Ukit
aka
kuagiz
anakala
zakijit
abu
hik
i
tem
bel
eato
vuti
yaIV
HH
Nkam
aif
uata
vyo:
ww
w.ivhhn.o
rg
MW
ON
GO
ZO
WA
MA
TA
YA
RIS
HO
YA
KA
BLA
,W
AK
ATI
NA
BA
AD
A
YA
KU
NY
ESH
AM
AJI
VU
YA
VO
LK
AN
O
MW
ON
GO
ZO
WA
MA
TA
YA
RIS
HO
YA
KA
BLA
,W
AK
ATI
NA
BA
AD
A
YA
KU
NY
ESH
AM
AJI
VU
YA
VO
LK
AN
O
Cit
ies
an
dV
olc
an
oes
Co
mm
issio
n
US
Ssc
ience
fora
changin
gw
orl
d
Makala
hii
imeta
yari
shw
ana
Mta
ndao
wa
Kim
ata
ifa
wa
Volk
ano
na
Maja
nga
yaA
fya
(the
Inte
rnati
onal
Volc
anic
Hea
lth
Haza
rdN
etw
ork
(IV
HH
N))
,Tum
eya
Volk
ano
na
Miji
(Cit
ies
and
Volk
anoes
Com
mis
sion
CV
C),
GN
SS
aya
nsi
,
Wakaguzi
wa
Jio
lojia
wa
Mare
kani
(US
GS
)kw
a
ajili
yakusa
idia
kule
tausa
lam
akw
aw
atu
wais
hio
maen
eoya
nayo
kum
bw
ana
majivu
yavo
lkano.
Ma
ka
lain
aele
zea
,k
wa
un
da
ni
tara
tib
u
zinazo
takiw
akufu
atw
akam
aonyo
lakunye
sha
kw
am
ajivu
yavo
lkano
lita
tole
wa,
na
njia
gani
am
bazo
ninzu
rikusa
fish
am
ajivu
yavo
lkano
baada
yatu
kio
.
MW
ON
GO
ZO
WA
MA
TA
YA
RIS
HO
YA
KA
BLA
,W
AK
ATI
NA
BA
AD
A
YA
KU
NY
ESH
AM
AJI
VU
YA
VO
LK
AN
O
1Vit
um
uhim
ukuw
anavyo
vya
akib
akabla
ya
kuanguka
kw
am
ajivu
ya
volk
ano
..........................2
Hatua
za
kuchukua
wakatium
ejitayaris
ha
kupam
bana
na
majivu
..............................................3
Vit
uganivya
kufa
nya
kam
am
ajivu
ya
volk
ano
yanaanguka
.............................................................4
Kw
anin
itusafishe
jivu
lavolk
ano?
............................5
Tahadhariganiza
kuchukua
kabla
ya
kusafisha
majivu?.....................................................6
Kufa
nya
usafi:N
je...................................................7
Kufa
nya
usafi:N
dani
.............................................1
0
Magarina
wanyam
aw
am
izig
o..............................13
Chanzo
na
maele
zo
ya
zia
da....................................14
YA
LIY
OM
O
2Vit
um
uhim
uvya
kuw
anavyo
akib
akabla
ya
kuanguka
kw
am
ajivu
ya
volk
ano
Majivu
yanayo
anguka
kw
am
uda
mre
fu,
yanaw
eza
kufu
ngia
watu
ndani
yanyu
mba
kw
am
asa
ahata
siku
kadhaa.
Jit
ahid
i
uw
ena
vitu
hiv
inyu
mbanikw
ako
kabla
yakunye
sha
majivu
ya
volk
ano:
� �
Kiz
uia
vum
bich
am
dom
o(m
ask
i)na
kilin
da
mach
o(k
iongozi
wa
mta
aangalia
Mapen
dek
ezo
yaM
akala
yaM
ask
iza
kuzu
ia
vum
biya
IVH
HN
kw
enye
mta
ndao
wa
ww
w.ivh
hn.o
rg).
Uw
ena
maji
yakunyw
akw
am
uda
usi
opungua
masa
a72
-m
tu
mm
oja
anakunyw
alita
3-4
kw
asi
ku.
Uw
ena
chakula
kis
ichohari
bik
akw
aajili
yafa
milia
yako
kit
akach
ow
ato
sha
kw
am
asa
aya
siyo
pungua
72.
Uw
ena
kara
tasi
zapla
stik
i(k
wa
ajili
yakufu
nik
avi
tuvy
a
elek
tronik
ikam
avi
lesi
mu,ra
dio
,lu
nin
ga
n.k
.).
Ikiw
ezek
ana,uw
ena
redio
ndogo
yakutu
mia
bet
ri,na
uw
ena
bet
riza
ziada.
Uw
ena
taa
yach
emli
au
toch
ina
bet
riza
ziada.
