Download - Max Weber - Etyka a Duch Kapitalizmu
-
8/14/2019 Max Weber - Etyka a Duch Kapitalizmu
1/13
1
Max Weber
Etyka protestancka a duch kapitalizmu
I. PROBLEM
2. Duch kapitalizmu
W tytule naszego studium widnieje do pretensjonalnie brzmice pojcie duch
kapitalizmu. Co naley pod tym pojciem rozumie? Przy prbie jego zdefiniowania
pojawiajsi od razu pewne, wynikajce z samej istoty naszego celu badawczego, trudnoci.
Jeli w ogle istnieje jaki przedmiot, do ktrego zastosowanie tego okrelenia
miaoby sens, to moe to by jedynie jednostka historyczna, tzn. pewien kompleks
powiza w rzeczywistoci historycznej, ktre mona by uj w pojciowcao z punktu
widzenia ich znaczenia kulturowego.
[]
[...] W tym celu trzymamy si pewnego dokumentu owego ducha, zawierajcego
w klasycznej niemal przejrzystoci to, o co nam chodzi, a jednoczenie majcego t zalet, e
dokument ten wolny jest od wszelkich bezporednich nawiza do spraw religii. Jest to
dokument w stosunku do tematu niezaangaowany:
Pamitaj, e c z a s t o p i e n i d z ; ten, kto mgby przez dzie zarobi dziesi szylingw,
lecz p dnia sobie spaceruje lub ley w swoim pokoju, nie moe tego sam obliczy, choby na
swoje przyjemnoci wyda tylko sze pensw, gdy prcz tego wyda jeszcze, czy raczej
zmarnowa, pi szylingw.
Pamitaj, e k r e d y t t o p i e n i d z . Jeli kto zostawia mi swoje pienidze, to przekazuje mi
przez to interesy, czyli tyle, ile w tym czasie mog z tym pocz. Bdzie to znaczna suma, jeeli
czowiek ten ma dobry i duy kredyt i potrafi z niego zrobi dobry uytek. Pamitaj, e pienidz
ma n a t u r polegajcn a r o z m n a a n i u s i i t w o r z e n i u n o w e g o . Pienidz robie
pienidz, kady nowy rodzi nastpny i tak dalej. Pi szylingw daje sze, w dalszym obrocie
siedem, a dojdzie do stu funtw. Im wicej jest pienidza, tym wicej zysku w obrocie, a zysk ten
ronie coraz szybciej. Kto zabija macior, niszczy cae przysze potomstwo do tysicznego
pokolenia. Kto zabija picioszylingwk, morduje (!) wszystko to, co mona by z niej
wyprodukowa: cae gry funtw szterlingw.
Pamitaj, e zgodnie z przysowiem, dobry patnik jest panem sakiewki kadego. Kto jest znany
jako punktualnie paccy, ten w kadej chwili moe poyczy pienidze, ktrych jego przyjaciele
akurat nie potrzebuj.
-
8/14/2019 Max Weber - Etyka a Duch Kapitalizmu
2/13
2
Daje to wielkie korzyci. Obok pilnoci i umiaru nic tak nie przyczynia si do awansu modego
czowieka w wiecie, jak punktualno i akuratno w interesach. Dlatego nigdy nie przetrzymuje
poyczonych pienidzy ani o godzin duej, ni obiecae, eby przyjaciel si nie zdenerwowa i
nie zamkn raz na zawsze dostpu do swego portfela.
Trzeba zwraca uwag na najmniejsze drobiazgi majce wpyw na kredyt. Odgosy twojej pracy,
ktre twj wierzyciel syszy o pitej rano czy o smej wieczr, zadowalajgo na p roku; ale jeli
zobaczy ci przy stole bilardowym lub usyszy w gospodzie w czasie, gdy powiniene pracowa,
to ju nastpnego dnia zapyta o zwrot pienidzy i zada ich, zanim zbierzesz potrzebn sum.
Poza tym taka pracowito oznacza, e pamitasz o swoich dugach i pokazuje, e jeste
uczciwym czowiekiem, a to pomnaa twj kr e d yt .
Strze si przed uwaaniem wszystkiego, co masz, za swojwasno i przed yciem wedug
takiego mniemania. Takie zudzenia s udziaem wielu ludzi korzystajcych z kredytu. By si
przed tym ustrzec, prowad dokadny rachunek wydatkw i wpyww.
Jeli zadasz sobie trud uwaania na szczegy, bdzie to miao nastpujcy dobry skutek;
odkryjesz, jak przedziwnie mae wydatki puchn do duych sum i zauwaysz, e mona byo
zaoszczdzi, i zorientujesz si, ile w przyszoci zaoszczdzi mona.
