MEVLANA OCAGI
Konya, 2007
Mevlana Ocağı
Editör:
Prof. Dr. Mehmet Bayyiğit
Edilör Yarclımcılan:
Doç. Dr. Ahmet Çaycı - Dr. Naci Bakırcı
Tasarım:
Harun Yıldız
Düzelti:
lbrahim Demirci
Fotoğraf:
Hadiye Cangökçe Esen
Desen:
Zeliha Yıldız
Baskı:
Erman Ofset
Ci lt:
Özgü Ciltevi
ISBN 978-6644-116-36-7
Kombassan Vakfı © 2007 Bu eserin bütün haklan Kombassan Vakfı'na aittir.
Yazılı izin alınmadan iktibas yapılamaz.
Herhangi bir şekilde kopya edilemez, çoğaltılamaz.
Mevlana Celaleddin Rumi'nin ve Sultan Veled'in Konya Mevlana Müzesindeki Eserlerinin Tezhipli ilk Örnekleri
anya'da 13. yüzyıldan başlayarak kitap sanatına ilgi duyulduğu, Konya'da, medresdere ve Mevlana'nın
türbesine vakfedilen kitaplardan ve vakfiye kayıtlann-
dan anlaşılmaktadır. 598. (1202) yılında Konya'da Selçuklu emirlerinden Şemseddin Altunaba tarafından yaptınlan med
reseye ait vakfiye buna örnektir. Bu vakfiye kaydına göre, vakfm gelirlerinden kütüphane için 100 dinar ayrılması, bununla med
resede oklmmak için gerekli kitaplann satın alınması, kitaplann bedeli karşılığında kütüphaneci tarafından ödünç verilmesi, ki
tap geri getirilince alman paranın geri ödemnesi şart koşulmuştur.1
Konya'da Sededdin Köpek medresesinde Rebiü'l-sani 677 (1278 Eylül) dekatip Hasan b. Cuban b. Abdullah el-Konevı: bir
Kuran istinsah etmiş ve eseri Muhlis b. Abdullah el-Hindi: tezhip
lemiştir. 10.5x8cm ölçüsüncieki bu küçük eser bugün Dublin Chester Beatty kütüphanesi'ndediL 2 Kur'an'ın ketebe kaydında
ki bilgiler Konya'daki medrese ve benzeri kurumlarda yeni kitaplann yazıldığını veya istinsah edildiğini gösteriyor. Müzehhip
Muhlis b. Abdullah'ın bu Kuran'ı tezhipledikten yaklaşık bir ay sonra bir başka kitabın tezhiplerini yaptığım görüyoruz. Konya Mevlana Müzesi'nde bulunan kitap Mevlana'nın Mesnev1'sinin
temize yazılmış bilinen ilk nüshasıdır.3 49,5x32cm ölçüsünde
tasarlanan eser Receb 677 Pazartesi (18 Kasım-ı 7 Aralık 1278) tarihinde Mevlana'nın oğlu Sultan Veled'in (öl.l312) çevresin
den bir katip, Muhammed b. Abdullah el-Konevı: el-Veledl'nin
hattıyla istinsah edilmiştir. Müzehhip Muhlis b. Abdullah elBindi Mesnev1'nin her bölümünün ilk dört sayfası için değişik levha ve çerçeve ve başlık tezhipler tasarlar.4 Daireler, ovaller,
sarmal rumiler tasanmlann önde gden bezerne öğeleridir
(Resiml-4)_ Burılann renklendirilmesinde bol altın yaldız kullaml
dığı ~bi, kınnızı, mavi, lacivert ve beyaza da yer verilmiştir. Ku-
Zeren Tanındı
Prof. Dr.. Uludag ÜniYcrsile- ~
si. Fen-Edebiyat Fakültesi
ôgrelim Üyesi.
O. Turan. '·Selçuklu Deni
Vakfiydeıi: I Şemscddin Al
tun-Aba Vakfiyesi \·e Hayatı··.
Be lleten ll, (194 7l, s.202:
Z.Oral, ··Kitap Kilabeleri"'.
Anıt I (1950). s. 5.
2 No.A. Hô6. B k=. D .james.
Qur'ans and Bindings From
the C hester Beauy Ubrary.
London. ı980. s.89.
3 No.S l. Miklepli kırmızı renk
deri cildi ö::gün degildir.