Kam
anim
aen
eoya
bari
di,
uw
ena
kuniza
kuto
sha.
Kam
ausi
ku
nibari
di,
uw
ena
bla
nket
ina
uva
enguo
nzi
to.
Uw
ena
daw
aza
ziada
kw
aajili
yam
atu
miz
iya
ko,fa
milia
na
wanya
ma.
Uw
ena
kik
ash
ach
ahudum
aya
kw
anza
.
Uw
ena
vifa
avy
akufa
nya
usa
fikam
avi
lem
ifagio
,ch
epeo
.
Uw
ena
kia
sikid
ogo
cha
fedha
zam
atu
miz
iya
dharu
ra.
Jif
ikir
iekw
am
ba
unaw
eza
kunasa
kw
enye
gari
wakati
majivu
yananye
sha.K
wa
hiy
ouw
ena
vifa
am
uhim
uvy
adharu
rakam
a
am
bavy
ovi
meo
rodhes
hw
ahapo
juu.
� � � � � � � � � � �
Shukrani
Makala
hii
imea
ndik
wa
na
Dr
Cla
ire
Horw
ellw
aC
huo
Kik
uu
cha
Cam
bri
dge,
UK
,akis
aid
iwa
na
wafa
nya
kazi
wa
Wakaguzi
wa
Jio
lojia
wa
Mare
kani
(US
GS
)na
GN
SS
cien
cew
aN
ewZ
eala
nd.M
tandao
wa
Kim
ata
ifa
wa
Volk
ano
na
Maja
nga
yaA
fya
(IV
HH
N)
wanaw
ash
ukuru
Wadham
ini
wa
Lev
erhulm
e
(Lev
erhulm
eTru
st),
UK
,kw
akufa
dhili
mik
uta
no
pam
oja
na
watu
wafu
ata
o
kw
akupit
iam
wongozo
wa
nakala
hii.
Pic
ha
zote
ni
hati
milik
iya
GN
SS
cien
ce.
Pic
ha
zaw
anya
ma,
fam
ilia
za
kim
asa
ina
Mlim
aO
ldoin
yoL
engai
zim
epig
wa
na
Cri
spin
Kin
abo
(Dr.
-Ing.)
,
Mhadhir
iM
wandam
iziw
aId
ara
yaJio
lojia,C
huo
Kik
uu
cha
Dar
esS
ala
am
,
Tanza
nia
.Vilev
ile
tafs
iriy
aK
isw
ahilii
mef
anyi
ka
na
Cri
spin
Kin
abo.
� � � � � �
Dr
Bob
Mayn
ard
,Id
ara
yaA
fya,L
ondon,U
K;
Ste
veB
rantl
ey,U
SG
SH
aw
aiian
Volk
ano
Obse
rvato
ry,H
aw
ai'i
,U
SA
;
Dr
Davi
dJohnst
on,G
NS
Sci
ence
,L
ow
erH
utt
,N
ewZ
eala
nd;
Sco
ttB
arn
ard
,C
huo
Kik
uu
cha
Cante
rbury
,C
hri
stch
urc
h,N
ewZ
eala
nd;
Dr
Pet
erB
axte
r,Taasi
siya
Afy
aya
Jam
ii(I
nst
itute
of
Public
Hea
lth),
Chuo
Kik
uu
cha
Cam
bri
dge,
UK
;
Dr
Caro
lS
tew
art
,W
ellingto
n,N
ewZ
eala
nd.
Kupunguza
maafa
kw
enye
vyom
bo
vya
um
ma
yato
kanayo
na
majivu
:
Mafu
nzo
kuto
ka
kw
enye
mlipuko
wa
1980
wa
Mlim
aS
t.H
elen
s.
Njia
zakujiham
ikia
fya
kw
enye
maen
eoya
milip
uko
yavo
lkano.
Wakala
wa
Usi
mam
izi
wa
Matu
kio
yaD
haru
raya
Wash
ingto
n
(Fed
eralE
mer
gen
cyM
anagem
entA
gen
cy),
Reg
ion
X,iliy
ota
yari
shw
a
na
W.H
.Maye
r,M
kuru
gen
ziw
aK
anda
(Reg
ionalD
irec
tor)
,1984.
Mta
yari
shaji:
By
P.J.
Baxte
rA
mer
ican
Journ
al
of
Public
Hea
lth
76,
pp
84-9
0,1
986.
14C
hanzo
na
maele
zo
ya
zia
da
Mael
ezo
yazi
ada
kuhusu
lojist
iki
zakusa
fish
am
ajivu
yavo
lkano,
zinazo
husu
kam
puni
na
makundi
men
gin
em
akubw
apam
oja
na
seri
kali
zam
itaa
yanapati
kana
kati
ka
tovu
tiya
Wakaguzi
wa
Jio
lojia
wa
Mare
kania
mbayo
nih
ttp://v
olk
anoes
.usg
s.gov/
ash
.
