Download - Manuel de référence de la CEDEAO en Pulaar
1
Tayre Aranere (1)
Ganndal Fii Buttu, HaDugol, Kurndagol e
HuBindangol Hawreeji Din
Tawde Hareeji Din ko ka HaQQillaaji YinBe Ben
FuData, ko e nder HaQQilaaji YinBe Ben ko Hiwata
Buttu ngun Darnetee
Ahodal sincungal UNESCO, 1945
Ganndal Fii Buttu, HaDugol, Kurdangol e HuBindagol hawreeji
1. Ganndal fii Buttu
2
2. Kurndagol hawreeji Din
Hunorde
Buttu ko ka nder huuwondiral NiBetee, neDDanke tagidaaka e mun.
Tindol ndii laamateeri kon. Baawo Doo siforndi dahugol no humindi fii
Buttu ngun e gereeji Din, hay e hare: « Mo no faalaa Buttu, o hebilanto
hare” e wi’i maBBe. Kono ganndal fii Buttu dagintaa sugu on maaku :
ka haQQiiQa, Buttu ngun ko e noone faamu goo yaltata.
Dun e wonnde ngun faamu no holli, hawreeji Din no yaadi e ngurndan
neDDanke sabu cerle noneeji fow e Dii banMeeji ganndal, Dowoodi,
faggudu, huuwondiral, leNol, diina, ek.f.), hi ngu holli fahin no haani
wowtinagol huBindagol Din hawreeji no newori fii tabintinngol ko juuti
Buttu ngun e fii no ngu duumora. Tigi-tigi on, ko Dun woni sabu si tawii
e nder ndee tayre yuBBondiral no waDaa hakkunde ganndal fii Buttu
ngun e kurndangol no newori hawreeji Din.
Nbawdi he Botoondi e nde tayre: JaBugol martabaaji, faamuuji, jikkuuji e NeeNe fiino huBindora ngal
ganndal fii Buttu e laawol kurndagol hawreeji Din.
Lowre wonDe Den ender ndee tayre
1. Ganndal Fii Buttu 2. HuBindagol hawreeji
3
Lowre 1: Ganndal Fii Buttu Nbawdi heBotoondi e ndee lowre :
JaBugol martabaaji, faamuuji, NeeNe a jikkuuji fi no huBindora ngal
ganndal fii Buttu.
Fandaare janndenden / ekkitagol ngol
- huBindagol martabaaji e faamuuji humondirDi e ngal ganndal fii
Buttu
- heBBitagol pehe fii Bantugol ngal ganndal fii Buttu e hoore no
tippi e ko iwri e mojobe jeyaaDe e huuwondiral ngal fow
- nanngangol muraaDi jannugol heeraniiDi ganndal fii Buttu
- jaBugol wowtinaade needi yaadundi e ganndal fii Buttu.
Piiji jeyaaDi e nden jannde Anndal fii Buttu
Anndal fii Buttu no sifora wa laawol no ootigi heBira martabaaji,
ganndal, o heBa nediiji, bawDe e jikkuuji fii no o wuurira no newonira
mo kanko e hoore makko, e kanko e luttuBe Ben e kala ko taarii mo.
Fensitugol Buttu - fewndaare leyDe De alaa e nder hare : cippirgol fi no Buttu
wonira e nder aduna on;
- coccinnde hare hakkunde haBooBe DiDo maa Buri : diisondirgol fii
Buttu ngun:
4
- fewndaare nantondiral, pottal hakkunde taakanBe leydi, mojobe
huuwondiral, anngal gereeji e jiBoldu ka nder huuwondiral : Buttu
ka huuwondiral;
- fewndaare mojobere yinBe Be haBaa, Be galdaa : wuuridude e
kawte mun Den e nder Buttu;
- fewndaare Buttu e fowtaare ka goDDo;
- fewndaare goDDo mo Bernde mun Butti, no wonkii mun waalii,
fellitugol no Buttini;
- anngal girdi-girdiire e sonko e nder nokkuure : ka Buttiri wa
berDe.
Nooneeji Buttu ngun - Buttu deeYungu : ko buttu ngu aldaa e gere e hawreeji
- Buttu dillungu: ko Baagaa Dun pehe moYYinayDe fii newinanngol
fow ngurndan mun Dan, wonaa tun Buttu ngu aldaa e gere maa
hawreeji. NiBugol Buttu dillungu no hatonnjini e mOYYukiiji
wano :
- yarlondiral
- heDondiral
- hunpondiral
- jaBugol woodeede, giiDe sertuDe e miijooji sertuDi wonannde
lanndal, wonannde goDDun
- wattanngol yiila e ko heNora e nder saai’iiji satteende
- naBidal ngal
- lugginngol miijoo, yurnitoo
- farluyee ka huuwondiral.
No hatonjini non ka Dii moYYukiiji kelDiniree needi ndin.
Ganndal Fii Buttu
5
“Ko laawol siforngol tabintinngol hoolaare e naBidal hakkunde jamaaji aduna on. Ko Dun firi, ko ekkitagol Danningol e hoore neweende, hawreeji gaB wadeeayDi hakkunde jamaaji aduna on, tentinii tippude e yewtere e diisondiralhara wonaa huutorde jogaaji ma doole. Huulannde ngal ganndal fii Buttu wona Nifugol no wanaa woniri woo, hawreeji Din. Ko heBBitagol pehe fi Nifugol Dun e Baawo doole. Ko Dun waDi, ngal ganndal fii Buttu KO huulani, KO townugol teddina fii hannduyeeji neDDanke Din, yarlondiral ngal e nifugol no haaniri hawreeji Din, tawti Dun Bantal neDDo on e kawtital ngal”.
Tippude e fensitannde nde LeyDe FottuDe Den (ONU) waDi, ganndal fii Buttu ngun ko hawtannde martabaaji, nediiji, jikkuuji e noneeji no wuuwiraa Di jaBaa huutorgol doole, huBinDorgol hawreeji Din taYugol DaDi mun Din rewrude diisondiral hakkunde yinBe Ben, mojoBe Den e laamuuji leyDe Den (haldide LeyDe FottuDe Den A/RES/52/13: ganndal fii Buttu e A/53/243: hollitannde e eBBoore golle fii ganndal fii Buttu2.
“Ganndal fii Buttu ko laawol waylayngol neDDo on, huuwondiral ngal e tugaale laamuuji Din; ko pellital e kuuDe neDDanke en daNata ngal; ngal Beydoo e nder leydi kala, tippude e taariika mayri, e no huuwondiral e tawal e faggudu mayri sifori non… Ngal ganndal fii Buttu no huulani waylugol martabaaji Din, neediiji Din jikkuuji fii yo Di wonu sabu NiiBinngol Buttu e anngal njaggu”3.
Needi Fii Buttu Neugol fii Buttu, ko eltugol daNa taakanjo naBidaaDo, annduDo ko waDDii Dun, joganiiDo Deya jannde uddital, wawDo faamude hitteendi hettaare nden, teddinoowo ndimu tagaaDo e ko senndi mo e Beya
6
luttuBe, gaynoowo haDugol hareeji Din maa huBindorgol Di laawi Di Doole tawaaka e mun”3. Wano ganndal fii Buttu, needi fii Buttu tippay e no fewndoraa non ka taariika, ka huuwondiral, ka tawal e ka faggudu kala leydi. Hi Den waawi wi’ude wonnde iwdi ngal ganndal fii Buttu ko e nder eBBoreeji toMugol hare nden woni : aala adunayankeejo arano toMuDo hare nden ko ngal ahodal huuBungal fii tertinngol hare ka waDaa aala DoworDo e nder leyDe Den, ahodal Buraangal andireede ndee innde “Paete Briand Kellog “ mg hittaande 1928.
Si iwii e Dun, ndii NjuBBudi LeyDe FottuDe (ONU) sinccaandi hitaande 1945 fii « danndugol jamanuuji arayDi Din bononnde ko woni e hare nden (…) heBBitagol sartiiji hatonjinaaDi fii no nunDal tabitira e fii no farluyeeji yaltuDi e ahdiiji Din e Diya Bulli hannduyeeji adunayankeeji, (…) nawra yeeso huuwondiral ngal, tabintina nguree BurDo moYYude e nder hettaare Burnde yaajude …” (Hunorde Ahodal LeyDe FottuDe Den).
No watti e Dun, needi fii Buttu adday “Faamondiral, yarlondiral e weldigal hakkunde humode aduna on, leYYi Din e feddeeji diina Din”. Ganndal fii Buttu wallay “muraaDi NjuBBudi LeyDe FottuDe Den fii tabintinngol Buttu ngun”. (ToBBere 26, Hollitannde Adunayankoore Hannduyeeji NeDDanke Din. Ko Dun waDi, ganndal fii Buttu, ko kaliifu NjuBBudi LeyDe FottuDe Den e laamuuji tawaaDi e mun Din.
Sabu ko ngol laawol Boorugol jannde nden e eltugol ngol kala ko jaasinta neDDankaalu ngun jokkaa kon, heeraniiBe Ben needi fii Buttu no etaade ittugol ko jiiBata kon ndimu neDDanke ngun sabu anngal, taYa-liBa, giDaale, doolugol e hare. Ka aranun, ndii needi fii Buttu ko nanngananoo, ko fii haDugol kala ko gasata wonnde sabu reeede aduna on, Dun ko wano ndee hare nukleyeer. Ka fewndii Doo, faandaare Burnde httude ndii needi fii Buttu ko NiiBinngol ngal ganndal fii Buttu.
Satteendeeji e sabbunnde ngol laawol NiiBinngol Buttu ngun
No jeeya e ko jaggata ndii needi fii Buttu:
- anngal diisondiral - anngal teddinngal hannduyeeji neDDanke Din; - jiiBugol ngol hunndaari ndin; - anngal teddinngol tagee yinBe Ben; - ardannde bonnde nden;
7
- anngal wattanngol yiila Beyditoroo kabaaruuji waDuDi Din e nder taarika on;
- anngal teddinngol sartiiji fewjodal ngal; - anngal hiwo; - anngal hunnanngol yinBe Ben ko Be hatonjini fii nguure e maBBe
on ko Buri e fanDude; - anngal Ninnugol sariya on; - anngal kurndagol no gasirta non satteendeeji arayDi e yanude,
e.k.f.
Dun e wonnde, satteede Burnde hittude nden fii nyiiBinngol Buttu ngun e nder laral CEDEAO ngal, haa jooni ko kala kuuDe warraaDe Den doole e bewre addayDe mayde worBe, rewBe e paykoy, lancuru ko darnaa, gaanyugol neDDanke, jaggitugol huuwondiral ngal, doginngol beelol e kulaleeji.
Laawi e pehe fii Bantugol ngal ganndal fii Buttu Bantugol ngal ganndal fii Buttu no waDDi laamuuji leyDe tawaaDe Den e CEDEAO: - tabintinngol Naawoore nunDunde fottindirnde taakanBe leydi ndin
fow ; - tannbitagol njuBBudiiji wonnDi wallude Din no Buttu ngun tabitira.
Ko wano nii kawtitte e njuBBudiiji Di humaaki e laamu jeyaaDi e humodal maa adunayankooji, tawti Dun sarwuusiiji ndin NjuBBudi LeyDe FottuDe (ONU) ;
- keldinngol tanbintinirDe fewjodal ngal e nder humodal ngal, teddina ahadiiji adunayankooji daginaaDi Din ;
- teddinngol sariyaaji njani e cewDi; - hiwugol hunndaari ndin tippude e feMugol ka Booyata jogondiral
neDDanke en e hunndaari maBBe ndin; - jannugol antaaku e annde fii tannbagol Buttu ngun, NeeNal no
diisondirtee fii wuurugol hara no feppi e hoore mun, no feppi e Beya luttuBe
- Bantugol hannduyeeji neDDanke Din
Tayre aranere (1): Ganndal Fii Buttu
Bawgal ngal bittol ngol addata
JaBugol martabaaji, faamuuji Din e jikkuuji Din fii huBindangol ganndal
fii Buttu ngal.
Lowre aranere : Ganndal fii Buttu
Nbawdi ndi lowre nden okkata
8
JaBugol martabaaji, faamuuji e jikkuuji Din fii huBindango ngall
ganndal fii Buttu ngal.
CEDEAO on no jeyaa e njuBBudiiji lare Afirik BurDi Din hilnaade fii
Buttu e hiwo. Si iwii e ko CEDEAO darinoo kon fii tabintinngol Buttu e
nder leyDe jeyaaDe e mun wano Liberiya, Saralon, Gine Bisaawuu,
Kodduwaar, cedeao heBBintino pehe e aalaaji sar’inDi adunayankooji fii
tabintinngol Buttu ngun. E missal: ngal haldigal fii pehe haDugol,
kurndagol e Nifugol hawreeji Din, tabintinngol Buttu ngun e hiwo ngon
(fottanaaDun diisaanbur 1999). Ngal haldigal no Beyditiraa ngal haldigal
Beyditaangal fii fewjodal ngal e ardiigu LaaBungu ngun (fottanaa Dun e
diisaanbur 2001), ko humindiri ka heni faandaare haDugol ngol e
Danninngol hawreeji Din.
Faandaareeji jannugol ngol/eltugol ngol
- HuBindagol martabaaji e faamuuji wonannde ganndal fii Buttu ngal
- HeBBitagol pehe e faamuuji fii Bantugol ganndal fii Buttu ngal,
wallitora e nder hen ko iwri e mojobe huuwondiral ngal
- Nannganngol muraaDi jannugol wonannde ganndal fii Buttu
- Yettugol darannde wallaynde ganndal fii Buttu.
Boydi : leereeji 4 ngal
Derol fii EBBindagol
Joo-
Dannde BawDe/NeeNe BanteteeDe Piiji BamitaaDi jeyaaDi e
jannde nden Pehe Den Neteendi
1 - Fensitugol piBi BurDi hittude Din e nder ganndal fii Buttu
- Senndindirgol nooneeji Buttu Din
- Martabaaji e piiji humondirDi e ganndal fii Buttu
- Nooneeji Buttu Din
- DaBBitugol Deri e Defte faltorDe Den (woni muulaa Dun maa wonuDun e nder ordinater).
- Golle mojobere - Beydondiral - Tefugol - DenDondirgol
2h
2 - Yiitugol huBindoo nbawdiiji humiiDi Din e ganndal fii Buttu
- No ganndal fii Buttu yaarata e laawi mun
2h
3 - Yiitugol satteendeeji e sabbunndeeji humondirDi Din e ganndal fii Buttu
- Satteendeeji esabbunndeeji humondirDi Din e Buttu ngun
2h
4 - HeBBitagol pehe fii Bantugol ganndal fii Buttu
- Pehe fii Bantugol ganndal fii Buttu
2h
9
5 - Naadugol ganndal fii Buttu ka muraaDi jannugol
- Tentinen etagol no ganndal fii Buttu jaBiree tippude e mise selluDe e nder jannugol ngol fii hittendi tagee on e erDinngol jannganaakuuBe Ben fii no Betawree e muraaDi e haajuuji kawtitte maBBe Den, koDooli maBBe Din woni ko Be anniyanii hoore maBBe, woni farluyee kawtital ngal
- Aalaaji janngirDi e jannirDi wooDaa
- Deri jannirDi Din - No jooDanDe jannde
nden nawretee non - Ndartugol faamu
jannganaakuuBe Ben
- Taskagol - CoBBuli - Ndarndagol - Misugol - Hollugol no
eBBorta
5h
Misal Derol jannirgol :
Lowre aranere : Ganndal Fii Buttu
Nbawdi ndi lowre nden okkata
JaBugol martabaaji, faamuuji, NeenNe e jikkuuji fii no huBindora
ganndal fii Buttu.
Faandaare jannde nden / ekkitagol ngol
HuBindagol martabaaji e faamuuji wonannde ganndal fii Buttu
NeeNe BanteteeDe
NeeNe
HaQQil/anndal Wonannde jikkuuji/antaaku NeeNe/anndude hoore mun
- Fensitugol Buttu ngun - Yiitugol martabaaji Buttu
Din
- RerDinngol yinBe Ben fii Buttu ngun
- Taskagol mise no hawreeji ka nder koDooli mun rocciniraa
- Taskagol mise neediiji e jikkuuji moYYanDi Buttu ngun.
- Teddinngol Beya luttuBe - Wuuridugol e Beya
luttuBe e nder Buttu
10
Boydi : 2h
Aalaaji / tannborDi jannde nden / Deri e defte faltorDe
- Nate hollayDe ka gereeji maa hareeji waDi e nokkuure
- Nate holluDe mise wallindiral, nantondiral, yaafondiral, ekf
- EBBooje no jannirtee e nder Dee leyDe CEDEAO
- Defte jannirDe e nder leyDe CEDEAO
- SuutaaDun e Bataake
- Pirintinol harlol fii Buttu ngun (janneteeDo bee heBa pirintinol)
- Ko Yoogaa e nder Bataake
- Nate e pirinti
- Pirinti harlol fii Buttu (jannganaakuujo bee heBa pirinti)
- Pirintiiji e nate nooneeji yogaaji
Lowre aranere (1): Ganndal Fii Buttu Nawroodi kalaare jannugol ngol / ekkitagol ngol
Sagara MuraaDi Pehe Den Jannoowo on (d.s.) JanneteeBe Ben (d.s.)
Ndartugol ganndal ngal jenneteeDo on ardi
- Yeewugol annda yeru ko janneteeDo on hunpitii e yeru ganndal ngal o jogii wonannde piji janneteeDi Din.
- Jaaboolanndi Din winndaaDi/maa wowlaaDi
- Yewta, DenDondira fii lanndi wonannde ganndal ngal Buttu ngu
- Gollugol kaNun tun
- Beydondiral - DenDondiral
Fokkintingol jannde nden
- Holla pirintinol Buttu ngun - Lanndoo Bannginngol mise
Buttu tippude e pirintinol harlol Buttu ngun
- Hawtita holla mise Buttu
- Golle hawtaaDe
Orginngol golle Den e nder mojobe Den/weeBitugol golle mojobe Den
- YuBBinDira ontuma huutorgol ngol mise Den
- Lanndoo jannganaakuuBe Ben moYYinngol kalimaaji yewtuDi fii Buttu
- Fensita mise Den - Yaltintina martabaaji e
faamuuji wonannde Buttu ngun
- MoYYina kalimaaji DIn
- Golle hawtaaDe
- DenDondiral tippungal e seedeeji
Beyditugal faamuuji / kelDinngol e moftugol
- Beyditugol kunnpitti Din hoore ko mojobe Den golli kon;
- YuBBindira golleeji maBBe Din tippude e ndee eBBoore Doo :
- fensitugol faamuuji e martabaaji humondirDi Din e Buttu
- daranDe (neediiji)
- Golle hawtaaDe
11
addayde Buttu - muraaDi erDinngol fii
Buttu
Etugol / batte Lanndoo jannganaakuuBe Ben :
- Hebbinngol tekkere jeeDiDaBere harlol ngol
- Tentinngol Diya neediiji Buttu jeegoo (6) BannginaaDi ka harlol huutorde kalimaaji maa pirinti maa tinndol
- Mo kala Ninnana hoore mun ko yamiraa kon
- Gollugol kaNun tun
Yiltaneede / gollitirgol
Lanndii moYYinngol wano: - HaBBere kalimaaji, nate
wonannde piiji arayDi e waDuDe e nder ngurndan Dan ko towni fii ganndal Buttu; maa
- KonnguDi fii Buttu fii nooneeji yinBe fow no erDinira Be daranagol Buttu wonannde kanBe e hoore maBBe maa wonadude e woBBe goo; maa :
- Immannde fii jaBinngol barkondiral hakkunde wonnduBe e saare wootere.
- MoYYinii haBBere nden - WaDii eBBooje golle - Ninni eBBoore mun
golle fii rerDingol jamaa on
- Golle hawtaaDe
- DaBBitugol Deri faltorDi
- Nanndintino senndidaango
- Ndarndagol
Lowre 2 : HuBindagol hawreeji Din Nbawdi heBBotoonndi ndee lowre
JaBugol martabaaji, faamuuji fii anndugol laawol huBindagol hawreeji Din. Faandaareeji jannugol ngol / ekkitagol ngol - HeBugol faamuuji e miijooji humondirDi e hawreeji Din e huBindagol
Di - Anndugol laawi haDugol e huBindagol hareeji Din - HeBBitagol pehe fii haDugol, huBindagol e Nifugoll hawreeji Din
ippude e matabaaji e laawi nder-nderji e hoore ertudi yinBe Ben no teddinaa
- Nannganngoll muraaDi jannugol wayllaDi haDugol, huBindagol e Nifugol hawreeji Din
- Yettugol needi wallayndi haDugol, huBindagol e Nifugol hawreeji Din.
12
Piiji jeyaaDi e ndee lowre Hawre Hawre ko anngal nantondiral hoore piihun ko gasata addude mugo, annde jiBo Bernde maa muusu Banndu. Ko huccondiral, lurral, cergal sabu goDDun : wano miijooji, giiDe ootigi, laawi, dewe, haajuuji, leYYi, hatonjine yinBe Ben. Dun maa waDa Bay ko jeyaaDun e ngurndan neDDanke e kadi ko ko woodaa e nder kala njuBBudi huuwondiral:
- Beynguure - fewjirDe laamuuji - tabintinnDe - njuBBudiiji - ek.f.
Noone hawreeji Nooneeji hawre Din ko wa nii : Hawreeji ka joga huutora : - Hawre hakkunde leyDe ka jogaaji huutoraa - Hawre nder leydi ka jogaaji huutoraa. - Hawre hakkunde leyDe ka jogaaji huutoraa, ko hawre ka leyDe DiDi
maa yoogaaje lurri - Hawre nder leydi ka jogaaji huutoraa, ko hawre daditiidariiBe nder
leydi haBidi e mojoBe jogiiDe joga maa ka mojobe jogiiDe joga galdi.
Hawreeji wonndigal Din Hawreeji wonndigal Din maa hawreeji hakkunde yinBe, ko ka yinBe DiDo galdi ko tiiDi (sabu anngal faamondiral, sikke, nani-nani, Nakkino, anngal hunpondirgol, ek.f.). No ara e wadde kadi, ka gooto e hoore mun lurra ( e misal tawa ootigi yiDaa no yiiri non hoore mun).
Lowre Dimmal (2) : Kurndagol hawreeji Din Sabuuji Din / ko addata kon hawreeji Ko hasii kon, sabuuji hawreeji Din ko : - nani-nani maa sikke (wonannde tagudi, dewal, haQQillaaji,
huuwondiral, leNol, ekf.) - hawkeede e Daweede (giDaale) (nani-nani e sikke, leYYi-leYYi,
bagamma, anngal yarlondiral, pottineede, Daweede sabu tagee mun on, senndindiro debbo e gorko, aNude koDo, fantino banNe diina, giDaale, anngal fotondiral, anngal nunDal, anngal yaafagol…);
- jikkuuji yinBe seluDi (bonki, ngootaaku, sikkitaare, ndeereraaku, sunagol, nawliraaku, ngaNanaandi, marugol monee, anngal hoolaare, himmanngol laamu, kulol, Naande, yiDude gere …)
13
- cergal miijooji / giiDe / anngal nantondiral, mettu Bernde) - barkiDugol hunpondiral ngal (miijo ngo tippaa e dalil / bonngo,
faayondiral / anngal faamondiral …) - ardannde bonnde e anngal fewjodal (ngeenaari ka huuBi tugaale
laamu Den, anngal Ninnugol Dariya on, laamu ngu teddinaa sariya, baasal, cippiro fii henndagol geBe jawdi …)
- yeebaade laamu ngun - jaasere humodal ngal, haa yawti keeri Di aynaaka moYYa, tawti Dun,
njulorgol hare nden.
Nooneeji hawreeji - Hawreeji Dowoodi (poltik) - Hawreeji huuwondiral - Hawreeji gannde - Hawreeji fagguduyankooji - Hawreeji dewe - Hawreeji leYYi.
Fii kurndagol e haDugol hawreeji Din : NeeNe e pehe Fewndo Buttu, no gasa ka ekkitee wuuragol no hawriri r nder hawreeji sabu jannde nden / ekkitagol ngol NeeNe e pehe no kurndora hawreeji Din; jannga Dun ka lekkolji e ka fottirDe fii eltagol.
No gasa heBirDe e ngol laawol moYYukiiji, neediiji e daranDe, wano nii: pellital, NeeNal, nunDal, naBidal, anngal giDaale, wawde yewtere e faamondiral.
Tallallakkeeji hareeji e gereeji ka joga huutoraa no DuuDi noone : saamugol wonkiiji, lancuru jawle, solugol jokkere enDan, bonu Bernde, fiBagol e cergal, senndondiral diiwe/leydi, kiiDan, Naamugol ko yaDDinta e jiiBaare, jiiBugol hunndaari ndin e ko darnaa kon e leydi ndin, eggudu yinBe Ben, Naawuuji jiiBaare, doolugol e jinaa ko DuuDi, yeebaade cate huuwondiral ngal, wano nii dude Den, labutaaniiiji Din, c.k.f.
Fewndo hare, gereeji Din no sar’iniraa ko wi’etee kon “sariya adunayankoojo fii neDDankaaku” (DIH). “On sariya no huuli hiwugol ngurndan e ndimu neDDankeeBe Be gere ka jogaaji huutoraa hawri e mun, kerna e nder hen tannpereeji maBBe. On sariya, ko moftannde sartiiji adunayankooji kernuDo aalaaji e pehe huutorteeDe Den ka hare, hiwi kadi Be tawaaka Ben e hare nden. On sariya sincaaDo hertinanaa hareeji ka joga huutoraa lontaaki. Oo sariya hannduyee neDDanke NinneteeDo saa’i woo saa’i. Den moftanDe DiDi sartiiji e sariyaaji no humondiri”.
14
EBBoore jannugol e eltugol no woodaa wonannde on sariya adunayankeejo fii neDDankaaku ngun: e.k.f.
HaDugol hawreeji Din, ko faandaare ndii NjuBBudi LeyDe FottuDe Burnde e hittude, wano seediniraa non e ndee toBBere aranere Sarti MawDo on. Dun e wonnde, gila lannoode Dii duuBi 1980, noone hawreeji Din no waylii fota non. Hawreeji hakkunde leyDe Den no Duytii, hawreeji nder leyDe Den Beydii. Be wonaa Ben daditiidariiBe no ka hakkunde tiindondire wonuBe e gerdude Ben, maa ko Buri Dun, ko kanBe adetee hawreede e mun e nder gereeji Din.
HaDugol hawreeji Din Burtaama immaneede gila ka fuDoBode kitaale 1990 rewude ndee “EBBoore fii “Buttu” nde Butros Butros Galii, hoolaDo kuuBal ONU on waDi. No tentinaa e mun nafa “nguu maamalaaku fii haDugol gereeji Din”. Dun no fensitaa nii : ko pehe fii haDugol gereeji cerle Den hakkunde tindindirBe Ben, etoo wata Den cerle addu hawreeji, kerna kadi layugol mun nde Dun fuDDii”.
Faandaare nguu maamalaaku fii haDugol, ko Nifugol giteeli Din, laatina kurndagol Di no newori nde Di immii ka nder LeyDe hakkunde laamuuji leyDe jeyaaDe Den e ndii NjuBBuDi LeyDe FottuDe (ONU) rewrude hollugol Den leyDe haBuDe anniye moYYo, heYugol hakkunde majje, fottinndinngol e newnanngol tippude e yewtere e diisondiral, feere, ) huutorreende ko hasii kon nde gere fokkiti immagol. Maamalaaku fii haDugol no huutoree e Dii sagaraaji kurndagol, Nifugol e tabintinngol Buttu ngun.
Hitaande 1997, nguu Goomu innitiraangu karnegie fii haDugol hawreeji ka yinBe waraa no sendindiri no moYYiri haDugol e hoore laawol e haDugol tippude e njuBBudiiji Din.
HaDugol e hoore laawol e nder ngal laral CEDEAO, no tippi e kuuDe heeriiDe heBBitaaDe fii kurndagol satteende fokkitunde. No jeyaa e mun lawDinngol hunpitugol, heYugol ngol, fottinndinngol ngol, adintinngol hettugol jogaaji Din, adintina kadi immagol daroo ngol tippude e Dee pehe wano heYugol hakkunde haBuBe Ben maa huutorgol Dii koneli heblinaaDi oo CEDEAO
HaDugol huutorde njuBBudiiji Din, ko laawol heBBitaangol fewndo Buttu, hingol huulani ittugol sabuuji BurDi e luggude hawreeji Din, wano ka galdaa fii heyDintinngol Dowoodi ndin, tabintinirDe Den (ardannde nden) maa e nder heyDintinngol Bantal leydi ndin, kelDinngol kutu laamu ngun ko tefoore wonannde, immagol fii senntinngol ganndal fii Buttu.
15
Fii haDugol hawreeji Din, no immoree fii muuDun tippude e maamalaaku haDoowu ngun – fuDDori waDugol tefoore, gollirgol gunndoo, giYirgol maamalaaku e heYugol hakkunde haBuBe Ben.
No hatonjinaa ka njuBBudiiji adunayankooji Din, njuBBudiiji hawtuDi leyDe yogaaje, fewjirDe humodankooje Den e kawtitte De humaaki e laamu Den gollitira Dowoodiiji haDayDi hawreeji e nder eBBooreeji mun. Yo taw non Din Dowoodiiji haDirDi, ko mojobere immaniiBe haDugol Be iwraa senngo wooto wonin e nanngannde.
No jeyaa e pehe fii haDugol hawreeji Din:
- Yaaduuji yeesooBe Ben ka diina mawBe musidal Ben, koohooBe accanaaBe Ben fii hunpitoyagol e aynugol, tawti Dun yaaduuji fii moYYintinngol e nder laral ngal, fii etugol ko honno fewndoraa e DaBBugol laawi no haDira hawreeji (wano Beydondire fii DNifugolhawreeji Din wonndude e Be Dun fewti Ben fow
- Diisondiral ngal - HeYugol hakkunde haBuBe Ben - Fottinndinngol – sinca Date no yewtidanngol laatora hakkunde
galduBe Ben - Immannde dariiBe fii haDugol Ben - Fewjooje addayDe hoolondiral.
Mise kuuDe selluDe e nder lare Den ; ko waa nii :
a) Darnoodi Buttu e hiwo tippuDun sartiiji Dowoodi fottanaaDi, b) NjuBBuddi huuBundi laral ngal fow fii ewolawDinaago laatiingo :
naBidugol e nootaniiBe Ben laamuuji leyDe maa kawtitte De humaaki e laamu fii moftugol kunpitti e fensito (ECOWAPIN, birooji diiwe Den)
c) MuraaDi nbattirde mawBe Ben, nootaniiDo on ArdiiDo CEDEAO on
d) Golle immiiBe fii moYinngol wano koohooBe accanaaBe : imminaaBe kiliima e digima fii heYugol hakkunde galduBe Ben
e) Tabintinngol sartiiji (keeraaDi) rewrude Ninnugol ngal haldigal fii haDugol hawreeji Din e nder laral CEDEAO ngal (CPCC)
f) Newinngol tokkondiral tabintinirDe hannduyeeji neDDanke Din, tabintinirDe dariiBe fiiriiwugol ngeenaari, jokkuDe kurndagol suBo hooloraaBe jamaa on e feddeegi Dowoodi Din fii kelDinngol kutu majje on.
CEDEAO on no jokki joDDinngol sarwuusi kippuDo tannbagol heYugol ngol (MSO) fii wallitagol njuBBudiiji halfinaaDi Din maamalaaku haDayngu wano nbatirde mawBe Ben e nootaniiBe maa imminaaBe
16
kilima e digima ArdiiDon on CEDEAO on. Ko Dun waDanaa, ko fii no yinBe Ben Burtira hoolaade, onnde haDugol hawreeji Din, woni e hoore laawol maa tippude e heblinngol njuBBudiiji Din e nder laral ngal no yelaa, no Buri e mOyyude nde netti.
Nooneeji kurndagol e Nifugol hawreeji Anndugol sabuuji hawre nden Maa sabu hawre nden anndee taho. Pegelenhun gootun maa ko Buri no wona sabu hawre.
Fensitannde nafoore maa ellaaji Dii nooneeji kurndagol hawre. Oo sagara kurndagol e Nifugol hawre, ko wonuDo DaBBitude nooneeji no yinBe Ben woni kurndoraade Nifa hawre ka Boyata ko fensitugol nafoore e ella noone bee, wonannde: - ko galduBe Ben woni aynude kon - naBidal galDuBe Ben maa anngal mun - Nifugol hawre nden maa liddu mun - Mi geBoo / geBoDaa maa mii faDa / faDaa maa mi geBoo / faDaa - Huutorgol haQQil fensitoohi e kutu firtugol jiBi-libi - Moftannde eBBooje rewondirDe fii tabintinngol yiitidal ngal.
E nder nooneeji kurndagol hawre, hiDen gasa senndindirde:
- doole / karhugol (gere on) : miijo senngo wooto no jaBineede ngoya senngo; ko sariya BurDo doole on : mi geBoo / an faDaa : haray non yaltaaka e satteende;
- jonnitugol goDDo goonga : ko tippugol e sariya wonDo on e nder huuwondiral ngal. Naawoowo on fewja-BoDDo hetta goonga / oya faDa tippude e sariya on;
- heYugol hakkunde galduBe Ben : Dun waDay si galduBe Ben suBike janano fii heYugol hakkunde maBBe, Be fottana jaBugol fewjoore Yettaande nden. Ko toDDagol neDDo janano on Buri hittude;
- diisondiral ngal : ko nde galduBe Ben fotti hoore ko senndiBe kon.
Ngol laawol adday : “mi geBoto / geBoDaa”;
- newinngol, ko diisondiral newiniraangal sabu ko galduBe Ben fottani kon Nifugol hawre nden haa poomaa hara ko kanBe tigi fottanta fewjooje ko hatonjinaa e mun kon;
- fottinndinngol: ko nde feere Booyaynde heBii fii ittugol satteende nden. Ko nde Butu tigi-tigiiwu fuDDii arde;
- roccinngol hawre nden : ko eBBoore fottanaande fii ittugol satteende nden hara yiitidal ngal wayloto no Buri e moYYirde. Dun firaa, non wonnde mugo jilinoongo yinBe Ben lannii solude;
17
- waylugol ngol: ko noone BurDo mawnude fii hawtitugol moYYina. galduBe Ben fewjay e Baawo karheede fuDDagol naBidal heyDintinaangal.
Diisondiral ngal, newinngol ngol, fottinndinngol ngol, ko Dii nooneeji kurndaagu Doo Buri wonndannde galduBe Ben e nafoore.
Sagaraaji sappo Nifugol hawreeji Din no newori
1. Etee anndugol pegelehoy menminaykoy hawre nden. EtoDon kadi anndugol ko metti Beya kon e nder needi mon ndin.
2. Duumee e bawgal mon heDagol moYYa DaBBiton kunpitti Din, ko laaBikon, lanndo Don.
3. Anndee nafooje De Banngaa Den – senndindiree nafa mon tigi-tigiijo on e yewtere mon nden maa darnde nde joginoDon Baawo mun.
4. Hilnee sabu satteende nden, tertoDon yinBe Ben. 5. Miijitee hoore Date yogaaje fii ittugol satteende nden – “ko
honDun tanYiniDon ittay satteende nden. DaBBitee Date hara onNaawaali haBuBe Ben.
6. Huutoree sartiiji henuDi fii Naawugol laawi yaltirDi Din e
satteende “Ko honno woBBe goo warri nde Be fotti e sugu nden
satteende.
7. ToDDee laawi yaltirDi e satteende Di haBuBe Ben jaBi.
8. Fottanee laawol Burngol moYYude ngol fii ittugol satteende
nden.
9. Fottanee artugol ka diisondiral si tawii laawol nantondiral
heBaaki.
10. Jokkee naBidugol ngol.
Lowre DiDaBere (2) : Kurndagol hawreeji Din Derol eBBindagol
Tayre aranere (1): Ganndal Fii Buttu, haDugol hawreeji Din
Nbadi ndi lowre nden okkata JaBugol martabaaji, faamuuji, jikkuuji fii huBindagol ngol laawol kurndagol hawreeji Din.
Faandaareeji jannugol ngol /ekkitagol ngol - HeBugol faamuuji e annde humondirDe e hawreeji Din e kurndaagu
mun ngun; - HuBindagol pehe fii haDugol e kurndagol hawreeji Din;
18
- HeBBitagol pehe fii haDugol, kurndagol e Nifugol hawreeji Din tippa e nder hen e martabaaji e pehe tawal leydi ndin e hoore teddinngol sertudi mun ndin;
- Nannganngol muraaDi jannugol wonannde haDugol, kurndagol e Nifugol hawreeji Din (yarlondiral e Buttu).
Boydi: leereeji 16
Aalaaji (tannborDun jannugol / Deri faltorDi - eBBooreeji Din defte jannirDe darsu arano on; - deftere hertinnde eBBoore CEDEAO on; - nbodooji, nate e pirintiiji ; - defte e Deri faltorDi, tawti Dun kalimaaji yaaduDi e lowre nden - enternet.
Alluwal eBBindagol
Joo-
Dannde
Nbawdiiji/NeeNe BanteteeDe
Piiji nafooji BeyditoraaDi
Pehe Den Netteendi
1 - Fensitugol so’annDe wonannde hawreeji
- Anndugol sifoo nbaadiiji, sabuuji e batteeji hawreeji Din
Hawreeji, hawreeji ka jogaaji huutoraa e noone hawreeji Din
- DaBBitugol Deri faltorDi
(muulaaDi maa maa
fottaaDi ka enternet)
- Golle mojobere
- Beydondiral
- Tefoore
4h
2h
2h
2h
19
- DenDondiral
- Taskagal Deri faltorDi
- Taskagol nooneeji
hawreeji
- EBBanngol, moYYinngol e
gollitirgol Deri jannirDi
- WaDugol Beydondire
wonndude e naBiDaaBe
jeyaaBe e njuBBudi ndin.
2h
2 - ToDDagol ko wallata haDugol hawreeji Din, kurndagol e Nifugol hawreeji Din
Ko faltata kon, satteendeeji humondirDi e haDugol, kurndagol e Nifugol hawreeji DIn
6h
3 - Anndugol sabuuji e aalaaji fii haDugol, kurndagol e Nifugol hawreeji Din
Deri faltorDi humondirDi e fewndaari laral ngal banMe Dowoodi (poltik)
4 - EBBindirgol modelji haDugol, kurndagol e Nifugol hawreeji
Aalaaji janngirDi e jannirDi Din : - Deri jannirDi Din - No jooDande fii
janngugol ngol nawreetee
- Ndartanngol jannganaakuuBe Ben
Misal Derol jannirgol
Darsu on: ganndal fii Buttu, haDugol e kurndagol hawreeji Din Lowre Dimmere (2) : haDugol e kurndagol hawreeji Din Nbawi ndi lowre nden okkata
JaBugol martabaaji, faamuuji e jikkuuji fii huBindagol laawol kurndagol hawreeji Din.
Innde darsu on/noone ko jannetee kon Buttu ngun, yarlondiral e wallindiral
Faandaare jannugol ngol / ekkitagol ngol - HuBindagol faamuuji e so’anDe, humondirDe e hawreeji Din e
kurndaagu majji; - Anngisagol huuwugol ko haData, ko kurndotoo, Nifa hawreeji Din.
NeeNe
20
HaQQilaaDe/anndal jeyaaDe e jikku on jikkuuji/antangol ngol
Karallaaku/anndude hoore mun
ToDDagol e sifagol nbaadiiji sabuuji batteeji hawreeji Din.
Tawdeede no kelDiri, no newori ka DaBBugol pehe no Nifira hawreeji Din, rewrude DenDondire ka yeddondirtee wa si ko soobee wonaa maa nanndintingol.
Senndinndirgol, fensita kunpitti wonannde hawre waDunde.
Aalaaji e Deri faltorDi
- nate bara jeego (6) wonannde babbi DiDi (2);
- deftun sariya mawDo leydi ndin
- sariyaaji cewDi duDal ka janngetee Don.
Boydii : leereeji DiDi (2)
No jannde nden/ekkitagol ngol nawretee non e nder jooDannde
Sagara MuraaDi Pehe Jannoowo on JanneteeBe Ben
Ndartugol anndal ngal janneteeBe Ben ardi e mun
Jannoowo on : - Lanndoo fii anndugol ko haa
honto janneteeBe Ben hunpitii, jogii ganndal wonannde darsuuji janneteeDi Din
JanneteeBe Ben : - Jaaboo lanndi Din - Wowla, DenDondira
fii ko humii e faamuuji janneteeDi Din
- QCM - Golle gooto - Beydondiral - DenDondiral
Nanndintinngol - Holla nate bara jeegoo (6) e nder tariika babbi DiDi (2)
- YuBBindirgol ontuma fensitugol bara on.
- Gollitira on bara (e nder mojobe golle), Be hiwritoo ko Be faami kon
- Golle mojobere
Orginngol golle Den ka nder mojobe/hiwrita- gol golle mojobe Den
- Yiila fensito Deri faltanDi Din - Yiila yuBBindiro huBindagol
kunpitti naDooji Din - WaDa sifoore hatonjinaande
fii ituugol kala ko jilBondiri
- Jaaboo lanndii Din - WaDa golle hoore
bara mo o halfinaa on
- Golle mojobere
Beydito faamuuji Burtugol
- Sifoo no newori jiBi-liBi wonuDo on e nder kala bara tippude e hiwritannDe
- Nattira e nder ngurndan wowDan Dan kala bara mo Be
- Golle gooto maa hawtaaDe
21
kelDinnde, yuBBindira
golleeji waDaaDi Din e nder mojobe Den
- Walla janngooBe Ben nattirgol e nder ngurnDan maBBe (ka Beynguure, ka musidal (bara sifaaDi Din
- Lanndoo janngooBe Ben DenDondirgol e nder mojobere maBBe nden fii waDugol eBBooje wallayDe Bannginngol ko honto hawreeji Din iwri, sabuuji mun Din, no Di sifori, batteeji mun, ko honno Di haDirtee
- Walla janngooBe Ben Bannginngol batteeji e tallallakkeeji yaltayDi e tiiDugol hawre nden
sifii fii mun - Adda eBBooje
wallayDe Bannginngol sabuuji hawreeji Din
- Yaltintina batteeji e tallallakkeeji kuuDe arayDe e waDeede nde hawre nden tiiDi.
Etugol anndal heBiingal ngal e nder jannde nden, annda no Dun fotata
- Nanngana muraaDi Di jeyaaka e eBBoore jannde nden, wano muraaDi ganndal e NeeNal (kuloob wiDagol fii sennbinngol yiitidal gannde leydi ndin e anndugol gannde iwDe ka jananii, newina sinco ngon banMe Neeyal (wano moYYinngol lefi pirintinaaDi, yuBBugol gimDi …)
- YuBBinDira rewrude muraaDi kuloobuuji Din, dente ka maakodetee, wannguduuji fii ganndal, e.k.f.
- WaDa ko yamiraa kon tippude e suBagol noone no Be Bannginira maa sifora no Be tawiri no hawrirani Be woo
- MoYYina haBBere Deri faltorDi Din/ka nder mojobe
- Tawdee e muraaDi kuloob maa kuloobuuji Din.
- Golle gooto maa hawtaaDe
- Golle mojobere - DaBBitugol
Deri faltorDi - Taskagol hawre
no waDiri - Fijo
nanndintin-ngo, senndo-daango
- Sincugol kulobuuji fii wiDo tippude e laawi fottanaaDi darnaa e nder mojobere janngooBe Ben
FaltoraaDun ka Niwre enternet fii ndee tayre aranere: Ganndal fii Buttu, haDugol e kurndagol hawreeji Din
Lowre aranere nden (1): Ganndal fii Buttu
Faamuuji fii Buttu
- http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/paix Ganndal fii Buttu
- http://www3.unesco.org/iycp/fr/fr_sum_cp.htm - http://unesdoc.unesco.org/images/0011/001130/113034F.pdf
22
Ganndal fii Buttu -
http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Introductory.pdf - http://www.un.org/cyberschoolbus/peace/frame2.htm Hawreeji ka joga huutoraa -
http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Module2.pdf MoYYukiiji fii kurndagol e haDugol hawreeji Din : NeeNe e pehe fii kurndagol hawre http://www.ehl.icrc.org/index.php?option=com_content§ionid=15&task=view&hidemanmenu=1
&id=548 http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Mod
ule2.pdf page 2.
GinDol fii Buttu
Si hiDa felliti noore no Buri joga doole,
Si hiDa felliti junngo fontaango no mari doole,
Si hiDa felliti ko neDDanke en hawti kon no Buri ko senndindiriBe kon,
Si hiDa felliti sertugol ko ngalu wonaa bone,
Si hiDa tenYinira Nokonndo maa giggol ko fanDi woo,
Si tawii tama’u no Burammaa sogitaare,
Si hiDa tuumi ko an woodani waDugol taaBannde aranere nden, wonaa oya,
Si tawii ndarDe paykun waawii wallinnde Bernde maa,
Si tawii a waaway weltorde welo-welo ka kawtal maa,
Si tawii e haQQil maa, koDo ko musiDDo mo hewtinaaDaa,
Si tawii hiDa waawi hettanaade e Baawo njoddi sabu giggol,
Si tawii hiDa jaBa goDDo goo wallito maa,
Si tawii a sennday ko jeyDaa e hoore hiDa tawni e mun peccun BernDe maa,
Si hiDa felliti yaafuyee no muutoo Buri yottagol,
Si tawii hiDa waawi yimude malal Beya, amaa wetaare maBBe,
23
Si tawii hiDa jaBa dukeede, BeyditoroDaa, a haykaali a bugitaaki,
Si tawii e haQQil maa, oya ko siDDo maa ko adii kon,
Si tawii hiDa jogorii tikkere wa jaasere awaDaa Dun seedee doole,
Si tawii no Buran maa faDugol dii oo Nagol e goDDo goo,
Si tawii hiDa felliti wonnde ko giggol tun woni doole yiltayDe goDDo,
Si tawii hiDa felliti Buttu ngun no gasa,
Awa si wonirii non, Buttu aray.
Pierre Guilbert anouslesamies.centerblog.net/rub-Textes-beaux-textes.html
Tayre Aranere (2)
Hannduyeeji NeDDanke
Adunayankaaku hannduyeeji Din, tawaaDun e fii
yaaral yeeso neDDankaaku ngun, no yeddi wi’ugol ko
kodduryee, maa ko nii haajiraa !
24
No haani ka annditen Doo wonnde ko tabintinta kon ngartidi
ko gootun e kala neDDanke; e kadi hiDen senndodi
neDDankaaku.
Alain Mouchoux
HikkiiDo e ardiiDo ndii njuBBudi nbattumanngu Eroopu Oslo, Nalaande 21 haa 22 Oktoonbur
25
Hunorde
Hannduyeeji NeDDanke
1. NjuBBundiiji hannduyee neDDanke adunayankooji, laralyankooji e jeyaaDi ka leyDe
2. Sartiiji, KeeraaDi e noone no hannduyeeji neDDanke sifori.
Fewdo hannde, aduna on no tuDii hawreeji buy, Din no toDDaa e nder
lere goo, no tentini laral Afirik ka tawataa ka yewo leYYi e hawreeji
inmiiDi hakkunde musidalji, leYYi-leYYi hadayDi Butu ngun tabitude e
nder leyDe Den. Banngii wonndema mo hatonnjinaa heBBitagol pehe fii
tabintingol Buttu ngun, e nder leyDe CEDEAO Den. Fii no DunDon
laatora, yiilira NaBidal ngal e nder leyDe Den e hakkunde leyDe Den fii
no Burtire hiwude hannduyeeji neDDanke Din.
Nbawdi heBotoondi e nder tayre nden
JaBugol martabaaji, faamuuji, pehe e neediiji, jikkuuji, fii aalaaji e
laawi, sartiiji, eBBooje e noone no hannduyeeji neDDanke Din sifori e
nder njuBBundiiji adunayankooji, laralyankooji, e jeyaaDi ka leyDe.
Lowe wonDe e nder tayre 2mere
1. NjuBBundiiji hannduyee neDDanke adunayankooji, laralyankooji e
jeyaaDi ka leyDe
2. Sartiiji, KeeraaDi e noone no hannduyeeji neDDanke sifori.
26
Lowre 1 : NjuBBundiiji hannduyee neDDanke adunayankooji,
laralyankooji e jeyaaDi ka leyDe
Nbawdi heBotoondi e ndee lowre
JaaBugol martabaaji, faamuuji, DaBBo pehe, wayla jikkuuji nafayDi
Banta njuBBundiiji hannduyeeji neDDanke adunayankooji laralyankooji
e jeyaaDi ka leyDe fii teddinngol hannduyeeji neDDanke.
Faandaareeji jannde ekkitagol
- Wowtinagol huBindoo martabaaji e anndal ko fewti njuBBundiiji
hannduyeeji NeDdanke adunayankooji laralyankooji e jeyaaDi ka
leyDe.
- HeBitagol pehe fii Bantal njuBBundiiji hannduyeeji neDDanke
adunayankooji laralyankooji e jeyaaDi ka leyDe, e dow, wattano
yiila Deya mojobe huuwondire.
- Ardoo muraaDi Beydo gannde ko fewti njuBBundiiji hannduyeeji
neDDanke adunayankooji, laralyankooji e jeyaaDi ka leyDe
- Wowtinagol heBa jikkuuji newondirDi e njuBBundiiji hannduyeeji
neDDanke adunayankooji e jeyaaDi ka leyDe.
Piiji jeyaaDi e ko jannetee kon
1. Kunpitti hurBuDi
a- Sifoode
Hannduyeeji neDDanke
Hannduyeeji neDDanke ko hannduyeeji Di kala neDDo mari e mun
tawnde ko arti neDDankaaku.
“Koko tabintinta hannduyeeji e nder aduna on fow woni ko hiwata
neDDo kala e mojobe fii kala ko bonnata hettaare makko e ndiimu
makko”2
E maaku oo sar’inoowo J. Mourgeon, hannduyeeji neDDanke, ko
yaanane, ko “sartiiji ardoraaDi sariyaaji Di neDDo kala wonndi e mun, e
nder huuwondiral mun kaNun e yinBe Ben, e kaNun e laamu ngun”.3
Hannduyeeji neDDanke ko catal Burngal hittude wonannde peewal
banMe ka Doowoodi fewndiindi. Hannduyee ko nbawgal
27
anndintanaangal kala neDDonke, wadugol, maa anngal naDugal huunde,
nafitorgol Dun, huutora Dun, maa tintinnagol fii heBugol nden huunde e
juuDe goDDo.
Hannduyeeji ko nbawgal ngal sariya daginani kala neDDo. Ko
hannduyeeji Di humiiDi e neDdanke, Di kala neDDo heBata gila ka ootigi
jibinaa. Dii fop majji hawtude mun ko fii non ndimu neDDo tabitira.
Dun holli hannduyeeji neDDanke ko hannduyeeji Di waylotaako, ko
adunayankooji, Di senndotaako.
Hannduyeeji neDDo
Hannduyeeji neDDo ko hawtude yaananeeji Di kala gasata heBude. Din
hannduyeeji Di kala wonndi, adunayankooji e Di waylotaako ko Buri kon
no anndintina e nder sariyaaji maa no winndaa e Deri Di martaba mun
wai wa tugalal sariya mo gonngol e Din BurDo nantude innde no wiee:
hollitannde hannduyeeji neDDo e taakannjo, wallifaaDun hitaande
Qamuusu Faransi.
b) Taarika miijol ngon
HaQQil danndirgol neDDo hannduyee maandinaaDi neeBii ko fuDDii.
Gonngol e Deri BurDi anndeede Din ko oo sariya mawDo no innee
(Maana wartal) sincaaDo e ndii leydi Enngele e 1215 tentinDo fii
yaananegol kala neDDo heBo hettaare heeriinde. E on saai Don, laral
Afirik senngo hirnaange, sariya mawDo Mannde on, no wiee
“KOUROUKAN FOUGA” no moobondiro yewtugol no jamaaji mun
gasata huuwondirde tippude e sartiiji fonnuDi fii no Buttu tabitira. E
leydi Enngele, on sariya mawDo mo 1215 Beyditirano hannduyeeji e
1628 (eBBanBe hettaareeji di bontataa fii kaaBe Ben yeeso lanDo on) e
goddo goo nowre Bill Rigts e ndee hitaande 1689.
Immorde waylanduru ko waDi ka teeminal 16 duuBi, o inneteeDo Calzin
weeBiti sarti wonnde yinBe Ben fow no fota yeeso Alla; e oo
sar’innoowo no innee : Grotius holli e 1625, wonnde kala neDDo no
mari farillaaji e haananeeji Di Duytetaake. Dawlaaji AnngeleeBe Ben
wonno tugalal e nder heBBitagol waDa miijol, woni ka weeBitugolDi,
maa Bawta heydintino mun e hitaande 1660; woote ardiiBe sariyaaji
anngeleeBe Ben abeas corpus e ndee hitaande 1679 toNunde kala
sokegol e hoore tooNe.
28
Iwde e 1688, joDDino sariya waDaa leydi Enngele, ko fewti hannduyee
Di humaaki e dawla on.
FilosofBe fewndo jalBeendi no weeBiti fii mun, no tentini wieteeDo J.
Locke e nder wallinfannde nde o waDi fii telen ka guwenamaa
taakannjo, maakuDo wonnde laamu dagike woo si tawii wonBe
doftaade sariyaaji makko no woniri, o wii kadi hannduyeeji heeroraaDi
kala, ko Din hannduyeeji waDay keerol e doole laamu ngun.
E nder teeminal 18 DuuBi, hollitaande hettaare leyDe fottuDi (Etats
Unis) e 1776 e hollitaande 26 Utu 1789 Porto Faransi wiunooBe kala
neDDo no lanndi e hettaare. Nden hollitaande nde 1789 Krulal mun hari
ko hollugol neDDo kala wonnde jaggal laamu ngun YettanayBe ahadiiji e
kadi hara Be wonay sago hoore maBBe, Be huutora ko Be jeyi. Ko Dun
won “hannduyeeji” wiaaDi ko jamaanu aranuru, ko noone haQQil
hettaare. Hannduyeeji Di jamaanu Dinmuru ndun ko “hannduyeeji on”
(hannduyee gollol, heBo ganndal …) wonDi hannduyeeji-keBal haanuDi
waDaneede ahadiiji e ballal jaggal laamu ngun, ko noone haQQil kafu.
Hannde no wowleede fii hannduyeeji jamaanu tanmuru si fiingu wano
fii hannduyee heBo hunndaari heewundi cellal hannduyee heBo Buttu,
hannduyee heBo ballal. Ngal heBBital moYYino miijol hannduyeeji
neDDanke, tawde Dun ko iwri ko hirnaange leyDe porto, on sabu
lanndagol si hannduyeeji neDDo on ko adunayankooji, Dun addiino ko
menmini liddodire ka leyDe aaraabu tawti e ndii leydi Siini.
No ara taweede e nder dillannde, hollitannde diina lislaamuwal
hannduyeeji neDDanke e sariya mawDo Afirankeejo – hannduyeeji
neDDo e jamaaji. Fow e mun, kuulam wonugol adunayankooji, sartiiji
wonDi e nder hollitannde adunayankoore e hitaande 1948 no DuuDi
jaBuBe.
29
Ahadi 1325 wanno sabu joopannde mawnde fewdo ka fottangol mayre. TamYinaare, yiiti hannde aala waawayDo wallitaade no haldi-fotti heBora e ngol laawol ngol hinme mun woni fonnugol, e fonnal hakkunde deyun e gorun telen ka Nifugol kala hawreeji waDDi. Nden tamYinaare woni kadi finnde fottanngol fii sariyaaji 1820, 1888 e 1889 nbattu manngu kiiwal leyDe fottuDe, e ahadiiji Di 1820, 1888 e 1889 weeBituDi Di fop majji e nder beyDo wakkilaare no Buttu ngun tabitira, tawnugol hannduyeeji suddiiBe Ben.
Hannduyee neDDo e hannduyee finaa-tawaa Afirik Ko faayere miijagol wonnde jaamaaji Afirik Baawo Doo no majjano ko woni hannduyeeji neDDo. Afirik no mari aadaaji neeBuDi telenma ka hannduyeeji neDDo. E banMe finaa-tawaa Afirik hannduyee on ko sinciraa ko wa sariya tannbitotooDo tabintina miijo anniye. Hannduyee, senndataako e haQQil hiwugol, e haQQil woDDinegol maaku: (KEBA MBAYE), Laral Afirik Doo, mawDo si feYYinii wiete ko tulde gannde sumii.
E maaku ManinkaaBe Ben “batte teppere kaado, alaa ko seedi e batte wonDo sago e hoore mun”. Hannduyee finaa-tawaa haQQil mun, kuulal mun ko no hettaare haani heBorde, e heyDintino aalaaji e finaa-tawaaji mawBe Baawo Doo, okka faamu telen ka neDDankaaku wonndingal ngal, e fii Bantal Afirik; jonnita suddiiDo on ko farliimo wonugol awdi ndi bontata, okkayndi nguedan duhirDo on, hiwoowo dannda ngurndan e BiDDo on, seede ngurndan Dan no jokkondiri ko heyDintinteeDan Dan lannataa; waDa mawDo on seede wonnde ngurndan Dan no woodaa abadan.
c) Sertudi hakkunde holltannde e haldigal
BanMe ka Naawoore, yoworde hannduyeeji neDDo, hollitannde e
haldigal no serti.
- Hollitannde nden ko sifotoo ko fii sariyaaji Din, tentina ko e hoore
eBBooje honed leyDe wonDe e nder mottondiral adunayankoowal
nanondirta e mun fii yo Dun woni feere nde gowernaman kala haani
huutorde. Nde aldaa sattino Naawoore mun, wiaa bee batte junngo
maa bee leydi ndin newna. Newnugol mun ko Buri kon ko si fow
fottanii.