Bk=. A.Gölpınarlı. MesneYi
Tercemesi Ye Şerhi l-ll. Istan
bul. ı 990, s.XIX-XXIV,
res.l-5: Z.Tanındı, ''!278 Ta
rihli En Eski 1\!esne\·fnin
Te::hipleıi-, Kültür \'C Sanat
8 (Aralık 1990), s.I7-22:
l\!esne\'1. Konya l\!e\'lana
l\ıüzesi'nde 51 no ile Kaııtlı
Bulunan ô77H. ı278 M. Ta
rihli Nüsha. Ankara, ı 992
(tıpkı basım); A.Gölpınarlı,
Medana lv!üzesi Müzelik
Yazma Kitaplar Katalogu,
Ankara. 2003. s.45-55.
4 Hindli göçer bir bilginle ilgili
bilgiler, Muhlis ınüzehhibin
Konya'da bulunmasına ışık
ttıtabilir. Safiyedelin Mehmed
b. A. Hindi (ö.l315). 12ô9.
da Delhi'dcn Yemen·e, sonra
Hica= \'C Mısır'a gitmiş, 127ô'
da Antalya yoluyla Konya'ya
gelmiş, lplikçiler medrese
sinele müderrislik yapmış,
l286'cla Şam'a göçmüştür.
5 i\I.Fcrit ve c-ı.:-.lesut, Sel<;uk
lu Ve::.:iri Sahip Ata ilc Oğullannın Hayat ve Eserleri, Is
tanbul, 1934: B.Brend, '·The
Patranage of Fahr ad-Din 'Ali
ibn al-Husain and the Work
of Kaluk ibn 'Abd Allah in
the Development of the De
coration of Portals in the
Thirtecnth Century Anatoli
a··. Kunst des Oricns X
(1975). 5.160-86.
6 Gölpınarlı. tvlesne,·ı Terce
mesi. s.X..\1-XX!ll.
7 No.332. An Treasures of
Turkey, Washington, D.C ..
1966, no.l63: C.Çulpan.
Türk-lslanı Tahta Oynıacılık
s.anatı ndan: Rahlclcr. Isteın
buL 1968. s.-+-8, lc\·.2-3.
rcs.2-2A.
ran tezhiplerinde gelenek olduğu gibi bu eserin levha tezhipleri
nin sayfa kenanna güller yapılmıştır. Müzehhip Muhlis, o güne
kadar Islam dünyasının hiçbir çevresinde görülmedik zenginlik
te ve özgünlükte tezhip tasanınlan yaparak çağdaşı meslektaşla
n arasında başköşede yer alır. Ilk kez bir edebiyat kitabı böylesi
ne anıtsal ölçüde tasarlanmış ve tezhiplenmiştir. Sonuçta eser, la
yık olduğu yere, onu hazırlatan kişi tarafından 678 (1279) yılın
da Mevlana'nın türbesine şartlı vakfedilmiştir. Bu şarta göre ki
tap, değeri kadar karşılık alınroadıkça yerinden çıkanlmayacak,
başka yere taşınmayacak, okurrup yararlanılacak ve istinsah edi
lecektir. Bu muhteşem Mesnevi: nüshasını vakfeden kişi, Selçuk
lu veziri Sahib Ata Fahreddin Ali b. el-Hüseyin'in (öL1288)5
ümerasından azatlı köle Cemaleddin Mübarek b. Abdullah'tır.6
Efendisi kadar hakkında bilgi bulunmayan Cemaleddin'in sanat
hamiliğinin bununla kalmadığı görülür. O vakfettiği anıt kitabın
türbede neyin üzerinde durması gerektiğini de düşünmüş, bir de ralıle hazırlatmıştır (Resim 5)_ Ceviz ağacından yapılan ralılenin
dışı oyma ve kabartma sarmal rumilerle, kitabın yerleşeceği kıs
mı çift başlı kanal, arslan figürleri ve rumilerle bezenerek altın
yaldız ve vişne rengine boyanmış ve üzerine lak sürülmüştür.