Mta
ndao
wa
Kim
ata
ifa
wa
Volk
ano
na
Maja
nga
yaA
fya
(the
Inte
rnati
onal
Volc
anic
Hea
lth
Haza
rdN
etw
ork
(IV
HH
N))
uliundw
a
mw
aka
2003
na
nijo
po
law
ata
ala
mu
am
bao
wana
azm
ana
lengo
la
kuel
ewa
na
kuta
ngaza
madhara
yaafy
aya
tokanayo
na
milip
uko
ya
volk
ano.
Waju
mbe
wa
jopo
hili
wam
etoka
kw
enye
fani
tofa
uti
wakiw
epo
wata
ala
mu
wa
volk
ano,
afy
aza
jam
iina
sum
ukw
enye
mazi
ngir
a.
Kw
aundani
zaid
iw
am
ael
ezo,
tem
bem
eato
vuti
yao
am
bayo
ni
ww
w.ivh
hn.o
rg.
Mit
aji
yata
alu
ma
min
gi
kam
avi
le
Mapen
dek
ezo
yaM
ask
iza
Kuzu
iaV
um
bi,
yanapati
kana
kw
enye
tovu
ti
hii.
Mw
ongozo
huu
um
etokana
na
vianzi
ovi
fuata
vyo:
Idara
yaM
aafa
,
St.
Johns,
Monts
erra
t,W
estIn
die
s,A
ugust
i1998.
US
GS
Casc
ades
Volk
ano
Obse
rvato
ry,
Vanco
uve
r,W
ash
ingto
n,N
ove
mba
1999.
Mta
ndao
wa
Mael
ezo
ya
Kit
aala
mu
wa
Mlim
aS
t.H
elen
s,B
ullet
in7,
Mta
ndao
wa
Kura
tibu
Kit
aif
a(F
eder
alC
oord
inati
ng
Net
work
),M
ei1980
Rip
oti
iliy
opel
ekw
aId
ara
yaM
aen
del
eoya
Nchi
za
Nje
(Report
toth
eD
epart
ment
for
Inte
rnati
onal
Dev
elopm
ent)
,L
ondon,iliy
ota
yari
shw
ana
P.J.B
axte
rpam
oja
na
R.L
.
Mayn
ard
,Okto
ba
1998.
Mw
ongozo
wa
Wananch
ikufu
ati
lia
hali
yavo
lkano
yaS
oufr
iere
Hills
na
kufu
ati
lia
upim
aji
wa
kit
aala
mu
uliofa
nyi
ka
July
1998
pam
oja
na
hata
riza
majivu
na
mw
ongozo
wa
kusa
fish
am
ajivu
.
Kunye
sha
kw
am
ajivu
yavo
lkano:
Nam
na
yakujita
yari
sha
na
kukabilia
na
na
majivu
.
Chem
bec
hem
be
zam
ajivu
na
mata
tizo
yakusa
fish
am
aju
mbani:
Ush
auri
kuto
ka
Chuo
Kik
uu
cha
Idaho.
Mash
art
iya
kia
fya
kw
aajili
yakukaa
kw
enye
maen
eoye
nye
jivu
la
volk
ano
laM
onts
erra
t.3H
atua
za
kuchukua
wakatium
ejitayaris
ha
kupam
bana
na
majivu
� �
Funga
milango
na
madir
isha.
Wek
ata
ulo
au
kit
am
baa
chen
yeunye
vukw
enye
vizi
ngit
i
vya
milango.Z
iba
madir
isha
yenye
uw
azi
.
Lin
da
vifa
avy
ael
ektr
onik
ikw
akuvi
funik
avi
zuri
mpaka
majivu
yata
kapois
ha.
Mabom
ba
kw
enye
mapaa
kw
aajili
yakupit
ishia
maji
ya
mvu
aya
ondole
we
au
yafu
nik
we,
ilim
ajivu
au
maji
yaw
eze
kupit
ato
ka
kw
enye
paa
hadiard
hin
i.
Kam
aunavu
na
maji
yam
vua,hakik
isha
kuw
am
abom
ba
yam
aji
yam
eondole
wa
kabla
yam
ajivu
kunye
sha.
Kam
auna
magonjw
aya
kif
ua
kam
akik
ohozi
kis
ichois
ha
(chro
nic
bro
nch
itis
),em
phys
ema
au
pum
u,kaa
ndaniya
nyu
mba
na
hakik
isha
jivu
halikuso
gel
ei.
Hakik
isha
mif
ugo
ina
maji
na
chakula
.
Kam
auna
wato
tosh
ule
ni,
ijue
mik
akati
yadharu
raya
shule
kam
am
ajivu
kum
wagik
a.