Za sze szylingw rocznie moesz obraca stoma szylingami, pod warunkiem, e jeste
czowiekiem znanym z mdroci i uczciwoci. Kto wydaje bezproduktywnie grosz, ten wyda bez
potrzeby i sze szylingw rocznie, a to jest cena obracania stoma szylingami. Ten, kto dziennie
marnuje swj czas warty jednego grosza (moe to by choby par minut), ten traci w skali caego
roku sum rwn obracania stoma funtami. Ten, kto traci bezproduktywnie czas warty piciu
szylingw, straci te pi szylingw, jakby je wyrzuci do morza. Kto traci pi szylingw, ten
traci nie tylko t sum, lecz i wszystko, co mgby na niej zarobi obracajc ni, a to oznacza
w przypadku modego czowieka sumy bardzo znaczne.1
Te sowa, skierowane do nas przez Benjamina Franklina, s tymi samymi, ktre
w obrazach kultury amerykaskiej Ferdynand Krnberger uznaje, z humorem i
zoliwoci, za wyznaczenie wiary Jankesa.
Nikt nie moe wtpi, e z tego tekstu przemawia duch kapitalizmu, ale te nie
bdziemy twierdzili, e zawarto tu wszystko, co si pod tym pojciem rozumie. Pozostamy
jeszcze przez chwil przy tym tekcie, ktrego yciow mdro Krnberger streszcza w
sowach: Z byda robi si j, z ludzi pienidze. W tej filozofii skpstwa jako rzecz
najwaniejsza jawi si idea czowieka uczciwego, go d n e g o kredytu. Zwaszcza za jawi
si o b o w i z e k jednostki wobec interesu pojmowanego jako cel sam w sobie, obowizek
zwikszenia kapitau. I rzeczywicie, istot rzeczy jest tu fakt, e zaleca si nie tyle zwyk
technik ycia, co raczej specyficzn etyk, ktrej naruszenie uwaane jest nie tylko za
1Tum. J.Miziski. Zob. te: Benjamin Franklin,Mj ywot, Warszawa 1960 [przyp. red.].
-
8/14/2019 Max Weber - Etyka a Duch Kapitalizmu
3/13
3
gupot, lecz za pewien rodzaj zaniedbywania obowizku. Propaguje si nie tylko mdro w
interesach tego jest wiele i w innych miejscach lecz pewien e t o s . Wanie to nas
interesuje.
Jakub Fugger odpowiada swemu, ju w stanie spoczynku, koledze gdy ten namawia
go, by uczyni to samo on [Fugger] myli inaczej. Zamierza zarabia, pki to moliwe.Duch tej wypowiedzi rni si wyranie od Franklinowskiej. To, co u Fuggera znajduje
wyraz w kupieckiej odwadze i stanowi osobist, etycznie indyferentnskonno, u Franklina
przyjmuje charakter etycznie zabarwionej maksymy. W tym sensie uywa si tu pojcia
duch kapitalizmu.
Oczywicie mowa o nowoczesnym kapitalizmie zachodnioeuropejsko-amerykaskim
co jest jasne, jeli uwzgldni si nasz sposb stawiania problemu. Bo, jak mwilimy,
kapitalizm jako taki istnia take w Chinach, Indiach, Babilonii, w staroytnoci i w
redniowieczu. Ale brakowao mu, jak to jeszcze zobaczymy, wanie tego specyficznego,
swoistego etosu.
W kadym razie wszystkie zakazy moralne Franklina maj kierunek utylitarny:
uczciwo popaca, gdy zapewnia kredyt; podobnie punktualno, pracowito, umiar i
dlatego sone cnotami. Std z kolei wynikaoby, e np. tam, gdzie ten sam skutek osigaoby
si przez pozory uczciwoci, wystarczyyby takie pozory. Zbdny nadmiar tej cnoty musiaby
by przez Franklina uwaany za naganny, jako bezproduktywne marnotrawstwo.
[]
Czowiek nastawia si na zarabianie pienidzy jako na cel swego ycia, a nie tylko
jako na rodek do celu, jakim jest spenienie materialnych potrzeb yciowych. Takie
bezsensowne odwrcenie naturalnego stanu rzeczy jest dla kapitalizmu motywem
przewodnim rwnie niezbdnym, jak dla czowieka nie dotknitego jego tchnieniem czym
zupenie obcym. Jednoczenie zawiera ono w sobie pewien szereg wyobrae czcych si
cile z religijnymi. Jeli postawimy pytanie, dlaczego to z ludzi ma si robi pienidze, to
Benjamin Franklin cho przecie, gdy chodzi o wyznanie, deista odpowiada na to cytatem
z Biblii. Jest to zdanie, ktre jego ojciec, surowy kalwinista, cigle mu w modoci wpaja:
Gdy widzisz ma, krzepkiego w swym zawodzie, ten godzien przed krlem stan.
Zdobywanie pienidzy, jeli odbywa si w sposb legalny, jest w nowoczesnym
systemie ekonomicznym rezultatem i wyrazem sprawnoci w zawodzie. Sprawno ta, jak
-
8/14/2019 Max Weber - Etyka a Duch Kapitalizmu
4/13
4
atwo rozpozna, jest alf i omeg moralnoci Franklina, co wyraa si w cytowanym ju
fragmencie autobiografii i we wszystkich innych jego pismach.