Ralılenin dış yüzündeki kitabede ralılenin 678 (1279) yılında Sa
hip Ata'nın maiyetinde yetişen Cemaleddin tarafından Sultanü'l
Arifin'in mübarek türbesine vakfedildiği yazılıdır. 7 Cemaled
din'in vakfettiği bu eserler, Selçuklu merkezi yönetim çevresinin
Resim l: 5 l nurnaralı Mesnevl'nin la sayfası
Mevlana'ya ve eseri Mesnevi'ye ilgisiz kalmadıklannın gösterge
sidir. Diğer taraftan bu vakıf kaydı, Mevlana'nın türbesinin inşaasının da 1279 yılında bittiğiilin belgesidir. Türbe, Mevlana'nın halifesi Çelebi Büsameddin Hasan b. Muhammed el-Unnevi'nin
(öl.l284) sağlığında, Sultan Veled'in etkisiyle Alemeddin Kayser tarafından mimar Tebrizli Bedreddin'e yaptınlmıştır.S Böylece
Mevlana dostlannın yöndebilecekleri bir merkez olan türbeye vakıflar yapılmağa, sema meclisleri düzenlenmeğe başlanmıştır.9
Çağdaşı kitap sanatı örnekleri arasında olağanüstü güzellikteki Mesnevi ve onunla eşdeğerdeki ralıle türbeye vakfedilenlerin ilk
lerinden olmalıydı. İnşaası yeni biten türbeyebu şanlı eserin yerleştirilmesi sırasında dönemin sanat severler kümesinin önderi
Sahip Ata da, azatlı kölesi Cemaleddin'in yanında yer almış olmalıydı. Eserin aradan geçen bunca süreye rağmen çok iyi du
rumda olması, onu mesnevihanlann devamlı okumadıklannı dolayısıyla eserin okunma amacından çok, bir itibar göstergesi ola
rak vakfedildiğini düşündürür. Cemaleddin'in bu davranışı tüm 14. yüzyıl boyunca seçkin Mevlana dostlanna örnek olur. Sanat . . eseri niteliğinde Mevlana'nın Mesnevi'si ve Divan-ı Kebır'inin ya-nı sıra Sultan Veled'in ve Şems-i Tebrizl'rıin (ölm.l247-l248?)
eserlerinin de ince zevkli bu sanat severler tarafından dönemin sanatçılanna hazırlattıklan görülür. lO
Mevlana Müzesi'nde Muhlis müzehhibin üslubunu hatırlatan
tarzda tezhiplenmiş bir Mesnevi nüshası da l 4 Rebiü'l-evvel 723
Resim 2: 51 numaralı Mesnevi'nin 7b sayfası
8 Ahmed EOakl, AıiOcrin t\len
kıbeleıi, s.159,186: A.Gölpı
narlı, tv!cl·!an::ı"d::ın Sonra
Mevlcvllik, istanbul, 1983.
5.24.
9 Gölpınarlı, Mevlana'dan Son
ra, s.24-25.
10 Mevlana'nın 1·e Sultan \'c
lcd'in Konya Me1·lana t\!ü::e
si'nde \'C başka mü::derdcki
14. )'ÜZ],Ida te::hiplenmiş
nüshalarıyla ilgili ayrıntılı
bilgi için lık::. Z.Tanındı. Or
ıaçag·da Anadolu'da Kitap
Sanatı: 13-l4.Yüzyıllar. Ulu
dag Üniversitesi Araştırma
Fonu Projesi. Bursa, 199 3
l;·ayınlanmamışurl: Z.Tanın
dı. ··seçkin Bir Me1·lc1·i·nin
Te:::hipli Kitapları". !\LLgur
Dcrman 65 Yaş Armaganı.
haz. !.Cemi! Schick istanbul.
2000, s.513-36. Z.Tanındı.
-Anadolu Selçuklu Sanatında
Tchip: 1\lü:::chhip 1-.luhlis b.
Abdullah ci-Hincli ve HalcOe
ri"', Arkeoioji w Sanat Tarihi
Araştırmaları. Yıldız Derni
riz'e Amıagan. ha::. !\I.B.Tan
man-U.Tükcl. lst., 2001.
5.141-50.
·l·
~ i
.j.
~
o 66
V
Jr .ı ı
ı I No. 1177. 30.8 )<; 23.5 c nı.
Gölpınarlı. Medima ~ıü:esi.
s.248-52: Tanındı. "Anadolu
Selçuklu Sanallnda Tczlıip".
s.l4 7-48, rö. 4-6. 1\ütip Os
man h. Abdullah daha önce
Şaban 7!4 ll<asını ı 314) ta
rihinde Sultan Vclecl'in lmi
lün:ınıe'sini istinsalı ctnıişıir
(Paris Bibliotlıequc Nmiona
k. no.P.I794). H)o;ı7cnı öl
çüsundcld eserin kimi sayla
ları. altın yaldı: eııli geçme
bamlardan oluşarı enli çerçc
\'e tczhıplidir. Bkz:f.Riclıard.
Splenclcurs pcrsanes. :-.ıanus
crits du Xlle au X\'lle siccle.