� � � � � �
4
Vit
uganivya
kufa
nya
kam
am
ajivu
ya
volk
ano
yanaanguka
� �
Usi
tish
ike,
bali
utu
lie
kw
anza
.
Kaa
ndaniya
nyu
mba.
Kam
auko
mbali
na
nyu
mba,ta
futa
mahali
sala
ma
pa
kujikin
ga
(kari
bu
na
pango,au
mti
wen
yekiv
uli
kik
ubw
a).
Tum
iam
ask
ikam
aip
o.K
itam
baa
chep
esiau
cha
mfu
koniau
mgolo
li,unaw
eza
kutu
mik
akufu
nik
apua
na
mdom
o.
Ukis
ikia
onyo
laum
wagik
aji
majivu
kabla
haya
jaanza
,ru
di
nyu
mbanihara
ka
kam
aupo
kazi
ni.
Kam
ajivu
linaanza
kunye
sha
ukiw
akazi
ni,
suburi
hapo
hadi
lita
kapotu
lia.
Tum
iasi
mu
yako
kw
auangalifu
kw
akupig
asi
mu
zadharu
ra
tu.
Sik
iliz
are
dio
na
lunin
ga
kuhusu
mlipuko
na
mik
akati
iliy
opo
jinsi
yakusa
fish
am
ajivu
.
Usi
vae
lensi
am
bazo
zinain
gia
ndaniya
mboniza
mach
o.H
izi
zinaw
eza
kule
tam
suguano
wa
jich
ona
majivu
ikale
ta
madhara
kw
ako.
Kam
am
ajivu
yam
eingia
kw
enye
maji
yanyu
mbani,
subir
im
aji
yatu
lie,
ndip
ouya
tum
ie.K
am
am
ajivu
ni
men
gikw
enye
maji
yabom
ba,
mfe
rejiniau
kis
imani,
usi
yatu
mie
kw
enye
mash
ine
zakufu
lia
nguo
au
kuosh
avy
om
bo.H
ata
hiv
yo,m
aji
yaliyo
chafu
liw
ana
majivu
yavo
lkano
haya
na
ladha
nzu
ri,lich
akw
am
ba
yanahata
rish
aafy
aya
ko.
Unaw
eza
kula
mboga
kuto
ka
bust
anin
i,la
kin
ihakik
isha
kw
am
ba
zim
eosh
wa
vizu
rikabla
yakuzi
tum
ia.
� � � � � � � � �
13M
agarina
wanyam
aw
am
izig
o
� � � � � �
Kam
ain
aw
ezek
ana,usi
endes
he
gari
.M
ajivu
yanahari
bu
magari
,bara
bara
zinate
leza
na
magari
yanaru
sha
jivu
hew
aniam
bayo
husa
babis
ha
njia
isio
nek
ane
na
wen
gin
e,
vile
vile
vum
bihilo
lina
madhara
yakia
fya.K
am
ait
ala
zim
ika
kuen
des
ha
gari
,en
des
ha
pole
pole
.W
ash
ata
ana
tum
iam
aji
yakuosh
akio
och
am
bel
ech
agari
.U
kip
angusa
jivu
bila
maji
kio
och
ako
kin
aw
eza
kupata
mic
hubuko.K
am
am
ajivu
ni
men
gi,
uen
des
haji
gari
uw
e
wa
dharu
ratu
.Tum
iam
aji
yach
upa
na
kit
am
baa
ili
kufu
tajivu
kw
enye
kio
och
a
mbel
e.Z
oez
ihililinaw
eza
kuru
dia
kila
baada
ya
kuen
des
ha
gari
kw
aum
bali
wa
mit
akadhaa
Badilis
ha
oiliya
gari
pam
oja
na
chujio
zake
kila
mara
k.m
.
80
–160
km
kw
enye
vum
bikali
na
800
–1600
km
kw
enye
vum
bidogo.P
elek
agari
ger
ejikw
aajili
yakusa
fish
a,
aly
tenet
aya
um
eme,
mash
avu
yabre
kikila
baada
yakw
enda
km
80-1
60
kw
enye
bara
bara
iliy
ohari
biw
asa
na
na
ina
vum
bi
jingina
km
320-8
00
kw
abara
bara
am
bayo
hain
avu
mbi
jingila
majivu
.
Usi
endes
he
gari
bila
kuw
ana
chujio
yahew
a.K
am
ahuw
ezi
kuib
adilis
ha,basi
isafi
she
kw
akupulizi
ahew
akuto
ka
ndani
kw
enda
nje
.U
siib
adilis
he
mpaka
uone
injiniya
gari
inapote
zanguvu
kw
asa
babu
chujio
chafu
inafa
nya
kazi
vizu
rikuliko
chujio
mpya
,kw
avi
lein
azu
iavu
mbi.