30
- Haldigal (maa ahadi, maa sariya) ko fewti hannduyeeji neDDo, ko
ahadi adunayankoojo sincanaaDo waDDinDi banMe ka Naawooje
mun; ko leydi kala tawaandi haani deftaade. On ahadi weeBitanee
leyDe Den, ko tuma ennbere ko happanaaBe kon tinmii, newondiraa
e dow sariya, si newnee yamirgol huutorgol mun. On ahadi no mari
hettaaDi sariya hertinaaDi.
d) Ittiri sagaraaji waawayDi hollude no leydi gasata wonirde e
dow sariya adunayankeejo
Newnannde: Saa’i mo tawata leyDe Den jaBay ka konngol, ko woni e nder haldigal maa ahadi ndin. Batte junngo: Saa’i mo tawata leyDe Den janngii, heBii faamu haldigal maa ahadi ndin : ko Bannginngol faale maa anngal tawegol mun, e fii hettaadi sariya Deri maandaaDi, leydi waDiranta batte junngo. Batte junngo no waDiree kadi hara ko e nulal lanDo leydi ndin tigi. “Batte junngo haldigal maa goDDun e DiiDi lintuDen no firi wonnde ko nunnande teri-teriire. Ndee wiaa bee tun, kono haray Bannginii anniye leydi ndin, wonnde Be taskoto Be ndaara, Be eBBana no Be newnira jaBugol. Tawnde on batte junngo wonaa foodaari newannde sariya, haray no farlii ndin leydi haDugol wDo kuuDe De yaadaa e faadaareeji Din, maa sabu ko ahadi ndin sinciraa kon-5. Yetto ahadi ndin : Yetto ahadi sariya on ko sifotoo koko farlii leyfi kala tawegol e mun, Dun wona sabu huutorgol hettaaDi aala NaawirDo on. Ko hasii kon ko Be jaaa on wootani, depiteeBe Ben, hara adoray ndartugo si nanondiri e tugalal sariyaaji Din. Gollirgol on sariya no ara wallitaade leydi, di elle aroyii yaltitude fii no kala weeBitira sokola mun. Yetto ahadi ndin, maa naatugol e huunde ko firi ko wonndema leydi ndin newnii e dow sariya kala hettaadi haldigal ngal. Fii kala naatugol ngol e newnannde e dow sariya fow ko fii tabintino huunde wootere nden kono no gasata yaarude non no serti. BanMe ka newnannde e dow sariya, leydi ndin waDay batte junngo ahadi ndin taho, si newna e dow sariya. No gasata naatireede non ko waDeteeDun nde wootere aldaa e ardogol waDo batte junngo.
31
WaDo batte jungo ka banMe laamu, no jokki e nder leydi kala no sariyaaji Din sinciraa non woni ka newnannde e dow sariya maa ka naatugol e huunde. Adal leydi ndin newnannde e dow sariya, maa naatude kon woowi, Be taskoto taho ahadi ndin fii anndugol ko pehe honed haanaa YetteeDe, fii newingol laatagol mun”. – 6 NB: Leydi no waawi newnude e dow sariya ahadi, maa haldigal e hoore weeBitugol sokola mun fii hettaaDi sariya hertinaaDi. Dagino sariya on : Ko sagara mo tawata ahadi adunayankeejo no gasa ka yewtane fii mun. Ennbere newnanDe no happa, eBBaa fii dogino sariya on ko hasii kon. Si Dun gasii, ndaaree fii rewondiro keeraaDi Din haani wonirde. Sariya arano hertinaaDo, fayda e nder leyDe BurDe Den ko tugalal sariyaaji makko on. Konote pehe DiDi no haani ka Yettee e dow o hannduyee adunayankoojo : Ngootankaaku wajjudi winngu wonnde hannduyee adunayankeejo,
wonaa koDo e hannduyee nder nderjo on. Ko Dun waDi si hannduyee adunayankoojo sariyaaji e noDi gasata yaarude non huutorte kisan wa lowru sariya banMe ka nokkuure. Din no hollitaa e nder sariyaaji nokkuure ka tawata yinBe Ben waaway yewtude fii majji danndorDun, si aroyi tawde on sariya bonnitaama. “wonanDe ngootankaaku ngun e dowNaawoore no tennbitii wonnde, kala “hannduyee, iwDo mahoodiiji Di wonaa e nder laamuuji, yawti laamu ngun e nbaadi ngootantaaku mun e wonugol tunnbo; Bay Be yiaa e mun hannduyee Be yiaa on njuBBundi eBBaandi dagiindi, haray wonaa hannduyee Bay Dun wonii haray nbaadi haanudi suutaandi e hannduyee doole laamu ngun”. – 7
Yeddondirankaaku certudi on maaku wiuDo wonnde laawol sariya adunayankeewol no serti few e sariya nokkuure. Dun ko firi wonnde laawol sariya adunayankeewol no waawi tawneede e sariya nokkuure woo, si tawii ahadi e dow sariya Yettanaama Dun.
No haanani jannoowo on si arii wDoyde muraaDi Beyduru faamu hakkunde makko e mojobe makko Den dolnorgol yanNO faamu maBBe BanMe lannde ko fewti Naa no leydi ndin eBBiri wonirgol hakkunde makko e sariya adunayankoojo on.
32
2. NjuBBundiiji adunayankooji, laralyankooji e jeyaaDe kaleyDe
danndo hannduyeeji neDDanke : aalaaji mun e no haani yaarude
Haani yaarude
Hollitannde adunayankoore fii hannduyeeji neDDanke nde 1948 woni
daYYere fii fuDDagol sinco huunde haQQiiQaare eBBooje adunayankooje
yowriiDe e hannduyeeji neDDo. Fii kala Dun innaa bee rewa Naawoore,
jalbeendi mun teddungal ko nden hollitannde adunayankoore hebi kon
ko keBal tinmungal seedintinngal jaahu martaba ko ngal jogii ka
haQiiQa e nder laalagal aduna on fow.
Bawta Dun, yoga e haldide ko fewti hannduyeeji neDDanke hannduyeeji
neDDanke.
Hollitannde adunayankoore fii hannduyee neDDo fottanaande ONU
e 1948 leyDe mottondiral leyDe fottuDe
E Iburiilu 1945, toDDaaDo leyDe 48 mooBonDirno since mottondiral
leyDe fottuDe (ONU) yoworde ko wietee Ahadi. Ngal mottondiral
adunayankowal ko sinciraa ko fii Nifugol hawreeji hakkunde leyDe Den
e fii heBugol newaare no yegondiral NiiBira.
GoDDe e Den leyDe jooma dooleeBe ka ONU hari woniraa yo
hannduyeeji neDDo weeBitee fii mun. Hari Be hoolaaki wonnde leyDe
goo (misidal adunayankowal) waDayno maaku fii no laamu jogori ngal
taakanBe mun tigi mun. Hari hiBe sikka Din piiji weeBitataake so wonaa
ka nder nokkuuli maBBe. Fow e mun, leyDe De maraa doole hay seeDa,
townu no hoore haa hito maBBe jaBaana, barki Alla e mottondiral
leyDe fottuDe ONU e batte yegondiral sattungal Be wawno yollitude
nden innde “hannduyee neDDo” ka ardannde sariya mawDo mottondiral
leyDe fottude. Kono Deri faltorDi nbinndudi mun tentinaano ko honDi e
hannduyeeji neDDo. NeDDo, hay fus alaa ko tabintiniree wonnde Din
hannduyeeji no newanii aduna on fow.
Goomu (no wiee hannde nbattu manngu, fewjodal) hannduyeeji neDDo,
ko sincira ko fii waDugol deftere si fotoonde fii hannduyeeji neDDo Di
fow haani teddinnde e nder aduna on fow, gasayDi fottaneede jaBee fii
33
mun e nder laalagol aduna Alla on fow. Ko ardino ngun nbattu manngu
ko Eleanor Roosvelt, o tinminiri winndagol e Deri miijo makko, ko ngon
wonoyta hollitannde adunayankoore hannduyeeji neDDanke maa no
wiee DUDH.
Hollitannde: Ko Deri faltorDi deftere, waDundi keeri fii yon de saate
nde daginee e nder leyDe Din, kono Dun waDDaakinde ka banMe
Naawoore.
DUDH Dun ko hollitannde adunayankoore hannduyeeji neDDanke
mottindirde sariyaaji 30 hannduyeeji neDDo Din. Din sariyaaji no
sennditaa e noone kinDe DiDi njane:
- Hannduyeeji taakankaaku e DowooDe : ko hannduyeeji e hettaareeji
danndaydi kala neDDo hakkunde makko e njaggu doole laamu ngun e
Bantugol hettaare e ndimu gooto kala.
- Hannduyeeji faggudu, musildaaji e gannde: hannduyeeji
tannbotitooDi hiwa faggudu ndun, huuwondire Den, e ganndal ngal.
Inmorde e ko ardannde nden weeBitiri non ka hollitannde
adunayankoore, hiwugol hannduyeeji neDDanke addoyay hettaare
nden, nunDal ngal e Buttu e nder aduna on; Din hannduyeeji ko
huwayDi ootigi, haDano lette e njaggu wallamo no heBira ngurndan
yelaaDan fii fow.
Hannduyeeji taakankaaku e DowooDe ko hiwayDi, danndayDi yinBe Ben
hakkunde maBBe e doole laamu ngun tannbitoo Bantal hettaare e
ndimu ngun e kala neDDo. Din no winndaaa e Dii sariyaaji lintaaDi Doo:
4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21.
Hannduyeeji faggudu, musildaaji e ganndal tabintinay no kelDiri
Hiwo faggudu, musildaaku ngun, e ganndal. Din no winndaa e sariyaaji
lintaaDi Doo; 23, 24, 25, 26, 27.
Martabaaji tawaaDi nder hollitannde adunayankoore hannduyeeji
neDDo ko : ndimu, fonnal, hettaare, nunDal, e teddungal ko gasata
wonnde hakkunde yinBe tageefo ngon fow.
WallifiiBe worDe / e suddiiBe hannduyeeji neDDo :
34
Rene Cassin, jannoowo fii hannduyee, jeyaaDo Faransi,
Peng-Chun Chag, Filosof jeyaaDo Siini hikkiiDo e ardiiDo on,
Eleanor Roosvelt, USA ardiiDo on,
Pr. Valentin Teplikov, jannoowo fii hannduyee adunayankoojo, jeyaaDo
Riisii,
Charles Malik, jannoowo, mo Liban
Dr. (Mrs) Housa Nehta, jannoowo suddiiDo mo Enndi.
Aallaaji adunayankooji moYYinaaDi Din, haldidaaDi, fottanaaDi, waDa
batte junngo ko hakkunde leyDe – maa hakkunde leyDeele Buy
newondiri, Di sariyaaji waDDinDi hakkunde maBBe e Deya leyDe
tawaaDe. No woodi noone haldide buy yoworDi hannduyeeji neDDanke
BeydayDi faamu ittiri njanDuki golle ko fewtiBe.
Guruppu arano on ko haldide huuBuDe ko fexti hawtude kala
hannduyeeji. Den haldide ko yottiiDe.
1. Ka banMe adunayankoojo (ONU): ko fii Dii ahadiiji DiDi
weeBitaaDi e ndee hollitannde adunayankoore hannduyeeji
neDDanke, hawtindirDi hettaare taakankaaku e hannduyeeji
musildaaji waDi huunde wootere siiwi, fonni.
Ahadi adunayankoojo ko fewti hannduyeeji taakankaaku e DowooDe
mun e no gasata yaarude.
Ahadi adunayankoori fo fewti hannduyeeji faggudu, huuwondiral e
ganndal.
2. Ka banMe laralyankoojo
Ka banMe laral ko haldide Den tintmitinta yuBBondiral
adunayankowal ngal kiwal hannduyeeji neDDanke. Di pehe
laralyankooji e aalaaji ndartirDi mun sifa mun yiitaama laral Eroopu,
Amerik e Afirik.
Laral Afirik, ko fii sariya fottanaaDo fii hannduyeeji neDDo e mojobe
(1981) wonndude e nbattu Afirik fii hannduyeeji neDDo. Fewjirdu
mawndu hannduyeeji neDDo e jamaa leyDe Afirik, kaNun kadi no
wallitaade fii hiwugol Banta hannduyeeji neDDo e nder Afirik.
35
No woodi kadi ahadi ko fewti hannduyeeji suddiiDo ngal yiitidal leyDe
Afirik lollini huutorgol kono newondiraaka taho. No woodi fahin ahadi
ko fewti hannduyeeji e ngurndan laatiDan fayBe Ben fottanaado e 1990.
Ka banMe ka kawtital ko fewti faggudu leyDe hirnaange Afirik
(CEDEAO), no woodi ton ahadiiji kelduDi wano:
- Ahadi cedeao fottanaaDo e 1999 ko fewti Buttu e huBindo hawreeji
Din
- Ahadi ko yowi e neweede heBo wonunde, darnaa, e jinndugol no
faaliraa; fottanaaDun e 1979
- Ahadi ndi 1982, ko fewti jurol sariya taakanyaagal e toolodal ngal.
- Guruppu Dinmo on, ko mottindiri ko haldiDe hertinaaDe, di
faandaare mun woni ko yowii e hannduyeeji fareejo neDDo, ko fewti
wano: mulo wonkiiji, waru yinBe ka hare, e itt wonkiiji Di hattataa,
karhugol gollino yinBe, golle njaggu; fattagol hiwo jamaa, letteeji
sattuDi goo, huemuDi ittayDi neDDankaaku e goDDo.
halDigal fii hiwugol accina mulo wonkiiji Din
halDigal fii haDugol kala nooneeji waDo leYYi-leYYiyaagal.
halDigal fii haDugol lette e goDDe goo ittayDe neDDankaaku e
tagaaDo.
Guruppu tanmo on, ko mottindiri ko haldide ko fewti hiwo wano:
fattiniiBe, Be alaa leydi hoBBe, iwBe e leyDe goo: mise;
halDigal fii hannduyee fayBe
halDigal fii kala noono Burdinndino ko fewti suddiiBe
halDigal adunayankowal ko yowii e hiwugol hannduyeeji kala
gollooBe iwBe e leyDe goo e Beynguure maBbe.
Ka lannoode e waaway hawtindirde kala haldide ko fewtihaasondiralji
Di kuulal mun woni danndugol haDa: haasondiral leNol, Burndino
hakkunde gown e deyun, haasondiral ka jannetee, wano fii ka heBo
golle e ka njoddi. Kala halDigal no eBBani waDDiiDi mun e no Den leyDe
gasata tinmunirde ko fottanaa kon e tawdegol noone eBBooje ndartirDe
sertuDe.
36
Haldide BurDo Den winnday waDa kaydi rapol fii eBBooje YettaaDe e
batte ko leyDe Den heBi e nder mun, Dun weeBitiree soono kala fii
tabintingol hannduyeeji fottanaaDi, wonDi e nder halDigal ngal.
Din kaydiiji, ko giral jooma gannde en, toDDaa ko ardoo ngal fii
taskagol, ndarta golle maBBe (e misal : ngiral ardiingal hannduyeeji
neDDo joDDinangal fii ko fewti ahadi hannduyee taakankaaku e
dowoode). Ngal giral, ara lannditaade leydi, ko honno ndin woni
gollirde fii tabintingol Din hannduyeeji annditanaaDi kala neDDo.
Fow e mun, no woodi ka banMe adunayankoojo, noone no wullitanDe
Den yurnitore, e no liYYereeji kala neDDo maa leydi weeBitiree ka kene
telen anngal teddingol hannduyeeji neDDanke Din.
Ka bii 2007, ndartannde adunayankoore tabitude saayiiji waDaa on alaa
wallay nbattu ardiingu hannduyeeji neDDo (giral joDDinaa ngal
hakkunde laamuuji fii hiwugol hannduyee neDDo (giral joDDinaa
taskagol no hannduyeeji neDDo fewndori r leydi kala. Golle maggal ko
ndartugol duuBi nay (4) kala inmorde e kaydi rapol ko leydi kala
wadato; wallitagol leyDe 193 tawaaDe ka mottondiral leyDe fottude.
(ONU) fii no Dun wayliree no moYYiri e wakkilingol leyDe Den no
huuwondiral Niibira hakkunde maBBe, e senndodugol pewje moYYe
Den. Faandaare maggal ko waDugol diisondiral hakkunde leyDe Den fii
tinmintingol golleeji gire haldiDe Den.
3. WoDDiiDi adunayankooji leyde Den
- WaDDineede doftagol: Laamu ngun no haani munNagol ka huutoral
hannduyeeji mun. E misal :
- WaDDineede hiwugol: Laamu ngun no haani haDude anngal
teddingol hannduyeeji Di woBBe goo bonni. E misal danndo
hannduyeeji suddiiBe Ben e fee battane bonDe naamuuji goo.
- WaDDineede laatingol: Laamu ngun no haani Yettude pehe banMe
ka woote sariyaaji, ka laamu, ka Naawoore, e ka jawle, gasayDi
wallude fii laatingol hannduyeeji neDDanke.
Anngal eddingol Din waDDiiDi ko bonnugol sariya Din hannduyeeji
4. Pewe jeyaaDe ka leyDe fewti hannduyeeji neDDo
37
Fii tannbitagol fewjodal (demokarasi) e nder huuwondiral ngal, bee
huutoral kelDungal hannduyeeji neDDanke Di wona e sookeeje kala
laamuuji Din no haani Yettude pehe haanuDe Den fow fii laatingol
hannduyeeji neDdanke. Kala laamu no haani eBBannde pehe, itta
aalaaji e jawle gaseteeDe huutoreede Den fow fii no hannduyeeji
neDdanke Bantora, fii Ninno on hannduyee. Laamu ngun no haani ka
joDDina sariyaaji wootaaDi haanuDi Din, fii wadugol loyru sariya kala
bonnuDo, e etagol no bonnanaaBe Be hettira ko jeyi, tippira fii haDul
anngal sariya. Tugaale laralyankooje fii hannduyeeji neDDo yurnitoto
wullitannde, e liYYereeji (himmeeji) ko tawaaka e bawngal Naawoore
maBBe.
5. Yiitindino sariyaaji jeyaaDe ko leyDe hannduyeeji neDDanke
Laamu ngun no waDDiiDun yiitinngol sariyaaji jeyaaDi e leydi ndin
kaNun e sariyaaji adunayankooji fi hannduyeeji neDDanke. Haldide
fewtude hannduyeeji Din ko fii fow; Bay ko gasayDi sollintinde no
kelDiri hannduyeeji annditanaaDi kala bani-aadama. No haani haray ka
yiiten pehe fii tabintingol e nder kala leydi e kala taakannjo ko
waDDiiDun.
Kuugal inmorgrl hannduyeeji neDdanke no haani ka senndodee, e
mojobe goo, gire, maa mottondire waDDinaDe hiwugol Din hannduyeeji
e cippirgol fii no joopanDe e ahadiiji Din laatora e mo kala.
Derol ebBoore golle
Tayre 2 : Hannduyeeji neDDanke
Lowre 1 : NjuBBudiiji adunayankooji, laralyankooji, e jeyaaDe ka
leyDe
Nbawdi heBotoondi e nden lowre
- JaBugol martabaaji, faamuuji, DaBBo pehe, wayla jikkuuji nafayDi
fii, Banto njuBBudiiji hannduyeeji neDDanke adunayankooji
laralyankooji, e jeyaaDi ka leyDe.
Faandaareeji jannde /ekkitagol
- Wowtinagol huBindo martabaaji, e anndal ko fewti njuBBundiiji
hannduyeeji neDdanke adunayankooji, laralyankooji, e jeyaaDi ka
leyDe
38
- HeBBitagol pehe fii Banta njuBBudiiji hannduyeeji neDDanke
adunayankooji, laralyankooji e jeyaaDe ka leyDe, e dow
haQQDilangol ballal Deya mojobe jokkere enDan.
- Ardoo Beydo ganndal e faamu ko fewti njuBBundiiji hannduyeeji
neDDanke adunayankooji, laralyankooji, e jeyaaDe ka leyDe.
- Wowtinagol heBa jikkuuji newondirDi e njuBBundiiji hannduyeeji
neDDanke, adunayankooji, laralyankooji, e jeyaaDe ka leyDe.
Netteendi: waQutuuji 22
Aala / tannborDi jannde / jannirDun
- eBBoore jannde e defte jannirDe danndagol ngal
- deftere faltorde ko ngam kawtital faggudu leyDe hirnaange – cedeao
walli fii:
- nbodo
- nate
- Deri faltorDi e winndanDe cerle.
Lowre 1 : NjuBBudiiji adunayankooji, laralyankooji, e jeyaaDe ka
leyDe hannduyeeji neDDanke
Haatimere eBBoore
Jan-nde
Nbawdiiji/NeeNe huutorteeDe
Piiji, jeyaaDi e nden lowre
Laawi (pehe) reweteeDi
Saai happaDo
1 Anndal soanDe Den (miijo) e sartiiji humondirDi e hannduyeeji neDDanke
soanDe, piiji jeyaaDi e winndanDe Den ko fewti njuBBundiiji adunayankooji, laralyankooji e jeyaaDi ka leyDe hannduyeeji neDDanke
Taskoral Deri faltorDi Din
2h
2 Anndugol aalaaji Din e no Di haanaa huutoreede ko fewti hiwo hannduyeeji neDDanke
Hettugol mooBindira aalaaji e pehe huutoreeDe, jeyaaDe ka leyDe laralyankooje e adunayankooje hannduyeeji neDDanke
2h
3 Anndal waDDiDi adunayankooji leyDe Den.
WaDDiiDi leyDe Den fii ko fewti hannduyeeji neDDanke
4 Hollugol ittiri hitte yiitinndinal winndanDe Den fii no Dun tabintiniree
Pehe, laawi jeyaaji e leyDe Den banMe ka hannduyeeji neDDanke.
Yetta misal e ko waDunoo Nenntintino
4h
5 HeBugol jikkuuji nafayDi fii Bantal hannduyeeji
deltanDe fii ko fewti moYYino jikkuuji e
Yetto misal e ko waDunoo; eDai
4h
39
neDDanke. Bantugol teddina hannduyeeji neDDanke.
faltorDi. Fijo tiyaater
6 Jittugol ellaaji ko fewti anngal teddingol hannduyeeji neDDanke.
Pehe jittirde hawreeji, huutoraaDe ka tawata anngal teddungal hannduyeeji neDDanke no woodi.
2h
7 Yiitugol pehe nafayDe fii hiwugol teddina hannduyeeji neDDanke.
MoYYino jikkuuji nafayDi tabintinafayDi fii hiwugol teddina hannduyeeji neDDanke
MuraaDi inmino huunde ka huuwondiral Fijo tiyaater
2h
8 JaBugol hannduyeeji neDDanke e nder muraaDi humondirDi e jannirDi Din.
- Taskagol ndaaraa defte jannde e worBe jannirtee fii kala dude
- Winndo Deri jannde - Fokkintino sagaraaji no
jannde nden yaarata /ekkitagol
- Ndartugol eta keBe Den
6h
Misal Derol jannde
Damal: Hannduyeeji neDDanke
Lowre 1: NjuBBundiiji aduyankooji, larayankooji e jeyaaDe ka leyDe hannduyeeji neDDanke
Nbawdiiji heBotooDi e nder lowre
JaBugol martabaaji, faamuuji, DaBBa pehe, wayla jikkuuji nafayDi fii,
Banto njuBBudiiji hannduyeeji neDDanke adunayankooji laralyankooji,
e jeyaaDi ka leyDe.
Faandaareeji jannde /ekkitagol
- Wowtingol huBindoo martabaaji, e anndal ko fewti njuBBundiiji
hannduyeeji neDdanke, adunayankooji, laralyankooji, e jeyaaDi ka
leyDe
Alluwal jannde nden/laawol ekkitagol : DaBBito hannduyeeji NeeNe ekkiteteeDe
NeeNe Gannde / faamu Jikkuuji e no huutortee NeeNe/- luggino faamu
40
yurnitoo
- Anndugol noone hannduyeeji neDDanke
- Anndugol soanDe humondirDe e hannduyeeji neDDanke
- Teddingol hannduyeeji dinmooBe mun
- Huuwugol ko waDDii Dun
- Etagol annda ko aalaaji honDi gasata huutorde fii Beydugol faamu, laatina huunde si yanii
- Yurnitagol ndaara huunde ko fewti: anndal hannduyeeji neDDanke.
Netteendi : leerji 2
Aalla / tannbitordun jannde
Aallaaji adunayankooji ; laralyankooji e ka leyDeele (ahadiiji, haldide,
fottanaaDi, …) tugalal sariyaaji leydi, sariyaaji, nbodo, nate, e
tannbitorDi goo. (sites web).
Lowre 1: NjuBBundiiji aduyankooji, larayankooji e jeyaaDe ka leyDe hannduyeeji neDDanke
No jannde nden / ekkitagol haani yaarude
Sagaraaji MuraaDi Laawi reweteeDi Jannoowo gorko/debbo worBe janneteeBe
rewBe janneteeBe
Ndartugol eta ko janngaa e ko maaditaa
- Eta annda ittiri faamu e ganndal janneteeBe (testi) ko fewti ko piiji gaseteeDi janneede Din
- Jaaboolto ko lanndaa.
- QCM - Golle ko
fewti kala
No huunde nden yaarata
- Fewjugol suBa annde. Yetta e misal natal ka jamaa woni e wullitaade ko Makkani Dun. WonBe e wullitaade Ben no jogii alluuje njane ka winndaa goDDi e Din hannduyeeji neDDanke : hettaare hollugol miijo mun, hannduyee heBugol needi e ganndal, hannduyee heBo golle anngal Burdindoneede;
- WoBBe e Ben wullitiiBe no jogii leDDe e kaaYe.
Yamirooje : - Sifagol ko woni ka natal - Anndugol hannduyeeji wullitaaDi fii
mun, e tinminirgol Din hannduyeeji neDDanke Din e dow wallitorgol winndanDe wooduDi Din
- Bayta huutorgol doole fii yo hannduyeeji mun teddine, hollaBe yo Be suBo laawi rewetooDe goo.
- Sennditugol winndanDe De aalaaji mun Buri hittude Din ; mojobere kala winndannde
Jaaboto ko lanndaa Sifoto ko woni ka natal
Lannde jaabanDe Golle hawtaaDo
41
Fokkintingol muraaDi hakkunde mojobe Den/saata golleeji hollaaDi wadegol e nder mojobe Den
- Ardoto taskagol ngol fii hoBe heBira faamu mun.
- Etoto no yewtere diisondiral laatora - Ardoto Beydo faamu ko jannaa kon
- Taskoto natal ngal, ndaara
- Huuway yamirooje Den
Yewtere yegondiral NeeNal satteende ittirtee
BeyditirDi faamuuji /maandagol waDa siiwannde
- Ardoto yewtere yegondiral - Ardoto siwugol senndindira
- Ardoto ko Be gasata jaabaade e De toBBe Doo: Noone hannduyeeji, aalaaji hiwirDi, pehe reweteeDe.
- Yewtere yegondiral
- Siiwannde
Ndartugol/Eta muraaDi Din
- WaDay lannDe ka konngudi maa ka binndi fii ndartugol ko jannaa kon.
- Jaaboto ko lanndaa
- Golle ko fewti kala
Sottino/ndarta, annda si faltaama
SuBagol huunde : e misal, ka duDal ka jannoton arDiiDo nbinndudi surnal lekkol mon on yaltinaama golle, tawde winndande ko waDi kon e wi’i yeesooBe lekkol on. Giral ardiingal hannduyeeji lekkol mon on no DaBBude laawi fii no danndira mo. Tippude e aalaaji e pehe geseteeDe reweede, wooduDe Den. Sifee no gasoton yaarude, wade ko gasata tannbaade miijo mon ngoo
SuBay laawol reweteengol e aalaaji tannbitorDi Dun
- Golle kafu (hawtaaDe)
- Nennbino - Fijo
tiyaater
Lowre 2: Sartiiji, keeraaDi e noone no hannduyeeji neDDanke sifori
Nbawdi JaBugol martabaaji, faamuuji, DaBBa pehe, wayla jikkuuji nafayDi fii,
Banta njuBBudiiji hannduyeeji neDDanke adunayankooji laralyankooji,
e jeyaaDi ka leyDe.
Faandaareeji jannde /ekkitagol
- Wowtingol huBindoo sartiiji, keeraaDi e noone no hannduyeeji
neDDanke sifori.
42
- HeBBitagol pehe fii Bantugol sartiiji, keeraaDi e noone no
hannduyeeji neDDanke sifori e dow wattano yila e Beyditugol Deya
mojoBe huuwondire.
- Ardoo muraaDi Beydo gannde ko fewti sartiiji, keeraaDi e noone no
hannduyeeji neDDanke sifori..
- Wowtinagol, heBa jikkuuji newondirDi e njuBBundiiji hannduyeeji
neDDanke.
Piiji jeyaaDi e nden lowre
1) Sartiiji yuBBondirDi e hannduyeeji neDDanke
Adunayankaaku, e anngal waylagol hannduyeeji neDDanke ko
adunayankooji, Di bontataa. Kala tagaaDo, no yaanani Dun huutorde
Di, ka o hikkori woo e nder aduna on. Hay gooto waawa Di accande
goDDo, alaa kadi wawDo haDude Dinmo mun huutorgol gooto e Din
hannduyeeji.
Anngal senndugol mun: hannanyeeji neDDanke senndotaa.
Hannduyee taakan, poltiiki, faggudu, e huuwondiral senndotaako e
ndimu neDDanke ngun. Di fow martaba mun ko gootun, Din waawaa
ka wallinireede no walliniraa woo.