Paris. 1997. rıo.l7. :\ynı dö
neme tarilılcnebilen \'C yakla
şık aynı ölçülerde (23xl5,5
cm_i bir ivlcdürıa i\ksnc,·i'si
nirı beşincı bölümü ele alun
yaldt: rumiler w sayfa kena
rında di:i güllerle özenle tez
lıiplidir. Bkz: Oricmalisclıc
Buclıkurıst in Gotlıa, Gotlıa,
1997. no. 71. Muhammed cl
Tustcri wrafıııclan telif eeli
len. 71 O ( 1310-131 I ) tari!
'Tclscfeyle ilgili eserin ıc::hip-
-ıcı·r de yukarda adı geçen
eserieric a;-nı üslüp ö:clligin
cledir. Bk:.Süleyınaniye Kü
tüphanesi Ayasofya 24.,.5.
Yayınianmamıştır
12 No.H. 47.7 x 30cın. Gölpt·
narlı, i\le1·lüna i\lü:esi, s.
lOS-I O. Bkz.Tanındı, "Ana
dolu Sekuklu Sanatırıda Tc:
hip", s.l48-49, rcs.7-IO.
\3 Göl pınarlı, Meddna'dan Son
ra Medel·ilik, s.2!6, 245.
333.
l-+ y.a.g.e .. s.5.
15 y.a.g.e., s.39
(22 Mart 1323)-25 Ramazan 723 Çarşamba ikindi vakti (27 Ey
lül 1323 Salı) tarihleri arasında, Sultan Veled'in azatlı kölesi Osman b. Abdullah'ın nesih hattıyla istinsah edilmiştir. ll Bu eserin
kerebelerinden birinde (y.l99b), bu bölümün Hazret-i Hüda
vendigar'ın türbesinde istinsah edildiği kaydının olması, bezemeli Mesnevi nüshalanmn, Mevlana'nın türbesi civannda bulu
nan mekanlarda hazırlanmış olabileceğini düşündürmektedir
(Resim 6). Böyle bir ortamda hazırlanan ve Mevlana Müzesi'nde bulunan bir başka eser Sultan Veled'in lptidaname, Rebabname, Intiharrame'sini içerir.l.2 Evahir Şevval 732 (24 Temmuz 1332)
tarihinde Ahmed b. Muhammed'in nesih hattıyla istinsah edilen kitap, aynı tarihte Osman b. Ebubekir el-Veledi tarafından Mevlana'nın türbesine vakfedilmiştir. Eserin tezhiplerinin tasanmı ve
işçiliği ustaca olmasa da Muhlis müzehhibin üslubundan izler taşır (Rcstnı 7-8)_
Bir Mevlana yolu, Mevlevilik tarikatı kurma gayreti içine gi
ren Sultan Veled, Anadolu'nun bir çok yerine halife gönderir. D
Bunlardan Erzincan'a gönderilen Büsameddin Hüseyin bu bölgedeki Moğol seçkinleriyle iyi ilişkiler kurmuş olmalıdır. Moğol
şehzadelerin Anadolu'ya; Erzincan, Sivas ve Kayseri'ye 1283--
1286 yıllan arasında gelişlerinde onlan Sahib Ata ağırlamıştır. l-+
Ahmed Efiakl'ye göre Ilhanlı hükümdan Gazan Han döneminde (1295-1304), Moğol Abışka Noyan, Konya'da Sultan Veled'i ziyaret etmiştir. lS Teşkilatçı bir kişiliği olan Sultan Veled'in Erzin-
Resim 3: 51 numaralı Mesnevi'nin 40a sayfası
can'a gönderdiği halifeleriyle bu yöredeki llhanlı seçkinlerin ilgisini Mevleviliğe çekmek istediği anlaşılmaktadır. Daha sonraları Sultan Veled'in oğlu Ulu Arif Çelebi'nin (öl.l3ı9) Sultaniye'yi zi
yaret ettiği, şeyhler ve bilginler tarafından karşılandığı, şehirde bir Mevlevi zaviyesini ziyaret ettiği ve sema meclisinde bulunduğu bilinmektedir.l6 ı 4. yüzyıl başında sanat etkinliklerinin yo
ğunlukla sürdüğü Tebriz, Sultaniye, Bağdad, Musul gibi Moğol
kentlerinde üretilen kitap sanatı örnekleri arasında Mevlana'nın
,ıvresnevi'si yaygın değildir. llhanlılar'da bu dönemde üretilen resimsiz eserlerin önde gelenleri ihtişamlı tezhiplerle donanmış büyük boyda Kur'an cüzleri, 17 resimli olanlar ise; tarih kitapları,
Firdevsi:'nin destanı Şehname, Kelile ve Dimne, Miracname nüshalarıdır.l8 Bu eserlerden yaklaşık 30 yıl önce, Cemaleddin Mü
barek'in hazırlattığı Mesnevi'nin abidevi ölçüsü ve bu ölçüyle
uyumlu gösterişli tezhipleri, Sahip Ata'nın baniliğini yaptığı,
Konya, Sivas, Kayseri'deki anıtsal mimarilerde olduğu gibi, sanatsever Moğol seçkinlerini etkilemiş, ı 4. yüzyılın başında tez
hipkrle donanmış, usta katipierin hattıyla yazılmış ve usta mü
cellitlerce ciltleri yapılmış büyük boyda cüzler halinde Kur'an nüshaları hazırlatmalarına yol açmış olmalıdır.