Wanya
ma
wote
wakae
manen
eoye
nye
usa
lam
a.K
am
a
sehem
uhiz
ozi
po
kari
bu
na
bom
abasi
hakik
isha
haw
ati
mui
vum
bikw
akunyu
nyi
zia
maji.
Wanya
ma
kam
apunda
wanaobeb
am
izig
ow
afu
nik
we
kw
a
ngozi
.K
am
aw
ana
jivu
waosh
we
mara
moja
.
Hakik
isha
wanya
ma
wanakunyw
am
aji
safi
.
12
Usifanye:
� � � � � �
Mbao
zafe
nic
ha
zilizo
ng'a
rish
wa
zinaw
eza
kufi
fia
mng'a
rish
ow
ake
kw
asa
babu
yam
ichubuko.Tum
iam
ash
ine
zakunyo
nya
jivu
,na
kis
ha
pit
isha
kit
am
baa
chen
yeunye
vu.
Vit
am
baa
wanavy
otu
miw
akupangusa
fenic
ha
vinafa
a
vile
vile
;
Tum
iakit
am
baa
chen
yeunye
vuw
akati
wa
kuosh
asa
kafu
ngum
u.
Safi
sha
lunin
ga,re
dio
,na
vitu
vingin
eukit
um
iam
ash
ine
ya
kunyo
nya
uch
afu
au
hew
aya
shin
dik
izo
(angalia
mio
ngozo
ya
Wakaguzi
wa
Jio
lojia
wa
Mare
kani(U
SG
S,to
vuti
ya
(htt
p://v
olk
anoes
.usg
s.gov/
ash
/build/index
.htm
l#el
ec)
inayo
husu
utu
nza
nji
wa
vyom
bo
vya
elek
tronik
ibaada
kunye
sha
majivu
yavo
lkano).
Zim
aum
eme
wa
vyom
bo
hiv
yo
kabla
yaoper
eshen
ihii
yakufa
nya
usa
fi;
Mie
zikadhaa
kupit
abaada
yam
ajivu
yavo
lkano
kuto
kea
,
vich
ujio
vya
hew
akw
enye
mash
ine
mbalim
bali
vinata
kiw
a
vibadilis
hw
em
ara
kw
am
ara
.V
ichujio
vya
viyo
yozi
na
tanuri
vinahit
aji
uangalifu
wa
pek
ee.S
afi
sha
mid
om
oya
jokofu
inazo
ingiz
ahew
a.S
afi
sha
maen
eoyo
team
bayo
yanato
a
hew
ana
kupep
erush
am
ajivu
hew
ani.Fen
iza
majiko
na
mia
li
yahew
azi
safi
shw
ekw
aundanikabis
a;
Wato
tow
akae
ndanina
uw
akata
zekuch
eza
maen
eoye
nye
vum
bi;
Wanya
ma
wakae
ndani.
Kam
aw
akit
oka
nje
,w
asu
guliw
ekw
a
bra
shila
inikabla
yakuw
aru
husu
kuin
gia
ndani;
� � �
Usi
safi
she
sakafu
kutu
mia
mif
agio
am
bayo
ina
bra
shi
pem
ben
i,m
aana
bra
shiit
asa
mbaza
vum
bihew
ani;
Usi
safi
she
eneo
kw
akutu
mia
hew
aya
upep
oau
bila
maji
kw
asa
babu
majivu
yata
taw
anyw
ahew
ani;
na
Usi
tum
iefe
niau
mash
ine
yakukaush
anguo
am
bayo
inaw
eza
kuti
mua
vum
bi.
5Kw
anin
itusafishe
jivu
lavolk
ano?
Vum
bila
volk
ano
niker
okubw
ana
linata
wanyi
ka
kila
sehem
u,
ikiw
emo
nyu
mbanina
sehem
uza
kazi
,kw
enye
redio
na
lunin
ga,
kom
puta
na
vitu
vingin
evy
ath
am
aniam
bapo
linale
tauhari
bif
u
usi
ote
ngen
ezek
a.
Jiv
uhili
ni
tofa
uti
na
vum
bi
lanyu
mbani.
Chem
bec
hem
be
zake
huw
ana
nch
akali
am
bazo
zinakw
aru
zana
kuch
ubua
wakati
unapofu
taau
kusu
gua
kw
enye
maen
eo
yaliyo
kuw
ana
hilo
vum
bi.
Wakati
wa
majira
yam
vua,jivu
jingi
lililo
taw
anyi
ka
hew
ani
huru
dis
hw
ana
kuta
wanyw
aard
hin
i,
hiv
yokufa
nya
hew
aiw
esa
fi.
Lakin
iw
akati
wa
majira
yaju
a,
linaw
eza
tena
kupep
erush
wa
na
upep
o,
magari
yanayo
kim
bia
,
mif
ugo
min
giau
makundiya
watu
wen
gi.