I w samej rzeczy: to owa, dzi tak dla nas zwyczajna, ale w rzeczywistoci wcale nie
tak oczywista idea obowizku zawodowego, poczucia obowizku, ktre ma posiada kady w
swej dziaalnoci zawodowej niezalenie od jej rodzaju, zwaszcza od tego, czy dotyczy onotylko oceny woonej pracy fizycznej, czy posiadania dbr (kapita) to wanie ta idea jest
charakterystyczna dla etyki spoecznej kapitalistycznej kultury i stanowi jej gwny element
konstytutywny. Nie znaczy to, e pojawia si ona tylko na gruncie kapitalistycznym:
sprbujemy pniej przeledzi jej obecno w historii. Tym bardziej nie mona twierdzi, e
w dzisiejszym kapitalizmie przyswojenie tej maksymy przez jej zwolennikw czy to
przedsibiorcw, czy robotnikw nowoczesnych zakadw kapitalistycznych jest
warunkiem dalszego istnienia. Dzisiejszy kapitalistyczny system ekonomiczny to cay
skomplikowany kosmos, w ktrym jednostka si rodzi. Jawi si on jej jako istniejca z gry,
niezmienna budowla, w ktrej trzeba y. Swoje normy narzuca kademu, zwizanemu z
rynkiem, czowiekowi. Odrzucajc je zostanie wyeliminowany z rynku rwnie nieuchronnie,
jak robotnik, ktry nie mogc lub nie chcc si do nic dostosowa, znajdzie si wkrtce na
ulicy.
[]
Wydaje si wic, e najatwiej zrozumie rozwj ducha kapitalistycznego jako
fragment oglnego rozwoju kapitalizmu, wywodzc go od pryncypialnego stanowiska wobec
ostatecznych problemw yciowych. Protestantyzm wchodziby wwczas historycznie w gr
tylko o tyle, o ile odegra pewn rol jako pierwszy owoc racjonalistycznych pogldw na
ycie. Jednak, gdy tylko poczyni si tak powan prb interpretacji, okazuje si, e
uproszczenie problemu nic nie daje. Ju choby z tego powodu, e rozwj racjonalnego
mylenia nie by wcale zjawiskiem przebiegajcym rwnolegle w poszczeglnych
dziedzinach ycia.
III. ASCEZA I DUCH KAPITALIZMU
(w zapisie niniejszego rozdziau pominite zostay przypisy)
Aby przeanalizowa zwizki pomidzy podstawami religijnymi ascetycznego
protestantyzmu, a zasadami ekonomicznej codziennoci, konieczne jest zajcie si zwaszcza
-
8/14/2019 Max Weber - Etyka a Duch Kapitalizmu
5/13
5
tekstami teologicznymi, ktre powstay na podstawie dowiadcze duszpasterskich. Bowiem
w czasach, kiedy tamten wiat by wszystkim, a od dopuszczenia do sakramentu wieczerzy
zaleaa pozycja spoeczna chrzecijanina, kuratela duchownego i dyscyplina kocielna oraz
kazania wywieray, ktrego jak wynika z tych wszystkich consilia, casus conscientiae itp.
czowiek wspczesny nie jest sobie po prostu w stanie wyobrazi. Dochodzce do gosuw p r a k t y c e siy religijne byy czynnikami ksztatujcymi w decydujcej mierze charakter
narodowy.
Dla celw tego rozdziau moemy, w przeciwiestwie do rozwaa pniejszych,
potraktowa ascetyczny protestantyzm jako jedn cao. Poniewa jednak wyrosy z
kalwinizmu angielski purytanizm stworzy najbardziej konsekwentny fundament dla idei
zawodu, w punkcie centralnym naszych rozwaa postawimy jednego z jego przedstawicieli,
Richarda Baxtera. Wrd innych zajmujcych si etykprotestanckautorw wyrnia si on
postawwybitnie praktyczn i ironiczn, ale te i oglnym uznaniem, jakim ciesz si jego
cigle wznawiane i tumaczone prace. Jako prezbiterianin i apologeta Synodu
Westminsterskiego, ale przy tym jak wielu najlepszych mylicieli tej wyrastajcej
stopniowo z klasycznego kalwinizmu epoki by w istocie przeciwnikiem Cromwellowskich
uzurpacji. By przeciwny kadej rewolucji, sekciarstwu i fanatycznej gorliwoci witych, a
jednoczenie otwarty na zewntrzne objawy rnorodnoci i obiektywny wobec
przeciwnikw. Pole swej pracy widzia w praktycznym wspieraniu moralnego ycia Kocioa.
Bdc jednym z najbardziej skutecznych duszpasterzy w historii, postawi si w tej roli do
dyspozycji rzdu parlamentarnego, ale take Cromwella i Restauracji; opuci swj urzd jako
jeden z ostatnich, tu przed Dniem witego Bartomieja.