Emir Satı el-Mevlevi b. Büsameddin Hasan'ın (öl.l386), ı 4. yüzyılın ikinci yarısında, Erzincan'da saygın bir kentsoylu oldu
ğu, hazırlattığı kitapların ketebe ve vakıf kayıtlarıyla, tarihi kaynaklardaki kısa bilgilerden anlaşılmaktadır. ı 9 Onun, Mevlana ve
Resim 4: 51 numaralı Mesnevi'nin l42b sayfası
16 y.a.g.c .. s./2-71, 82, 86.
17 D. james. Qur'aııs cıf the
Mnnıluks, London, 1988.
IS R.Eıtinglıauscıı, .. On soıııe
?vlongol Miııiatures", Kunst
des Orknts 3 (1959), s.H-
65: M.S.lpşiroglu. Malere
i dcr Mcıngokn. Munich.
1965: E.j.Gnıbe. Persian Pa
inting !n the 1-fth Century: :\
Researclı Report. Annali
ddl'lsııtutcı Orientale dı 0:a
poli. 3S (~aples 1978): O.
Gmbar ,·c S.Blair, Epic lıııa
ges and Ccınteınpcırary His
tory: The lllustnıted cıf the
Great ~vkıngol Slıahnnıııa.
Chicago ve London. 1980:
\!.S Siıııpson, .. The rcıle of
13aghdad in the l:orıııation ol
pcrsian painıing". Arı et scı
cictc dans le ımınde iranien.
Paris. 1982. s.91-116; SS. Blair. .. The development of
the !llusıraıecl Book in Iran".
~luqanıas X (1993). s.2ö7-
74: S.S. Blair. A Compcndi
um uf Clıronides, The Nas
scr D. Klıalili Collection o[
lslaıııic Arı. London. 1995.
19 A.Gölpınarlı, \!ed<ina C.lü:c
si Yazmalar Katalogu. Ankara
1971, s.l/4: Y.Yücel, Anado
lu Beylikleri Hakkında ,-\raş
llrnıabr. Eratna De,·lcıi. Kndı
Burhaneeldin Ahmed ,.e Dev
leti. ~lutaharten \'C Erzincan
Enıirligi, ll. Ankara. 1989,
5.251.
20 No.Mixt. 159-+. 3-+.5 x 28.5
cm. Cildi yenid ir. Bk::. D.Du
da, Die llluminienen Hands
chriftcn der österreichisclıen
Nationalbibliothek. Islamisc
he Handsclıriften, Il, Wien,
1983, s.2 19-21, res.297-
303.
yakınlannın yazdıklan kitaplan özenle hazırlatması, sanat hami
si olarak isminin ön plana çıkmasına yol açar. Satı el-Mevlevi, •
evahir Cemaziü'l-sani 767 (5-13 Mart 1366)yılında katip Hasan
b. Osman el-Mevlevi'ye Sultan Veled'in Rebabname, lntihaname
isimli eserlerini istinsah ettirir.
Bir cilt içinde toplanan bu eserlerin tezhipleri, altı ay sonra lO
Zilhicce 767 (18 Ağustos 1366) tarihinde tamamlanır ve bu eser
ler bugün Viyana'da Avusturya Milli Kütüphanesi'ndedir.20 Kita
bın bölümlerinin ilk yapraklannda madalyon tezhipler, ikinci
sinde levha ve çerçeve biçimli tezhipler, metnin başlangıç satır
ıanna başlık tezhip yapılmıştır. Aynı katip, 2 Şevval 768 (l Hazi
ran 1367) tarihinde Mevlana'nın Divan-ı Kebir'ini Satı el-Mevle
Resim 5: 332 nurnaralı Ralıle
vi'rıin okuması ve yararlanması
için istinsah etmeğe başla
mış, evahir Muhar
rem Cuma 770
(5 Eylül
Salı-
14 Eylül Perşembe 1368) tarihinde gazelierin yazılması bitmiş ve eser gurre Rebiü'l-ahır 770 (13 Kasım 1368) de karşılaştırması
yapılarak, sağlam bir metin olarak tamamlanmıştır. Bugün bu kitap Mevlana Müzesi'nde iki a}rn cilt halinde bulunmaktadır. 21
Birinci cildin sayfalan, kitabın içindekilerin listelendiği ilk sayfadan başlayarak, köşelerde altın yaldız hatayilerle, oİtada, mavi, yeşil, vişne renkli sarmal rumilerle dolu bir şeınseyle· süs
lenmiştir (y.l-2). Bu sayfayı izieyen ilk iki yaprak geometrik de-
7enli levha tezhiptir (y.3-4). Sunuş sayfasındaki iki yaprak ise (y.S-6) daha farklı tasarlanmıştır (Resım 9)_ Yazı bir kare alamn or
tasındaki kenarlan dilinıli iri bir dairenin ortasına yazılmış, kare
nin köşeleri ve çevresindeki dikdörtgen alan çerçeve biçi
minde tezhiplenmiştir.
Eserin bölümleri
nin başlangıç
satırları
bire.r
21 Ncı.68-69. +7x32cm. A.Göl
pınarlı, ~levbna Celaleddin.
Divan-ı Kebir 1, Ankara.
1992, s.Xv-Xvl; Gölpınarlı,
1-.lcvlana Mü:esi, s.S9-99;
Tanındı, ''Seçkin Bir Mede
li'nin··. s.Sl+-20.
.ı.
r
• \7
·t· !
başlık tezhiple süslenirken, bölüm sonlannda kalan alanlara ise
her biri farklı tasanınlarda kare, enli dikdörtgen, altıgen veya ' madalyon biçimli tezhipler yapılmıştır. tkinci ciltte ise tezhipler
bölüm başlannda dar ve geniş yatay dikdörtgen, bölüm sonlann
da enli dikdörtgenler halinde yer alır. Geçme bantlar, çok kollu
yıldızlar, kenarlan dilimli yuvarlaklar, rozet çiçekler, hatayiler,
sarmal rumiler tezhip tasanınını oluşturur. Tüm süslemelerde al
tın yaldızın pınltısı göz kamaştınr. Bunun yanında, mavi, lacivert ve beyaz, kırmızı, yeşil de kullamlan renklerdir (Resim lO-ll)_
Divan'ın cilderinden biri özgündür, bu da ikinci cilde aittir. Üze
ri çok kollu yıldızlarla ve geçme bantlarla bezemeli dış kapaklar koyu kestane renk deridir (Resim 12)_ Açık kestane renk deri olan
iç kapaklara kalıpla bitki süsleri yapılmış ve arka iç kapağa alet
le mücellit ismini arnel-i Ebubekr el-mücellid el-Haınevi şeklinde yazmıştır (Resim 13)_ tkinci cildinin ketebe sayfalanndan biri
nin kenanna yazılan nottaeserin geçmişiyle ilgili çok değerli bil
giler vardır (y. ı 46b). Buradaki bilgiye göre; esere miras yoluyla
Müstencid b. Satı el-Mevlevı: el-Erzincani:'rıin sahip olduğunu,
Mevlana'nın türbesinde tam bir Divan nüshası bulunmadığı için
bu eserin müritler tarafından okunması, vakfedeni hayırla anma
lan, kitabı zaviye şeyhinin ve çelebilerin başka yere nakletmeme
leri, hediye olarak vermemeleri şartıyla vakfedildiğini öğreniyo
ruz. Bu kayıt gurre Muharrem sı2 (ı 7 Mayıs ı 409) tarihini ta
şır. Aynı sayfada Satı b. el-Hasan el-MevleVi'rıin kitabın kağıdını
Resim 6: ı ı 77 numaralı Mesnevi'nin 3a sayfası
Şam'dan getirdiği, katibe ve müzehhibe 6000 dirhem harcadığı da kaydedilmiştir (Resim 14)_
Katip Hasan b.Osman el-Mevlevı, gıırre Receb 773 (8 Ocak
1372- evasit Receb 773 (18 Ocak 1372) tarihleri arasında bu kez
Mevlana'nın Mesnevi:'sini yine San el-Mevlevi'nin okuması ve ya
rarlanması için, onun emriyle istinsah etmiş ve eserin bölümleri
Divan-ı Kebir nüshasını tezhipleyen müzehhibin elinden çıkan tezhipler le süslenmiştir (Resim 15-17). 22 Kitabın ilk iki sayfasında
jeometrik desenli bir levha tezhip yer alır (y.3b-4a). Mesnevi'nin
oirinci ve ikinci bölümlerinin önsöz satırlan kare bir alanın için
deki, kenarları dilimli iri dairenin ortasına yazılmış ve etrafı
muhteşem tasarımlı çerçeve tezhiple süslenmiştir (y.4b-5a; 32b-
33a). Bu üç sayfanın tezhip tasarımı Divan-ı Kebir'in ilk iki say
fasının tasarım özelliğindedir. Mesnevi:'nin diğer dört bölümün
önsöz satırları etrafı çerçeve tezhipli dikdörtgen alana yazılmıştır
(y.59b-60a; 93b-94a; 12.3b-l24a; l56b-l57a). Ayrıca her bölü
mün ilk sayfasına başlık tezhip yapılmıştır (y.5b, 33b, 60b,
l24b, l57b). Genelde altın yaldız ve lacivert renge boyanmış ke
narları dilimli daireler, ro zet çiçekler, hatayiler, sannal rumiler
süsleme tasarımının temel öğeleridir. Süslemelerin tasarım özel
liğinin yanı sıra, yukarda sözü edilen Divan-ı Kebir'de olduğu gi
bi kitaba yazılmış bazı notlar onu kitap sanatı tarihi içinde fark-
Resim 7: 74 numaralı lbtidaname, Rebabname, lntihaname'den tezhipli 277a sayfası
22 No. 1113. 56.2 x 40cnı. Cileli
ycniclir. Gölpınarlı, Mevlana
1-.lü:öi. s.JI 0-14; Tan ındı,
"Seçkin Bir tvle\'IC\'i'nin",
5.521-26.
-1-,
23 james, Qur·ans of the Mam
luks. s.l97-2H; Taııındı,
"Seçkin Bir Mevle\i'nin".
5.532.
lı değerlendirmemize yol açar. Eserin son yaprağında (y.ı98b),
Müstencid b. Satı el-Mevlevi tarafından yazılmış Farsça satırlar
yer alır. Buradaki yaz~ya göre, Timur ı 7 Şaban Çarşamba 807 (ı8 Şubat ı 405) tarihinde Otrar'da öldüğünde, Müstencid de oradadır. Timur'un ölümü ve Sultan Halil'in hükümdar olmasın
dan sonra aynı yılın Ramazan ayında Semerkand'dan Rum tarafına yola çıkar, Amuye suyunu geçerek Horasan'a gelir ve Receb
808 (23 Aralık-21 Ocak ı 406) de, sevdiği ve ikamet ettiği yere Erzincan'a ulaşır.
Satı el-Mevlevi'rıin hazırlattığı bu üç kitap, özenle, tasanın çe
şitliliği içinde, olağanüstü güzellikte ismini bilmediğimiz aynı müzehhip tarafından tezhiplerle donatılmıştır. Onun himayesin
de hazırlanan kitaplann süslemeleriyle aynı ihtişamı paylaşan, Memlukler döneminde 1367-1372 yıllan arasında istinsah edi
len ve tezhiplerini lbrahim Arnidi'nin yaptığı Kuran nüshalandır. 23 Ortaçağ ls lam kitap sanatının Anadolu örnekleri için baş
tacı olan bu eserlerin, taşıdıklan kayıtlar soylu bir mevlevinin kültürel ve ekonomik zenginliğini yansıtır. lnce zevkli bir sanat
sever olduğu anlaşılan Satı el-Mevlevi, bağlı olduğu süfi akımın kitaplannın sanat eseri niteliğinde olmasına özen göstermiş, ki
taplann kağıdırıı Şam'dan getirerek, müzehhibe ve mücellide
6000 dirhem ödemiştir. Mücellidin ve katibin de bu süfi: akımın çevresinden olduklan görülür. Oğul Müstencid'in de babasının
bağlı olduğu tarikare hizmet ettiği, babasının kitaplanrıı Mevla-
Resim 8: 74 nurnaralı lbtidanarne, Rebabnarne, Intiharrame'den tezl:ıipli 229a sayfası
na'nın türbesine vakfetmesinden anlaşılmaktadır. Babası gibi bir kitap sever olan Müstencid'in miras yoluyla sahip olduğu kitap
lardan biri de bugün Süleyrrianiye Kütüphanesi'nde bulunan Şems-i Tebrizi'nin Makalat'ıdır. 24 Bu eserin son yaprağına
(y.l24b) Müstencid kendi elyazısıyla, kitabın 789 (1387-1388)
yılında kendisine miras yoluyla geçtiğini, eseri Sultan Veled'in
Erzincan'daki halifesi Büsameddin Hüseyin'in oğlu Celaleddin Muhammed Müneccim'in Gevherşad isimli birine istinsah ettir
diğini yazmıştır. Ustalıkla bezenmiş bir cilde ve aynı ustalıkla yatılmış tezhiplere sahip kitap, Satı el-Mevlevt'nin kitaplannı ha
zırlayan sanatçı kümesinin bir başka yapıtı olmalıdır. Böylece 14. yüzyılın ikinci yansı ortalannda bir grup mevlevı: aydınının Er
zincan'da, süfi: çevrede zengin bir sanat ortamı yaratmış olduğu anlaşılmaktadır.
Aynı müzede, Hasan b. Ahmed b. Muhammed el-Kınmi hattıyla 784 (1382-83) yılında istinsah edilen bir Mevlana Mesne
v1'si ise lsa Çelebi b. lvaz tarafından Şems-i Tebrizı: türbesine vakfedilmiştir. 25 Eserin ilk yaprağı, altın yaldız barrtlann oluş
turduğu, kenarlan dilimli, içi çok kollu yıldızlar, çiçekler ve yapraklarla dolu levha tezhiple bezenmiş, bezerneler lacivert, yeşil,
kırmızı, altın yaldızla boyanmış, bölüm başlanna zarifbaşlık tezhip yapılmıştır (Resim 18)_ Hakiyy el-Bayezidi mahlaslı Muham-
Resim 9: 68 nurnaralı Divan-ı Kebir'den tezhip li 4a sayfası
24 Fatih 2788. Gölpınarlı, !l!c\·
lana Cch\lcddin, s.29-31; Ta
nındı,"Scçkin Bir Mcdc
vi'nin'·, 5.526.
25 No.53. 42.6x30.3cm. Cildi
yenidir. Bkz. Gölpınarlı,
Mevlüna Müzesi, s.75-79;
Tanındı, Onaçag'da Aııado
lu'da, 5.21-23.
1
-1-
~ 1-
-1· r
-i-l
26 No.5-+. 52.2X30.2cm. Cildi
yeniclir. Gölpınarlı, Medana
lv!üzesi, 79-82; Tanındı, Or
taçağ'da Anaclolu'cla, s.23-
25.
27 F.Çağıııan ve Z.Tanınclı, "Ta
rikatlarda Resim \'e Kitap Sa
natı". Osmanlı Toplumunda
Tasanı.ıf ve Sufiler, Ankara,
2005, s.512-l4.
med b. Kutlu el-Niğdevi ise Mevlana Müzesi'ndeki bir başka Mevlana Mesnevi'sinin hem katibi hem de müzehhibidir.26 24
Reblü'l-evvel Pe~şemb~ 791 (23 Nisan Cumartesi 1389) tarihinde
istinsah edilen kitap Arif Çelebi'nin muhallefatından çıkmış ve Mevlana'nın türbesine vakfedilmiştir. Sade, zarif tasanmlı tez
hipler eserin bölümlerinin üst kısmında dar bantlar halinde yer alır (Resim 19)_
13-14. yüzyılda ls lam dünyasının hiçbir çevresinde bu kadar zengin süslemeye sahip edebiyat kitaplanna rastlanınadığı gibi daha sonraki dönemlerde de ne Mevlana Mesnevi'sinin, ne Di
van-ı Kebir'in ne de Sultan Veled'in eserlerinin büyük boyda tez
hipli nüshalanna rastlanmamıştır. Daha sonraki dönemlerde özellikle 15. yüzyılda, Mevlana'nın Mesnevi'sinin tezhipli nüsha
lan Timurlu, Karakoyuulu ve Akkoyunlu seçkinler için Herat, Bağdat ve Şiraz'da hazırlanmış ve birkaç örnekle sınırlı olmakla
beraber minyatürlü olanlan da günümüze gelmiştir. 27
Resim 10: 68 numaralı Divan-ı Kebir'in 134b sayfası
Resim ll: 68 numaralı Divan-ı Kebir'in l53b sayfası
Resim 12-13: 69 numaralı Divan-ı Kebir'in iç ve dış kapaklan
Resım 14: 69 numaralı Divan-ı Kebır'in 146b sayfası
Resim 15-16: 1113 numaralı Mesnevl'nin 4b ve Sa sayfalan
Resim 17: 69 numaralı Divan-ı Kebir'in l46b sayfası
Resim 18-19: 1113 numaralı Mesnevi'nin 4b ve 5a sayfalan