Mato
keo
yake
nikuw
a
vum
bi
hil
ili
naru
di
hew
ani
kw
aw
ingi
kia
sikw
am
ba
linahata
rish
aafy
a.
Mvu
ana
upep
ovi
levi
lezi
nasa
idia
kuondoa
jivu
kw
enye
maja
ni
yam
imea
na
kuliru
dis
ha
ard
hin
iam
bapo
linach
anganyi
ka
na
udongo.L
akin
ijiv
ulinapokuw
ajingi,
njia
ya
kulito
akw
am
vua
na
upep
oin
akuw
aya
tara
tibu
na
jivu
inabid
i
liondole
we
kw
enye
makazi
yenye
watu
wen
gi.
Vilev
ile
upep
o
un
aw
eza
ku
leta
ma
jivu
kw
en
ye
ma
en
eo
am
ba
yo
yalish
asa
fish
wa,na
kukaa
kw
am
iezi
kadhaa
hata
mia
ka
baada
yam
lipuko
kuto
kea
bila
kw
isha.
Tahadhariganiza
kuchukua
kabla
ya
kusafisha
majivu?
Wahusi
ka
wa
shughuli
zauen
des
haji
wa
usa
fiin
aw
ala
zim
u
kuva
am
ask
iza
kuzu
iavu
mbi(a
ngalia
Mapen
dek
ezo
yaM
akala
yaM
ask
iza
kuzu
iavu
mbi
yaIV
HH
Nkw
enye
mta
ndao
wa
ww
w.ivh
hn.o
rg).
Kam
am
ajivu
yenye
we
ni
lain
isa
na,
vaa
miw
aniya
kuzu
iaju
ana
kam
aunatu
mia
lensi
zam
ach
oza
ndani
uzi
toe
uva
em
iwaniya
kaw
aid
ailikuzu
iaudhia
wa
mw
ash
ow
a
vum
bi
kw
enye
mach
o.
Kw
auangalifu
,nyu
nyi
zia
maji
kid
ogo
kw
enye
majivu
kabla
huja
yato
lew
akw
akutu
mia
chep
e,na
uw
e
mw
angalifu
usi
zidis
he
maji
wakati
wa
kuto
am
ajivu
am
bayo
ni
men
gi
kw
eye
mapaa
yanyu
mba,
kw
asa
babu
yata
ongez
ea
mzi
go,
hiv
yokuhata
rish
akuvu
njika.
Kupangusa
vum
bi
kavu
kunafa
nya
kiw
ango
cha
vum
bi
hew
ani
kuw
ach
aju
una
hiv
yo
inata
kiw
akuep
ukana
na
njia
hii
.Tum
iauangali
fuw
a
ziada
wakati
wa
kutu
mia
ngazi
na
kw
enye
mapaa
ya
nyu
mba.M
ajivu
yanaongez
a
ute
lezi
,na
mato
keo
yake
ni
kw
am
ba
aja
li-
watu
wen
gi
wam
epote
za
mais
ha
kw
a
kuanguka
wakati
wakis
afi
sha
majivu
kw
enye
paa
zanyu
mba
zao.
Uta
mbue
kw
am
ba
mtu
anakuw
am
zigo
wa
ziada
wakati
anaposi
mam
akw
enye
paa
am
bapo
taya
rilina
uzi
tow
azi
ada
uliyo
tokana
na
majivu
–uw
em
wangalifu
.In
akuw
avi
zuri
kuosh
apaa
kabla
jivu
halija
jikusa
nya
kufi
kia
senti
mit
akadhaa,
isiz
idis
m3
-5.I
kiw
ezek
ana
tum
iabra
shiy
enye
mch
em
refu
.
611F
anya:� � � � � � � � �
Safi
sha
nyu
mba
yako
wakati
wafa
nya
kazi
wa
kazi
-hadhara
wanasa
fish
abara
bara
zinazo
zunguka
maen
eoya
ko,ik
iwa
ni
njia
yakupunguza
jivu
kw
apam
oja
;
Vaa
mask
iya
ko
kabla
yakuanza
usa
fi.K
am
ahuna
mask
i
tum
iakit
am
baa
chen
yeunye
vu.
Kabla
huja
anza
usa
fi,hakik
isha
mzu
nguko
wa
hew
aniw
a
kuto
sha
kw
akufu
ngua
milango
na
madir
isha
yote
;
Tum
iam
lango
mm
oja
tuw
akuin
gia
kw
enye
nyu
mba
wakati
wa
kufa
nya
usa
fiilikuhakik
isha
kw
am
ba
wakazi
wake
haw
ain
giz
ijivu
kw
enye
sehem
uzi
lizo
fanyi
wa
usa
fi.
Tum
ianjia
am
bayo
hait
oivu
mbikw
aajili
yausa
fi,kam
avi
le
kuosh
akw
am
aji
na
matu
miz
iya
sabuni.