YuBBondiral e jokkondiral mun : tabintingol, Ninna handuyeeji Din
fow maa seeDa e majji no yuBBondiri ko ardii kon e laatino hannduyeeji
goo.
Fonnal e anngal Burndinndingol : Kala tagaaDo no yaanani Dun
huutorde hannduyeeji mun Din fow, rewaa leNol, nbaadi, gorun maa
deyun, iwdi, duuBi, denngal, diina, leydi maa huuwondiral ka o woni,
woni jukkurma, jooma jawdi, ka o jibinaa maa kala darned nde o jogii
wano tentiniraa non ka aalaaji ko fewti hannduyeeji neDDanke.
Tawegol e yollitagol : yinBe Ben fow e jamaaji Din no hanndi e
heBugol ballal no tawiree e hoore soobee, e no newori r dow
wallitagol fii no kala heBira neweende ko fewti fii tabintino Bantal
banMe ka taakanyaagal, faggudu, huuwondiral, ganndal, e ka
Dowoode ka tawata e nder majji, hannduyeeji neDDanke Din
reweendeeji heewuDi no waawaa laatineede.
43
Farluyee sifagol no laatori, holnugol hannduyee : LeyDe Den e
wonBe fuDDaade ko farlii Dun no haani jaabaade noone no Be woni e
laatibirde hannduyeeji neDDanke Din. Si hawrii Be Doftaaki keeraaDi
Naawoore wonDi e nder aalaaji ko fewti hannduyeeji neDdanke Din,
Be hannduyeeji Makkinanaa Ben no waawi wullitaade ka sariya, ka
suudu Naawoore maa Naawirdu goo nanondirde e keeraaDi sariya on,
e no gasata yaarude non, tippirde e no sariya on holliri.
2) Noone no hannduyeeji neDDanke sifori
- Hannduyeeji neDDanke ko humondirDi Di seeData wonDi e kala
tagaaDo, ko adunayankooji; ko woodaaDi gila ka jibinegol tagaaDo.
(bani-aadama)
- Ko hannduyeeji fewtuDi fii ndimu ngun tigi e martaba ngootaaku ko
woodani kala tagaaDo
- Ko hannduyeeji fonnirDi Di seeda, yuBBondirDi
- Alaa feere no Di acciranee goDDo, maa goDDo yia Din mo jaBitanee
Dinmoojo mun
- HiDi waDDini, no tentini fii leyDe Den, e ardiiBe huuwondire goo
duhiiBe/suddiiBe, farluyee telenma ka huuwugol huunde maa
yeggitugol waDugol nde
- Ko hannduyeeji tabintinaaDi e nder aduna on
- Ko hannduyeeji hiwaaDi ka banMe Naawoore
- Ko hannduyeeji hiwaydi neDDo, mojobe yinBe.
3) KeeraaDi hannduyeeji neDDanke
- KeeraaDi hannduyeeji neDDanke Din no winndaa maandimaa e nder
njuBBundiiji Naawooje adunayankooje, laralyankooje e jeyaaDe ka
leyDe. Ko eBBooje gollitirDe e Naa no yaarata fii wonBe fuddaade
farluyeeji mun banMe gire joDDinaaDi e leyDe no De waDira sifoode
golle Ahadiiji adunayankooji leyDe Den no ayniraa mojobe ganndal
Be faawaaki e goDDo no wiee: “gire ndartirDe ahadiiji maa gire
haldide”.
4) Sabbunndeeji e fallereeji ko fewti hannduyeeji neDDanke
- Hawreeji sukkuDi ka leyDe de keeruduDen
- Anngal teddingol hannduyeeji neDDanke tuma hare yani
- Anngal anniye Dowoode nafaynde fii teddingol, hiwa hannduyeeji
neDDanke
44
- Anngal anndugol aalaaji e winndanDe ko fewti hannduyeeji
neDDanke
- Lougol nantondiral sariyaaji waataaDi ka leyDe kaNun e Dii anndaaDi
e nder aduna on
- Miskinaaku jamaaji Din, e Burndinndinal ko woni e huuwondire den
fow. 9
5) Laawol ngol finned mun yowori fii hannduyeeji neDDanke e Beydo
ganndal e faamu majji
Sartiiji wonDi finnde hannduyeeji neDDanke Din no nawri kala eBBoore
janndeeji e nder moYYingol muraadu ndun, annda no ndu gasata
yaarude e no ndartirtee.
- Laawol ngol finnde mun yowori fii hannduyeeji neDDanke no tuggori
e hoore, sarti tawinirDo mo firo mun woni ardagol, ndartul
tinmungal jamaaji Din no golleeji eBBaaDi Din woni e yaarude iwdo
ka joodagol miijo moYYina, siwa, waDa saai golleteeDo, no gollirtee,
e no ndartirtee.
- DowooDi laamateeriiji e fii Bantal ngal no yiiliraa no duumori e no
Kediri fii laatingol faandaareeji ko fewti hannduyeeji neDDanke.
L’ABDH on (laawol ngol finnde mun woni fii hannduyeeji neDDanke)
wallitoto fii no yeDDeendi laatiindi gasa wonnde e nder no muraadu
ndun woni e yaarude hara ko adday Dun battane duumiiDe fonnaaDe.
KeeraaDi e DowooDe Din e no muraaDi fii Bantal no gasata yaarude non
no hawtindiraa waDaa e nder njuBBundi hannduyeeji e waDDiiDi
yulondirDi, Di handuyee adunayankoojo on wallifii.
Hannde, hiDen hanmi firugol, en fow e nder sincoodi leyDe fottude
Den, laawol naBidal fii Bantal ngol catal mun woni hannduyeeji neDDo.
TaakanBe Ben Beyditante ganndal e faamu fii ko fewti hannduyeeji
neDDanke no waawira taweede e no muraaDi moYYino Dowoode
laamateeri wonaydi goDDi e sabu moYYingol ngurndan maBBe.
Si en yeti e misal muraadu, ko sartiiji tati (3) wonata sabu haa laamu
ngun waDa hitte e mun : Si hawri Dii sartiiji tati (3) wonDi ley Doo
tinmii no hasii haa takko pellet ko ardiiBe laamu ngun newnaDe :
45
Muraadu ndun, maa huunde nden no wonndi e hitte njane.
Feccere njande jamaa on no tintinnii koyo muraadu kuugal
fokkintine.
Muraadu ndun no hittani laamu ko ndun muraadu fewtina, tawde
kadi ngun laamu no gasa waawude laatingol golle De hollaa.
Lowre 2: Sartiiji, eBBooje e noone no hannduyeeji neDDanke sifori
Nbawdi JaBugol martabaaji, faamuuji, DaBBa pehe, wayla jikkuuji nafayDi fii,
Banta sartiiji, eBBooje e noone no hannduyeeji neDDanke sifori.
Faandaareeji jannde /ekkitagol
- Wowtingol huBindoo sartiiji, keeraaDi e noone no hannduyeeji
neDDanke sifori.
- HeBBitagol pehe fii Bantugol sartiiji, keeraaDi e noone no
hannduyeeji neDDanke sifori e dow wattano yila e Beyditugol Deya
mojoBe huuwondire.
- Ardoo muraaDi Beydo gannde ko fewti sartiiji, keeraaDi e noone no
hannduyeeji neDDanke sifori..
- Wowtinagol, heBa jikkuuji newondirDi e njuBBundiiji hannduyeeji
neDDanke.
Piiji jeyaaDi e nden lowre
1) Sartiiji yuBBondirDi e hannduyeeji neDDanke
Adunayankaaku, e anngal waylagol hannduyeeji neDDanke ko
adunayankooji, Di bontataa. Kala tagaaDo, no yaanani Dun huutorde
Di, ka o hikkori woo e nder aduna on. Hay gooto waawa Di accande
Dinmo, alaa kadi wawDo haDude goDDo huutorgol gootol e Din
hannduyeeji.
Anngal senndugol mun: hannanyeeji neDDanke senndotaako.
Hannduyee taakaau, Dowoode, faggudu, e huuwondiral senndetaake
46
e ndimu neDDanke ngun. Dii fow martaba mun ko gootun, Din
waawaa ka liBereede nii tun.
YuBBondiral e jokkondiral mun : tabintingol, Ninna handuyeeji Din
fow maa seeda e majji no yuBBondiri ko adii kon e laatino hannduyeeji
goo.
Fonnal e anngal Burndinndingol : Kala tagaaDo no yaanani Dun
huutorde hannduyeeji mun Din fow, rewaa leNol, nbaadi, gorun maa
deyun, iwdi, duuBi, Denngal, diina, leydi maa huuwondiral ka o woni,
woni jukkuDo, jooma jawdi, rewaa ka o jibinaa maa ndarnde ko jogii,
fow no fota, wano tentiniraa non ka aalaaji ko fewti hannduyeeji
neDDanke.
Tawegol e yollitagol : yinBe Ben e jamaaji Din, fow no hanndi e e
walliteede e hoore soobee, e no newori e dow ballal fii kala heBira
neweendeeji ko fewti fii tabintino Bantal banMe ka taakanyaagal,
faggudu, huuwondiral, ganndal, ganndal e ka Dowoode ko tawata e
nder majji, hannduyeeji neDDanke Din reweendeeji heewuDi no
waawaa laatineede.
Farluyee sifagol no laatori, holnugol hannduyee : LeyDe Den e
wonBe fuDDaade ko farlii Dun no haani ka Be jaabo noone no Be
woni e laatibirde hannduyeeji neDDanke Din. Si hawrii Be Doftaaki
keeraaDi Naawoore wonDi e nder aalaaji ko fewti hannduyeeji
neDdanke Din, Ben NakkinanaaBe Din hannduyeeji mun no waawi
wullitaade ka sariya, ka suudu Naawirndu maa nokku goo,
nanondirde e keeraaDi sariya on, e no gasata yaarude non, tippude e
no sariya on holliri.
2) Noone no hannduyeeji neDDanke sifori
- Hannduyeeji neDDanke ko heeroraaDi Di seeDataa wonDi e kala
tagaDo, ko adunayankooji; ko woodaaDi gila ka jibinegol tagaaDo.
- Ko hannduyeeji sifuDi fii ndimu tabintunay e martaba nannduDo ko
woni e kal tagaaDo
- Ko hannduyeeji fonnirDi Di senndaa, yuBBondirDi
- Di waawaaka accaneede goDDo, maa yia Din no jaBitanee Din moojo
mun.
47
Haatimere eBBoore golle
Jan-nde
NeeNe huutorteeDe Piiji, hawtiraaDi jeyaaDi e nden lowre
heBBitagol laawi reweteeDi (pehe)
Saai happaDo
1 Anndal eBBooje e sartiiji ko fewti hannduyeeji neDDanke
Sartiiji e eBBooje Taskoral Deri faltorDi Din
2h
2 WeeBitugol noone no hannduyeeji BurDi hittude neDDanke sifori
Nooneeji BurDi hittude neDDanke sifori
2h
3 HeBitagol laawi reweteeDi fii Bantal hannduyeeji BurDi hittude neDDanke.
Laawol ko fewti “hannduyeeji neDDanke”.
Brainstorming DaBButgol wattitorDi (defte e ordinaterji). Yegondiral dental, golle kafu, golla kala
4h
4 Wowtinagol heBa jikkuuji nafaydi fii teddingol sartiiji, eBBooje e noone no hannduyeeji neDDanke sifori.
Dettal ko fewti fii Bantal jikkuuji sifiiDi teddingol e noone no hannduyeeji neDDanke sifori.
Tefoore, golleeji ardaaDi, renndino, fijo tiyaater ; pirintino.
4h
5 JaBugol sartiiji, eBBooje e noone hannduyeeji e nder muraadi janeteeDi
- Taskagol aalaaji jannde, e no jannirDe Den fow.
- Winndugol Deri jannirDi.
- Ardagol jannde nden/ekkitagol
- Ndartugol eta jo jannaa kon.
6h
Misal Derol jannde Lowre 2: Sartiiji, keeraaDi e noone no hannduyeeji neDDanke sifori
Alluwal jannde nden / Laawol ekkitagol : Bantal hannduyeeji neDDanke sifori
Nbawdi JaBugol martabaaji, faamuuji, DaBBa pehe, wayla jikkuuji nafayDi
Banta sartiiji, keeraaDi e noone no hannduyeeji neDDanke sifori.
48
Faandaareeji jannde, ekkitagol
- Wowtingol huBindoo sartiiji, huuBuDi e keeraaDi ko fewti
hannduyeeji neDDanke sifori.
Lowre 2: Sartiiji, keeraaDi e noone no hannduyeeji neDDanke sifori
NeeNe gaseteeDe ekkiteede
NeeNe
Gannde Jikkuuji Golle NeeNe
- Anndugol sartiiji eBBooje teri-teriije ko fewti hannduyeeji neDDanke
- Teddingol hannduyeeji DinmooBe mun.
- Wadugol ko farlii Dun.
- Teddugol anndaa beru aalaaji gasayDi huutoreede fii Beydo faamu e taYoo kutu satteendeeji arayDi yannde.
Netteendi : leerji 4
Aalla / tannborDi
SuutaaDi e nder aalaaji adunayankooji, laralyankooji e resiyonalji (ka
bitti 1 haa 7, haldidal Beyditaangal ko fewti fewjodal ngal e ardannde
moYYere), jeyaaDe ka leyDe, maa kala winndannde nde Dun fewti,
tannbitorDi radiyo e telewiisiyon ekw.
No jannde nden haani yaarude / ekkitagol
Sagaraaji MuraaDi Laawi reweteeDi Jannoowo gorko/debbo worBe janneteeBe
rewBe janneteeBe
Ndartugol eta ko janngaa e ko maaditaa e mun
- Eta annda ittiri faamu e ganndal janneteeBe (testi) ko fewti ko piiji gaseteeDi janneede Din
- Jaaboolto ko lanndaa.
- QCM - Golle ko
fewti kala
No huunde nden yaarata
- Etoo annda ittiri faamu e ganndal janneteeBe Ben (worBe e rewBe) inmorde e ko jannetee kon.
- WoBBe e Ben wullitiiBe no jogii leDDe e kaaYe.
Muraandu aranuru : - Yamirgol janneteeBe Ben yo Be waDii
fijo tiyaater ka tawata goDDi e hannduyeeji neDDanke annditunaaDi fow, adunayankooji no bonnitaa (ka hollitannde adunayankoore hannduyeeji neDDanke) lanndooBe yoBe toDDe hannduyee MakkinaaDi Din.
WaDay fijo tiyaater on, toDDoo hannduyeeji tanndaaDi Din.
49
Fokkintingol muraaDi Din
Muraandu Dinmuru : - Jannoowo on gorko/debbo waDa
mojobe golle, yamiraaBe jannugol ardoode hollitannde adunayankoore hannduyeeji neDDo.
- Yamiroore: janngugol jaabo lannde ko fewti sartiiji teri-teriiji, eBBooje fii hannduyeeji neDDanke.
- Yamira jokkitagol janngugol sartiiji Din wano, toBBe : 4, 18, 23; lanndooBe yoBe eto Be yiita e nder majji noone no hannduyeeji neDDanke sifori.
Be fow Be hawtitay Be jannga maa Be janngira gooto-gooto lannde ko jannoowo on gorko/debbo wolli Be.
Jannugol e taskorgol aalaaji faaminirDi / ndartugol, hubindo.
MuraaDi hakkunde mojoBe Den/saata golleeji diBe holli waDugol nder mojobe Den
- Ardoto taskagol ,golf ii janneteeBe Ben heBira faamu
- Etoto fii no yewtere diisondiral laatora - Ardoto Bey Beydo faamu ko janna.
Saatay golleeji DiBe waDi jannoowo on ka hitaande aranere.
- Yegondiral ka nbatu mooBii NeeNal no martabaajl
-
BeyditirDi faamuuji sellino/jannde e siiwugol
- Etay ittiri faamu maBBe, hara ko inmorde waDanaaBe Naa jiBi-liBi ka fewti ittugol boto e hannduyeeji neDDo..
- WaDay jiBi-liBi on - Golle ko fewti kala
Sottino/huutorgol faami
Wallay sukkaaBe sincugol gire fii Bantugol hiwa hannduyeeji neDDanke.
Inminay fii no huuwondiral sinciree fii Bantala kuloobuuji hiwa hannduyeeji neDDanke e nder waDugol pedoyer
- Inmino fii huuwon-diral tawegol joddino mottondiral suBa ardotooBe fow fottani.
SutaaDun e hollitannde wuluure duuBol, kawtital leyDe fottuDe lewru Deesanbur 2000, hollitannde wuluure duuBol ngol
Hannduyeeji neDDo, fewjodal e ardannde moYYere
50
Hay fus alaa ko haData en Bantugol fewjodal ngal e tannbitogol hannduyee neDDo, kaNun e teddinngol kala hannduyeeji neDDo e hettaare yoltiinde bawDe mun annditanaande kala e aduna on, tawtude hannduyee heBugol Bantal, yaara yeeso. Tippude e Dun, men haldanii - Teddingol e ardagol huutorgol e hoore no tinmiri hollitannde
adunayankoore hannduyeeji neDDo Din. - Wonirgol etagol fii no hannduyeeji taakanBe, e Dowoodi faggudu,
huuwondiral e ganndal kala neDDo tannbitee, hiwee e nder leyDe Den fow.
- Tannbitagol nbawdiiji gasayDi nafude fii laatingol qartiiji e waDugol martabaaji, e teddinngol hannduyeeji neDDo, tawnude hannduyeeji miskinBe Ben.
- Cippirgol fii haDugol kala noone njaggu ko fawaa e suDDiiDo accu, huutorgol hollitannde nden fii kala noone sariya Burndinndino, ko fewti suDDiiDo.
- Yettugol pehe fii tabintingol teddungal e hiwugol hannduyeeji yottirDi iwBe e leyDe, gollooBe iwBe e leyDe e Beynguureeji mun, fii haDugol, donkina kala kuuDe leYYi-leYYi e xénophobie nde ennbere mun Burtaytun DuuDudi e nder huuwondire Den fow.
- Tamondirgol golla fii no laawol Dowoodiiji fonnirDi fottanee e nder leyDe Den fow wallayDi tawegol taakanBe Ben e huuwondire Dowornde nden fow.
- Tanbitagol hannduyeeji kunpitirDi Dn waDugol golle yottirDe ko waDDiiBe, e hannduyee jamaa on hunpitegol.
Hiwugol mojobe miskinBe Ben Hay fus alaa ko haData en etagol no tanpereeji feYYituDi e battane bonDe albalawji e kuuDe yewo leNol, hareeji huutorayDi joga e kala satteendeeji yanayDi goo yawneteeDi faabore fayBe Ben e jamaaji taakanji Din fow heBu ballal faabegol, hiwee no haaniri, fii yoBe yiitu laawol noBe wuwira no moYYiri. Tippude e Dun, men haldanii - YanNugol, tannbito hiwugol taakanBe Ben e nder satteendeeji
yanayDi goo yuBBondirDe e hannduyee adunayankoojo neDDanke - Tannbitagol gollidugol e leyDe aduna on fow, e ndr Dun senndota e
leyDe tolnuDe fattiiBe ari Ben donngal ngal, Be jonnindira juude fii wallitagol fattiiBe e kala ittaaBe e leyDe e Baawo yiDe mun hootugol ka mun Be hiwiree e hoore nndimu, Be fudditoo ngurndan yelaaDan e nder huuwondire ka Be jeyaa.
51
- Wakkinlinngol newnanegol no ahadi fii hannduyeeji paykun, kaNun e haldide Di fawaaka goDDo ko fewti tawegol fayBe e hareeji Di joga, yeeyo fayBe, caginagol fayBe, e Yettugol nate ka sifa Din piiji NidduDi waDetee hara fayBe no tawaa.
Yoltingol faaleeji tentinaaDi laral Afirik Men tanbitoto tabitugol fewjodal ngal e nder laral Afirik. Men wallito AfirikkeeBe Ben cippiro ko Be woni e wadde tabintingol Buttu e Bantal duumiingal ngal, e reugol basal fii yo laral Afirik ngal yollito e nder faggudu adunayankooru. Tippude e Dun, men haldanii - Tannbitagol no huuBiri nbaaloodiiji Doworde e muuji fewjode
sincaaDe hesun Afirik. - Wakkinlingol, tannbito kala pehe laralyankooji e ka leyDe dii surugol
hareeji Din, e Bantugol fii tabintino Buttu Dowoode nden, e tannbitagol ballal kaalisi no haaniri fii muraaDi waDeteeDi e laral Afirik fii no Buttu ngun NiiBira..
- Yettugol pehe yottiiDe fii reugol basal, e laatingol Bantal Namaake, hakindaare welugol marse Den, Beydagol ballal leydi fii Bantal (ADP), e DuuDal golleji jamanDe arayBe golla. YoBee Don e Don, kaNun e sottino gannde NeeNal gollirDe.
- Wallugol Afirik heBugol banndiiji yelaaDi fii dartagol layugol ndee nawnaare VIH yewaynde wonku no wiee SIDA, e nawnaaje goo raBayDe.
Defte e Deri YoogaaDi e mun AGI, MARC. E miijo adunayankaaku maakugol ko kaNun woni sabu sincugol ngoo miijo hannduyeeji neDDo, yoworde wallifannde e ngurndan Rene Cassin. Antibe ; winndande ALP’AZURE, 1980. - KABA Sidiki, hannduyeeji neDDanke leydi Senegaal, yuBBoodi Xaam
Saa yoon, 1997 - SECK Cheikh Yérim, Kéba M’BAYE, sifoore ngurndan, e cippiro
Naawoowo kunmaluuji (ko waDi inmorde deftere nden ko Robert Badiner ; ko waDi hollitannde ko : AMADOU MAKHTAR M’BOW). Karthala, Paris, 2009.
52
Deri YoogaaDi ka Enternet
Deri nafayDi goo YoogaaDi ka siiti web www.amnesty.org/fr: Jokkugol yuBBondiral ngal « anndal hannduyeeji neDDanke”» www.un.org/pubs/cyberschoolbus/ : oo siiti Doo ko fii fayBe e sukaaBe fii anndal hannduyeeji neDDanke www.ohchr.org/fr: suivre le lien «Jokkugol yuBBondiral ngal « hannduyeeji mon neDDanke Din fii no hunpitoro Den fii aalaaji adunayankooji neDDanke. Jokkugol yuBBondiral ngal “gire adiiBe hannduyeeji neDDanke » fii no hunpitoro. Den ko woni Dii komiteeji jokkuDi laatingol hannduyeeji neDDanke Din. HiDon waawi kadi hunpitaade ko leyDe honed dagini Din aalaaji, henndu kaydi rapol Den leyDe
BeyditiiDi e mun
BeyditiiDun 1:
Laawol ngol finnde mun yowori hannduyeeji neDDanke e nder sagara eBBore nden
53
Ko hondun wonii laawol ngol finnde hondun yowori hannduyeeji neDDanke ?
- ABDH ko fewti ko sifori e huutoral
miijjol hannduyeeji neDDo e nder kaydiiji rapol, yewtereeji, aalaaji jannirDi, e poroseeji kawtital leyDe fottude (ONU).
- ABDH no huulani waDugol sarti fii
tannbitagol huuwondirteeBe e leyDe Den, yo taw hara hiDe teddini hannduyeeji neDDo.
- ABDH on, firo mun, ko heBBitagol miijo,
jokka no muraaDi Din laatora ko fewti hiwugol hannduyeeji neDDo
Ko hondun wonii laawol ngol finnde hondun yowori hannduyeeji neDDanke ? Ko ka miijo fii faamugol sabaade ko haDi laatingol hannduyeeji neDDanke yoworDi eBBooje e sartiiji adunayankooji hannduyeeji neDDo – nde kuulal mun woni Bantal nbawdiiji marBe hannduyeeji wullitagol hannduyeeji mun e P.C tinmingol ko waDDiiDun. Yamirooje CCE/UNDAF, 2007, P14
Ko honDun wonii laawol ngol finnde mun yowori hannduyeeji neDDanke ? - Laawol Bantal ngal inmorde mun ko
keeraaDi e sartiiji adunayankooji fii hannduyeeji neDDanke
- Annditude wonnde kala tagaaDo no mari
hannduyeeji, e no kadi waDDiiDi fii yinBe fawtaaBe.
- No tentini fii mojobe waDaaDi sera maa
BurdinntinaaBe. - No huulani laatingol hara wonaa e hoore
hawjere hannduyeeji neDDanke fonnude hitte e laatagol sagara Bantal
Fii honDun henNanten jokkugol laawol ngol finnde mun yowori hannduyeeji neDDanke fii Bantal ?
- Martabaaji yottiiDo - Hitte ko mari fii pehe wallayDe Bantal - Sabuuli laamuuji – martabaaji
BeyditiiDo e leyDe fottuDe (NU)
54
Faamu kafaangu leyDe fottuDe (NU) telenma HRBA on Faanda : Kala eBBooje golle wallindiral ngal fii Bantal no haanuno nawrude yeeso laatingol hannduyeeji neDDanke (dh) wano hollira non ka hollitannde adunayankoore hannduyeeji neDDanke e nder aalaaji goo kadi adunayankooji. Sagara on no yaarata : KeeraaDi e sartiiji hannduyeeji neDDanke ko hollayDi laawol fii kala wallondiral e eBBoore golle fii Bantal e banMeeji Din fow e sagaraaji no eBBoore golle Den yaarata non Laatino: Allondiral fii Bantal Beyday nbawdiiji yinBe fawtiiBe fii yoBe laatun ko waDDiiBe, e marBe hannduyeeji, wullitagol fii hetto hannduyeeji maBBe.
EBBooje golle fii wallondiral fow no haanuno nawrude yeeso, laatino hannduyeeji neDDanke (DH) wano holliraa non ka hollitannde adunayankoore hannduyeeji neDDanke (DUDH) e nder aalaaji goo kadi adunayankooji hannduyeeji neDDanke - Faanda/laatingol hannduyeeji neDdanke
woni faanda kala eBBoje fii Bantal - HRBA no dolnori tefugol annda pehe De
leyDe fottuDe Den (nu) e gollideteeBe goo suBiiBe ngol laawol Doo.
EBBoore muraadu ndun ko e nder fottanannDi e gire leyDe fottuDe (NU) adunayankooje Yoogata hunpitorDun.
KeeraaDi e sartiiji hannduyeeji neDDanke ko hollayDi laawol fii kala wallondiral e eBBoo golle fii Bantal e banMeeji din fox e sagaraaji no eBBoore golle Den yaarata non Sagara on no yaarata : KeeraaDi e sartiiji hannduyeeji neDDanke wallay yeDDugol laatinteeDi Din e no Di gasata yaarude non. KeeraaDi hannduyeeji neDDanke waDay keeri “ngesa” ka Bantal ngal gasata waDeede Don Sartiiji hannduyeeji neDDanke eBBay pehe no gasata warreede fii no Bantal ngal laatoraa
JaBugol keeraaDi, sartiiji hannduyeeji neDDanke e kala sagaraaji mo eBBoore golle Den yaarata …
Ndartugol - Siiwa
Toppitagol e ndartugol
Laatino golle
Anndal ardoteeDi
EBBannDe golle no
yaarata e miijo eBBoore saai
55
ABDH on no haani heBaneede faamu yaajungu
HeBugol faamu naamuuji e martabaaji newiay golle laawol ngol finnde mun yowori hannduyeeji
neDDanke (ABDH Faamu yaangungu wallay no Buri yeDDirDe musildaaji Din huBindagol eBBooji Din. Fow e mun, wullitanDe faamuuji waawaata holliteeDe fii seedintingol bonno sariya hannduyeeji neDDo. Antal faamuuji goo no waawi wonnde wullitanDe ko fewti hannduyeeji neDDanke. Cedef no soobinii waylugol sifaa faamuuji fina – tawaaji si tawii Dun adday Burndinndino hakkune gorun e deyun
BeyditiiDi e mun
Sartiiji hannduyeeji neDDo
Adunayankaaku, Di waylotaako Di senndataako.
yuBBondirDi, yiitiduDi, fonnuDi, Di
Burndinndinaa tawegol e yollitegol jonnitegol
haanane, e Doftagol sariya on
Gollidugol fii Bantal wallay no “PC” Din
Beydira nbawdiiji mun fii no Di tinminira ko
waDDiiDi e / maa “DD” ji Din fii noDin
tabintinee.
Laatino : Huuwondiral hakkunde yinBe Ben e
laamu ngun (wullitannde – waDDiiDi)
Ardogol ko woni daYYere kala Bantal ngal Dun
ko golle haldidaaDe, lannitora BeyDo nbawdiiji
fii wallitugol, e laatingol hannduyeeji
naDDanke.
LeyDe Den no hatonjinii e nbawdiiji fii
tannbitagol njuBBundiiji hiwirDi e taskagol
ndaara huutoral waDDiiDi maBBe.
KeeraaDi hannduyeeji neDDo WadorDun eBBaa Dun BurDun fanDude hannduyee Noone wullitanDe Burde fanDude tawnaaDe ka soobe hannduuye on
Fewndo sagara eBBoore golle Den, eBBooje Den hollay laawol anndugol no so’anDe fii Bantal ngal woniri wano hannduyeeji neDDanke (ndartugol). Siiwugol annda golle e nbawdi marBe hannduyeeji e fawtiiBe yinBe
56
Tayre (7)
57
Yiitinndinngol LeyDe Laral Ngal
“Ko Dun waDi, maa njuBBudi ndin … CEDEAO on
heBa bawDe e tere De leyDe Den fow hawti fii no
fewjoje Den Ninniree e fii yuBBindirgol Dowoodiiji
kawtital ngal”
58
1. Wenceslas Sacrecoeur Monwala. HeBBitanDe yiitinndinngol leyDe Afirik Den : Fensitannde kernododi tabintinirDe CEDEAO on. 2009. Derol ka Yoogaa Nannde 15/06/2012. http : //memoire online.com/04/31/4492/m
Yiitinndinngol leyDe taral ngal
- Laawol e kalufu CEDEAO on
- Fokkitannde CEDEAO hawtuDo
jamaaji Din
Hunorde
De hettu tun ndimu majje, leyDe laral hirnaange Afirik Den suBii ndii
Dowoodu yiitinndinaaku fii Bartugol Dii hoggoji Di laamuji kolonaaku
waDunoo Din. Tawi Den leyDe ko huulannoo, ko tabintinngol diisondiral
hakkunde mun fii laatinngol faandaareeji hawtaaDi banMe Bantal, tawti
Dun De heBa fokkintannde timmunde fii NiBugol, leelDina naBidal
majje. Nden himmannde luttu wonnde jawlol DowOOdi naBidal ngal e
nder laral ngal e nder Dii duuBi sappo feYYuDi.
Fii no ndin DowooDi yiitinndinaaku heBira batte hoore ngurdan kawtitte
Den, jamaaji Din KaNun kadi huBindoo Dun, ardiiBe laamuuji leyDe
CEDEAO Den fottani ngol laawol innaa ngol “guDe 2020” oii iwgol e
CEDEAO hawtuDo leyDe Den yaha e cedeao hawtuDo jamaaji Din.
Ndee anngisaare laamuuji leyDe hirnaange Afirik Den hawtitugol golla,
immoDa fii laatingol yiitinndinal hagiigawal, no Bangiri sincugol
tabintinirDe larayankooje e diiwaanuyankooje wano ngal kawtital
BanMe faggudu leyDe hirnaange Afirik – CEDEAO, ngal pottal banMe
faggudu e mbuuDi leyDe hirnaange Afirik UEMOA, njuBBudi fii
fiirinngol Senegaaliwol (OMVS), goomu hawtuDo laamuuji Din fii
accimugol yoorungun e nder leyDe Sahel Den (CILSS) ardode dii gaaBi
parawol jaalibawol (Niiserwol), e.k.f.
Nbawdi ndi tayre nden okkata
JaBugol matabaaji e faamuuji, antaaku e jikkuuji wallayDi kelDinngol
yiitinndinal leyDe laral ngal.
59
No jeyaa e Tayre nden Lowre DiDi (2)
1. Laawol e Kaliifu CEDEAO
2. Fakkitannde CEDEAO HawtuDo Jamaaji Din.
Lowre aranere (1): Laawol e Kaliifu CEDEAO Din Mbawdi ndi lower nden okkata JaBugol matabaaji e faamuuji, antaaku e jikkuuji wallayDi Bantugol
laawol suBaangol ngol e Ninnugol kaliifu CEDEAO on.
Piiji jeyaaDi e lower nden
Ngal kawtital fagguduyankowal leyDe hirnaange Afirik Den – CEDEAO,
ko mottondiral larayankowal ngal leyDe sappo e jowi jeyaa e mun,
sincaagol gila hitaande 1975. Kaliifu mun on, ko kelDingoll yiitinndinal
fagguduuji “e nder kala banMeeji muuDin, ila mbaylaaku ngun,
naBuduuji Din, huupondiraaku foccungu ngun, naBi e kuuranji Din,
demal ngal, ngaluuji hunndaari ndin, ari e ngeygu ngun, fii mbuudi Din
e naraari ndin e fii haajuuji huuwondiral e ganndal Din …”.
Hitaande 1993, bawgal CEDEAO on yanNano haa tawni e nder ahadal
ngal tabital leyDe jeyaaDe e mun Den, tentina e muuDun fii Buttu ngun
e hiwo ngon. Nden heBBitannde adduno siiNugol haldigal hitaande 1999
60
fii ndee feere haDugol, kurndagol e NiBugol hawreeji Din, tabintina
Buttu ngun e hiwo ngon.
Laamuuji leyDe sappo e jowi no jeyaa e CEDEAO on : Benen, Burkinaa
Fasoo, Kap-Weer, Kodduwaar, Gammbii, Ganaa, Gine, Gine-Bisaawu,
Liberiyaa, Mali, Niiser, Niseriya, Senegali, Saralon, Togoo).
E wi e FMI on, adudu ko gollirDe Den to’I kon ender hitaande (PIB) e
eBBondiral mawdiiji soodugol e yoBugol (PPA) e nder Dee leyDe
CEDEAO no jori miliyarji 564,86 dola US. Sabu Dun, darnde kawtital
ngal hakkunde leyDe alDuDe Den banMe faggudu e nder aduna on, ko
noogay e jowaBere. Laral CEDEAO ngal no yoni kiloomeeterji miliyonji
5, 1; adadu jamaaji Din no yoni miliyonji 299.
Taarika e iwdi CEDEAO
Ngoo miijo sincugol kawtital e nder hirnaange Afirik, ko gila hitaande
1964 fuDDii. Ko William Tubman ardiiDo leydi Liberiya ndin weeBiti
ngon miiji. Ahadal siiNaa hakkunde Kodduwaar, Gine, Liberiayaa e
Saralon lewru Feewiriyee 1965; kono ngal ahodal barkaali. Lewru 1972,
Seneral Gowon mo Niseriya e Seneral Eyadema mo Too nanngiti ngon
miijo, Be waDi eBBooje, Be yiitidi e o leyDe sappo e DiDi (12), Be
toriiDe wallitagol, ila lewru Suwiyee noBi lewru Uut 1973. Dental
waDaa Lome (Togoo) fii taskagol eBBoore ahadal ngal.
HeeraniiBe e sar’inooBe yiitidi Akkraa (Gana) lewru Sanwiyee 1974,
tawti Dun yiitidal yaakoraaBe laamuuji leyDe Den laatii Liberiyaa lewru
Sanwiyee 1975. Den yiitide DiDi taskino luggini nden eBBoore ahodal.
Ka sakkitorun leyDe hirnaange Afirik sappo e jowi (15) siiNi ngal Ahodal
sincugal ngal kawtital fagguduyankowal leyDe hirnaange Afirik Den
(Ahodal Lagos) Nannde 28 Ma’aaMu hitaande 1975. Deri ahodal ngal:
siiNa Lome (Togo) Nannde 5 Noowaanbu 1976. Ahodal ngal heyDintinaa
fii yawnugol yiitinndinngol fagguduuji Din e lewru Suwiyee 1993.
CEDEAO pn toDDaama wonugol gootal e tugaale jowi tannbiiDe ngal
kawtital fagguduyankowal leyDe Afirik Den (AEC), COMESA, CEEAS,
IGAD, SADC e cedeao, Den kawtitte larayankooje e AEC siiNi Ahodal
naBidugol e lewru Feewiriyee 1998.
Faandaareeji e sartiiji CEDEAO Din
61
CEDEAO on no faandii kelDinngol naBidal ngal e yiitinndinal ngal
banMe faggudu, huuwondiral e ganndal fii darNugol pottal banMe
faggudu e mbuuDi tippude e yiitinndinal tinmungal fagguduuji leyDe
jeyaaDe e mun Den. Ngal yiitinndinal adday newagol nguuree jamaaji
Din, laatina yaaral yeeso ngal e Bantal huuBungal Afirik on fow.
Ahodal heyDintinaangal ngal hitaande 1993, gasaynoongal yanNugol
naBidal ngal banMe faggudu e DowooDi hakkunde laamuuji leyDe
jeyaaDe e CEDEAO on, Banngiri faandaare mun banMe faggudu, Dunle
ko laatinngol oo Marse hawtaaDo, e nbuuDi wooti. Faandaare nden
banMe Dowoodi (politik) ko laatinngol ngun nbatu manngu (diisorde)
hirnaange Afirik, ngun nbatu fii faggudu e huuwondiral e Naawirde
CEDEAO nden fii lontinngol tirbinal woodaaDo on. Dun wallay
Ninnugol fejooje kawtital ngal. Ngal Ahodal no laaBe poy halfini
kawtital ngal haDugol e Nifugol hawreeji Din e nder laral ngal.
E nder golle mun Den, CEDEAO on no tippi e sartiiji BurDi e hittude.
Ko DiiDoo:
- Fotondiral e yuBBondiral laamuuji leyDe jeyaaDe Den e mun - Wallindiral e hawtitugol fewja - NaBidal hakkunde laamuuji leyDe Den - Feppondirgol Dowoodiiji Din e yiitinndinngol eBBooreeji Bantal Din - Anngal bagondirgol laamuuji leyDe jeyaaDe e mun - LaaBal , nunDal banMe faggudu e huuondiral - Tabintinngol Buttu ngun, deeYere nden e hiwongon - Nifirgol no newori liddondire Den - Teddinngol, Bantugol e danndugol hannduyeeji neDDanke Din - Bantugol fewjodal ngal (demokarasii).
TabintinirDe CEDEAO on
Fii huntugol haajuuji mun Din, CEDEAO on no joDDini Dee tabintinirDe
Doo:
- Dental ardiiBe laamuuji leyDe Den e fewjoDe mun
- Nbatu yaakoraaBe Ben
- Ninnorde nden
- Nbatu manngu (diisorde) kawtital ngal
- Nbatirde banMe faggudu e huuwondiral (sincetee)
- Banki Naadudi jawdi e Pantal CEDEAO on (nde BIDC)
- Maritoral laral ngal fii Bantal cedeao (FRDC)
- Banki Laral ngal fii Naadudi Jawdi CEDEAO on (BIDC)
62
- Wallitorde fii mbuuDi hirnaange Afirik (AMAO)
- Tabintinirde mbuuDiDin hirnaange (IMAO)
- NjuBBuDi hirnaange afirik fii cellal ngal
- Gomuuji hertinaaDi (kiDi yoni jeegoo, antanDi, hertaniiDi)
- Feere fii haDugol, kurndagol e Nitugol hawreeji Din e fii Buttu ngun
e hiwo ngon fottanaaDo hitaande 1999. Tugaale hawtuDe Den feere
nden, ko ardorde nden, Ninnirde nden, batirde fii heeYo e hiwo nde
laamuuji leyDe sappo (10) tawaa e mun (Burkinaa Fasoo, Ganaa,
Gine, Liberiyaa, Mali, Niser, Niseriya, Senegaal, Saralon, Togoo).
Lowre aranere (1): Laawol e Kaliifu CEDEAO on Laawol, kaliifu e martabaaji BurDi e hittude Laawol CEDEAO ngal Sincugol laral ka keeri alaa alDungal, ka Buttu e nantondiral tabiti, tippungal e arDannde laabunde, ka jamaaji Din geBotoo ngaluuji heewuDi, barkina Di rewrude udditugol udditugol Date addayBe Bantal duumiingal e hiwo hunndaari ndin.
Kaliifu CEDEAO on KelDinngol naBidal ngal e yiitinndinal ngal fii sincugol pottal banMe faggudu nder hirnaange Afirik fii newinngol nguuree jamaa mun on, feNugol kelDina tabita faggudu ndun, wallitoo seminbinngol naBidal laamuuji leyDe jeyaaDe e mun Den, wallitoo yaaral yeeso e Bantal Afirikki on fow.
Martabaaji CEDEAO on BurDi e hittude Din Fiira Tabintinngol e kelDinngol Fiira golle Den adday jogorgol CEDEAO on e nder aduna on wa missal yiitinndinal faggudu e nbuuDi gaseteengal Nennbeede maa teddineede.
Teddungal Sincugol hunndaari teddondiral hakkunde golle nooBe CEDEAO on e laamuuji leyDe jeyaaDe Den e mun, e kadi teddina sincooBe Ben, heBBitotooBe Ben, heyDintinooBe Ben, layina kunnpitaaku ngun e nder kawtital ngal.
Sertudii ndin Annditugol jaBa, faama, rerDina, teddina sertudi humode Den, leYYi Din, gannde Den e nder kawtital men ngal.
NunDal ngal
63
Gollugol hara sinccali fii tabintinngol sartiiji banMe ligge Den BurDi e nder hen, sabu huuDe mun Den, hoolaare e teddungal fee jamaa on.
Tawtindiral Wakkilagol fii yanNugol tawtindiral ngal e kunpital ngal fii no sertudi ndin telemma noone no golle gasetee nawreede, telenma jeyireede e nokkuure laral ngal e telenma ganndal ngal e nder kawtital ngal, teddiniree nokku woo ka laawi DoworDi Din fattantee e ka fewjooje Den darnetee.
Henagol (laaBal) Huutorgol pehe henuDe, laaBuDe fii lollinngol fewjooje Den e Date heBBitorDe laawi DoworaaDi Din.
Gaynugol golle Bannginngal gaynugol mun golle e humagol mun e kelDere, e moYYuki, e noone no gollirtee ko Buri e moYYude e nder aduna on, holla kadi darannde mun sitornde ndimu e anniye moYYinngol kala ka ootigi golli e nder laral ngal.
NunDugol RerDina kala taalanjo nunDugol e wowlugol seekodaaBe mun ko moYYi woni ka e nder kawtital ngal, woni e nder tabintinirDe Den tippude e sartiiji BurDi hittude Din e nder laral ngal.
Beteyaagal Fewjugol e hoore no faltii, hunpitii e dow hakkindal, tipuugol e googa kan e Baawo gilDaale.
Antal timunngal Yaccinagol e Baawo siccere fii tabintinngol sartiiji BurDi e farlude, yeru ko gasata kon, e nder jokkugol haaju mun, haaju humodal ngal fow, haaju laral ngal maa haaju aduna on fow.
Tugaale yiitinndinal ngal 6. YenNinugol maral ngal e nder laral ngal (wano Beydugol e
kelDinngol kutu yinBe Ben, fotondiral rewBe Ben e worBe Ben, newinngol hunndari kala ko nannganaa); taakanyaagal gootal e nder laral ngal.
7. Buttu e hiwo: hunndaari ndin e nder laral ngal newoo, hiwee, seeda e hawreeji, e ngeygu toMaangu, e bugitagol woBBe.
8. Ardannde nden: ardannde moYYunde Dowoodi ndin e faggudu ndun, e hoore Dun laaBal e mokobayaagal e nder huutorgol ngalluuji hawtaaDi Din, tawti Dun hannduyeeji nrDDanke Din no danndaa.
64
9. Yiitinndinal ngal banMe faggudu e nbuuDi Din/ngeygu, marse Den, nbuuDi Din; tore nden; leyDe Den; Dowoodi ndin: marse goote e nder laral ngal fow wonndude e nbuuDi gooti e nbattiigu keyeeji kelDungu e njuBBuDi njoBudiiji Din sar’inaandi.
10. YeNugol banMal jeyitoral ngal: luujondiral kelDungal e yuBBondiral hawtaari ndin e jeyitoral ngal, hunndaari addayndi yeNugol hawtaari e jeyitoral ngal
11. Buttu, hiwo, ardannde moYYunde 12. Bantal e naBidal 13. Anntal giDaale, Burondiro e Baawo gere 14. Yiitinndinal fagguduuji Din e nbuuDi Din 15. Beydugol kutu tabintinirDe Den 16. Yaadannde ko eBBanaa kon fow e ko wonaa laatineede kon
fow e nder laral ngal
Derol eBBindagol
Nbawdi ndi lower nden okkata JaBugol martabaaji e faamuuji, antal e jikkuuji wallayDi sennbinngol laawol jokkaangol ngol e Ninnugol kaliifu CEDEAO on.
Faandaareeji jannugol ngol/ekkitagol ngol
1. HuBindagol martabaaji e faamuuji wonannde laawol jokkaangol ngol e kaliifu CEDEAO
2. Bantugol pehe e kuuDe wallayDe lollinngol fii laawol jokkanngol ngol e Ninnugol kaliifu CEDEAO on
3. Nannganngol muraaDi jannugol wallayDi lollinngol fii laawol jokkanngol ngol e Ninnugol kaliifu CEDEAO on
4. Yettugol daranDe wallayDe lollinngol fii laawol jokkanngol ngol e Ninnugol kaliifu CEDEAO on
Boydi : lereeji 12
Aalaaji/tannborDun jannde nden/Deri e defte faltorDe - EBBoreeji Din e defte jannirDe darsu fuDDoraaDo on - Ahodal heyDintinaangal CEDEAO on ngal suwiyee 1993, Deri pottal
Afirik ngal, Deri haldide Den fii cedeao, sariyaaji leyDe Den - Deftere faltorde fii CEDEAO - Nbodooji (filmuuji) nate - Deri faltorDi nooneeji yogaaji - Enternet Lowre aranere (1): Laawol e kaliifu CEDEAO on Alluwal eBBindagol
65
JoDDan- nde
Kutu/NeeNe BanteteeDe
Piiji BeyditoraaDi Pehe Den Netteendi
Anndugol laawol ngol, kaliifu CEDEAO on
Faamuuji e martabaaji humondirDi e laawol ngol, e kaliifu on e martabaaji
CEDEAO
- DaBBitugol Deri faltorDi (mulaaDi maa iwDi ka Niwre enternet
- Golle hawtaaDe - Beydondiral - Tefoore - DenDondiral
2h
2 LaBBinngol sartiij Din e martabaaji BurDi hittude Din e nder CEDEAO
Sartiiji e martabaaji BurDi e hittude
4h
3 Naadugol oo darsu nder muraaDi jannugol ngol
moYYingol Deri jannirDi jooDanagol jannugol ngol ekkitagol ngol
2h
4 Nannganngol muraaDi wallayDi lollinngol laawol ngol e Ninnugol kaliifu CEDEAO on
Pehe no golliree wallayDe lollinngol laawol ngol e Ninnugol kaliifu CEDEAO on
4h
Misal Derol jannirgol Lowre aranere (1): Laawol e kaliifu CEDEAO on Nbawdi ndin lowre nden okkata JaBugol martabaaji e faamuuji, antal ejikkuuji moYYanDi lollingol laawol CEDEAO on e Ninnugol – kaliifu mun.
Innde darsu on / ko wonaa/janneede kon : Laawol, kaliifu e martabaaji CEDEAO BurDi hittude Din
Faandaareeji jannde nden/ekkitagol ngol HuBindaol martabaaji CEDEAO on wonannde laawol mun ngol e kaliifu mun on
NeeNe BanteteeDe
NeeNe
haQQil /anndal Jikkuuji/antal ngal Karallaaku/anndude hoore mun
- Jownugol YiYYal laawol e kaliifu CEDEAO on
- Sifoo martabaaji cedeao BurDi hittude Din
- HeBugol darannde yaadunde e martabaaji BurDi hittude Din
- JaBugol sertudi ndin banMe leydi ndin, ganndal ngal e leNol ngol
- Keldinngol teddinngol koDo
Fensitugol martabaaji cedeao BurDi hittude Din
Aalaaji/tannborDun jannugol ngol/Deri faltorDo on - eBBooreeji ko jannetee, defte jannirDe darsu fuDDorteeDo on
- ahodal heyDintinaangal CEDEAO on lewru Suwiyee 1993, Deri pottal
Afirik, nooneeji Deri ahode cedeao on, sariyaaji leyDe Den
- nbadooji, nate
66
- Deri faltorDi nooneeji yogaaji
- enternet
No jooDannde fii jannugol ngol/okkitagol ngol nawretee
Sagara MuraaDi
Jannoowo on Jannoowo on JanneteeBe Ben Pehe Den
Ndartugol annde De Be ardi Den
Hunpitoo yeru faamu e ganndal ngal janngoDe jogii wonannde darsu janneteeDo on
Jaboo ko Be lanndaa kon Q.C.M. Golle gooto
Fokkintinngol jannde nden
Tannoowo on lanndoo janneteeBe Ben lintugol noone dewiis leyDe goo jeyaaDe e CEDEAO
janneteeBe Ben DenDondira fii Din dewiisji fii Bannginngol nannduki e yottondiral njordi majji
- DenDondiral - Beydondiral - DaBBitugol Deri faltorDi
(mulaaDi maa iwDi ka Niwre enternet) tippude e ahodal fii cedeao on mo lewru Sanwiyee 1993 e sariya mawDo leydi ndin.
- Golle gooto Yeewo Lanndi-Jaabaaji
Lowre aranere (1): Laawol e kaliifu CEDEAO on
Sagara MuraaDi
Jannoowo on Jannoowo on JanneteeBe Ben Pehe Den
Etugol/Batte Den - Jannoowo on yamira janneteeBe Ben winndugol haBBere Deri hoore martabaaji cedeao on, tawa no humindiri Dun e fewndaari leyDe jeyaaDe e ngal
janneteeBe Be senndidii e nder mojobe tosooke Be winnda haBBere Deri nden
Golle gooto
67
kawtital fii no etira ko haa honto wattanaa yiila e muuDun.
Nattaneede/Ninnugol - Jannoowoo on wallitoo yuBBindirgol Nalaande finndino (rerDino) hawrondira e yontere ganndalyankoore) fii senndugol martabaaji leYY goo maa leyDe goo.
JanneteeBe Ben yuBBindira Nallal finndino (maa rerDino) fii duDal ngal ka kartiyee maBBe.
Nanndintino senndodaango : maaginaaku, barahoy daBBoy, Dental
Nbawdi ndi tayre nden okkata
JaBugol martabaaji e faamuuji, antal e jikkuuji lollinnayDi laawol ngol, walla Ninnugol kaliifu CEDEAO on.
Faandaareeji jannde nde/etugol ngal
1. HuBinDagol martabaaji e faamuuji humonDirDi e laawol e kaliifu CEDEAO on
2. Bantugol pehe e kuuDe lollinayDe laawol ngol walla Ninnigol e kaliifu CEDEAO on
Piiji BeyditoraaDi e jannde nden
CEDEAO on
Ngal kawtital fugguduyankoowal leyDe hirnaange afirik ko mottondiral laralyankoowal leyDe sappo e jowi, sincaangal hitaande 1975. Kaliifu mun, ko kelDinngol yiitinndinal fagguduuji leyDe Den fow “hentinii Dii banMeeji mun Doo: niBaylaku, naBuduuji,, hunpondiraaku locciingu, kuuranji Din, demal ngal, ngaluuji hunndaari ndin, ngeygu ngun, haajuuji humondirDi e nbuuDi Din e maraari ndin, haajuuji hucowondiral e ganndal …).
Hitaande 1993 bawgal mun ngal yanNaa e nder ngal ahodal fii tawnugol tabital laral ngal banMe Buttu ngun e hiwo ngon. Nde heBBitannde addu no siiNugol Deri hitaande 1999, wonannde feere fii haDugol, kurndagol e Nifugol hawreeji Din e tabinntinngol Buttu ngun e hiwo ngon. Hannde leyDe 15 no jeyaa e cedeao on. Ko wa nii : Benen, Burkina Faso, Kap-Wer, Kodduwaar, niiser, niseriya, Togo, Saralon, Gine, Senegal, Mali, Gine Bisaawu.
Lowre Dinmere (2) : Fokkitanngol cedeao hawtuDo jamaaji Din Nbawdi ndi lower nden okkata
68
JaBugol martabaaji, faamuuji, antal e jikkuuji wallayDi daNugol taakanyaagal sitorngal finere e mokobaaku e nder laral CEDEAO ngal.
Faandaare jannde nden/ekkitagol ngol 1. HuBinDagol martabaaji e faamuuji humonDirDi e yiitinndinal /
leyDe laral ngal 2. HeBBitagol pehe e kuuDe huulanDe lollinngol nguuree BurDo
newaade hawtaaDo e nder laral CEDEAO ngal 3. Nannganngol muraaDi jannugol huulanDi huBindagol sabbunnde
yiitinnDinal leyFe laral ngal.
Piiji tawaaDe e jannde nden Nooneeji e Date yiitinndinal ngal
Yiitinndinal banMe DowOOdi e sariya
- Tabintinngol oo sarti wonannde Bural kawtital CEDEAO ngal hoore
leyDe jeyaaDe Den e mun banMe Ninnugol fewjooje Den
- Fewjoore sincugol tabintinirDe wonuDe hoore leyDe Den, hafinaaDe
aynugol e heYugol wonannde Ninnugol fewjooje Den, wano :
Naawirde nden, nbatu manngu ngun, nbatirde fii faggudu ndun e
huuwondiral ngal
- NaBidal banMe Dowoodi
- Tontugol jinnduru yinBe Ben, e eBBoore fottanaande ka dental lewru
ma’aayu 1978. No jeyaa e den eBBoore calDi tati (3):
accinngol
yaananeede duumagol e leydi
jaananeede tabitugol e leydi.
BanMe faggudu nbuuDi Din (marse kawtaaDe, nbuuDi kawtaaDi,
nbaylaaku, oogirDe, banMal jeyitoral ngal, demal, e.k.f.
- YanNugol eBBooreeji kawtital ngal, naada e mun muraaDi kesi wano
feppinndinngol Dowoodiiji Din wonannde faggudu ndun e maraari
ndin.
- Naadiranngol tabintinirDe kawtital ngal jawdi ko De hatonjini e mun
fii Ninnugol eBBooreeji fottanaaDi Din eBBanngol sagalle e hoore
kala marsandiisi iwayDo e leydi yaha e leydi, sagalle yonayDe fecco
gootel e hoore teemedere (0,5%) ko on marsandiisi jarikon. Ko nden
feere Don tannbotoo jawdinngol yiitinndinal leyDe laral ngal.
NaBidal banMe duuNugol (duuNo)
69
- EBBoore tontugol nbattiigu ngun fii tabintinirgol seeDa-seeDa pottal
fii duuNo hakkunde leyDe jeyaaDe Dene kawtital ngal
- Ngal pottal fii duuNo adday riwrugol fewDii hannduyeeji fii duuNo e
ittinooji tabintinanooDi, Dee howe De njardi mun daranooki tawti
Dun, tabintinngol ko wietee kon “njardi duuNo hawtaandi ka (TEC)
leyDe sappo e DiDi (12) ittii kowe njardi duuNo ko iwi e toore nden :
Benen, Burkina Faso, Kap-Wer, Kodduwaar, Niiser, niseriya, Togoo,
Saralon, Gine, Senegaal, Gannbi Mali e Gine Bisaawu.
- JoDDinngol njuBBudi fii fensitirgol konputa adaduuji duuNo ngon
(SYDONIA) e nder laawol kelDinngol jawdi wonunndi iwe ndin ka
duNo e nder leyDe jeyaaDe Den e kawtital ngal.
Lowre Dinmere (2) : Fokkitanngol CEDEAO hawtuDo jamaaji Din
NaBidal banMe ngeygu
- FeNugol nge hewrundugel (logiciel) EUROTRACE fii fensitugol
adaduuji ngeygu ngun ka jananiri. YuBBindira luumooji Din e nder
CEDEAO on
- Fewjoore nde leYiru maarasi 2000 ittugol keeri wonnDi hakkunde leyDe sappo jeyaaDe e kawtital ngal: Benen, Burkina Faso, Ganaa, Kodduwaar, Niiser, Niseriya, Togoo.
Yiitinndinal banMe huuwondiral e ganndal (needi e jannde, senndooji, cukaaku, cellal, safari (wanngudu) e.k.f.
- No gasa ngal Datal, ko Burngal e hittude Bay ko e maggal fuData e nder jamaa on faale heBugol ngurndan hawtaaDan. On faale jamaaji Din feMibe woo si tawii henanii Din jamaaji hiDa jeyaa e huuwondiral gootal woni fii yiitinndinal ngal, maa needi fii Buttu ngun, Dun fow ko e duMayee jamaa on rewrata.
- Laatinngol ngal yiitinndinal ganndalyankoowal rewray ko woowi e kooli (lanjariiji), luumooji, e moottondire goo adunayankooje. Dun e wonnde, ko haData kon laatinngol Dun ngol, ko anngal humondirngol ngol e Beya luttuBe e anngal anndondiral addayngal giggol e woowandiral ko banMe galli tun humondiral ngol giggol jeyaa e mun Banngi. Tawaa non, ko gallinoowo tun woni hawrondirde e yiDuBe Dun, wonaa jamaaji DiDi.
WeeBitannde nde hitaande 2011 nden, faandaare mun ko kelDinngol yiitinndinal leyDe laral e ngeygu ngun hakkunde leyDe jeyaaDe Den e kawtital ngal. Worin darsu on, ko: “kelDinngol ngeyngu ngun e nder
70
kawtital ngal tippude e naBidal hakkunde laamuuji Din e jeyitorDe Ben (wonuBe gollannde hoore mun)”. - Lekki gasayki taskeede lugginee fii mun no tanYinaa haa takko pellet
ko feppinndinngol eBBooreeji fii jannde nden kduDe. E hoore ngol feppinndinngol wonaa puufindiro tun ko Beydindirgol.
- Fii Dun Don, missal gaseteengal holleede ngal, ko nodditugol koolol dude Den (Bay ko e yirde sukaaBe Ben rewretee) ka mojobe jannganaakuuBe fijooBe Ben kippuuji Din koBBataa wa si ko leyDe maBBe Den koBBi. Ko yotaw hiBe sennditaa e nder mojobe hawtuDe jeyaaBe e layDe sertuDe tawaaDe e cedeao. Ko Don mo kala e maBBe hollata ko gaynata, hara ko e nder luujondiral wonaa e nder ponngondiral. Haray kippuuji Din wonataa ayBe wonBe tiindondirde; ko Di nokku ka yiitinndinal leyDe laral ngal lasindetee. KoBBannde nden wonataa hannde ka di ponngondiro, wonay non duDal jokkere enDan hakkunde leyDe Den, miginaaku ngun wonataa hannde kadi huunde Bannginnde heeroodi ganndal, wonay non duDal hunpondiraaku hakkunde leyDe.
- Si wonii ndee so’annde yiitinndinal jaBaama e nder leyDe Den wano ngal missal dow Doo holliri non, haray maa kadi ka kawtital leyDe, wowle fii ndee so’annde yiitinndinal ngal Banme tagee on. Ko Dun waDi, nde mojobe hawtuDe jeyaaBe e leyDe buy, koyoete wattanngol yiilia e hitteendi tagee on.
- CEDEAO on ko kawtital fagguduyankoowal. Haana ka ndarDe mun yiiliree ka haanaa sabu wowtinaare gollirgol feere yejjintinaynde wonnde, lollinngol fii cedeao on, ko e feNugol hatonjinal jamaaji leyDe jeyaaDe Den e muuDun hawtirgol wuuwrida, naBida, rewrata. Haa takko pellet, ko Dun Don Buri wonndude e nafoore. Tawa le, fii ittugol kulol ngol neDDo fow tagidaa fii jamano e mun, maa tippee e cate DiDi :
- Paykun kun, - Kunnpa kan e welo-welo anndugol ko anndaano.
No haani rerDinngol paykun kun anndugol sertudiiji Din, rewra e sowinndirgol yiitide Den e DenDondire fiiruDe Den. Ko yo taw mokobaa on Ben no reenii e Bannginngol hownitaare mun Bay ko “kaNun” addi goDDun ka “fottirde fii geBagol e geBugol”. “No waawi hawnude mo lugginaali, tawde no jeyaa e tagoore ndenwowtinaare senndindirgol yinBeBen, rerDina Be bagondirgol, re’indira : no gasa Bay o hoolaaki Den batte yaltuDe e liufannde makko fantinaande, oo neDDo faaletee yi’ude ka Den batte yiltaade makko e
71
no wa’I non, nde o sawri, o yooBo joga, o DaDDa ko Dowta mo moYYa. Nde himo yaha waalagol, o soka baafe makko Den; ka suudu makko o soka ka o marata Don keyeeji makko Din; o woodaa, gollanooBe laamu jogiiBe joga fii donkinngol kala bone mo o waDaa. Yo o lannditi hoore makko ko honno o jogorii NokonndooBe makko Ben, nde himo sawra hara himo yiiBii joga; nde himo soka baafe fayBe makko Ben e gollanooBe mo Ben; nde himo sokaka o marata Don keyeeji makko Din. Si o warrii non, taw si o tooNaa neDDankaaku ngun wano mi woni huutorde nii konnguDi an Din ? Woni nun, woni kanko, men tooNaa tagudi neDDon on fii Dun Don. Himme e liiYande makko fantinaaDe, kanko neDDon on, wonaa junnubaaji, wanaa fii kuuDe makko De liiYanDe makko fantinaaDe addi mo waDugol, Dun non fannamaa yinBe Ben anndaali sariya toMuDo Dun on; e kadi Be waawataa anndude sariyaaji Din fannamaa Di darnaaka; tawa le sariya hay e gooto darnetaaka fannamaa yinBe Ben nantondiraali ko honnbo haani darnude sariya on” HOBBES BanMe huBBudi ndin, hunpondiraaaku focciingu ngun, naBuduuji
Din (ka njordi, ka weeyo, ka baharu)
- HuBBudi ndin EBBoore fottanaande lewru ma’aayu 1982 ka dental ardiiBe leyDe e
fewjirDe, no wi’ee “EBBoore gasodik fii hirnaange Afirik: e hoore lanndal cedeao on, Banki Adunayankoojo on nannganii taskannde fii ndaarugol ko honno nden nden eBBoore laaterta.
E ngol laawol, Dee leyDe Benen, Ganaa, Niseriya, Togoo, fottanii laatinngol oo gaasodik wallayDo huutorgal gaaz yaltoowo on leydi Niseriya fii nafa lenDe nay hinmuDi keldinngol keBal huBBudi ndin.
MoYYinngol eBBoodi fii yiilugol Bantal aalaaji to’irDi huBBudi e tokkindirgol hakkunde leyDe jeyaaDe Den e cedeao on, Boggi naBirDi huBBudi ndin.
Sincugol njuBBudi fii huBBudi iwndi e lastirik e nder hunaange Afirik innaandi “Powex Pod Ouest Africain”
Hunpondiraaku Focciingu - EBBoore fottanaande e ngal dental ardiiBe leyDe e fewjirDe, ka
jooDannde maBBe nde lewru ma’aayu 1979 INTELCOMI: humindirgol ca’e laamu leyDe CEDEAO Den huutorde talifon e fax:
- INTELCOMII: taskannde fii ndaarugol ko honno heyDintinngol Date talifon Den, telex e fax laatinirtee
- Udditugol nbeddaaji yawtuDi leyDe Den
72
- EBBoore fottanaande ka dental waDungal lewru diisaanbur 1980 – Lome. Dun ko oo nbedda Doo mo junndi mun yoni kiloomeeterji 4560. Kiloomeeterji 3894 laatinaama e muuDun.
- Newinngol naBuduuji Din ka njordi - Kartal cedeao asirans oto. LeyDe sappo e DiDi (12) tabintinii kartal
ngal: Benen, Burkina Fasoo, Ganaa, Kodduwaar, niiser, niseriya, Togoo.
- Haldigal battinaangol fii taransit e Datal hakkunde leyDe Den (TRIE): ko fii newinngol, yawna formaliteeji taransit marsandisiiji Din hakkunde leyDe jeyaaDe Den e CEDEAO on. LeyDe jowi e majje Ninnii haldigal ngal: Benen, Kodduwaar, Niiser, Niseriya, Togoo.
BanMe Dowoodi fii hunndaari ndin - EBBoore golle laralngal moYYinaande wonndude e CILSS on - Cippiro fii haDugol wulaa on fontaade - kelDinngol sarwuusiiji metewo Din (qantara) ka leyDe BanMe Buttungu e hiwo ngon - Fottanaa tertagol bagondiro hitaande 1978 - Fottanaa faabondirgol banMe danndo - Fottanaa sartiiji Dowoodi CEDEAO on lewru Sanwiyee 1991.
Hollitannde nden ko tefoore fii sartiiji fewjodal Din - ECOMOG: mojobere aynaynde NiBo hawreeji Din e nder CEDEAO
on nde fewjoore dental ngal hitaande 1990 sinci. Fannpokonu leydi Liberiyaa: leyDe CEDEAO naBuDi Ben konu hen:
Benen, Burkina Fasoo, Gannbii, Ganaa, Gine, Mali, Niiser, Niseriya, Togoo, Senegaal, Saralon.
LeyDe goo : Uganndaa, tansanii Fannpo konu Saralon: leyDe naBuDe hen konu : Ganaa, Gine, Mali,
Niseriya, Senegaal. Fannpo konu Saralon: leyDe naBuDe hen konu: Benen, Gannbii,
Niiser, Niseriya, Togoo.
Fannpo koneeli tippungo e ahode hakkunde leyDe - Feere fii haDugol e kurndagol hawreeji Din fottanaa Dun e ngal
dental hitaande 1998. Deri faltorDi eBBanaaDi fii haDUgol hawreeji Din: njuBBudi fii Yeewo e aynugol, tawti Dun tere fii heerugol hawreeji fuDDiDi Din.
JonDe nay fii Yeewo gaali : Kotonu, Uagadudg, Banjul - Fottirde fii Yeewo e aynugol, fee yiilirde wonunde nden Abuja - Sinceede nbatirde fii heYugol e hiwugol nde jeyaa e mun leyDe
jeenay tawaaDe e CEDEAO
73
- Sinceede nbatirde mawBe - Mottindirgol koneeli sabbinteeDi - Happannde ngeygu naadugol yaltinngol e moYYinngol jogaaji cewDi
Din. Hollitannde mun nden fottanaa ka dental e lewru oktoonbur 1998
- Fottaneede eBBoore golle e sartiiji no nawretee - Bantugol ganndal fii Buttu - Eltugol daditii dariiBe Ben e hiwooBe Ben - Aynugol jogaaji cewDi Din ka keeri - Sincugol banki kunnpitti e winndirde larayankoore fii jogaaji cewDi
Din - Moftugol e lancugol jogaaji yawtuDi happu ko waDaa Liberiyaa e
Mali - Newinngol diisondiral ngal e moYYinooBe yeeyooBe jogaaji Ben CaDeele e moYYereeji wonDi e ngol laawol yiitinndinal leyDe laral
ngal - Toppitagol yiilinndinal leyDe laral ngal, ko feere Burnde e kelDude
fii ittugol satteendeeji Bantal leyDe Den, jillirDi CEDEAO on, tawde leydi kala no sifori lo’ere wonannde jawdi ndin, wonannde nbadiiji faggudu mun. si iwii e Dun, sabu faadere marse Den e nder kala leydi jeyaandi e Afirik, hawtugol wakkiloo, holla anngisaare banMe Dowoodi tinmunde wallay yawnude yenugol ngol e Bantal ngal, Beyda e nder hen tore nden, naadudi jawdi ndin e nbattiigu ngun.
Ko moYYereeji honDi woni e yiitinndinal leyDe Den? De marse barkiDuDe wonuDe sabu fanDugol suuseetiiji Din maa
poroseeji Din waaway mottondirde DeBurta heBude doole. YanNugol marse Den no wona sabu yeNinngol naadudi jawdi ndin e
leyDe jeyaaDe Den e CEDEAO on, Beyda kelDere tore nden, arda e geBagol annde e NeeNe.
Yiitinndinal ngal wallay laBBinngol e tabintinngol heyDintino faggudu ndun; Dun adda batte kelDuDe wonannde teddinngol sariyaaji leyDe Den e hannduyeeji humondirDi e jeyaal, fiirugol njuBBudi Nawugal ngal, e laaBal ardannde nden.
Tippude e pehe tabintinanaaDe laral ngal, leyDe jeyaaDe Den e CEDEAO on waaway kelDinnde bawgal mun diisondirgol e nder aduna on. HiDe gasa mottindirde e nder mojobe fii ngal diisondiral. Wonirtaano non ado mun, sabu ko hittantandii leydi Doo hittantaa ndii Daa.
74
LeyDe tosooke Den no gasa geBaade ko tiiDi e nder naBidal hakkunde leyDe kawtital ngal rewrude hawtindirgol ngol e senndugol ko heBotoo kon.
Yiitinndinal ngal wallay fii haDugol hawreeji Bay adday hoolondiral, newinay naBidal banMe hiwo.
Dun moYYereeji saatiiDi ko e kelDere yiitinndinal ngal humii Bay Dun iiway satteendeeji Din e sonyaaji Din ka keeri (formaliteeji Di laamu ngun yamiri e sertudi etoodi marsandiidiiji Din). Sabu Dun, sarti laatagol din moYYereeji ko yeru anngisaare e hofo londiral leyDe jeyaaDe Den e kawtital ngal Ko yiitinndinal leyDe laral ngal jari kon (ellaaji mun Din) Ko yewtaa Don fii mYYereeji, ko Don kadi yewtetee fii ko jari kon : Duytagol caDeele Den wano ka duuNugol no waawi yiltindirde
nbattiigu ngun – lontinirgol marsandiisiiji Di sattaa coggu iwDi e lerDe De jeyaaka e kawtital ngal marsandiisiiji BurDe sattude coggu iwDi e leyDe naBitude. Ngol yiltindirgol addii caDeele e nder kawtitte buy ;
Pehe yiitinndinal ngal no Duyta naatanayDi hawtaandi ndin, iwrayDi Din ka duuNugol. Yeru ko Din perdi jari kon no humondiri e kutu leyDe jeyaaDe Den ka kawtital fottanngol Date goo fii naadugol jawdi ;
Yiitinndinal ngal no adda Duytagol bawDe leyDe Den ka fewjugol maa haykeede martabaaji ganndal goo. Kono ko hasii kon, yiitinndinal ngal adday moYYereeji Buri ko ngal ardata e ellaaji.
CaDeele Den e sabbunndeeji Din - CaDeele Den - DewDe Den - Humodankaaku /humodankaaku - Ardannde bonnde - Jaasere anndal ngal/faamu ngun - Anngal huutorgol aalaaji sar’inaaDi Din fii tontugol jinnduru jawle
Den e yinBe Ben - Anngal hiwo ngon - Jarugol naBuDuuji Din e hunpondiraaku foccingu ngun - Baasal ngal - Lo’ere tanbintinirDe Den - Anngal tabital ngal banMe Dowoodi e ardannde bannde nden : ko
daditii darii en jagitata kon laamuuji Din soono e nder leyDe goo waDay batte bonDe e hunndaari ndin banMal Dowoodi e leyDe
75
hirnaange Afirik Den lo’ere fagguduuji leyDe Den : keBal hakindiigal jeyaaDe hirnaange Afirik no yoni dola US410.
Nooninngol fagguduuji leyDe Den no yakkunoo LeyDe CEDEAO on ko yalti e coNal e ka oogirDe tun to’aynoo, tawa
wonaa ko huutortee e nder leyDe hirnaange Afirik Den . Nbaylaandiiji moYYinngol piiji Bantaaka haa ka tawata adday Bantal
ngeygu ngun hakkunde leyDe kawtital ngal. Anngal Date, hunpondiraaku focciingu e huBBudi Tokkondiral Date Den no Nakki e hoore De moYYaa Niwre talifonji Din no jaasi e kadi talifon on no satti coggu HeBugol huBBudi ndin no Makki, kuuran on no satti coggu - Woode ede howe DuuDuDe De sar’inaaka : baraasiiji Din ka Date –
sonjaaji laamuuji Din - YoBugol ko haldaa fotta kon fii tannbagol Ninnirde kawtital ngal.
Sabunndeeji Din - Sartiiji Di leyDe jeyaaDe e kawtital ngal haani hunnude JaDDinngol sartiiji tabital ngal banMe Dowoodi Joddinngol njuBBudi sar’inaaku e Naawugol renuDi laaBuDi Eltugol gollooBe fii no Be kelDira, Be gaynira haaju, tawa hiBe yoni
molon. MuraaDi gaseteeDi nannganeede ka leyDe JaDDinngol sartiiji tabital ngal banMe Dowoodi Ardannde moYYunde tentinii tippude e fewjodal ngal (demokaraasii)
e rewrude e heyDintinl njuBBudi faggudu ngun. BanMeeji heeriiDi humondirDi yiitinndinal fagguduuji Din Newinngal jinnduru yinBe Ben Duytugol baaraasiiji Din ka Date yuBBindirDe leyDe Muulugol, lollina huutorgol karneyaadu CEDEAO on KelDinngol naBidal sarwusiiji poliisi leyDe jeyaaDe Den e kawtital
ngal Jinndini marsandiisiiji Din - Muulugol e lollinngol kaydiiji duuNo feppindiraaDi Seedee ka iwi Lintannde ko duuNetee kon Karne taransit e Date yuBBindirDe leyDe Den Naadugol fii jinndino marsandiisiiji Din e nder ndee eBBoore
feppinndinngol njuBBudiiji faggudu ndun (PAS)
76
Pottal fii duuNo : heBlinngol leyDe Den fii no De naatira e ngal pottal fii duuNo, warra Dun Duytugol coggu ko duuNirtee kon nde marsandiisi naatata e leydi Pottal fii duuNo HeBlinngol leyDe Den fii no De naatira e ndii kawtudi nbuuDi
CEDEAO on Fiirinngol kurndagol faggudu ndun fii no sartiiji yiitinndinal
fottanaaDi Din Sincugol goomu fii aynugol e nder kala leydi jeyaandi e cedeao Naadugol sartiiji yiitinndinal ngal nder ndee eBBoore feppinndinngol
njuBBudiiji faggudu ndun. - Jawdinngol muraaDi CEDEAO on Ninnugol ko haldaa fotta kon fii ittu-ittuuji yahanayDi kawtital ngal LeyDe Den dagina ko haldaa fottaa kon Wattugol fii itti-ittuuji hayanayDi kawtital ngal ka nder sariya fii
maraari leydi ndin Mottindirgol ko yalti e ittu-ittuuji Din, wallinoya Di ka konti
CEDEAO. - Pehe fii tannbagol tabintinirDe Den Ninnugol ko haldaa fotta kon fii ittu-ittuuji yahanayDi kawtital ngal Sincugol goomu hawtuDo yaakorDe fii Yeewugol Ninnugol fewjooje
CEDEAO, goomu yiitidayDo wonnde wonnde. - NaBidal e walliroDe jawdi Ben : Waddanngol fii no eBBooje BurDe
hittannde Den CEDEAO wattiranee yiila e mun ka wallirooBe Ben jawdi, tentinii CEA, BAD, FMI, Banki Aduyankoojo on, e UE.
- MuraaDi nannganteeDi banMe lara ngal Senngo Dowoodi - Aynugol Ninnugol : Ko haldaa fotta kon bagondirtaake (1981) Ko haldaa fotta kon bagondirtaake wallindirgol danndindira Sartiiji Dowoodi CEDEAO ndin fottanaaDi lewru Suwiyee 1991. Senngo Dowoodiiji Din e eBBooje Den; toDDagol hittuDun ko
gasetee nannganeede - Newinngol (hibinngol) nbattiigu ngun - Coggeeli duuNugol fottanaaDi (pottal fii duuNo) - Yiitinndinal fagguduuji Din
77
- Luujagol moYYino toBBe adaduuji Din. Miijitagol fii eBBoore newinngol nbattiigu ngun no Buri e fiiride - E missal, naadugol fii mun ka nder pas maa eBBooje heyDintinal
faggudu ndun - Ninnirde CEDEAO on e AMAO etay wakkilaare kala leydi jeyaandi e
kawta ngal e nder laatinngol sartiiji yiitinndinal fagguduuji Din - Aynugol Ninnugol ko haldaa fottaa kon fii ittu-ittuuji yahanayDi
kawtital ngal. - Pehe fii kelDinngol tabintinirDe Den HeyDintinngol tabintinirDe Den (Ninnirde ndene maritoral CEDEAO
on) DaBBugol gollooBe gaynooBe haaju, nunDuBe ka tabintinirDe
CEDEAO (tertugol fotinndino leyDe Den fii Yetto gollooBe) JoDDinngol Naawirde mawnde CEDEAO on. Lowre Dinmere (2): Fokkitanngol CEDEAO hawtuDo jamaaji Din Derol eBBindagol
Nbawdi nditayre nden okkata JaBugol martabaaji e faamuuji, heBa antal e jikkuuji addayDi taakaNaagal sitorngal finere e mokobaaku e nder laral CEDEAO on. Faandaareeji jannde nden/ekkitagol ngol 1. HuBindagol matabaaji e faamuuji humondirDi e yiitinndinal leyDe
laral ngal; 2. Bantugol pehe e kuuDe huulanDe lollinngol nguure kawtaaDo BurDo e
moYYude e nder laral CEDEAO ngal; 3. Nannganngol muraaDi jannugol huulanDi ittugol satteendeeji
yiitinndinal leyDe laral ngal.
Nettendi : leereeji 18 Aalaaji/tannborDun jannde nden/Deri faltorDi (maa defte faltorDe) Ahodal heyDintinangal lewru Suwiyee 1993, Deri pottal afirik, nanondire fii CEDEAO on, deftere anndirde fii CEDEAO, sariyaaji leyDe Den.
Alluwal eBBindagol
JoD Dan nde
BawDe/NeeNe BanteteeDe
Piiji BeyditoraaDi Pehe Den Netteendi
78
1 HuBindagol matabaaji e faamuuji humondirDi e yiitinndinal martabaaji Din
Martabaaji e faamuuji humondirDe e yiitinndinal leyDe laral ngal
- DaBBitugol Deri faltorDi
2h
2 HeBBitagol muraaDi lollinayDi fii yiitinndinal leyDe laral ngal
Pehe gaseteeDe huutoreede fii yiitinndinal leyDe laral ngal
- Golle hawtaaDe 2h
3 ToDDagol caDeele humondirDe e laatinngol yiitinndinal leyDe laral ngal
CaDeele e ko haData laatinngol yiitinndinal leyDe laral ngal
- Nooneeji muraaDi hawtaaDi wallayDI yiitinndinal ngal
2h
4 Naadugol oo darsu yiitinndinal leyDe laral ngal e nder muraaDi jeyaaDi Din e jannde nden
- Fensito aalaaji jannirDi Din e janngirDi Din e iwDi jannde nden fow
- MoYYinngol Deri jannirDi
- Nawroodi jannde nden
- Ndartanngol janneteeBe Ben
- Beydondiral - Tefoore - DenDondiral
6h
Misal Derol jannirngol Tayre: Yiitinndinal leyDe laral ngal Lowre Dinmere: Fokkitannde CEDEAO Jamaaji Din
Nbawdi ndi lowre nden okkata JaBugol martabaaji e faamuuji, antal e jikkuuji addayDi taakanyaagal siforngal finere e mokobaaku e nder laral CEDEAO. Faandaareeji jannde nden/ekkiatgol ngol 1. HuBindagol matabaaji e faamuuji humondirDi e yiitinndinal leyDe
laral ngal; 2. Bantugol pehe e kuuDe huulanDe lollinngol nguure kawtaaDo BurDo e
moYYude e nder laral CEDEAO ngal; 3. Nannganngol muraaDi jannugol huulanDi ittugol caDeele yiitinndinal
leyDe laral ngal.
Innde darsu on/fokkinntinngol jannde nden : Martabaaji yiitinndinal lerDe laral ngal NeeNe BanteteeDe
NeeNe
haQQil /anndal Jikkuuji Din/antal ngal Karallaaku/anndude
79
hoore mun
- HuBindagol laandaareeji yiitinndinal ngal
- HuBindagol batteeji yiitinndinal ngal hoore jamaaji Din
- Teddinngol tabintinirDe larayankooje Den
- Yarlondirgol/barkondirgol - Wuuridugol
Hollugol jikkuuji wallayDi ittugol caDeele yiitinndinal ngal
Netteendi leereeji 4
Nawroodi jooDannde nden
Sagara MuraaDi
Fii jannoowo on Fii janneteeBe Ben Pehe Den
Ndartugol annde De janneteeBe Ben arDi
- Lanndoo jenneteeBe Ben fii anndugol yeru ko Be hunnpitii, ganndal maBBe wonannde ko wonaa jenneede kon
Be jaboo lanndi Din Q.C.M.
Golle gooto
Sagara MuraaDi
Jannoowo on JanneteeBe Ben Pehe Den
Fokkintinngol jannde nden
- WeeBitanaa janneteeBe Ben fillol hollungol taakanjo cedeao e nder satteendeeji banMe sariya e huuwondiral e nder leydi jeyaandi e laral ngal hara wonaa ka o jibinaa Don. Ontuma jannoowo on lanndooBe ko Be yi’i e mun nder DenDondiral fii muuDun.
E nder DenDonire, Be holla ko Be miijii fii satteende hollaande nden.
- DenDondiral - Beydondiral - DaBBitugol Deri
faltorDi (muulaaDi maa ko wonaa) tippude e ahodal cedeao ngol ngal lewru Suwiyee 1993 e sariya mawDo leydi ndin.
- Golle hawtaaDe - Yeewo lanndal –
80
jaabaaji.
Orginngol muraaDi e nder mojobe Den
- YuBBindira si no gasa yaltannde fii Yeewinngol jinnduru yinBe Ben e jawle Den e keerol, lannditoo kadi janneteeBe Ben ko Be Yeewi
- EBBana kaydi lanndi fii faandaareeji yiitinndinal leyDe laral ngal e jinnduru yinBe Ben e jawle Den
- EBBana jannetee Ben waDugol mojobe tosooke fii janngugol Deri faltorDi wallayDi.
Anndugol taariika yiitinndinal ngal e faandaare jokkaande nden
- Hollugol nooneeji maa nbadiiji yiitinndinal ngal
- Banngina sabbunndeeji e satteendeeji e kala ko haData jeyaaDi e mun, sifoo fii CEDEAO
- Yeewa jinnduru yinBe Ben e jawle Den ka keerol, Be jaaboo lanndi Din
- E nder mojobe De feYYaa nayo maa njowo, DaBBitee jaabaaji lanndi Din (janngugol fensita e nder hen ahodal ngal e toBBere sariya mawDon on yewtunde fii naBidal ngal hakkunde leyDe Den, tawti Dun njuBBudi CEDEAO ndin
Fensito, kelDinngol moftugol
- Okka mojobere bee saa’I fii holltugol battane taskannde mun nden
- Wallitoo guBBindirgol e feMugol kunnpitti mottindiraaDi Din, Beydita hunnpitti goo, fii moftugol ngol.
- HiwritanntooBe kala mojobere janneteeBe hollitay Beya luttuBe ko yalti e taskannde maBBe nden
- Wakkiloo moftugol kala annde heBiiDe e nder jannde nden, Dun wona ko tabintinaa Baawo DenDondiral ngal hakkunde mojobe Den: sabinntinngol tawegol jeyaaDO e leydi e nder laandaareeji yiitinndinal ngal wano toDDoraa non e nder ngal ahodal lewru suwiyee 1993.
- Nooneeneeji e nbadiiji yiitinndinal
- Yaananegol jinndugol e piiji sakkiDi yiitinndinal ngal.
- Hollitugol golleeji mojobe Den
- DenDondiral hakkunde janneteeBe Ben e jooDannde
- Golle moftugol hawtaaDe.
81
Ndarto / batteeji
- Yamira janneteeDe Ben waDugol tefoore ka nokkuure maBBe wonannde ko sakkotoo kon yiitinndinal ngal
- Sennditoo e mojoboy waDa tefoore nden
- Derol lanndi fii tefoore nden
Yiltaneede/gollitirgol
- Wallitoo yuBBindirgol Nallal rerDino e nder yontere fii ganndal ngal, lamitoore Dun fii senndogol, hollondira matabaaji Diya leYYi maa Deya leyDe.
- YuBBindira Nallal rerDino ka duDal maa ka kartiyee
- Dental - Nanndintino - Senndodaango - Maagino, e.k.f.
Deri e defte faltorDe yowiiDe ka Niwre enternet : Yiitinndinal leyDe laral ngal relatif au mécanisme de prévention, de gestion, de règlement de conflits, de maintien de la paix et de la sécurité. [En ligne]. (Page consultée le 15/06/2012). http://www.comm.ecowas.int/sec/fr/protocoles/Protocole-additionnel-sur-la-Bonnegouvernance- et-la-democ.pdf • « Tout le monde veut sauver la planète, mais personne ne veut descendre les poubelles. Jean Yanne. [En ligne]Page consultée le 15/06/2012 http://scarlettsansrhett.wordpress.com/2009/05/30/tout-le-monde-veut-sauver-la-planetemais- personne-ne-veut-descendre-les-poubelles/ • Saphir Développement. Assistance en Santé publique. [En ligne]. (Page consultée le 15/06/2012) http://saphirdeveloppement.org/domaine-competences/assistance-sante-publique.html • L’Oms penchée sur les Africains. 20 Novembre 2006. [En ligne] Page consultée le 15/06/2012 http://www.destinationsante.com/fr_depeche.php?id_rubrique=26&id_article=19917&cat=1 • Census.gov, People and household, International programs, main data, International data base. 2012. [En ligne] Page consultée le 15/06/2012 http://www.census.gov/population/international/data/idb/region.php • Plaquette de l’ONG Planet’Ere. [En ligne] Page consultée le 15/06/2012 http://www.planetere.org/ancien_site/telech_doc/plaquette_ong.pdf
82
• Wenceslas Sacré Coeur MONZALA. Les initiatives d’intégration régionale en Afrique de l’Ouest : analyse du cadre institutionnel de la CEDEAO. 2009. [En ligne]. Page consultée le 15/06/2012. http://www.memoireonline.com/04/11/4492/m_Les-initiatives-dintegration-regionale-en- Afrique-de-lOuest--analyse-du-cadre-institutionne17.html
Yiitinndinal ngal: FogganDe Yettitirgol ndun muraadu karallaaku
Lazare Ki Zerbo (tokkondiral fii ardannde nden Burkinaa Faso Dii Derik o eBBore etugol yaadu yiitinndinal e nder Afirik DuuBi cappanDe nay feYYi gila yiitinndinal ngal fuDDaa. Batteeji mun Din no waDaa e DiDi si hiDi kelDi. Dii njuBBudiili hawtuDi guwernamanji hollii lo’ere mun, awa kadi Di alaa jogondirDe naBiDa. Be ngal yiitinndinal Buri hittannde Ben (Dun ko himtorooBe ko yalti kon ka toore, kawtitte leyiije wonnDe Den ka keeri) wattanaaka yiila e mun e nder Dowoodiiji guwernamanji Din fii yiitinndinal ngal. Ko Dun waDi, sabuuji ndee satteende yiitinndinal ngal e nder leyDe Afirik Den no humondiri e foggannde ardannde nden. Dun Don non no lanndii lawDinngol heyDintinal njuBBudiiji hawtuDi guwernamanji Din. Ngal heyDintinal rewray e hettugol tunnbe fii diisondiral ka tawetee e mun njuBBudiiji fii huuwondiral e njuBBudiiji fii ligge, hate non yurmitee duke Dowoodiiji fewndirDi Din, eBBooje heBBitee. I. Yiitinndinal leyDe afirik Den : WaDugol dariiBe fii mun Ben ka
tunnbo TaskanDe, ndartannDe e etooji waDaaDi Din no holli Dun Doo: Anngal fiira Banngungal tabintinirde kal a hoore e mun, tentinii
banMe kurndagol e dankagol.
83
Lo’ere yuBBindiro ngon e nootondiral tabintinirDe Den. BarkiDugol batteeji Dowoodiiji fewndiiDi Din wonannde ko dariiBe
Ben fii mun sabbori yiitinndinal leyDe laral ngal. Waajondiraama laabiiji buy Dun waajuuji no yaadi e miijooji jeyaaBe Ben e Dee kawtitte De humaaki e laamu wonannde De tabintinirDe hawtuDe guwernamanji e no yiitinndinal ngal woni yaarude non. HiDen yi’a satteendeeji e ngaameelo hooreeBe Den tebintinirDe e hooreeBe banMe DowooDi Ben, fewjugol e Ninnugol pehe hatonjinaaDe Den. E nder yiitinndinal lare Afirik Den, inmanude banMe DowwoDi sellunde jokkaali yewtereeji njani waDaaDi Din fii Ninnugol DowooDiiji Din banMe faggudu. Pehe YettaaDe Den ka dente lare wattetaake few e nder Dowwoodiiji Din, ebbooje golle Den e sariyaaji leyDe Den. Ngon ngaameelo no iwra ko Buri kon e Dii sabuuji hikkudi Doo: Pehe yaakoraBe laamu Ben ka leyDe jinnduBe ko hasii kon fii hiwugol
geBal leydi mun ndin, maaDun geBal kaNun tigi e hoore mun. Satteendeeji laatinngol ko haldaa fottaa kon fii yiitinndinal ngal,
sabu ko sarwuusiiji ardiigu ngun ka leyDe welaa dillinnde. Jaasugol hettindaade sartiiji Yeewo ngon ndarto ngon (wonannde
huutoral jawle Den e kurndagaagu tabintinirDe Den), tawti Dun ko tawi kon Din sartiiji weeBitanaaka jamaa on.
Jaasere humondiral hakkunde wakkilaare gollooBe waynondiraaBe Ben e ko fawaa kon e hoore maBBe (wonannde bonnere).
Fiirinngol Dee tabintinirDe hawtuDe guwernamanji, yuBBindiraaBe wonay sabu tonooji yinBe maa leyDe feMiiDi bonnude. Si miijo lugginaama hoore no yiitinndinal ngal wonaa nawreede non, Dunadday ngal lanndal hikkiingal Doo: ko dariiBe honnBe wonani tigi-tigi yiitinndinal leyDe afirik Den? Ko honnBe Buri marde kutu fawtagol yaadu yiitinndinal ngal (eBBanngol pehe Den, eBBanngol laawi no laatinirtee, aynugol Ninno ko haldaa-fottaa kon)? Jaabawol Din lanndi no laaBi poy: huutorooBe Ben ko hasii kon e banMeeji BurayDi to’ude Din e nder ngal laral; tawti kadi njulaaBe Ben, kawtitte leyiije Den ka dowry leyDe, tentinii Dee kawtitte hawtuDe keeri e leyDe goo kawtiraaDe. Haa jooni, kawtitte Den ka dowri (tentinii Dee yawtuDe keeri leyDe) tabintinaaDe e nder laawol nbawdinngol kawtitte leyiije Den. Hollaali weeBiti pehe mun e eBBooje mun gasayDe kelDinngol ngal
84
yiitinndinal. Ka haQQiiQa, no anndaa Den pehe eBBooje no woodaa bii neeBi Dun e wonnde Dowoodiiji senndayDi leyDe Den no lontondiraynoo duuBi buy Baawo hannde. Haa jooni, Ben dariiBe tawnaaka e Bantugol yiitinndinal ngal; Be tawaama e yewtereeji lannBe Ben, tawa fewndo Dun waData pehe Den alaa arde maaDun alaaka Ninneede no kelDiri. No haani ka dariiBe Ben newnanee, tippude e njuBBudiiji woodaDi Din maa e pehe heBBiteteede, yiilugol no yiitinndinal ngal wonaa nawreede non. II. Fii fiirinngol kaliifu dariiBe leyiiBe Ben Yewtere nden fii yiitinndinal ngal laati yewtere karallaaku ko Buri kon haa fewndo hannde. Dun hawnaaki, Bay no eBBanngol fii Dowoodiiji yiitinndinal leyDe laral ngal wonaa nawreede non, Ninnoodi mun ndin e etugol ndarta Di warra no woowiraa waDireede non e nder kala leydi. Satteende nden fii Bantal Afirik Doo, ko Dun woni satteende yiitinndinal ngal, ko NaabonDo ardannde nden wonaa nawreede woni mun. Haa jooni fewjooje Den ko e laawol karallaaku tippi. Ko Dun addi gollidugol e karalloBe iwDe leyDe porto, Bannita kadi yeru seeDa huBindiiBe jeyaaBe ka leyDe Afirik. Den giiDe waawataano wattannde yiila e anndeeji dariiBe Ben tigi, hatonjinBe yi’ugol batte golleeji fii Bantal ngal. Ko yaaral yeeso kesal tippungal e ngal fewjodal lutti ko inmantee, si wonaa Dun waylanduruuji Din banMe dowoodi waDataa batte laatiiDe. Maa inmanee fii yiltugol, miijooji Din e no wonaa gollireede non, Dun le, ko tawnugol dariiBe Ben ka heBBitagol pehe, laawi no Den pehe e ndarto ngon ngol) Ninnirtee. Ebboore nden, ko waylugol fewardannde nden, waDugol dariiBe Ben ka tunnbo pehe woodaaDe. Dun Don waDay batte e BorDi yogaaji: - Ardannde tabintinirDe Den : ko Dun woni maa dariiBe Be humondiraa
e laamu ngun tawee e kurndagol tabintinirDe Den, Be diisodee ado goDDun fewjeede (wonannde eBBanngol Dowoodiiji Din, kurndagol ngol)
- Hettindagol sartiiji Yeewo ngon e ndarto ngon, Dun weeBitanee jamaa on, bonnuDo woo donkinee.
- Newinngol, holna laawi nodditirDi e wullitorDi e hoore laamuuji leyDe Den maa banMeeji Din laamuuji (e misal wano sarwuusiiji
85
duuNo leyDe Den, maa poliisi keeri Din) jiBayDi maa jaggayDi Ninnugol no selliri ko haldaa fotte kon.
Ko satteendeeji lanndiiDi immanagol haa ka muutii seeDa, kisan-kisan. III. Fii laawol heyDintinngol njuBBudiiji hawtuDi guwernamanji Din
e feere yiitinndinal ngal.
Sagaraaji DiDi no weeBitaa 1) Diisondiral hakkunde mojobe huuwondiral ngal e kawtitte leyiije
Den (diiwe Den e misidaaji wonuDi Din ka keeri, tentinii Din sakkitori).
Ngal diisondiral no huulani Dii faandaareeji hikkuDi Doo: addugol dariiBe Ben nannganngol taskagol, duka mise yiitinndinal, Be eBBana heyDintinal laawol no Dun warretee e ko waDDiiBe kon kanBe dariiBe Ben. Kawtitte leyiije Den wonuDe Den ka keeri no fewtinii yiitinndinal ngal, no maritori ganndal Yoogaangal e nder yanngodal ngal. Tippude e muraaDi Di Den kawtitte heBBitii e faamuuji heBiiDi e mun, laawi heBike fii nannganngol Dowoodiiji hawtaaDi. Den kawtitte no jogii fahin eBBooje pehe newnanayDe Dun tawegol ka kurndagol tabintiniDe Den. Wano non, njuBBudiiji gollooBe Ben (njula, naBooBe, gollanooBe hoore mun maa Be jeyiraaka ka laamu, yesooBe gollirDe, huutorooBe (ko to’aa maa yeeyaa …) no faami ko woni kon e nder Din Dwoodiiji, no jogii kaNun kadi miijooji e eBBooje fii mun. Ben dariiBe etay Dowoodi naBidal ngal fii wallitagol njBBudiiji hawtuDi guwernamanji e laawol yiitinndinal ngal. Ko yalti kon e taskannde maBBe nden no haani yaltitude e laawi gaseteeDi wattaneede yiila e mun, e pehe fii eBBanngol moYYina yiitinndinal ngal, e kaliifu wallirooBe jawdi Ben. No hitti fota non yo nduu muraadu etugol ko golla kon e eBBanngol ka fokkitiraa (e duMayee kawtitte De humaaki e laamu Den) halfinee njuBBudi huBindiidi hoore mun fii newinngol taskannde nden. Si feYYii e etugol ko gollaakon, ko addugol Be, kanBe dariiBe Ben yurmitagol pehe wonaaDe huutoreede fendoDoo Den fii nawroodi Dii
86
njuBBudiiji hawtuDi guwernamanji, eBBooje jokkaaDe Den e noone no De wonaa heBBitoreede. Satteende Burnde e mawnude nden e nder ndun muraadu, ko hollitugol laawol gasayngol addude ardannde jonnaynde dariiBe jeyaaBe Ben e kawtitte De humaaki e laamu Den nbawdi heBBitagol pehe fii yiitinndinal ngal, wattanngol yiila e ndin, aynugol ngobe ndartugol ngol. Weltoren non tawde e oo saa’i Doo, ngal tokkondiral yeesooBe gollirDe Be hirnaange Afirik Ben (reao) inmanike joDDinngol Yeewirde kuuDe De haanaa Den. Ko non heBBitanDe kelDude heBorta. Tokkondire e njuBBudiiji huuBuDi laral ngal no woodaa, woni to’ooDe banMe demal, yesooBe gollirDe, maa jokkuBe liggeeji goo. No haani ka tippe e tokkondire e njuBBudiiji woodaDi fii nannganngol taskannde nden. Fii Beya dariiBe luttuBe, maa eBBanee nooneeji taskannde huuBudi kala humodal e nooneeji DenDondire e Beydondire huuBuDe laral ngal fow. 2) Yeewugol eBBooje e heBBitanDe Dowoodiiji, laawi e pehe
wonannde tabintinirDe Den. Tippude e batteeji yaltuDi e ngal maakodal, golle Den, ko : eBBanngol laawi fii heyDintinngol tabintinirDe Den eBBanngol Dowoodiiji e pehe, tentinii holluDi no gasetee Ninnireede. E nder nden huulannde, pehe YetteteeDe Den fii no dariiBe leyiiBe Ben laatinirta kaliifu mun on toDDete, fensitee. No jeyaa e Den pehe Dowoodi fii hunpital, fii kelDinngol nbawdiiji tokkindirgol ngol, maa ka Buri hittude, nbawdiiji tefanngol ngol. E ngol laawol, pilaasi e kaliifu hertinanaaDo Dowoodiiji fii naBidal ngal fensitete fahin, Din wona catal diisondiral ngal fii ndartugol heyDintinal njuBBudiiji hawtuDi guwernamanji Din e ballal naBidaaBe Ben fii laatinngol yiitinndinal ngal no ngal fotata fodde. WallirooBe jawdi Ben no tiiDinorii waDugol tawtindiral ngal e ardannde moYYinde nden sarti. Ko Dun waDi, maa eBBooje yaltuDe e laamu Den Banngira anngisaare laamuuji leyDe Den e wallirooBe jawdi Ben teddinngol tewtindiral ngal e ardannde moYYunde nden.
Tayre 4
87
Fewjodal e Ardannde MoYYunde
88
Fewjodal faamaangol wonaa laawol waDungol hakkunde yinBe Ben, immorde ko haBBaa tun, fottindiro ka miijo; fewjodal, ko laawol hoore no newri. Ngol waDaa ko haa honto goDDo heBata Bantal e nder wonndiigu si hinaa ka wakkilaare e faale kanko neDDo on happani mo Don”. 1. YewtaaDun e Dengal Faransi : Eduwar Hario-Derol ndaraangol Nannde 15-6-
2012.
1 Ciations Françaises. Edouard Herriot. [En ligne]. Page consultée le 15/06/2012. http://www.citations-francaises.fr/Une-democratie-bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-maintienne-artificiellement-entre-les-hommes-une-egalitechimerique-est-unregime-de-libre-selection-qui-assigne-autre-limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702.html
89
Fewjodal e Ardannde MoYYunde Hunorde Satteendeeji DuuDuDi taskaaDi banMe Bantal wano yeenugol, maa anngal deeYo ndii, e.k.f. no holli Makkere ganndal fii fewjodal maa ardannde fewjodal ko « lanndoDen fii anndugol fii jamaa on » no heeranii ndun muraadu ; maa si hinaa Dun, haray ko moYYuki honki e peewal honngal laamiiBe Ben « e innde jamaa on » jogii e nder Dii njuBBudiiji Dowoodi innaaDi ko siforDi fewjodal (demokarasii) e nder laral CEDEAO.
E kadi, no haani ka aaden fellita wonnde, BurBe Ben e taakannBe Ben no jogii faamu, needi, nbawdi e eltannde hatonjinaaDun fii tawdegol no haaniri e haajjuji hawtanndi ndin, dannda e nder hen handuyee mun, hara hiiBe waDorde kala ko farliiBe. EBBoore Dun Be etoto Bantugol fewjodal ngal e ardannde moYYunde. Ndee tayre fii fewjodal e ardannde moYYunde, ko fii Dun fokkitanaa. Bawgal ngal ndee tayre addata
JaBugol faamuuji, martabaaji, pehe e needi moYYiri fii Bantugol fewjodal ngal.
Lowre Den
1. Fewjodal 2. Ardannde Lowre aranere (1): Fewjodal
Bawgal nga ndee tayre addata
90
JaBugol faamuuji, martabaaji, pehe e neediiji moYYuDi fii Bantal fewjodal ngal.
Faandaareeji jannde nden/ekkitagol ngol
1. HuBinDoo faamuuji Din, martabaaji e sartiiji yaaduDi e fewjodal. 2. Fokkintina pehe fii Bantal ngal/ganndal fii fewjodal hara e nder hen
ootigi huutorto martabaaji tawal mun e martabaaji mojobe huuwondiral goo.
3. Fokkintina muraaDi jannugol wurna dude Den wallayDi tabintinngol e Bantugol ngal ganndal fii fewjodal.
4. JaBa heerode neediiji BantayDi ngal ganndal fii fewjodal.
Piiji janneteeDi Din Sifaande so’annde nden Jamaa ngol konngol “demokarasii (fewjodal) ko e haala girek “demos” e “Kartos” (faamu) iwi.
Dun kono Abraham Lenkolnu firiri mon « Laamu jamaa on, immorde jamaa en e fiijamaa on ».
Fewjodal no siforee nii kadi “Laamu naBiraangu e hoore jamaa on no yaanani Dun ». « Sugu laamu ngu tawata Bure mun Den, ko jamaa on jeyi ».
« Laamu ngu kaNal Dowoodi mun woni e juuDe taakanBe leydi ndin fow, woni non ko taakanjo kala e hoore mun aynata, woni o halfinnde ndun muraadu nootaniiBe mo Be o suBii ».
« Fewjodal ko laawol ka yinBe Ben fow waawata follude yesooBe mun hoore Buttu e kadi ka tawetee kadi laamu ngun no waawi laamaade sabu jamaa on no newnanii Dun, daginani Dun laamagol ».
Jamaa on Doo, ko denndenaangal taakanBe kala leydi, gasayBe wonnde lanBe maa laamaaBe.
Huutoral fewjodal ngal : immorde jamaa on kaNun tigi maa rewrude e nootaniiBe Dun. Ka ottorun e nder leydi Greesadinoodi ndin, fewjodal ngal ngal laatinirteno/immorde jamaa on tigi ; ko woni Dun, ko taakanBe Ben (si hi fii sonnaaBe Ben, paykoy koy jiyaaBe Ben) mooBondirayno ka fottirde fii darnugol kanBe tigi sariyaaji : ko fewjodal tawtindiro taakanBe Ben no tawnaa ka darnugol sariyaaji e Ninnugol Di . ila Di ka yewtetee Don hara ka Dii huutortee Don ; hannde e nder ko Buri kon e Dii laawi
91
Dowoodi a taway ko fewjodal Booriingal e Be yinBe suBii, Ben suBaaBe laamoo e innde jamaa on.
Martabaaji, sartiiji e cate fewjodal ngal NjuBBudi Dowoodi fewjodal no sifori martabaaji, sartiiji, tabintinirDe, kuuDe e ganndal, e.k.f. ko Dii woni cate bdin njuBBudi,, Dun siforaaDi BurDu Din no Banngi, ko wa nii : hettaare, fottondinal, suBondiro hettinaangol laaBungo, Baawo giDaale, e hoore senndondiral bawDe tabintinirDe laamu ngun. Dun e wonnde, no woodi nooneeji fewjodal Di Banngaa, tawa wonaa sariyaaji winndaaDi, hara non ko fottanaaDun ko mo kala teddinta (wano munNagol nde ootigi faDi ka suBindiro, tertagol memmnngol gereeji, e.k.f.).
Martabaaji fewjodal ngal Ko martabaaji DiDi kelDuDi woni ko tabintini fewjodal : Din Be, ko hettaare nden e fonnannde nden. Din martabaaji no fenNinaa e nder hollitanDe hannduyeeji fow, ndee nde hitaande 1789 e nder nde hitaande 1948. Martabaaji joono arii wattii e majji wa : manNodiral (ngal), teddungal, naBidal ngal (ballondiral), senndondiral ngal, nantondiral ngal ka nder huuwondiral, jaBugol certal, wallindiral, Buttu, e.k.f.
Sartiiji fewjodal ngal SuBannde e ammino huuBongo waaway jonnude mo kala feere
wootere gasaynde newnannde ootigi waDugol batte fewjooje njane wonaaDe Yetteede Den.
Bural jamaa on: laamu ngun, ko e juuDe jamaa on woni laamiiBe Ben, ko Be jamaa on halfini laamu.
Sarti DuuDal ngal e hannduyeeji Be DuuDaa Ben : Ko BurBe DuuDude Ben jogoto laamu ngun; kono hannduyeeji Be DuuDaa Ben ko du’aaDi hiweede.
Tippugol e sariyaa mawDo on: Laamuuji Din e kernoodi bawgal laamiiBe Ben no sifaa ka nder Ben fow. Yurnitagol si tawii Ninnugol sariyaaji, Din nonbinndin sariya mawDo hiwuDo on hannduyeeji taakanBe Ben fow. Yurnitagol si tawii Ninnugol sariyaaji, Din no tippi e sariya mawDo on, ko waajibi fii tabintinngol teddungal sariya MawDo on.
Senndondiral bawDe tabintinirDe laamu ngun/darno sariyyaji Din, Ninnugol ngol, Naawugol ngol): taweteeDo on ka suBagol sariyaaji (jeyaaDo ka nbattu manngu humodal) wonataa Ninnoowo Din
92
sariyaaji (Ninnirde nden maa guwernaman on). No hatonjinaa e tabintinirde tammere fii Naawugol laaBal Ninnugol sariyaaji Din (tabintinirde Naawoore nden.
NunDal ngal e anngal giDaale Fewjooje/laamu ngun no haani tippude e nunDal e anngal giDaale
NjuBBudi Naawugalndi humaaDi e laamu maa e goDDo NjuBBudi Naaungal no haani woDagol giDaale hara kadi no senndondiri e Deya tabintinirDe laamu ngun.
Okkindiro haQQilaaji e hoore nunDal e laaBal Bernde
Yaananeede yewtugol ko falaa hollude Bangiginngol ko woni e mun, maa hunpitirgol maa binndol maa mottondirgol.
Koneeli Din Doftoo laamu leydi ndin : jaagarafaaBe koneeli Din, Bay wonaa Be jamaa on suBii, ko ardiigu leydi ndin haani kurndaade daditii dariiBe jeyaaBe Ben ka konu.
DuuDal feddeeji Dowoodi Din e suBolaamotooBe nunDungo, ngol haDugol alaa e mun : suBongon, tawnugol feddeeji yogaaji, ngo kahaaka, siforDi uddital, tippuDi e sariya.
Jeyaa hawtaandi ; Bantal kala ko moYYani laaBuDihuuwondiral ngal fow
Tawtindiro : takanBe Ben tawetee no haanuri e haajuuji huuwondiral ngal
Laamu tippungu e sariya : laamuuri hawtaandi din ko sariya on Doftotoo; ko Dun kernata bawDe Din laamuuji. Fewjooje Den fow no haani sabu Dun, tippude e sariya MawDo leydi ndin, e ahode adunayankooje Den, e sartiiji cewDi Din.
Lontondiral ka laamu : no yiDaa, ender fewjodal, ka haajuuji hawtaandi ndin yo nawre lontondiral feddeeji Dowoodi sertuDi. Yaandungol taakanBe: no haani ka taakanje on Ben aynugol newnanee hunpitagol kanko tigi, maa rewrude nootaniiBe mo “dalil ittanngol hawtaandi ndin (…), e kadi wattanngol yiili no Dun wonaa huutoreede non”. Jamaa on fow kadi no haani “lanndaade kala gollanoowo jamaa on no Dun dankoraa” fii no Be waawira hunnude ngol Yeewugol e hunpitugl ko farliiBe. Lowre aranere (1) : Fewjodal Aalaaji e tabintinirDe fewjodal ngal Fewjodal ngal no sifori fahin woodeede aalaaji e tabintinirDe. Linten :
93
- Wonannde laral/ngal, hiDen waawi lintude e misal ndee Naawirde afirikiyankoore fii hannduyeeji neDDanke Din, hadigal Beyditaa ngal fii fewjodal ngal e ardannde nden, Naawirde nden fee CEDEAO on.
- Ka senngo leyDe, nbatu nanngu humodal ngal (darnooBe sariyaaji Din), ko tabintinirde Burnde e hittude e nder fewjodal siforngal nootanagol. TabintinirDe hawtaandi goo wano heYanoowo hawtaandi ndin, diisorde nden fii hannduyeeji neDDanke Din, goomu humodal fii handuyeeji neDDanke Din e.k.f. Den tabintinirDe no wayloo tippude e heeroodi kala leydi.
- No tawee ka duwe leydi nbatirde wano nbatirde fii dowry ndin, nbatirde perefektiirji Din, nbatirde komiinji Din ka toDDaaBe jamaa on fottata.
- Ko sariya MawDo on tabintita hannduyeeji taakanBe Ben kadi ko Dun kernata lanBe Ben laamu maBBe ngun
- HalfinaaBe Naawugal ngal: haanaa Yucowanaade laamu woo, Dun ko sarti fewjodal laaBungal.
- Huuwondire De humaaki e laamu Den no halfinaa hoynugol nbawdi laamu ngun, maa heYugol hakkunde DooworaaBe haBuBe.
- Dendenaangal hunpitooBe: no haani newinaneede gollugol e Baawo karheede; gootun e ko Buri hittude kon e golle maBBe Den ko hollitugol lamaaBe Ben e laamiiBe Ben jiBi-liBuji waDayDi banMe Doowodi hawtaandi ndin.
- Diiseee ko laawol neconanayngol lanminooBe Ben subotooBe Ben suBangol hoore mun ko hawrani Dun banMe Doowodi hawtaandi ndin, banMe sariya mawDo on maa sar’inaaku heeriingu.
- EBBoore tawtindiraande fii naatayDi yalta (eBBoore wintaari) : Faandaare nden eBBoore, ko hawtugol dankoo, Yewttoda feere, Be fewjoda fii muuDun.
Satteendeeji fewjodal ngal e nder laral ngal Bantal e tabintinal fewjodal ngal e nder leyDe cedeao no hawra (feggo) e satteendeeji mawDi e nder majji, en lintay: - Humanbinnaaku: jaasere ennbere jannguBe abajada Ben e nder
leyDe suuDuDe cedeao on, no haDi taakanBe Ben anndugol, tortoo haanundeeji maBBe, maa taweede maBBe e muraaDi hawtaandi ndin. Sabu Dun, no haani moYYa ka laamuuji Din Beyda wintaari ndin ka banMe needi; Dun ko sarti tentinaaDo fii Bantugol ganndal fewjodankaaku e nder ngal laral.
- Musinngaaku e leYYi-leYYi : No hawri, Do’o, ka watten yiili e teddingol gannde yinBe leydi ndin, hitinngol yillindiro gannde Den, udditoo e Beya immorde needi ndin fii Buttu ndin e huBindagol satteendeeji Din
94
- Anngal wattugol yiili (anngal teddingol) ngol e martabaaji tawal men ngal: Din martabaaji no gasa jiiBeede sabu oo Banngannduyee yuBBondiral leyDe aduna on. No haani ka hiwen Di fii ko Di ndonateeri gannde waasundi Balal
- Jaggitirgol laamu ngun doole konu : jattugol taamu ngun immorde konu ngun, e nder fewjodal, ko huccuDun ko sariya mawDo on tabintini kon. Ko fowtuDun felleede e donkineede sabu ko jamaa on tun fotti yiilindirde laamu ngun e nder fewjodal.
- Jaggutugol laamu tippude e waylirgol sariya mawDo on e Baao diisondiral timmungal
- Baasal ko masiibo haDayngo tabintinngol e sellinngol fewjodal ngal. Baasal no haDa goDDo heBude needi e ganndal, haDa mo taweede e haajuuji hawtaandi ndin. Baasaladday guuyaale e senndo ngeenaaje
- Anngal Buttu ka huuwondiral e ka banMal Dowoodi nde suBoode waDi. Ko Dun wonata ko Dun haData tabital laamuuji leyDe Den. Dun no woniri kadi sabu tuDugol annde jamaaji leyDe CEDEAO on.
- Jayre tebintinirDe laamu ngun : anngal holaare ko humii kon e tabintinirDe laamu ngun, sabu nguya on e senndo ngeenaaje, no wona ella tiiDuDo haDayDo laatagol fewjodal ngal.
- Hoolagol tabintinirDo hawaandi ndin no haani artireede tippude e Dowoodi siforndi laaBal e Yeewugol no jawle Den wonaa huutoreede.
- feYYintinngol keerol e nder laamu ngun : anngal teddinngol hannduyeeji neDDanke Din, waylugol (jiiBindira) sariya mawDo leydi ndin, feYYintingol nbawdi ndin hoore laamaaBe Ben.
Derol fii keeBoodi (eBBindagol) Lowre aranere (1) : Fewjodal
Nbawi heBotonndi e ndee lowre JaBugol faamuuji, martabaaji, pehe e daranBe moYYe fii teddinngol (Bantugol) fewjodal ngal.
Faandaareeji jannde nden / ekkitagol ngol
1. HuBindagol faamuuji, martabaaji e sontiiji humondirDi e fewjodal. 2. HeBBitagol pehe fii Bantugol ngal ganndal fii fewjodal e hoore no
tippi e martabaaji tawal men e ko iwri e mojobe sertuDe e nder huuwondire Den.
3. Nannganngol muraaDi jannugol e ngurndan fii anndinagol keeraniiDi tabintingol e Bantugol ganndal fii fewjodal.
4. Yettugol daranDe hatonjinaaDe fii Bantugol ganndal fii fewjodal.
Boydi (neddi) leereeji 18
95
Piiji jeyaaDi e nder nden jannde / tannorDun jannde nden - EBBoore jannde defte jannginirDe Den darsu fuDDorDo on jannde
nden - Deftere cedeao Yentinteende - Siniman, nate, pirinti e Nenti èpirinti) - Defte e Deri faltorDi.
Haatimere (Alluwal) fii eBBo ngon
Sagara Nbawdi / NeeNal Piiji janneteeDi tawnaaDi
Pehe Boydi boowandi
1 Fensitaa faamuuji humiiDi e martabaaji wonndude e so’anDe
Martabaaji, sartiiji e cate fewjodal ngal
- Tefugol fii gannde
yaaduDe e ko fokkitanaa kon (Deri mo defte ko masin tappinda ko Yettaa ka enternet)
- Golle hawtaaDe - Golle hawtaaDe - Hottagol ?
(Brainstorming) - Tefoore - Diisondiro (DenDondir - Nentingol ko waDi - Nenbintino - Fijo jokkintinaangu
haala e kuuDe - Jannde fii ndartugol
3h
2 JaBugol aalaaji, pehe keraaDi e sartiiji fii no fewjodal ngal nawretee
Aalaaji, tabintinirDe e aalaaji fewjodal ngal
3h
3
3 SuBindira sattanuuji Din e farlii Di
Satteendeeji fejodal ngal ka humodal maa e nder laral
2h
4 EBBugol ko waDetee fii Bantugol fewjodal ngal
Nafoore kawtal hunpitooBe ko Nalli Ben wonannde ganndal fii fewjodal yottiingal - Teddinngol
sariyaaji e sartiiji Din
- Diisondiral fii happugol yeru feddeeji Dowoodi Din
- Buttinngol e laBBinngol laawi fi laamunngol ngol
- e.k.f.
4h
5 JaBugol faamuuji fii fewjodal ngal nder golleeji fii faamugol Din
- Fensitugol aalaaji jannirDi e janngirDi janmirDi e nder cuuDi dude Den
- MoYYungol Deri tinndinirDi
6h
96
- Nawroodi jooDande fii jannde nden /ekkitagol ngol
- Ndartingol ko jannaa kon
Misal Derol jannirngol Lowre aranere (1): Fewjodal
Nbawdi heBotoondi e ndee lowre JaBugol daranDe hatonjinaaDe Bantay ganndal fii fewjodal
NeeNal fokkintanaangol / jannetee ngal
NeeNe
Ganndal darDe Nbawdiiji
- Yaltinngol sagaraaji no suBoodi ndin yaarata
- Fensitugol boneeji fiBuDi e anngal teddingol laawi fewjoDaaDi Din fii suBoodi ndin.
- JaBugol battane suBoodi ndin - Teddina sartiiji suBoodi ndin - Teddinngol sartiiji laaBotiral
ngal e fennugol (falaaBe Ben laamu)
Beyda luggingol miijo Fensita taskoo laawol fii suBagol ngol
Boydi: leereeji 4
Aalaaji / tannborDun jannugol ngol / wallitorDun fii jannugol Sariya suBodi ndin, sariyaaji duDal ngal, Batakal duDal ngol, Bataakoy hunpitirkoy, Deri hiwrotorDi (muraaDi maa yewtereeji) nate e nboDooji suBoodi ndin, aalaaji fii ndin suBoodi (kankiranbun kun, kaydihoy urBa on tefirDo ko feYYi kon ka kun, kaydi suBirdi, Deri hiwritorDi, wirngallo, karanbi ndaha ka mentataako, alluwal njanal, ekf.
Nawroodi jooDannde fii jannde nden
Sagara MuraaDi
Jannoowo on JanneteeBe Ben Pehe Den
Ndaarugol anndal ngal janneteeBe Ben ardi e mun
- Landoo fii anndugol ko haa honto almuBBe Ben hunpiti e anndii oo faamu mo Be jannetee
- JanneteeBe Ben - Jaaboo landi Din
Hollee ko haani jaabaade kon fow (HHJF) Mo kala jaaba noonee mun.
Hunpita, Fokkintina
- Hollaa goDDun e jiiBi – jaBuune ko feYYi e suBoodi
- Landoo lande ko Burtata faaminnde
- Watta yiili (Yeewa)) - Yewta fii ko hollaa
ken
Mo kala jaboo kaNun tun
rginngol golle - Senndita janneteeBe Ben e - Mojobun kala sifoo Golle ka nder
97
Den ka nder mojobe hollita golle mojobe Den
nder mojoBoy - lanndooBe yo Be sifo ko Be
anndi e nder suBoodi gera Be
- Yurnitoo ko feYYi Baawo suBoodi ndin wadde jiiBoldu ndun sabu Den wadadde, sabu Din wadde, bone muuDun)
- LandooBe ko waawetee waDeede fii accinngol Dun
- Yamira yo Be hollitu ko Be taskii kon
laawol fii suBoodi ndin
- Ado suBoodi ndin (warree mojobun)
- Fewndo suBoodi ndin - Baawo suBoodi ndin - Yurnitoo sabuuji e
bone ko waDi Baawo suBagol ngol
- Be yewtidana - Be eBBana laawi fii no
Buttira - Be ahoda goDDun
mojobe, ontuma ka kawtitaa Noone no martabaaji Din Burtirtee faameede, Maagino nanndintinal senndoDaangal
Beydito laamu / kelDinngol e moftugol
- Burta faaminnde e timminnde :
- Fensito so’annDe hittuDe Den
- Ndaara sagaraaji Din tati ka fii suBoodi
- Wallitoo janneteeBe Ben Be annda sabu e bone, ko woni kon Baawo suBoodi ndin wadde.
- Nawra janneteeBe Ben fii yo Be Yettu ahadiiji feewnDi fii suBagol ngal hoore nunDal e Buttu
- Gera haa janneteBe Ben suuta haQQiiQa on Be waDa Dun e nder Dun e nder haatimere (alluwal)
- Oo windina Be
- Sifoo, fensita : Yie Den (so’anDe Den)
- Sagaraaji Din 3 ka suBugol
- Maandina sabuuji e boneeji ko arata Baawo suBBoodi ndin wadde
- Yurnitoo sabuuji e boneeji Din
- Yewttida fii mun - Be annda sagaraaji
tugiiDi e fii suBoodi - Hiwritoo golle maBBe
Den
Fow hata golla Laawol Buttingol satteende nden
Cortewol MuraaDi
Faaminoowo AlmuBBe Pehe
Eta ko heBii kon anndal ngal janneteeBe Ben ardi e mun
- Landoo janneteeBe Ben yo Be
- Bannginngol sagaraaji suBoodi ndin
- Yaltintina satteendeeji arayDi e wadde e kala sagara
- Hollita feere fii no Din iwra
- WaDa ko lanndaa kon (immorde okkindiro haQQille fii ka maandinanoo kon e nder sagara feYYiDo on).
Mo kala golla kaNun tun.
98
Lowre Dinmere (2): Ardiigu moYYu Bawgal ngal ndee lowre addata JaBugol faamuuji, martabaaji, pehe e daranDe moYYe fii Bantal ardiigu moYYu.
Faandaaje fii ganndal / e ekkutugol 1. HaBindoo faamuuji Din, martabaaji e sartiiji yaaduDi e ardiigu
moYYu 2. Fokkitirna pehe fii Bantal ganndal fii ardiigu moYYu hara ootigi
huutorto martabaaji jeyaaDi ka mun wonndude e martabaaji mojoBe yinBe goo e nder huuwondire Den.
3. Nanngana kuuDe jannugol e woorwondiral ka dude fii no ardanndde moYYu nde tabitira.
4. Yettugol daranDe moYYude fii Bantal ardannde moYYunde nden. Piiji janneteeDi Yurnitannde Dii satteendeji wonayDi sabu ngenaari hollii wonnde, e nder leyDe cedeao Den sonjaaji Din no DuuBi fii tabintinngol (laamu darorngu sariya. E ko Din sonjaaji addata ella fii NiBingol ardannde moYYunde nden. Ngol konngol ardannde moYYunDe ka Borii, ko e nder tuumannde banMe faggudu e taskuyee ardiigu laawol enngele e amriken en. Ko hitaande 1990, MankirDe jawdi adunayankoore nden (b.m) weeBiti weeBiti Dun, waDi Dun sarti haanuDo fii kala ko fewti e Dowoodi fii Bantal. Fiiro ko woni ardiinde moYYunde E Baawo fensitugol luugina fewjodal, en waaway, rewrude e laawol newingol,, fottanngol wonnde, ko naBidal laamiiBe e laamaaBe e nder kurndagol haajuuji hawtaandi ndin, ko lanndii : - woodeede tabintinirDe fewjodaaDe - nawroodi Deen tabintinirDe no yaadiri e laawol e nbinndin sariyaaji
DIn - teddingal sartiiji, hawranDi fewjodal ngal “ardannde moYYunde ko
denndaangal pehe sartiiji tugaale fewjoore nden, kunpital ngal e reenongon gasayDun maYYinnde nawroodi e aynugol laamu tabintinirDe maa njuBBudi, wonuDun jeyal hawtaandi (maa laamu), maa ko yinBe jeyani hoore mun mun, laralyankoojun maa adunayankoojun ».
Sartiiji ndee ardannde moYYunde
99
Ko sartiiji nay woni catal ardannde tippunde e fewjodal
Jogagol ko waDDii Dun : Dun no faawii laamuuji Din e taakanBe leyDe Den.. LeyDe jeyaaDe Den e cedeao feppindirii sariyaaji mun Din e aalaaji adunayankooji fii hannduyeeji neDDanke Din, wano ndee hollitannde winndereyankoore fii hannduyeeji neDDanke Din e ahode aduyankooje goo. HaDataa, haa jooni satteendeeji humondirDi humondirDi e fii Dee ngeenaaje e teddinngol ko wi’aa koo « laamu tippungu e sariya ». ko Dun woni, satteendeeji Din fii ardannde tippunde e fewjodal ittortaako tun sincugol tabintinirDe fewjodaaDe. Ko Dun iri, ko wonndema woodeede Den tabintinirDe yonataa fii NiBugol ardannde moYYunde. Ko wadDii Dun yeesooBe Ben ila ka humudal haa ley soobinagol fii no sariyaaji e sartiiji Din Ninniree no Buri e moYYirde, fii no Nawugal ngal sifoora anngal giDaale e hurgeedee hoore jokkagol e sariya mawdo on. TaakanBe Ben no haani gonDinde wonnde, balle De jamaa on sabborii laamu ngun e kawtitte leyiije Den, maa De heYa e nder keeri maraari hawtaandi ndin, woni banMe huwrooBe Ben maa banMe jawdi e bawgal yuBBindirgol on farluyee wonataa ko yalti e immande taakanBe Ben cuppet maa e ko Be tagidaa e mun ; on farluyee, ko ekkiteteeDo tippude e moftannde ennde, antaaku e anndade hoore mun. Fii no Dun laatora maa taakanBe Ben heBa ganndal taakannaaku (ganndal wonndiigu). Ganndal taakanaaku, ko «denndenaangal miijiiji, pellite, giiDe e kuuDe tabintinaaDe e nder taarika on, haa Dun fow jogondira wona mowre wootere ». Perkoor ka yiidigal surta Meksiko Sitii, settanbur 1999 kawtitte De humaaki e laamu Den no waawi wqDude e ngol laawol golle timmuDe. HiDe waawi wallitaade no sennbiri fii no leydi ndin wonira leydi sariya; ngal Banta ganndal wondiigu wonndude hannduyeeji neDDanke e Buttu, e fewjodal. HiDe haani kadi wonude sabu hunpitugol ko feYYata, maa ko saatii, ka De jippira fii accinugol tooNe feYYutuDe e anngal donkinngol ngol bonnuBe sariya e nokkeeli Din fow tentinii si De darorike wa dandooBe Ben BuruBe Ben lo’ude e jamaa on. - Laabondiral ngal : Dun no fuDDori jaBugol fow hunpitaako ko
fewndii kon (hoore yen). Kala Be Dun fewti no haani newnanneede heBugol laawol fii Dun ; heBa kadi feere yiidugol e tabintinirDe Den. Kadi hunpitti heBotoonDi Din wona timmunDi fii no ootigi faamira e
100
no o waawira jokkitorde lanndalji Din. Laamu ngun ko tawantee, ko fii yo maakiti on rewu sariya, yo duuti Din wonu ko yamiraa kon, e fii yo ngurndn jamma on Burtu newaade.
Fii no golle mun Din sennbira, laamu ngun no haani hunpitude no haaniri kala fewjooje immorde taakanBe Ben. Dun kadi wonay sabu Be tawee e polgal Dowoodi laamu ngun. - Leydi sariya: piiji NaawitirDi Din no haani fonnude fow, sariyaaji
humiDi e neDDo.
- Huuwondiral: No haanunoo ka worBe Ben e rewBe fow yidaa fii Yettudugol feere fii moYYugol sariyaaji Din kanBe tigi maa Dun Be iwtira Baawo sincodiiji newnaaDi dariiDi fii nafa maBBe.
Kawtital njanal no humii hoore newnaneede jogondinngol e yewtugol ko haani. Dun no faawi kadi heBugol doole hatonjinaade fii no tawre no maYYiri Yettugol sariya. Sifa wa no taakanBe Ben moBorta fii waylugol goDDun maa daroo fii yo laamu ngun wallito fii ittungol satteendeeji maBBe humiiDi e laawi laamu ngun maa Dun oo’o, wallitooBe fii ittugol satteendeeji Din. Den golle no waawi wadeede hoore fabo o fedde De wonaa laamuuyankooje (FWL). Ko ardannde moYYere nden sabboraa kon e ngal laral cedeao on heBii alaaji kelDuDi fii aynutugol ardande moYyere e nder ngal laral: - O portokol A/SP1/12/01 hoore fewjodal e nder erdande moYYere,
BeyditaaDo e dendaangal yewtooje waDaakDe fi hiwugol Buttu, yewta fii dandugol fitina, tabintingol Buttu e kisal.
- O portokol fii yaadu e ynBe Ben no Be yidiri haanunnde daakagol e tabutungol mo hitaande 1979.
- O portokol fii sartiiji takankaaku kawtital ngal mo hitaande 1982.
Konon non, fii kala De pehe fow Yettaama, haa jooni a hawray : - Tabutugol ngeenaari : haa jooni ngeenaari no woodi e nder leyDe
Den, ngeenaari lanndaadi e jonnaandi no waDa immorde ka ngaluuji, ka wondiingal maa ka sartiiji laamu mo e ka laawol fii fow no wonira ka fewjodal. No wia wa.
- Golle nafayDe fow kono Dental wadungal ngal golle Den golliraali no inniraa nen tawa Den golle Beyditay ittu yoBay duudi.
101
- O jannoowo jeyaaDo ka laamu. On fii hi mo jonnana faggantooBe hoore mun, ronka lanninde ko happaa kon hoore le janngooBe Ben, si hitaande nden lannii, Be ndartay.
- Maa satteende ka ngurndan hara ko woni sabu Dun ko wintaari (frais) Boriindi e ngeenaari. Dun, ko Buri kon, wattete ka coggu.
- Satteende yowiinde e Baawo anngal waawugol yondinireede fii laamu, ma jonnutugol mo kala ko wonani Dun ka nder laamu. Ko watta Dun, ko anngal laaBotiral e ardiigu moYYu.
- Anngal teddingol ko fow jey kon. Satteendeeji humiiDi e anngal yiilondiral jawle Den e yaha yiltoo yinBe Ben: Dun no wondi e sonjaa immoode Bittingol yinBe Ben ka keeri. Kadi, ka nder leydi, yinBe Ben e jawle Den hiwaaka. No woodi, kadi, sonjaaji humiiDi ka ardiigu. No haani ka wowlen fii majji Din ko : - Dowoodiiji BurdinDi yinBe Ben - Anngal laaBotiral - Anngal wattanngol yiili e neBeendi ndin si wonii ko ndaarugol Deri
humiiDi e laral ngal - Anngal Yurnitagol jawle Den - Duytoral maa anngal sariya e nder leydi ndin - Bittugol ngol ka keeri - Kun… Ko wia won in, cedeao woni goDDo e Be yaakiteraaBe ko Buri e moYYude e nder yiidoral. Ko Beydugol wakkilaare fii no ardiigu moYYu ngun Bura anndaade. Tayre 4: Fewjodal e anndude e ardiigu moYYu Lowre 2: Ardiigu moYYu Nbawdi heBotoondi e nde lowre JaBugol faamuuji e martabaaji, pehe e daranDe moYYe fii teddingol Bantugol ardiigu moYYa ngun.
Faandaare heBotoondi e nde /ekkitagol ngol 1. HuBindagol faamuuji, martabaaji e sartiiji humondirDi e ganndal
ardiigu moYYu. 2. HeBBitagol pehe fii Bantugol ngal ganndal fii ardiigu moYYu e hoore
no tippi martabaaji men e kala ko addi huuwondiral ngal fow. 3. Nannganngol muraaDi jannugol e ngurndan fii anndinagol fii
tabintingol ardiigu moYYu ngun. 4. JaBugol darned hatonjinaade Bantay ganndal fii ardiigu moYYu ngun.
Boydi leereeji 18
102
Piiji jeyaaDi e nder nden jannde / defte fii nden jannde - EBBo e defte fii janngooBe e nder jannde gaBBorde nden - Deftere cedeao Yentinteende - Nboto, nate e nenti (dessins) - Defte e Deri DuuDuDi - Enternet
Haatimere fii eBBo ngon
Peccun Nbawdi/NeeNalNeeNal fokkitanaa ngal
Piiji janneteeDi tawaaDi Pehe Boydi boowaandi
1 Fensita faamuuji, martabaaji e kalfe
Martabaaji, sartiiji fii ardiigu moYYu ngun
- Tefugol fii gannde yaadude e Dun (Deri maa ko
- Yetta ka enterent - Golle kawtital - Hottagol - Tefoore - Yewtodugol
dandagol ballal yinBe maa mooBodalji
- Nentingol - EBBoore - Fijo jokkinanaa
jokkintiraandu ndu haala fii hollugol
- Jannde fii ndaarugol
2h
4h
2h
4 EBBugol ko waDetee fii Bantugol ardiigu moYYu ngun
- Fiira annduuji Din - Nooneeji kuuDe fii moYYu - e.kf.
4h
5 JaBugol faamu fii ardiigu faamu fii ardiigu moYYu ka golleeji fii jannugol
- Fensita, senndinndira alaaji jannirDi e hakkunde duBe Den
- moYYingol Deri jannirDi - jokkugol peccoy jannde
nden/ekkitagol ngol - ndartinngol ko jannaa kon
Nandolla Derol jannirgol Faamu: fewjodal e ardiigu moYYu
103
Lowre 2: Ardiigu moYYu
Nbawdi heBotoondi e nde lowre JaBugol faamuuji wonndude e martabaaji, pehe e dared moYYude fii Bantugol ardiigu moYYu ngun. Innde ko jannetee kon/saai ekkitagol Sartiiji, daYYere e saggunde ardiigu moYYu ngun Faandaare heBotoonde e nder golle jannugol/tindinoo Waawugol faamuuji Din, martabaaji Din humondirDi e ardiigu moYYu. NeeNal fokkitanaangal
NeeNe
YowiiDun e faamu YowiiDun e needi YowiiDun e nbawdi
- anndugol ko sartiiji e daYYe ko pokkintinaa kon
- annda saggundeeji ardiigu moYYu
- fensita ko jeyaa e nder ardiigu.
- Bangina nunDal - Wona lugginoowo haQille - fiBiiDo e ko feewi ma ko moYYi - watta yilli e nunDugol yiili e
nunDugol woni gorko maa deftoo, paykun maa mawDo.
- Dannina gere gere humiiDo e ardiigu bongu
- moYYina ko yuBBindiri wondiigu moYYu
- holla ko Buttinta gereeji Di holluDon Din.
Lowre 2: Ardiigu moYYu Innde jeyaaBe e o cukkito nde yaakorde needi e jannde e nder humodal
Yettoore e inde mako
MuraaDu makko Ganndal makko
Ekwe Abiola Direkter cukkitode nden
YaltuDo ka duDal humondiraaji ardiigu
G
Ekwe Nester Sekerter Seneral Hooreejo taskertooDo mawDo ka fii duuti
G
Koffi Gergwar FawiiDo on fii yaadu JogiiDo DESS G
Ekwe Alimatu Hooreejo Ardiigu e nbuuDi
Jannoowo fii taskoore neDDanke S
Ekwe Koniwa LanDo cukkitordu ndun Hooreejo needi boobohoy S
Kamara Tofa Werloowo on MarDo kaydi fii dogingol otoo-cat B G
Jeng Hanri Hooreejo on ka fii kaydiiji
WallifitooDo G
Wala Hanriyet Sekerter Feereejo JogiiDo kaydi fii labugol G
Laawol no fiinungol yaarata non
104
Certewol MuraaDi
Muraadu faaminoowo on AlmuBBe Pehe
Ndaarugol ko Be anndunoo ko Bejogino
Faaminoowo on : - Lanndoo fii yo andu ko haa honto
Be hunpitii e anndi o faamu mo o jannetee.
AlmuBBe Ben: - Jaboo lanndal ngal
- MHJ - Mo kala
jaboo kaNun tun
Fokkintinaa - Hollita nde faandunde Do janngooBe Ben :
- “Jonte DiDi Baawo yiitidal yaakitiraaBe leydi ndin, e hoore hollungol faale lanDo leydi ndin, o cukkiito halfinaaDo weedi e jannde, makaaDo Moodi Ekwe Hassan Isolaa, yaltini inDe jeyaaBe Ben e nder cukkito mo o ardii (ndaraa winditannde immaande nden). Baawo yaltingol makko nden winditannde, on yaakiteraaDo adanaama landal iwrungal ko yaakitorde aranuru”.
- Jaboo maa lanndoo almuBBe Ben lannde fii faamu ko Be maa Be lanndii.
- Be ndaara maa Be yurnitoo winnditannde nden
- Lanndoo lannde fii no Burtira faamirde.
Wallitoo dentun kun ka golle maBBe / holla golle waDaaDe Den ka dentun
- Senndita almuBBe Ben e nder dentoy koy yinBe 5 maa 6;
- yetooBe lande hollitaaDe Den ka fii golle :
- Yurnoo winnditannde nden, ndaara si jannde nden no yaadi e golle innaaDe Den. Yurnitoo kadi si dulniiBe Ben e sonnaaBe Ben no huutoraa no sariya on holliri non;
- Holla ko fii honDun nde wallitannde yaakitaado arano on ko huunde haanunde;
- EBBee ko waawata wonude jaabawol gasungol.
- Be fensita winnditannde nden ka dentun maBBe
- Annda jiBolduuji Din - Bangina ko Be miijii
waaway Buttinde.
Golle moobayde fow (yiltidal fow. Si gasi Be yiitida ka dentoy maBBe.
BeyditanaaBe faamu on, Be lintoo, Be hollita ko woni Yial ngal ganndal
- Hollita golle waDaaDe Den ka dentun
- WallitooBe, BeyditanaaBe jaaba on
- O anndiniraaBe seeDa-seeDa goDDun kadi e ardannde Bonnde, Dun waaway wonude :
- Ardannde nden ka renndo Ardannde nden ka faggunde
- Ardannde nden ka Dowoodi
- Holla golle waDaaDe Den ka dentoy fii :
- Ardannde Bone (yiDangol yinBe mun Ben tun, Burdindingol worBe Ben e sonnaaBe. Den, salagol huutorgol wondaaBe Ben, …)
- Bonundeeji waawuDi
Golle kafu fow (Be fuDDora dental njannal ngal. Si Dun gasii Be yiltoo ka dentoy maBBe).
105
- Ka fewjugol kala huunde inniraande jamaa on
- Wallitoo ka suutugol ko Beydii kon e ko Be holli maa hollaa kon fii Dun
- Fensita ko woni ardannde moYYere
- Ko seedintinta e ko waawi wonude sabu fii ardannde moYYunde
- Sabbunde ardannde moYYunde.
yaltutude Baawo dun; - Be holla kanBe, si ko
kanBe fewjaynoo, ko honDun Be waData
- Be jaboo lannde Diya ardanndeeji bonuDi.
- Be tawe e moYYingol ngol Yial ko Be janngi den Nannde.
Be ndarta ko Be janngi, lannda batte maBBe on.
- Ardoo Be e joDDingol ngol duDal labutaani togoowo on ka nokku fii faamingol (maa kala mottondiral);
- Lanndoo almudo kala yo dagin jaabawol mun fii gooto kala eBe winnditaaBe e ngal mottondiral hoore Be huutoray sartiiji.
- Hoolla ko yinBe fottaa taweede e ngal mottondiral hoore Be huutoray sariyaaji joDDinaaDi fii newingol golle wonduBe Ben
Mo kala golla feere
YuBBindira ko janngaa kon e ko feYYi maa ko waawi arde/huutoraa Dun nokku go’o
- MoYYina haatimere. AlmuBBe Ben waDa e mayre nooneeji ardannde bonde ko Be hawrii e mun ka Bey nguure, duDal fii faamino, hoDo, saare, laral, humoda on fewndori wo e nder Di lebbi tati (piiji feYYudi, sabu ko immini Dun, bonunde Dii. Be wowla kanBe ko henDunBe. Be waDaynoo fii kala bone hunk o Be hawri.
- WaDa golle lanndaa De Den
- Lebbi tati kala, Be anndina fow ko Be feYYini.
- Mo kala golla feere
- Nanndintira
- puDDintinoo ko waDaa kon tawaaBe goo
Sifande weBon : Fewjodal e ardannde moYYunde Lowre 1 : Fewjodal Sifooje so’ande nden http://www.universalis.fr/encyclopedie/democratie/ - http://aceproject.org/main/francais/ve/vec05b01.htm
Lowre 2: Ardannde moYYunde http://www.comm.ecowas.int/sec/fr/protocoles/Protocole-additionnel-sur-la-Bonnegouvernance- et-la-democ.pdf
Fewjodal (Nbinndn makaaDo Daniel Gaksi, tindinoowo fii tanakuyee fewtuDoo Dowoodi ka duDal mangal Pari 1- Pantheon-Sorbonne).
106
Fewjodal ko noone kawtital fii Doowodi ka sifoore, inneteno fewjodal ko huunde nde Abraham Lincoln sifornooni « Laamu jamaa on, Booriingu e jamaa on, fii jamaa on ». wa nowooniri non e nder kala yuBBoodi fii Dowoodi, « jamaa on, no anndaa ko dendaangal taakanBe Ben. Ben no hoDi e tunbere. Ko e nder tunbere, Be yinbE laamaa. Ko senndi yuBBoodi fii fewjodal e yuBBoodiiji luttuDi Din, ko tawde laamaaBe Ben no waawi wonnde kadi lanBe yewtideeBe fii kala ko woni ko fii saare nden, fii Bantal mayre. Ko tawde jamaa on ko o YuwiiDo (YuuwaniiDo laamu ngun) e yaakitoraaDo (jogiiDo laamu ngun), waawirte inneede yuBBondire fii fewjodal ko fii nafa jamaa on. Ko fii jamaa on, De yuBBondire woni dugude. Anndugol ko haa honto maa ko honno “jamaa) on waawirtee taweede ka laamu woni haQQiiQa, sobee tabintinoowo fii fewjodal ngal e nder Di njuBBuli fii Dowoodiiji. Ka Be ynBe Gerek, ila ka adal haa ka Yannu sappo e jeenayBo, laamu ngu innetee ko e fewjodal tigi tawaa, to laamu ngu tawetee e mun, sariyaaji Din, ko yewteteeDi. Be diisondira haa tawa tintidal lawlungal yinBe leydi ndin fow urBay fii no sariyaaji waawa huutoreede. Sugu ngun laamu, no innee ko laawol fii fewjoda ngal tigi. Lammininngol ngol lanBe Ben hara ko wBe lamii no faw, no waawa inneede ko laawol lammingol yinBe neDaaBe, yinBe waawayBe ronuse laamu ngun. Yaari, seeDa-seeDa, ha tawi laamu fow ngun (ko Dun woni laamu ngu jamaa on suBii, feYYini yeeso), ko sugu laamu ngu lawol fii fewjodal. Hande-hande, nooneeji suBagol ardotooBe Ben fow no innee ko humiiDun fii fewjodal. Ko cae seDaaje tun ka suwisBe Ben wonina non. Fewjodalji luttuDi Din fow ko ardinDi yesooBe Ben. Ko woni fewjodal, ko denndaangal sincoodi, bindi NawiDi, ko kala piiji huutorteeDi, ko needi. Kadi, no inne ko kala nandino, maa kala ka yinBe suBaa, darnaa e nder fedde. Di sincodiil no mari farilla (normu). Ka waDi Dun, ko sabu hiDi mari lebuddaaji Di tultata maa eteteeDi. Ka daginteeDi sabu ko kanji laBBini Dowoodi ndin. Ko Di holli Dowoodo ko huunde mawnunde ko sabu majji sig ere no wadde fii tabintingol maa waylugol fedde fii Dowoodi ndin. Anndalji Bay jeyaaDi e haanunndeeji ma e ganndal timmungol no tentini fii lintereeji (limodaaDun) NawirDi maa sincodeeji, maa haQQilleyankooji. Gannde timmuDe, lugguDe no holli hattande (kattateeji) e ellaaji fewjodalji feeNuDi. De gannde no holli Date duuDiDe fii no Dun wonira ko gasi, ko yelaa, ko yaarata no inniraa non. Tanakuyeeji humiiDi e fii wonndiigu ala yurnitaade ko Dun maa ko Dun, ko ni maa ko ni, no hawri maa hawra, ma nakkagol fewjodal ngal. Kongon miijo Den woni miijo tasakuyeeji humiiDi e fii wonndiigu ko ngon miijo woni ko Nentinten. Di tasakuyeeji ko fokkintino, ko faamugol, Bangina laawi no fewjodal ngal hanaa
107
nawreede tawete e nde hollitande dendaangal ko Banginaa ko honno fotti yarirde. Di fewjodalji joonii. Na laawiDIn fow woni ko yaltintinaa Do. Immorde Dun, feddeeji anndaaDi Din no waawi yaltintinde no Di yuBBodeeji fii fewjodal naBini ko fiBi kon e ko woni kon yaltintinde. Ko Dun wonata ko jogitotoDen kon e nde taskande fokkutunde. Tefooje waDaaDe e tasakuyeeji humiiDi e fii wonndiigu wo waawi wonndude e ko tawetee no jilBi. Kono non, kadi, hi De waawi wonude sabu fokkitande kala falaaDo Bannude njuBBudiiji fii fewjodal e ko Di enndiraa kon ka aranun, miijo majji on tigi.