Jego Christian Directory to najlepsze kompendium purytaskiej teologii moralnej,
zorientowane przy tym zawsze na praktyczne dowiadczenia pracy duszpasterskiej autora.
Dla porwnania przytoczymy reprezentanta niemieckiego pietyzmu, Spenera i jego
Theologische Bedenken,Apology Barclaya jako przedstawiciela teologii kwakrw oraz kilku
reprezentantw etyki ascetycznej, dla oszczdnoci miejsca w miar moliwoci w
odsyaczach.
Ot jeli wzi do rkiEwige Ruhe der Heiligen i Christian Directory Baxtera, ale i
pewne prace innych autorw, to w pogldach na temat bogactwa i jego zdobywania rzucaj
si w oczy wanie ebionickie elementy przekazu nowotestamentowego. Bogactwo jako takie
jest wielkim zagroeniem, jego pokusy niebezpieczne, a denie do niego nie tylko wobec
przemonego znaczenia Krlestwa Boego bezsensowne, lecz take moralnie wtpliwe. O
wiele bardziej ni u Kalwina ktry dla bractwa osb duchownych nie widzia adnych
-
8/14/2019 Max Weber - Etyka a Duch Kapitalizmu
6/13
6
przeszkd dla dziaania (a nawet pewne podniesienie ich prestiu) i pozwala na zyskowne
lokowanie kapitau, byle tylko bez konfliktw asceza wydaje si tu by skierowana
p r z e c i w jakiemukolwiek deniu do gromadzenia dbr doczesnych. Mona w literaturze
purytaskiej dowolnie mnoy przykady potpienia dnoci do pienidzy i majtkw oraz
porwnywa je z etyczn literatur redniowiecza, pod tym wzgldem o wiele bardziejtolerancyjn. Zauwamy, e tym, co moralnie naprawd naganne, jest spoczywanie na
bogactwie, konsumowanie go (z takimi nastpstwami, jak gnuno i rozpusta,
zwaszcza za odwracanie uwagi od denia do ycia witego). I tylko dlatego, e
posiadanie niesie za sob niebezpieczestwo takiego spoczywania, jest ono konsekwentnie
potpiane. Bowiem wieczny spokj witych jest na tamtym wiecie, za tu, na ziemi,
czowiek musi by pewny swego stanu aski, czyni dziea tego, kto go wysa, pki dzie
trwa. Nie gnuno i konsumpcja, lecz jedynie d z i a a n i e , suy wedug jednoznacznie
objawionej woli Boga pomnaaniu jego chway.
M a rn ow an ie cz as u j est wic pierwszym i najciszym grzechem. ycie jest
zbyt krtkie i cenne, by zatrzymywa wasne powoanie. Strata czasu na rozrywki
towarzyskie, leniwe pogawdki, luksus, nawet spanie duej, ni jest to konieczne dla
zdrowia (6, najwyej 8 godzin) wszystko to jest absolutnie naganne. Nie jest jeszcze tak, jak
u Franklina, gdzie czas to pienidz, ale zasada ta funkcjonuje ju w pewnym sensie w yciu
duchowym. Czas jest nieskoczenie cenny, gdy kada stracona godzina jest zabrana subie
dla chway Boej.
Bezwartociowa, nawet wrcz naganna jest wic take bezczynna kontemplacja,
przynajmniej wtedy, gdy odbywa si kosztem pracy zawodowej. Bowiem Bogu podoba si
ona mniej, ni aktywne dziaanie w kierunku urzeczywistniania jego woli poprzez prac
zawodow.
Ponadto, na kontemplacj mamy niedziel i, wedug Baxtera to wanie ci, ktrzy s
gnuni w swej dziaalnoci zawodowej nie znajduj potem czasu dla Boga, gdy jest to
potrzebne. Tote przez cae gwne dzieo Baxtera przewija si cigle namitne propagowanie
cikiej pracy fizycznej lub pracy umysowej. Wspdziaajtu ze sobdwa motywy.
Po pierwsze, praca jest starym, wyprbowanym rodkiem ascetycznym i jako taka od
dawna bya ceniona w Kociele zachodnim w przeciwiestwie nie tylko do Orientu, lecz
take do prawie wszystkich regu klasztornych na caym wiecie. Jest rodkiem
zapobiegawczym przed tym, co w purytanizmie nosi nazwunclean life [ycia nieczystego]
i tu jej rola jest niemaa.