Tum
ianjia
am
bazo
hazi
sam
bazi
vum
bikadir
iin
avy
ow
ezek
ana.B
aada
ya
kutu
mia
mash
ine
zakunyo
nya
jivu
kw
enye
mazu
lia
na
maso
fa,unaw
eza
sasa
kutu
mia
maji
yenye
sabunikum
alizi
a
uch
afu
uliobakia
.H
akik
isha
hutu
mii
nguvu
kubw
aw
akati
wa
kusa
fish
am
aana
vum
bilina
nch
akali
zinazo
wez
akuhari
bu
nyu
ziza
mazu
lia
na
sofa
.
Gla
si,na
vyom
bo
vya
udongo
vinaw
eza
kuch
ubuka
vile
vile
kam
avi
taosh
wa
kw
akusu
guliw
akw
anguvu
.Tum
iasa
buniya
maji
pam
oja
na
kit
am
baa
au
sponji,na
kaush
abila
msu
guano;
Vit
am
baa
vya
pazi
ana
vya
mez
ani,
vinata
kiw
avi
wek
we
kw
enye
maji
yanayo
tem
bea
tara
tibu,na
kis
ha
vito
lew
enje
vianik
we
na
kukung’u
twa
ilikuondoa
vum
bila
jivu
;
Nguo
zilizo
chafu
ka
zinahit
ajiw
azi
we
na
sabuniya
ziada
ya
kufu
lia.Tum
ianguo
kid
ogo
kw
am
aji
men
giilinguo
zipate
nafa
siya
kuzu
nguka
kw
enye
maji
bila
mso
ngam
ano.N
guo
zikung'u
twe
ilijivu
lipunguzw
ekabla
yakuzi
fua
kw
enye
maji;
Low
anis
ha
kid
ogo
majivu
yaliyo
kuw
am
engisa
kafu
niau
ard
hin
ina
uya
hif
adhikw
enye
mif
uko
(epukana
na
usa
fish
aji
wa
jivu
kavu
);
10K
ufa
nya
usafi:N
dani
Kw
auju
mla
,se
hem
uzo
teza
ndani
zinata
kiw
azi
fanyi
we
usa
fi
wa
kuto
sha
kadir
iin
avy
ow
ezek
ana
hasa
kw
enye
mazu
lia,
sam
aniau
fanic
ha,vi
faa
vya
ofi
sini,
vyom
bo
vya
nyu
mbani,
na
vitu
vingin
e.K
am
auta
tum
iam
ash
ine
yakuvu
tavu
mbi,
hakik
isha
kuw
ain
am
fum
om
zuri
wa
kuch
uja
hew
akadir
i
inavy
ow
ezek
ana.
Uzi
tow
ajivu
kuin
gia
ndani
unate
gem
ea
uadilif
uw
am
adir
isha
na
milango,
maum
bile
yanjia
za
kupit
isha
hew
ana
uangalifu
unaotu
miw
akuth
ibit
iusa
firi
shaji
wa
majivu
kw
enda
kw
enye
maje
ngo
au
nyu
mbanikupit
iakw
enye
viatu
au
nguo.
Hakik
isha
kuw
am
wangalifu
wakati
wa
kusa
fish
a,kum
waga
taka
na
kutu
nza
mash
ine
zakunyo
nya
jivu
.
Kw
enye
maen
eoya
joto
am
bapo
madir
isha
yanafu
nguliw
asa
a
zote
au
haya
fungw
ikabis
a,
usa
fikw
enye
nyu
mba
unata
kiw
a
ufa
nyw
em
ara
nyi
ngikw
asi
ku.U
safi
ndaniya
nyu
mba
ufa
nyi
ke
tupin
diu
safi
wa
nje
unapokam
ilik
a.
7Kufa
nya
usafi:N
je
Hakik
isha
kw
am
ba
jivu
lavo
lkano
haliin
gii
kw
enye
maje
ngo,
mash
ine
kam
avi
leza
kusa
ga
nafa
ka,
magari
,kw
enye
njia
za
maji
yakutu
mia
maju
mbani,
na
maji
mach
afu
kw
akadir
i
inavy
ow
ezek
ana.N
jia
sala
ma
yakuhakik
isha
kw
am
ba
mash
ine
hazi
hari
biw
ina
jivu
nikuzi
ma
mit
am
bo,ik
iwez
ekana
ifunik
we
mpaka
hapo
majivu
yata
kapoondole
wa
kw
enye
hayo
mazi
ngir
a,
japo
njia
hii
inaw
ezek
ana
isit
um
ike
sehem
uzo
te.
