota da gi oret~i pokanite
za Verter, odnosno ja moli taa da go oddale~i nego od nivnata
ku}a. Veli deka duri i okolinata ve}e po~nuva da tkae razni
prikazni za nea i za nego. Lota, kako tradicionalno i moralno
klasi~no vospitana li~nost, toa i go pravi: mu veli na Verter
da ne gi posetuva pred Bo`ik. Toa Verter, vo svojata ve}e ce-
losno razdrazneta li~nost }e go primi kako u`asen udar, i ve-
}e pomisluvaj}i na samoubistvo, sepak }e se pojavi vo domot na
Lota (za sre}a, Albert e izlezen po nekoja rabota). Pritoa }e
se slu~i najdramati~nata sredba me|u Verter i Lota, vo koja toj
otvoreno }e & ja izjavi svojata qubov; taa na eden direkten na-
~in }e mu ka`e da se otka`e od nea, oti taa e sposobna samo da
go so`aluva. Lota veli: “Zo{to tokmu mene, tu|a svoina? Se
pla{am deka edinstveno toa {to ne mo`ete da me imate ja pra-
vi va{ata `elba tolku nemerliva!”.
Pred Bo`i}, Verter u{te edna{ }e ja poseti Lota. Pri-
toa, toj }e & ~ita poezija, i prvpat me|u niv }e se rodi i tele-
sen kontakt: nekolku strasni bakne`i. Vedna{ potoa, otkako
Lota }e se sozeme i }e po~ne da se kae za taa nepredvidena
bliskost, Verter }e zamine doma. Sledniot den, sproti Bo`ik,
}e gi pozajmi pi{tolite od Albert, pod izgovor deka }e odi na
podale~en pat, i kone~no, to~no na polno}, dodeka vo domot na
Lota i Albert trae bo`iknoto slavje, }e si istrela kur{um vo
glavata.
Potem, s# e raska`ano vo dve-tri stranici: nao|aweto na
negovoto mrtvo telo, `alosta na Lota, stradaweto na Albert,
i kone~no, negoviot zakop, bez pop, kako {to toa se pravi so
onie koi re{ile da si go odzemat najgolemiot Gospodov dar -
`ivotot.
-
42
ð Likovi ð
Tri lika dominiraat vo deloto: Verter, Albert i Lota.
Stanuva zbor za takanare~en quboven triagolnik, vo koj dvajca
ma`i se borat za naklonetosta na edna `ena.
Likovite na Verter i Albert najdobro se sogleduvaat ako
se prika`at kako kontrastni, sprotivstaveni. Taa nivna spro-
tivstavenost najdobro se gleda od razgovorot {to go vodat na
samiot po~etok od nivnoto poznanstvo, na tema - samoubistvo.
Albert e razumen, no ne e strastven. Eve {to veli toj za
strasta: “koga ~ovek }e go zanese strasta, toj gubi sekakva svest
za svoite postapki, pa go smetaat za pijan, za bezumen!”
Verter e strastven i ne go ceni mnogu razumot, iako go
ima vo svojata glava, oti e nesomnen intelekt. Za nego sre}ata
e vo srceto, ne vo razumot. Eve {to odgovara toj na taa repli-
ka: “Ah, vie umni umnici! Strast! Pijanstvo! Ludilo! A vie, de-
mek, stoite nastrana spokojni, bez u~estvo, vie, razumnite lu-
|e! Go karate pijaniot, vi se gadi od bezumniot, minuvate kraj
niv kako sve{tenik i kako farisei mu blagodarite na Boga
{to ve sozdal da ne li~ite na niv! Sum se opil vo `ivotot po-
ve}epati, moite strasti sekoga{ bile blizu do ludilo, no jas
ne se kaam nitu za ednoto nitu za drugoto... ka`ete mi, zo{to
otsekoga{ za pijani i ludi bile proglasuvani onie izvonredni
lu|e koi go ostvaruvale ona {to se ~inelo golemo i navidum
neizvodlivo?”. Na toa Albert mu veli deka samoubistvoto ne
mo`e da bide golemo delo, makar se tolkuvalo i kako delo na
strasta: “Oti, sekako, polesno e da se umre, odo{to da se pod-
nesuva hrabro makotrpniot `ivot”, veli Albert.
Ovde treba da se istakne deka po romanot na Gete, vo ev-
ropskite zemji vo koi e preveden toj do`ivuva nezapomneta
slava. Se javuva i eden vid moda, takanare~en - verterizam.
Lu|eto po~nuvaat da se oblekuvaat kako likot na Gete (vo sin
frak i `olt elek), da govorat kako nego, da ~uvstvuvaat kako
nego. Za `al, se javuva i bran samoubistva od qubovni pri~ini.
Treba da se ka`e deka Gete ne bil voodu{even od seto toa i
deka vo nekolku priliki izjavil deka ne gi brani stavovite na
Verter za samoubistvoto, iako generalno e na negova strana, vo
tvrdeweto deka sre}ata doa|a koga srceto, a ne razumot e za-
dovolen. Tokmu zatoa, vo gorniot dijalog me|u Albert i Verter
toj ne odbira strana, i argumentite na Albert zvu~at podednak-
vo strogo i ubedlivo kolku i onie na Verter.
-
43
Deka Gete so pravo se lutel {to negoviot Verter bil
sfaten kako samoubiec “za primer”, najdobro poka`uva i sled-
niov izvadok, vo koj Verter, naprotiv brani stavovi protiv sa-
moubistvoto, i go proslavuva `ivotot, bez razlika kolku toj
bil makotrpen: “No, onoj koj vo svojata poti{tenost e svesen ka-
de seto toa odi, onoj koj znae da go ceni gra|aninot koj tolku
prekrasno znae od svojata gradina da iskroi i da iskastri vis-
tinski raj, i koj znae da go ceni nesre}nikot koj iako stenka
pod svoeto breme, sepak znae istrajno da prodol`i da si go
odi svojot pat; i onoj koj uvidel deka na site im e va`no makar
u{te edna minuta da ja gledaat ovaa son~eva videlina - da, toj
e miren, toj go sozdava svetot od sebe samiot, i sre}en e {to i
toj e ~ovek.”
Vsu{nost, mo`e da se ka`e deka vo likovite na Verter
(srce, individua) i Albert (razum, op{testvo) Gete go otslikal
konfliktot me|u romantizmot i klasicizmot.
Likot na Lota pak, e idealiziran do krajni granici. Taa
e opi{ana kako silna, dostoinstvena, duhovita i preubava `e-
na, koja se gri`i za celoto semejstvo po smrtta na majka &. Taa e
i doma}inka, i majka, i verna `ena, i `ena posvetena na umet-
nostite i produhovena. Romantizmot sozdade tip na `enski
lik vo koj se slevaat site mo`ni doblesti. Likot na Lota }e go
zapomnime po prvata, vovedna slika, koga taa e naslikana kako
hranitelka na svoite {est bra}a i sestri: kako okolu nekoe
sonce, okolu nea se vrtat decata, a taa im daruva po edno par-
~e crn leb. Fizi~ki prekrasna, duhovno sovr{ena, taa e roman-
ti~arska realizacija na trite principi na `enskiot lik vo
koi veruvaa romanti~arite: majka-`ena-tatkovina.
ð Romanti~arski belezi ð
Spored stilot, Stradawata na mladiot Verter e tipi~en
romanti~arski roman. Junakot e strastven, senzitiven preku
mera, i lesno pominuva od sentimentalnosti vo bura od stras-
ti: “Drag moj prijatele, zarem ima potreba tebe ova da ti go ka-
`uvam, tebe koj tolku ~esto mora{e da podnesuva{ vistinski
maki gledaj}i me kako pominuvam od taga vo razuzdenost, od
slatka sentimentalnost vo razorna strast”.
Ve}e ja spomnavme omilenata romanti~arska postapka:
pejsa`ot i nastanite vo prirodata (osobeno burnite nastani:
luwi, grmotevici) da slu`at kako simbol za du{evnata sostoj-
ba na likot (scenata na igrankata, koga strasta {to se ra|a vo
du{ata na Verter e prosledena so nenadejna letna luwa).
-
44
Se razbira, tuke e omileniot romanti~arski motiv na
skitnikot koj nikade ne nao|a svoj dom, i koj postojano saka da
patuva, osvojuvaj}i novi i nepoznati prostori. Eve kako na ed-
no mesto razmisluva Verter na ovaa tema: “Tamu se ustremiv,
od onde se vrativ, no aman - ne najdov ni{to na {to se nade-
vav... Koga }e jurneme tamu i koga tamu }e ni stane ovde, s# e
kako pred malku, i povtorno se nao|ame vo na{ata siroma{ti-
ja, vo na{ata tesnotija, i du{ata na{a povtorno me~tae za nov
melem!”
Likot na Lota, kako {to se ka`a, e isto taka idealizi-
ran. Taa e majka na svoite sestri i bra}a, idealna doma}inka,
`ena {to nasproti toa sviri pijano, ~ita knigi i ima svoe mis-
lewe za niv, `ena koja so pogled lekuva (scenata so nejzinata
prijatelka bolna od smrtonosna bolest) i so pogled razboluva
(kolku samo strada Verter dokolku nejziniot pogled ne poka-
`uva naklonetost kon nego).
Vo romanot go nao|ame i tipi~niot romanti~arski beleg -
vospevaweto na prirodata, re~isi nejzino obo`uvawe, prosle-
deno so ~uvstvo na sila, sre}a i ispolnetost: “Nikoga{ ne sum
bil posre}en, nikoga{ do sega ~uvstvoto za priroda (s# do naj-
sitnoto kam~e, do onaa najdrobna trevka) ne mi bilo pocelosno
i tolku sesrdno...”, veli na edno mesto likot.
I, se razbira, posledniot romanti~arski beleg: presmet-
kata so logikata i razumot, vo ime na ~uvstvata. Eve eden
fragment koj dobro go poka`uva toj stav: “Na ovoj svet retko
ne{tata se sveduvaat na “ili-ili”; ~uvstvata i dejstvata tolku
raznoli~no se prelevaat, kolku {to ima i premini me|u orlov-
skoto i napr~enoto nose”.
Osven toa, stilot na romanot e isklu~itelno emotiven;
re~enicite na pismata se “preplaveni” so voskliknuvawa, iz-
vici, i