-
8/14/2019 Max Weber - Etyka a Duch Kapitalizmu
7/13
7
Asceza seksualna jest przecie w purytanizmie inna, ni u mnichw, tylko jeli chodzi
o stopie, nie za sam podstawow zasad poniewa za stosowana jest w yciu
rodzinnym, ma wikszy zasig. Wspycie pciowe jest bowiem rwnie w maestwie
dopuszczane ty l k o jako chciany przez Boga rodek pomnaania Jego chway, w myl
nakazu: bdcie podni i rozmnaajcie si.Tak samo, jak na zwtpienie religijne i zbytni religijn skrupulatno, tak i w
sprawach seksualnych, obok diety, wegetarianizmu i zimnych kpieli, zaleca si: pracuj
ciko w swoim zawodzie. Ale praca jest poza tym wszystkim i w szczeglnoci, i w ogle,
przepisanym przez Boga celem caego ycia. Zdanie w. Pawa: kto nie pracuje, ten niech
nie je, obowizuje bezwarunkowo kadego. Niech do pracy jest oznakbraku stanu aski.
Wida tu wyranie odstpstwo od postawy redniowiecznej. Rwnie Tomasz z
Akwinu interpretowa to zdanie, ale wedug niego tylko praca naturali ratione jest konieczna
dla zachowania ycia jednostki i zbiorowoci. Tam, gdzie cel ten odpada, przestaje te
obowizywa przepis. Dotyczy on wtedy caego gatunku, za pojedynczej osoby. Nie odnosi
si do tych, ktrzy mog y bez pracy, ze swego majtku. Sama za kontemplacja, jako
duchowa forma dziaania w krlestwie boym, stawiana jest tu wyej ponad tym nakazem
w jego dosownej interpretacji. W ujciu popularnej biologii najwysza forma zakonniczej
produktywnoci oznaczaa przecie pomnaanie thesaurus ecclesiae, przez modlitw i
chralne piewy. Nie tylko jednak propagowanie obowizku pracy przewija si u Baxtera
jako oczywisto; z naciskiem podkrela on zasad, e take i bogactwo nie zwalnia od
wypeniania tego bezwarunkowego przepisu. Czowiek bogaty take nie powinien je, gdy
nie pracuje, bo cho nie potrzebuje on pracy dla zaspokojenia swoich potrzeb, to jednak
istnieje przecie przykazanie Boga, ktremu winien by posuszny tak samo, jak biedak.
Bowiem dla kadego bez rnicy opatrzno boa ma przewidziany zawd (powoanie,
halling), ktry czowiek powinien rozpozna i podj. Zawd ten nie jest, tak jak u Lutra
przeznaczeniem, ktremu naley si podda i ktrym trzeba si zadowoli, lecz skierowanym
do czowieka rozkazem Boga, by dziaa na Jego chwa. To pozornie niewielkie
zrnicowanie miao bardzo istotne psychologiczne konsekwencje i wizao si z
wyksztaceniem o p a t r z n o c i o w e j interpretacji kosmosu ekonomicznego, ktra znana
bya ju w scholastyce.
Ju Tomasz z Akwinu interpretowa fenomen podziau pracy i zawodowego
rozczonkowania spoeczestwa jako bezporedni wyraz boskiego planu wiata. Ale
wkomponowanie ludzi w ten kosmos nastpuje ex causis naturalibus i jest cakiem
przypadkowe (contingent przypadociowe wedug terminologii scholastycznej).
-
8/14/2019 Max Weber - Etyka a Duch Kapitalizmu
8/13
8
Wynikajcy z obiektywnego porzdku historycznego podzia ludzi midzy stany i
zawody, sta si dla Lutra bezporednim wyrazem boskiej woli. Wytrwanie na pozycji i w
granicach wskazanych przez Boga byo religijnym obowizkiem.
Tym bardziej, e stosunek pobonoci luteraskiej do tego wiata by od pocztku
niepewny i taki pozosta. Zasady etyczne Lutra, nigdy waciwie niewolne od wpywuobojtnego dla spraw tego wiata w. Pawa, nie mogy by dostosowane do doczesnoci.
wiat ten trzeba byo bra takim, jakim by i tak te ksztatoway si obowizki religijne.
Inne s z kolei niuanse wplatajce prywatne interesy gospodarcze w etyk wiatopogldu
purytaskiego. To, czy podzia na zawody jest celowy, rozpoznaje si zgodnie z
purytaskim schematem pragmatycznej interpretacji po owocach. Tutaj Baxter zagbia si
w rozwaania przypominajce znan apoteoz podziau pracy Adama Smitha. Specjalizacja
zawodowa, umoliwiajca wiczenie (skill) robotnika, prowadzi do ilociowego i
jakociowego wzrostu wydajnoci, a wic suy oglnemu dobru (common best),
identycznemu z dobrem jak najwikszej liczby osb.
O ile wic motywacja jest czysto utylitarystyczna i bardzo podobna do punktw
widzenia prezentowanych w literaturze wieckiej epoki, to purytaski rys pojawia si znw,
gdy Baxter akcentuje: Poza obrbem staego zawodu wszystkie dokonania czowieka s
tylko niestaym, okazjonalnym zajciem i czowiek taki wicej czasu spdza na lenistwie, ni
na pracy. Wywd ten Baxter koczy stwierdzeniem: i on (pracownik zawodowy) wykona
sw prac w porzdku, podczas gdy inny jest w cigym rozproszeniu, a jego interesy nie
znajmiejsca ni czasu. Dlatego stay zawd-powoanie (certain calling, w innym miejscu
stated calling) jest dla kadego najlepszy. Niestaa praca, do ktrej jest zmuszony robotnik
dniwkowy, jest czsto nieuniknionym, ale zawsze niepodanym stanem przejciowym.
yciu czowieka bez zawodu brak owego systematyczno-metodycznego charakteru,
ktrego jak to stwierdzilimy wymaga asceza. Take wedug etyki kwakierskiej ycie
zawodowe czowieka powinno by konsekwentnym ascetycznym wiczeniem cnoty, cigym
konfrontowaniem stanu aski z sumieniem, co pociga za sobdokadno i metodyczno, z
jak czowiek wykonuje swj zawd. Nie praca sama w sobie, lecz racjonalna praca
zawodowa jest tym, czego wymaga Bg. Akcent w purytaskiej idei zawodu pada wic na
metodyczny charakter ascezy zawodowej, a nie, jak u Lutra, na zadowalanie si losem, ktry
raz na zawsze wyznaczy czowiekowi Bg. Dlatego nie odpowiada si twierdzco na pytanie,
czy kto ma prawo czy ze sobkilka rnych callings, jeli wychodzi to na dobre ogowi
lub temu czowiekowi, za nikomu nie szkodzi, e w jednym w tych rwnolegych zawodw
pracuje si niesumiennie (unfaithful).
-
8/14/2019 Max Weber - Etyka a Duch Kapitalizmu
9/13
9
Take z m i a n a zawodu wcale nie jest uwaana za nagann, jeli nie nastpuje
lekkomylnie, lecz po to, by podj zawd milszy Bogu, tzn. bardziej poyteczny.
Poyteczno jakiego zawodu a tym samym podobanie si Bogu ocenia si w pierwszym
rzdzie w kategoriach etycznych, a dopiero potem wedug wanoci i produkowanych dla
ogu dbr, ale zaraz po tym, jako trzeci i oczywicie praktycznie najwaniejszy czynnik,idzie prywatno-rynkowa opacalno. Bowiem jeli w Bg, ktrego purytanin widzi we
wszystkich dziedzinach ycia, stwarza jednemu ze swych wybranych okazj do zysku, to ma
w tym swj cel.
Tym samym wierzcy chrzecijanin ma i za tym wezwaniem, czyni je sobie
poytecznym. Jeli Bg pokazuje wam drog, na ktrej bez szkody dla waszej duszy lub dla
innych, w sposb zgodny z prawem moecie zyska wicej ni idc inn drog, a wy to
odrzucacie i idziecie drog przynoszc mniej zysku, to pr z e k r e l a c i e jeden z celw
waszego p o wo a n i a (calling). Odmawiacie Bogu bycia jego zarzdc (steward) i
przyjcia Jego darw, by mc je wykorzysta dla Jego celw, gdyby tego zada. Nie dla
cielesnych przyjemnoci, ale dla Boga moecie pracowa, by by bogatym. Bogactwo
jest pojmowane jako pokusa do leniwego spoczywania na laurach i grzesznych uciech ycia,
za denie do niego jest naganne tylko wtedy, gdy czowiek czyni to po to, by potem mc
y beztrosko i wesoo. Natomiast jako sprawowanie obowizku zawodowego jest bogacenie
si nie tylko dozwolone, lecz wrcz nakazane. Przypowie o sudze, ktry zosta potpiony,
gdy nie rozmnaa poyczkami na procent powierzonych mu sum, jest, jak si wydaje,
wanilustracjtego pogldu. C hc i e by biednym oznaczao, jak czsto argumentowano,
to samo, co chcie by chorym, a to byoby naganne i szkodliwe dla chway Boej. Tym
bardziej ebranie jest dla kogo zdolnego do pracy nie tylko objawem grzesznej gnunoci,
lecz wrcz, wedug sw apostoa, wykracza przeciwko mioci bliniego.
Ascetyczne znaczenie staego zawodu etycznie rozpromieniao nowoczesny
profesjonalizm tak samo, jak opatrznociowa interpretacja szans osigania zysku przez
czowieka interesu. Wytworny luz arystokraty i parweniuszowskie nowobogackie
zachowanie na pokaz sdla zwolennika ascezy czym na rwni znienawidzonym. Natomiast
peny blask moralnej chway pada na trzewego, mieszczaskiego czowieka sukcesu
selfmademana. God blesseth His trade to zwrot stale uywany w odniesieniu do tych
witych, ktrzy z sukcesem stosowali si do nakazw boskich. Caa sia wizerunku Boga,
wynagradzajcego pobono wybranym przez siebie ju na ziemi, musiaa dziaa na
purytanina, ktry cigle kontrolowa swj wasny stan aski, porwnujc go ze stanem duszy
postaci biblijnych, za cytaty z Biblii interpretowa jak paragrafy kodeksu.
-
8/14/2019 Max Weber - Etyka a Duch Kapitalizmu
10/13
10
[]
Sprbujmy jeszcze uwypukli te punkty, w ktrych purytaskie pojcie zawodu i
postulat ascetycznego sposobu ycia musiay wywiera bezporedni wpyw na rozwj
kapitalistycznego stylu ycia. Z casiasceza ta zwraca si, jak to widzielimy, przeciwko jednej rzeczy: przeciwko niefrasobliwemu k o r z y s t a n i u z ycia i jego radoci. Chyba
najwyraniej objawia si ta cecha w walce oBook of sports, ktre Jakub I i Karol I nakazali
czyta ze wszystkich ambon. Jeli purytanie wciekle zwalczali zarzdzenia krlewskie na
przykad niedzielne, poza czasem naboestw, ludowe rozrywki to gniewao ich nie tyle
zakcanie spokoju szabatu, co odwracanie uwagi od uporzdkowanego sposobu ycia
witych. Jeli za krl kara kady atak na prawomocno tych sportw, to celem jej byo
wanie zamanie niebezpiecznej dla pastwa gdy antyautory tarnej cechy te j
religii. Monarchistyczno-feudalne spoeczestwo chronio chtnych do rozrywek przed
ksztatujc si mentalnoci mieszczask i wrogimi swym ascetycznym autorytetem
konwentyklami tak samo, jak dzi spoeczestwo kapitalistyczne chroni chccych pracowa
przed moralnociklasowrobotnikw i wrogim autorytetem zwizkw zawodowych.
Purytanie reprezentowali najbardziej charakterystycznzasad ascetycznego sposobu
ycia. Niech purytanw do sportu, nawet kwakrw, wcale nie bya taka pryncypialna; sport
jednak musia suy racjonalnemu, zwikszajcemu potem fizyczn sprawno czowieka,
wypoczynkowi. Natomiast jako rodek do niepohamowanego wyadowania popdw, by dla
purytanw czym podejrzanym. Stajc si czyst przyjemnoci, czy wrcz wyadowaniem
ambicji, by oczywicie i po prostu grzeszny. Biologiczne korzystanie z ycia, odcigajce
zarwno od pracy zawodowej, jak i od pobonoci, byo bowiem wrogiem racjonalnej ascezy
niezalenie od tego, czy by to sport arystokratyczny, czy zwyke wyywanie si prostych
ludzi na potacwkach bd w oberach.
[]
Teatr by dla purytanw czym grzesznym, a radykalna ingerencja w treci sztuki nie
ograniczaa si do wykluczania z niej wszelkiej erotyki i nagoci. Stosowali oni w stosunku
do sztuk potpiajce pojcia, takie jak idle talk, superfluities, vain ostentation [paplanina,
zbytkowno, prna ostentacja], uwaajc je za irracjonalne, pozbawione celu, nieascetyczne
a ponadto nie suce chwale Boej zachowania. Popierali natomiast trzew celowo w
-
8/14/2019 Max Weber - Etyka a Duch Kapitalizmu
11/13
11
wyborze motyww artystycznych. Stosowano te kryteria w szczeglnoci tam, gdzie chodzio
o bezporednie przedstawienie czowieka, np. jego stroju, ozdb itp.
[]
Nie mogc si tu zagbia w analiz wpyww purytanizmu na wszystko
uprzytomnijmy sobie tylko, e kontentowanie si dobrami kultury, sztuki czy sportu zawsze
napotykao na jedn nieprzekraczaln granic: to nie mogo nic kosztowa. Czowiek jest
przecie tylko zarzdcpowierzonych mu z aski Boga dbr, ma jak ten suga boy z Biblii
zoy sprawozdanie z kadego powierzonego mu grosza. Wydawanie czegokolwiek na
cele suce nie chwale Boej, lecz wasnej przyjemnoci jest wic rzecz budzc
przynajmniej kontrowersje. Kt, jeli tylko nie ma zamknitych oczu, nie mia okazji
spotka przedstawicieli takiego sposobu mylenia, take obecnie. Teoria z o b o w i z a
czowieka w stosunku do powierzonych mu dbr ktrym jest podporzdkowany jako
zaledwie ich zarzdca, czy wrcz maszynka do ich pomnaania ciya nad caym yciem
purytanina. Im wikszy staje si majtek, tym cisze jest (jeli ascetyczne ksztatowanie
ycia wychodzi z prb zwycisko) uczucie odpowiedzialnoci za to, by go dla chway Boej
utrzyma w stanie nieuszczuplonym, a nawet cigpracpomnoy.
Geneza tego stylu ycia siga korzeniami, jak wiele innych skadnikw
wspczesnego ducha kapitalizmu, do redniowiecza, ale dopiero w etyce ascetycznej
protestantyzmu znalaz on konsekwentnie etyczne uzasadnienie. Jego znaczenie dla rozwoju
kapitalizmu jest jednoznaczne. Asceza protestancka (moemy to ju chyba podsumowa)
dziaaa wic caym swym impetem przeciwko niefrasobliwemu k o r z y s t a n i u z majtku i
ograniczaa konsumpcj zwaszcza dbr luksusowych. Natomiast, w efekcie
psychologicznym, p o z b a w i a a sam fakt n a b y w a n i a dbr zahamowa naoonych
przez etyk tradycjonalistyczn. Rozsadzaa wizy krpujce denie do zysku, nie tylko je
legalizujc, lecz wrcz uznajc za mie Bogu. Walka przeciwko przyjemnociom cielesnym i
trzymanie si dbr materialnych nie b y a jak to prcz purytanw podkrela wyranie
take wielki apologeta kwakrw, Barclay walk przeciwko racjonalnemu ich
nabywaniu, lecz kierowaa si przeciwko nieracjonalnemu ich uywaniu, co obejmowao
przede wszystkim ubstwianie tworw doczesnych i naganne, tak wyrane w feudalizmie,
widoczne formy luksusu. W to miejsce zalecano racjonalne, mie Bogu, utylitarystyczne
uywanie majtku dla celw jednostki i zbiorowoci. Pogld ten nie narzuca wic
umartwiania si, lecz tylko zuywanie majtku na rzeczy konieczne i praktycznie poyteczne.
-
8/14/2019 Max Weber - Etyka a Duch Kapitalizmu
12/13
12
[]
Powsta wic mieszczaski e t o s zawodowy. Majc wiadomo sprzyjania aski i
bogosawiestwa Boego, mieszczaski przedsibiorca, jeli tylko trzyma si w granicach
formalnej poprawnoci, mg spokojnie rozwija swe zawodowe interesy i powinien by toczyni. Sia ascezy religijnej oddawaa mu ponadto do dyspozycji trzewych, sumiennych,
przywizanych do pracy w zbonych celach robotnikw. Dawaa mu ponadto uspokajajce
przekonanie, e nierwny podzia dbr na tym wiecie jest dzieem boskiej opatrznoci, gdy
Bg czynic takie rnice, podobnie jak nie wszystkich obdarzajc ask, realizuje jakie
swoje tajemne, nieznane nam cele. Ju Kalwin przytacza czsto powiedzenie, e lud, czyli
masa robotnikw i rzemielnikw, tylko wtedy bdzie mg by utrzymywany w
posuszestwie Bogu, kiedy bdzie biedny.
[]
W dziedzinie produkcji prywatnego bogactwa asceza walczya zarwno
z bezprawiem, jak i z czysto b i o l o g i c z n chciwoci, pitnujc jako covetousness
[chciwo], mammonizm itp. Zwraca si zdecydowanie przeciwko deniu do bogactwa,
bycia bogatym jako ostatecznego celu. Bogactwo jako takie byo bowiem niebezpieczn
pokus. Ale tu wanie asceza bya tsi, ktra cigle chce dobrze i cigle czyni zo, zo
stwarzane w jej rozumieniu, wanie przez bogactwo i jego pokusy. Bowiem tak samo jak w
Starym Testamencie i w penej analogii do etycznej oceny dobrych uczynkw widziano w
deniu do bogactwa jako c e l u samego w sobie szczyt grzesznoci. W osiganiu za
bogactwa, jako owocu pracy zawodowej, dostrzegano bogosawiestwo Boe. Jednoczenie,
co byo waniejsze, religijna ocena staej systematycznej, wieckiej pracy zawodowej jako
najwyszego rodka ascezy i sposobu sprawdzania si czowieka odrodzonego i
autentycznoci jego wiary musiaa by najsilniejszz moliwych dwigni ekspansji i sposobu
pojmowania ycia. Sposobu, ktry okrelilimy jako ducha kapitalizmu. Jeli to
ograniczenie konsumpcji zestawimy jeszcze z rozbudzonym deniem do zyskw, to rezultat
jest oczywisty. Byo nim tworzenie kapitau dzi k i a s c e t y c z n y m
o s z c z d n o c i o m .
Zahamowanie konsumpcji tego, co si zyskao, musiao wyj na dobre
produktywnemu uywaniu tych rodkw. Musiao to zaowocowa w postaci kapitau
inwestycyjnego. Trudno oczywicie okreli liczbami, jak silny by ten wpyw. W
-
8/14/2019 Max Weber - Etyka a Duch Kapitalizmu
13/13
13
Nowej Anglii wystpuje on jednak tak wyranie, e nie umkn uwadze znakomitego
historyka, jakim by Doyle. Ale i w Holandii, gdzie nowy kalwinizm panowa waciwie tylko
przez siedem lat, wielka prostota ycia w powaniejszych krgach religijnych prowadzia,
przy ogromnym bogactwie, do dzy gromadzenia kapitau.