Kuw
ena
tara
tibu
zapam
oja
zaoper
eshen
iza
shughuli
zausa
fish
aji
majivu
kw
am
ajira
nina
wanavi
jiji.B
aada
yam
ajivu
kunye
sha,
ondoa
majivu
kw
enye
mapaa
muda
muafa
ka
ilikuzu
iabara
bara
kusa
fish
wa
mara
nyi
ngi.
� � � �
Usi
low
eshe
majivu
kw
am
aji
men
gi,
kw
asa
babu
yakik
auka
yanageu
ka
magum
u,hiv
yokufa
nya
usa
fikuw
am
gum
u;M
aji
yaliyo
ongez
eka
yanaongez
akw
enye
jivu
yanaongez
eaath
ari
zapaa
kuvu
njika;
Usi
tupe
jivu
kw
enye
bust
aniau
kando
kando
yabara
bara
;
Usi
elek
eze
majivu
kw
enye
bom
ba
zakuto
lea
maji
yam
vua
ya
paa,m
itaro
yam
aji
taka
au
kw
enye
bom
ba
zakupit
iam
aji
yam
vua
–Y
anahari
bu
miu
ndom
bin
uya
maji
taka
na
kuzi
ba
mabom
ba.
Usi
endes
he
gari
pasi
po
sababu
yakuri
dhis
ha
–uen
des
haji
unati
fua
vum
bi.
Zaid
i,vu
mbihililinahari
bu
mash
ine
zitu
mia
zoupep
okw
enye
gari
.
9
Usifanye:
� � �
Nyu
nyi
zia
maji
kw
enye
mazi
ngir
aya
nyu
mba
na
bara
bara
kupunguza
vum
bihew
ani.
Hata
hiv
yo,uw
em
wangalifu
usi
low
anis
he
jivu
.M
aji
yakit
um
ika
men
gikw
aajili
ya
kusa
fish
am
azi
ngir
a,ya
naw
eza
kupunguka
kw
enye
matu
miz
i
yakaw
aid
a.
Fuata
maagiz
oya
viongozi
wa
mit
aa
kuhusu
matu
miz
iya
maji
wakati
wa
oper
eshen
iya
usa
fish
aji.
Badilis
ha
nguo
uliiz
ofa
nyi
ausa
fikabla
yakuin
gia
maju
mbani.
8
� � � � � � � � �
Vaa
mask
iiliy
oth
ibit
ishw
akabla
yakuanza
usa
fi.K
am
a
huna
mask
i,tu
mia
kit
am
baa
chen
yeunye
vu.K
am
aniw
akati
wa
kia
ngazi
vaa
miw
aniya
jua
wakati
wa
usa
fi.
Nyu
nyi
zia
maji
kid
ogo
kw
enye
vum
biilikupunguza
vum
bi.
Tum
iach
epe
kuondoa
majivu
yaliyo
rundik
ana
(kam
aza
idiya
senti
mit
a1
na
kuen
del
ea).
Fagio
zinapasw
akutu
mik
aik
iwa
majivu
nikid
ogo.
Wek
am
ajivu
kati
ka
vyom
bo
sala
ma
kam
avi
levi
roba
na
mif
uko
mik
ubw
aya
pla
stik
i,au
kw
enye
magari
yata
ka
kam
a
yapo.
Kw
avi
lepaa
hazi
wez
ikubeb
am
ajivu
yenye
unye
vuam
bayo
yana
unen
eunaozi
dise
nti
mit
akum
iau
zaid
i,hakik
isha
paa
hazi
na
mlu
ndik
ano
wa
majivu
.
Majivu
yavo
lkano
yanate
leza
.U
we
mw
angalifu
wakati
wa
matu
miz
iya
ngazi
na
ukiw
akw
enye
paa.
Mabom
ba
yakupit
isha
maji
yam
vua
kw
enye
mapaa
yanazi
ba
kw
aura
his
isa
na.U
napoto
am
ajivu
kw
enye
paa
usi
pit
ishe
majivu
kw
enye
njia
hiz
o.
Kata
maja
nina
wig
obaada
yam
vua
kunye
sha,baada
ya
kunye
shea
maji
au
kam
am
aja
niya
likuw
aya
mef
unik
wa.
Om
ba
ush
auri
kuto
ka
kw
avi
ongozi
wa
mit
aa
kuhusu
utu
paji
wa
uch
afu
wa
majivu
kati
ka
jum
uiy
aya
ko.M
ara
nyi
ngi,
majivu
yavo
lkano
yanate
nganis
hw
ana
taka
zanyu
mbani
am
bazo
zinatu
pw
akw
enye
dam
po,au
shim
ota
ka.
Ukic
hanganya
majivu
na
taka
zanyu
mbanim
ato
keo
yake
ni
kw
am
ba
unaw
eza
kuhari
bu
gari
zinazo
beb
ata
ka
na
kuja
za
nafa
sikw
enye
mash
imo
taka
au
dam
po.
Kufa
nya
usafi:N
je
Fanya: