185
nfXnkfJ S/tK
epho pkDh ftZu nkswk s/ gowkswk dk ;zpzX
1H T[gfBPdK nB[;ko nkswk
2H i?B Xow nB[;ko nkswk
3H p[ZX Xow dk nkswk pko/ f;XKs
4H Pqhwd Grtd rhsk nB[;ko nkswk
5H ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ftu nkswk dk toDB
6H ib, nrB, jtk fgqEth s/ nekP dh ofjs XkoB eoe/ gqG{ f;woB
ehfsnK pko pko iBw BjhA b?Dk g?Adk
7H wB fBozeko dk o{g j?
8H ihT[ fJe j?, ;ko/ ;oho jB, epho th fJ;/ nkswk ftu ofwnk
j'fJnk j?
9H wB B/ jh T[bN e/ wB ftu ;wkT[ADk j?
10H fi; gowkswk Bkb gqhs j? T[j ;dk oj/rk
11H njzeko d/ BkP j'D s/ gqG{ s/ w?A fJe jh j' rJ/ jK
12H T[vhefdnK^T[vhefdnK gqG{ fwb frnk
13H wB ƒ ;kfXnk jh f;ZXh gqkgs j[zdh j?
14H gqG{ Bkb w/b j'D s/ wB nBzd ;o{g j' iKdk j?
15H wB fNe ikt/ sK gow ;Zu ƒ gk bkJhdk j?
16H fBozeko dk i; rkT[AD Bkb T[jdh gqkgsh j[zdh j?
17H gowkswk ftu bhB j'J/ iht dh T[;s'A tZyosk BjhA ofj iKdh
18H j'S/ ;[ZyK ƒ SZv e/ gqG{ dh gqkgsh j[zdh j?
19H BkPtkB irs dh n;bhns ikDB tkbk T[; gqG{ ƒ gk b?Adk j?
186
20H n;bh ;[Zy okw o{g nkswk ƒ gotkB eoB Bkb gqkgs j[zdk j?
21H n;uoi dh rZb fe gqkDh jh fPt ;o{g j' frnk
22H ;z;ko ftu yfus fdb ƒ oZp tZb bkt' s/ gqG{ Bkb fJe o{g j' ikt'
23H i' fiT[AfdnK jh ;z;koe pzXB s'V/ T[j ;[yh j' iKdk j?
24H gqG{ gq/w ftu fGzBh nkswk ƒ gowkswk gsh fwb frnk
25H epho i[bkj/ dk gowkswk o{g i[bkj/ Bkb w/b j' frnk
26H gq/w ftu T[; gqG{ fpBK e[M j'o BjhA fd;dk
27H i' ihAtd/ ih woB dh iku ikDd/ jB T[j gow ;[Zy G'rd/ jB
28H nkgD/ nkg ƒ gSkfDnK i's ftu i's fwb rJh
29H sZsK s/ eowK d/ MrfVnK ftu g? e/ Grsh Bk SZv'
30H nkswk nwo j? feT[Afe gqG{ dh nzP j?
31H gqG{ ƒ fgnko eoB tkb/ fe;/ dh ekD BjhA wzBd/
32H okw s/ epho fJZe j' rJ/ jB
33H wB dk G/d ikDB T[gozs iBw woB w[Ze frnk
34H ihAtd/ jh w"s ep{b eo'
35H ;zsK dh ;zrs Bkb epho okw o{g j' frnk
36H nkswk dh y'i eod/ epho fBozeko ƒ ik fwfbnk j?
37H i' iht wB ftu T[; gqG{ ƒ ikD T[; dk eEB eo/ T[j nkg th Uj'
jh j' iKdk j?
38H epho ih d/ ;b'eK ftu nkswk s/ gowkswk dh ftnkfynk
39H SKd'r: T[gfBPd ftu wB ƒ jh nkswk ns/ wB ƒ jh pqjw fejk j?
40H epho th fJ; wB ƒ oft oj/ jB.
41H wB i's ;o{g j?.
42H P[ZX j'fJnk wB jh nkswk dk o{g ns/ nkswk gowkswk dh nzP j?
187
1H T[gfBPdK nB[;ko nkswk
Gkosh nfXnkswtkd dk w{b nkXko T[gfBPd ej/ ik ;ed/ jB. feT[Afe
T[gfBPdK ftZu jh nksw ftfdnk iK pqjw ftfdnk d/ :EkoE o{g dh
ftnkfynk gqkgs j[zdh j?.
;XkoD s"o s/ t/d d/ uko Gkr wzB/ rJ/ jB, fiBQK ƒ ;zfjsk Gkr, pqkjwD
Gkr, nkofDne Gkr s/ T[gfBPd Gkr fejk iKdk j?. ;zfjsk Gkr ftZu wzsoK
dk ;zrqfj gqkgs jz[dk j?, pqkjwD Gkr eow eKv dh ftnkfynk eodk j?,
nkofDne Gkr T[gk;Bk eKv Bkb ;zpzfXs j?, ns/ T[gfBPd Gkr frnkB eKv
dk ftPb/PD eodk j?. fJ; soQK T[gfBPdK ƒ t/dK dk nkyoh iK nzsw Gkr j'D
eoe/ t/dKs fejk iKdk j?. jkbKfe t/dKs doPB T[gfBPdK s'A tZyok gqkgs j[zdk
j?, fco th T[j T[gfBPdK d/ tkeK dh ftnkfynk eodk j? ns/ T[gfBPdK d/
doPB s/ jh nkXkfos j?. T[gfBPd Ppd fJZe nfijh ftZfdnk dh gqshfBXsk
eodk j?, fi; Bkb ftnesh gowrsh ƒ gqkgs eo ;edk j?, ns/ Xow
frnkB dh i'sh dk nkgD/ fuZs ftZu nB[Gt eo ;edk j?.1
Gkosh s/ gZSwh ftdtkBK B/ T[gfBPdK ƒ ftPt dk ;G s'A T[Zuk ;kfjs
wzfBnk j??, feT[Afe fJBQK B/ fpBK fe;/ Xkofwe G/d Gkt s'A wB[Zy ƒ ;Zu/ frnkB
d/ wkor s/ uZbD dh gq/oBk fdZsh j?, ns/ ;z;ko d/ ;ko/ d[ZyK s'A jw/PK bJh
S[Nekok gkT[D dk sohek dZf;nk j?. rhsk tor/ nd[Zsh rzqE ƒ T[gfBPdK dk
jh ;ko fejk iKdk j?. fJ; s'A T[gfBPdK d/ wjZst dk frnkB j' ;edkj?.
Gkos dh ;koh ;zs gozgok ftZu th gqsZy iK go'y o{g Bkb T[gfBPdK d/
nfXnkswtkd d/ jh doPB j[zd/ jB. wjKGkos g[okD s/ ;ko/ Xkofwe rzqE b'e
efbnkD tk;s/ T[gfBPdK d/ f;XKsk dh jh fe;/ Bk fe;/ o{g ftZu ftnkfynk
eod/ jB.2
T[gfBPdk ftZu nksw frnkB dk toDB ;G s'A fIndk gqkgs j[zdk j?.
;ko/ t/dK ftu'A fort/d dk ;EkB ;G s'A gfjbk j? ns/ frnkoK T[gfBPdK ftu'A
e/tb fJZe T[gfBPd jh fort/d dk j?. fort/d dk n?so/: T[gfBPd nksw
sZs dh ft;Eko Bkb ftnkfynk eodk j?. fJ;d/ gfjb/ jh tke ftZu fJj rZb
188
;gZPN ejh rJh j? fe ;G s'A gfjbK e/tb nkswk jh ;h ns/ j'o e[M th BjhA
;h. T[; nkswk B/ b'eK dh ouBk dk ftuko ehsk
U nks[wk tk fJdw/e J/tkr-
nk;hs- BkB-:s- fezuB fwPs-.
; Jhe-Ps b'ekB- B[ f;qik fJfs]ñ]
noeks U] fJj nkswk jh fJZe jh gfjb/ ;h. j'o e[M th BjhA ;h.
T[;B/ ;'funk, “w? b'eK dh ouBk eoK**]ñ]3
n?so/: T[gfBPd d/ shi/ yzv ftZu fieo nkT[Adk j? fe nkswk B/ ;'funk
fe w?A fe; wkor okjhA fJ; ;oho ftZu gqt/P eoK. T[j f;o dh ;hwk ƒ ckV
e/ fJ; wkor s'A jh ;oho ftZu gqt/P eo frnk. fJ; dtko iK wkor dk Bkw
‘ftfdqsh* j?, fijVk iht fJ; wkor dtkok ;oho ftu'A fBeb e/ iKdk j?, T[j
nkBzdo{g pqjw gqkgs eodk j?, fJ; bJh fJ; wkor ƒ ‘BKdB* th fejk iKdk
j?. ;oho ftZu ofjD tkb/ nkswk d/ fszB ;EkBH jB, fszB ;[gB/ iK ;[gB/ ;wkB
jB. gfjbk B/sq ;EkB j?, fJj ikrqs nt;Ek tkbk j?, d{ik ezm ;EkB j?, fJj
;[gBk nt;Ek tkbk j?, shik fjod: ;EkB j?, fJj ;[P[gsh nt;Ek tkbk
j?.]ò]
; J/sw/t ;hwkBz ftdo-:-:'^
s:k d_kok gkgd-:s.
;?Pk ftfd-fso-Bkw d_k;-sd/sB^
BKdBz s;-: s-: nkt;Ek;-sq:L
;_g-Bk n:;kt;E's :wkt;E's
:wkt;E fJfs]ò]4
T[; nkswk B/ ;oho ftZu gqt/P eoB s'A pknd ;ko G{sK ƒ t/y e/ fJj
fejk fe fJ; pko/ j'o eh fejk ik ;edk j?, feT[Afe fJj pqjw dk jh ft;Eko
j?, T[;B/ fJ; g[oy pqjw ƒ ;G EktK s/ c?fbnk j'fJnk t/fynk, ns/ fJj
;funk, “w?A fJ;ƒ t/y u[fenk jK**]ñó]
; iks' G{skB-:fGt-:?y-:s-
189
fefwjkB-:z tktfdPfdfs.
; J/sw/t g[o[Pz pqj-w ssw^
gP-:fddwdo-Pfwsh óq]ñó]5
wKv{fen T[gfBPd ftZu nkswk ƒ jh pqjw fejk frnk j?.
;o-tz j-:/sd- pqjwk:wks-wk pqjw-
;'s :wks-wk us[P-gks-]ò]6
noEks fJj ;Ge[M pqjw j?, fJj nkswk pqjw j?, T[; nkswk d/
ukogkd jB. nkswk d/ u"E/ gkd pko/ fejk frnk j? fe
BKs L gqiRz B pfP-gqi-Rz B'G:s L gqi-Rz
B gqi-tkBxBz B gqi-Rz, Bkgqi-Rw-.
nfdqP-Nwt-:tjko-:wrqkj-:wbe-PD^
wfuzs-:wt-:gd/P-:w/eks-wgqs-::^
;koz gqgzu'gPwz PKsz fPtd_?sz
us[ozE wB:zs/ ; nkswk ; ftiR/:L]÷]7
noEks T[jdk fijVk u"Ek gkd j? T[j B nzsop[ZXh tkbk j? B pkjop[ZXh
tkbk j?, B d'jK p[ZXhnK tkbk j?, Bk gqfrnkBxB j?, Bk gqfrn j?, B ngqfrn
j?. T[j nfdqPN j?, fttjko s'A goQk j?, geV s'A goQK j?, fJe nkswk d/ ftuko
dk ;ko j?, ;ko/ irso{gh gqgzu s'A goQK j? PKs j?, fPt j?, ns/ nd_?t j?, T[jh
nkswk j? ns/ T[j jh ikDB :'r j?]÷]
SKd'r: T[gfBPd ftZu wB ƒ jh nkswk s/ wB ƒ jh pqjw efje/ fJ;dh
T[gk;Bk eoB bJh fejk frnk j?.
wB' tkt tku' G{:' :Ek t? d_/
tkwbe/ d_/ tk e'b/ d_" tke-P" w[P-fN^
oB[Gts-:/tz, tkuz u Bkw u wB'SB[Gtfs
; :dk wB;k wB;-:fs wzsqkB^
Xh:h:/s-:EkXhs/ eo-wkfD e[o-th:/^
s-:E e[o[s/ g[sqKP-u gP{*;-u/u-S/:/^
190
s-:E/u-Ss fJwz u b'eww[ u/u-S/
:/s-:E/u-Ss/ fJwz u b'eww[ u/u-S/
:/s-:E/u-Ss/ wB' j-:ks-wk wB'
fj b'e' wB' fj pqj-w wB
Tgk;-;_/fs]ñ]8
noEks ;Bse[wko B/ fejk, wB tkDh s'A tZvk j?. fit/A d' n'fbnk dk iK
d' p/oK dk iK d' pj/fVnK dk w[Zm ƒ nB[Gt j' iKdk j?, fJ;/ soQK tkDh ns/ Bkw
dk wB nB[Gt eodk j?. id'A e'Jh ftnesh wB d[nkok wBB eodk j?, fe T[j
wzsqK dk nfXn?B eo/, sK T[j T[BQK dk nfXn?B eodk j?, i/ T[j eow eoBk
ukj/, sK T[j eow eodk j? i/ T[j g[ZsqK ns/ gP{nK dh fJZSk eoBk ukj/, sK
T[j fJZSk eodk j?, i/ T[j fJ; b'e ns/ gob'e dh fJZSk eoBk ukj/ sK T[j
fJZSk eodk j?. fJ; soQK wB jh nkswk j?, wB jh b'e j?, wB jh pqjw j?.
fJ; bJh s{z wB dh T[gk;Bk eo]ñ]
SKd'r: T[gfBPd ftZu jh nkswk pko/ j'o ft;Eko Bkb fejk frnk j?L
; tk J/P nks-wk fjqfdL
s;-:?sd/t fBo[e-sz fjqd-::fwfs
s;-wkd-fXqd:wjojo-tk J/tzfts
;_o-rz b'ew/fs]ó]9
noEks fJ; soQK fJj nkekP Ppd dk tkue nkswk fjod/ ftZu ofjzdk
j? ns/ fjodk Ppd dk fBotuB eofdnK j'fJnK fJj fejk iKdk j?, fe T[j
nkswk fjod/ d/ ftZu j?, fJ; bJh T[j fjodk j?, fJ; soQK ikDB tkbk
ftnesh iK ftdtkB jo o'I fJ; ;[tor b'e iK pqjw dh gqkgsh eodk j?.
SKd'r: T[gfBPd ftu jh nkswk pko/ j'o ft;Eko Bkb fejk frnk j?L^
nD E J/P ;qgqdkd's;-wku-^
Sohoks- ;w[s-:kE goz i:'fso[g^
;zgd-: ;_/B o{g/DkfGfBP-gd-:s
J/P nks-w/fs j'tku?^
191
sdfwqswG:w/sd-pqj-w/fs s;-:
j tk J/s;-: pqj-wD' Bkw ;s-:fwfs]ô]
skfB j tk J/skfB sqhD-:^
e-PokfD ;fs:fwfs sd-:s-;s-^
sdfwqswE :s-fs sB-wo-s-:wE
:d-:z s/B'G/ :u-Sfs :dB/B'G/
:u-Sfs s;-wkd-:wjojo-tk
J/tzfts- ;_o-rz b'e;/fs]þ]10
noEks fJ; soQK fJj nkgd/ nkg ftZu gq;zB g[oy iK ftdtkB fJ;
;oho s'A pkjo fBeb e/ gow i'sh ƒ gqkgs eoe/ nkgD/ jh ;o{g ƒ gqkgs
eodk j?. fJ; soQK r[o{ iK nkukohnk nkgD/ u/fbnK ƒ efjzdk j? fe fJj
nkgDk ;o{g jh nkswk j?, fJj nzfwqs j?, fJj fBoG? j?, fJj pqjw j?, fJ; o{g
tkb/ fJ; pqjw dk Bkw ‘;Zfs:z* j?]þ]
fJ; ;Zfs:z Ppd ftZu fszB nZyo jB fJ; ftZu fijVk ‘;s* Gkr j?,
T[j nzfwqs j? fijVk fs Gkr j?, T[j woD o{g tkbk j? fijVk :z Gkr j?, T[;
Bkb T[j nzfwqs s/ fwos{ d'jK s/ ekp{ gkT[Adk j?, feT[Afe ftdtkB fJBQK d'jK s/
ekp{ gkT[Adk j?, fJ; bJh fJ;ƒ :z fejk iKdk j?, fJ; soQK ikDB tkbk ftdtkB
jo o'I fJ; ;tor b'e iK pqjw dh gqkgsh eodk j?]þ]
fpqjdkofDne T[gfBPd ftZu nkswk ƒ jh ;G s'A fgnkok fejk frnk
j?.
sd/ss- gq/:L g[sqks-
gq/:' ftZsks- g'q:'sB-:w-;-wks- ;o_;-wk^
dzsosoz :d:wks-wk. ; :'s^
B-:wks-wBL fgq:z pq[tkDz pq{:ks-
fgq:z o's-;-:shshP_o' j sE?t
;-:kdks-wkBw't fgq:w[gk;hs.
; : nks-wkBw't fgq:w[gk;s/
192
B jk;-: fgq:z gqwk:e[z Gtfs]ø]11
noEks fJj nkswk g[Zso s'A th fInkdk fgnkok j?, XzB d"bs s'A
fInkdk fgnkok j? ns/ pkeh ;ko/ gdkoEK s'A th fInkdk fgnkok j? ns/ fJj
;G d/ nzdo j?. fijVk ftnesh nkswk s'A fJbktk fe;/ j'o uhI ƒ fgnkok
efjzdk j?, sK T[;ƒ ej', fe id'A T[j ftZSV ikt/rk, sK s{z T[ƒ o't/rk, go fJj
nkswk sK ;G dk JhPto j?, fJ; eoe/ fJ; fgnko/ nkswk dh T[gk;Bk eo.
fijVk ftnesh nkswk ƒ jh fgnkok ;wMe/ fJ;dh T[gk;Bk eodk j?, T[;d/
fe;/ th fgnko/ ftnesh dh w"s BjhA j[zdh]ø]
SKd'r: T[gfBPd ftZu T[dkjoD d/ e/ dZf;nk frnk j? fe iht pqjw
pzXB tkbk jh j?.
; eEk Pe[fB L ;{s-/D gqEZw' fdPz
fdPz gfss_kB-:sqk:sBwbp-X_k pzXB^
w/t'gPq:s J/tw/t yb[ ;'w-: sB-wB'
fdPz fdPz gfss_kB-:sqk:sBwbp-X_k
gqkDw/t'gP-:s/ gqkDp'gBz fe ;'w-:
wB fJfs]ò]12
noEks fJ;d/ pko/ T[dkjoD fdzd/ j'J/ fejk iKdk j?, fe fit/A Xkr/ Bkb
pzfBQnk j'fJnk gzSh eJh fdPktK ftZu T[Zvd/ T[Zvd/ fes/ th ;EkB gqkgs Bk
eod/ j'J/ nkgD/ pzXB tkb/ ;EkB s/ tkg; nk iKdk j?, fJ;/ soQK j/ fgnko/.
wB[Zy dk wB ;kohnK fdPktK ftZu GZi d"V eoe/ j'o fes/ ;EkB gqkgs Bk
eod/ j'J/ gqkD ftu jh nk;ok b?Adk j?. j/ fgnko/ wB gqkD pzXB tkbk jh j?, iK
iht pqjw pzXB tkbk jh j?.]ò]
fpqjdkofDne T[gfBPd ftZu fejk frnk j? fe fPqPNh s'A gfjb' g[oy d/
nkeko tkbk e/tb fJeZbk nkswk jh ;h.
nks-w?t/dwr- nk;hs- g[o[PftXL
;'sB[the-P-: BkB-:dks-wB'sgP-:s-
;'sjw;-whs-:rq/ t-:kjos- ss'sjzBkwk^
193
Gts- s;-wkdg-:/so-j-:kwzfsqs'sjw^
:fws-:/trq T[e-s_ksEkB-:B-Bkw gqp{qs/
:d;-: Gtfs ; :s-X{o_'s;-wks-
;o_;wks ;o_kB- gkg-wB n"Ps-
s;-wks- g[o[PL. UPfs j t? ; sz
:'s;-wk g{o_' p[G{Pfs : J/tz t/d]ñ]13
noEks fPqPNh s'A gfjb'A g[oy d/ nkeko tkbk e/tb fJeZbk nkswk jh
;h. T[;B/ ;G gk;/ t/fynk, go nkgD/ s'A fJbktk T[;ƒ e[M j'o BjhA fdf;nk.
fco T[;B/ njz n;wh iK w?A jK, fJe tke dk T[ukoD ehsk. fJ; eoe/ T[;dk
Bkw njz iK w?A j' frnk. fJjh ekoD j?, fe jo ftnesh id'A p[bkfJnk iKdk
j? sK T[j gfjbK w?A efj e/ fco nkgDk d{ik Bkw p'bdk j?. fijVk th T[;dk
wkfgnK B/ iK fe;/ j'o B/ oZfynk j[zdk j?. T[j nkswk fJ; ;G s'A gfjbK j[zdk
j?, ns/ ;ko/ gkgK ƒ BPN eo fdzdk j?, fJ; bJh T[;ƒ g[oP iK g[oy fejk
iKdk j?. fijVk ftnesh nkswk d/ fJ; ojZ; ƒ ikD iKdk j? ns/ i/ T[j th
;G s'A gfjbK j'D tkbk nkswk j'Dk ukj[zdk j?, sK T[j th gkgK ƒ BPN iK G;w
eo fdzdk j?.
P_/skP_so^T[gfBPd ftZu iht ƒ nzr{m/ d/ ;wkB d;fdnK T[;ƒ tkb d/
;"t/A Gkr fizBK pohe, ;{yw fejk frnk j?.
nzrP-mwksq' ofts[b-:o{gL
;zeb-gkjzeko;wfB_s' :L.
p[ZX/o-r[D/Bks-wr[D/B u?t
nkokrqwksq' j-:go'sfg fdP-N L]ø]14
noEks nzr{m/ d/ T[j ;wkB j?,
fco th ;{oi d/ ;wkB j?,
;zebg :[es T[jh g[oy j?
njzeko d/ Bkb :[es j/.
p[ZXh d/ r[D T[j Xko/ j?
194
d/jh d/ r[D th Xko/ j?.
nko/ dk i' fsyk eD j?
T[;/ pokpo fJj fd;dk j?]ø]
ns/
tkbkrqPsGkr;-:
PsXk eb-fgs;-: u.
Gkr' ihtL ; fti-t/: L
; ukBzs-:k: eb-gs/]ù]15
noEks Gkr tkb dk i' ;"tK j?.
T[;dk fjZ;k i' ;"tK j?.
T[;/ pokpo iht fejk j?.
nBzs fco th T[j j[zdk j?]ù]
P/_skP_so^T[gfBPd ftu jh pqjwsZs ƒ nksw sZs fejk frnk j?.
;_ot-:kfgBwks-wkBz
e-Pho/ ;o-fgfotko-fgsw-.
nks-wftd-:ksg'w{bz
sd- pqj/w'gfBPs- gow-.
sd- pqj/w'gfBPs- gow-]ñö]16
noEks ;op ftnkge nksw t/y/
fit/A fxT[ ƒ d[X ftu t/y/
nksw ftfdnk dk ekoD j?
;ko/ sg dk th ekoD j?.
pqjw sZs jh fJj nksw j?
T[gfBPdk dk fJjh ;ko j?,
pqjw sZs jh gow^sZs j?
T[gfBPdk dk fJjh ;ko j?]ö]
195
fJ;/ T[gfBPd ftu nZr/ fbfynk j? fe wB ftu T[uh Grsh j'D Bks/ T[;
pqjw gow ƒ gSkfDnk ik ;edk j?.
:;-: d/t/ gok Ge-fso-^
:Ek d/t/ sEk r[o".
s;-:?s/ efEsk j-:o-EkL
gqekPzs/ wjs-wBL.
gqekPzs/ wjks-wBL]òó]17
noEks T[Zuh Grsh fi; wB ftu j?
gow^d/t dh ;Zu^o{g j?
r[o{ dh Grsh fi; wB ftu j?
fit/A JhPto dh Grsh j?.
T[;d/ wB ftu gorN j[zd/
;Zu noE i' fJE/ fd;d/
T[j wjkswk fJj ;G ikD/
pqjw gow ƒ T[jh gSkD/]òó]
2H i?B Xow nB[;ko nkswk
i?B Xow B/ nkswk dh j'Ad ƒ wzfBnk j?. nkswk u/sBk j?, eosk j? ns/
G'rsk j?. jo fJZe nkswk fJZe nbZr sZs j?, nfBs: j?, nBPto j?,
nkfdqP: j?. fJj fJZe g{oB nB[Gt eosk j?, ;[szso j? ns/ fdqPNk j?. fJ;ƒ
nzsjhB ns/ nzs ofjs wzfBnk frnk j?. nkswk fJZe rshPhb sZs j?. T[j
eow dk eosk ns/ cb dk G'rsk j?. nkswk dh d{;oh ftP/Psk T[;dk ;t?
gqekP sZs j?. T[j fi; ;oho ftZu j[zdk j? T[;ƒ gqekfPs eodk j?. nkswk dh
;G s'A tZvh ftP/Psk j? frnkB. nukoKr ;{so ftZu fejk frnk j? fe nkswk
frnksk j? ns/ frnksk nkswk j?. ftnesh fi; d/ d[nkok fJj ikDdk j? fe
nkswk frnksk j? ns/ frnksk nkswk j?. fJ; Bkb nkswk dh j'Ad dk f;XKs
f;ZX j[zdk j?. fJj fJZe nkswtkdh f;XKs j?.18
196
i?B Xow ftZu nkswk dk g[Bo iBw f;XKs th w[Zy j?. g[BoiBw d/ ws
ftu n;hA t/yd// jK fe eow d/ nB[;ko jh ;[Zy^d[Zy fwbd/ jB. nukoKr ;{so
ftZu nkswk ftZu ftPtkP eoB tkb/ ƒ ftPt ftZu ftPtkP eoB tkbk, eow
ftZu ftPtkP eoB tkbk ns/ ezw ftZu ftPtkP eoB tkbk fejk j?. eJh i?B
rzqEK ftZu nkswk d/ fszB o{g fwbd/ jB. pfjokswB, nzsonkswB,
gowkswB. gowkswB ƒ nkswk dh ;otT[Zu nt;Ek wzfBnk frnk j?. i'
g{oB j?, ftP[X j? ns/ ;t? gqekP j?. fJ; nkswk ƒ f;ZX fejk frnk j?. T[j
;otfrnk ns/ ftekoK dh fti/sk j?.
3H p[ZX Xow dk nkswk pko/ f;XKs
p[ZX Xow dk nkswk dk f;XKs j'o Gkosh doPBK s'A tZy j? T[;dk w[Zy
f;XKs jh nBkswtkd j?. p[ZX Xow d/ nB[;ko nkswk d/ o{g ftZu e'Jh fBs:
gdkoE j? jh BjhA. nkswk dh j'Ad ftZu ftPtkP eoBk p[ZX Xow ftZu fwZE dk
gqshe j?. p[ZX s'A b? e/ PKs ofSs (8thA ;dh) sZe ;ko/ p[ZX dkoPfBeK B/
nkswtkd dk yzvB ehsk j?. go ftP/P fXnkB tkbh rZb fJj j? fe p[ZX Xow
ftZu fJZe tk;shg[sohn ns/ g[drbtkdh ;zgodktK ;B i' g[drb ns/ nkswk
dh j'Ad ftu ftPtk; eodhnK ;B. T[jBK d/ nB[;ko nkswk Bk sK ;ezX d/
;wkB jB s/ BK jh tZy.19
p[ZX Xow d/ fInkdkso ;zgodktK B/ fJ; f;XKs ƒ p[ZX s'A pknd d/ ws
dk f;XKs fejk j? feT[Afe fJ;dh ftukoXkok p[ZX Xow d/ w[Zy f;XKs s'A tZy
j?. p[ZX Xow d/ nkswk ;zpzXh f;XKsK ƒ n;hA wjK:kBh nkukoh: Bkrknoi[B
ns/ uzdoehosh d/ ftukoK ƒ t/y ;ed/ jK. Bkrknoi[B B/ fJZe gd ftZu fejk
j? fe p[ZX B/ nkswB ns/ nBkswB ƒ f;ykfJnk j? Bkb fJj th f;ykfJnk j?
fe Bk nkswk j? ns/ Bk nBkswk j?.20
fJ;dh ftnkfynk uzdoehosh ih eod/ j'J/ efjzd/ jB fe fijV/ b'e fJ;
b'e ftZu ftPtkP BjhA eod/ ns// Bk jh gob'e ftZu ns/ Bk jh eowtkd ftZu
e'Jh ftPtkP eod/ jB T[jBK ƒ nkswk dh j'Ad pko/ dZf;nk j?. fijV/ nkswk
dh j'Ad ƒ ;theko eod/ j'J/ iBw woB dh gozgok s'A w[es BjhA j' gkJ/ fJj'
197
fij/ ftneshnK ƒ nBkswtkd d/ f;XKs pko/ dZf;nk j? sK fe T[jBK d/ nzdo
fBotkD gqkgsh dh nfGbkPk ikr ;e/.
4H Pqhwd Grtd rhsk nB[;ko nkswk
Pqhwd Grtd rhsk d/ d{i/ nfXnkfJ ftZu fIeo nkT[Adk j? fe ihtkswk
dk ed/ BkP BjhA jz[dk. ;oho BkPtkB j?.
nBstBs Jhw/ d/jk fBs:;:'eskj PohfoDj.
nBkfPB': gqw/:;: w;wkX[d:;t Gkos]ø]21
T[j b'e i' nkswk ƒ wkoB tkbk ;wMd/ jB ns/ T[j b'e i' nkswk ƒ
woB tkbk ;wMd/ jB d't/A nfrnkBh jB feT[Afe nkswk Bk sK fe;/ ƒ wkodk
j? Bk e'Jh T[;ƒ wko ;edk j?.
: J/Bz p/fBs fJBsko :Pu?Bz ;B:s/ jsw-.
T[G' s' B fpikBhs' Bk:z jBs B jB:s/]ù]22
nkswk ƒ PkPso eZN BjhA ;edk nrB ibk BjhA ;edh ib T[;ƒ
frZbk BjhA eo ;edk ns/ jtk T[;ƒ ;[ek BjhA ;edh.
B?Bz fBdzs Pk;sokD B?Bz djs gkpej.
B u?Bz eb/d:Bs:kg' B P'P:fs wko{sj]òó]23
5H ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ftu nkswk dk toDB
;qh r[o{ rzqE ;kfjp ftZu fejk frnk j? fe
wB s{z i'fs ;o{g[ j? nkgDk w{b[ gSkD[]
wB jfo ih s/o? Bkfb j? r[owsh ozr[ wkD[]24
noEks j/ wB s{z oZph B{o dk ;o{g j?A, nkgDk n;bk gSkD j/ wB` gqG{
ih s/o/ Bkb j? (s{z) r[o{ dh wfs d[nkok (T[; i'fs dk) nBzd wkD .
ns/
nksw d/T[ d/T[ j? nksw[ of; bkr? g{i eohi?]25
noEks gowkswk jh ;kfonK dk nksw d/t j? (fijVk gowkswk d/ Bkw)
o; ftZu bZrdk j? (n;b ftZu T[j) g{ik eodk j?.
nksw d/T[ g{ihn? r[o e? ;ji ;[GkfJ]
198
nksw/ B' nksw/ dh gqshfs j'fJ sk xo jh gouk gkfJ]26
noEks r[o{ d/ py;/ j'J/ frnkB d[nkok ;[Gkte jh gowkswk ƒ g{iDk
ukjhdk j? (fJ; gqeko dk ihtB ihT[D Bkb id'A iht d/) nksw/ ƒ (;op
ftnkge gow) nksw/ dh goshfs j' iKdh j? sK fjod/ nzdo jh (gqG{ Bkb)
fgnko g? iKdk j?.
ns/
gzu ss[ fwfb ekfJnk ehBh] fs; wfj okw osB[ b? uhBh]
nksw okw[ okw j? nksw] jfo gkJhn? ;pfd ftukok j/]27
noEks (j/ GkJh` gowkswk B/) gzi sZs fwbk e/ (wB[Zyk) d/jh pDkJh s/
T[; (d/jh) ftZu Bkw osB y'i e/ bZG bt'. nkswk gow/Pto o{g j? ns/
gow/Pto ihtkswk ftZu j?. (fJj' fijk) joh Ppd d[nkok thuko e/ jh gkJhdk
j?.
nuoi eEk wjk nB{g] gqkswk gkopqjw ek o{g[]ojkT[]
Bk fJj[ p{Yk Bk fJj[ pkbk]
Bk fJ;[ d{y[ Bjh iw ikbk]
Bk fJj[ fpB;? Bk fJj[ ikfJ]
nkfd i[rkdh ofjnk ;wkfJ]ñ]
Bk fJ;[ T[;B[ Bjh fJ;[ ;hs[]
Bk fJ;[ d[;wB[ B fJ;[ whs[]
Bk fJ;[ d;wB[ Bk fJ;[ whs[]
Bk fJ;[ joy[ Bjh fJ;[ ;'r[]
;G[ feS[ fJ; ek fJj[ eoB? i'r[]ò]
Bk fJ;[ pkg[ BjhA fJ;[ wkfJnk]
fJj[ ngozgo[ j'sk nkfJnk]
gkg g[zB ek fJ;[ b/g[ B bkr?]
xN xN nzsfo ;d jh ikr?]ó]28
199
noEks (j/ GkJh` s[;h) j?okB eoB tkbh eEk (;[D' i') tZvh nB{gw
(nd[Zsh) j?. (T[j fJj fe) ihtkswk (T[;) gow/Po dk jh o{g j?. Bk fJj fpqX
j? Bk fJj pkbe j?. Bk fJ;ƒ (e'Jh) d[Zy (g'j ;edk j?), Bk jh iw d/ ikb
ftZu c; ;edk j?, Bk fJj wodk j?. B fJj izwdk j? (fJj sK) w[ZY s'A i[rK d/
nkfd s'A jh (;G ftZu i'fs o{g j'e/) ;wkn fojk j?. (j/ GkJh) Bk fJ;ƒ rowh
(brdh j?) Bk fJ;ƒ mzY (bZrdh j?) Bk fJ; (dk e'Jh) t?oh j? Bk fJ; (dk
e'Jh) fwZso j?. Bk fJ;ƒ (e'Jh) y[Ph j?, Bk fJ;ƒ (e'Jh) rwh j?. ;G e[M
fJ;dk (nkgDk j? ns/) fJj (nkg ;G e[M) eoB d/ ;woZE j?. j/ GkJh Bk
fJ; (dk e'Jh) fgT[ j? Bk fJ; (dh e'Jh) wK j?. fJj go/ s'A go/ (p/nzs) j'Adk
nkfJnk j?. g[zB gkg dk fJ;ƒ (e'Jh) b/g BjhA bZrdk. (fJj gowkswk dk o{g
;G) ;ohoK nzdo ;dk jh ikrdk (Gkt u/szB j?)
ns/
mzvh sksh fwNh ykJh] Uj[ B pkbk p{Yk GkJh]29
noEks (fJj d/jh i') ib, nrBh, Xosh (nkfd sZsK s'A pDh j?, fJ;ƒ
w"s) yk iKdh jJ? (go j/ GkJh`) T[j (ihtkswk) Bk pkbe j?, (Bk) fpqX j?
(Gkt gowkswk dh nzP j'D eoe/ nwo j?.
ns/
nksw wfj okw[ okw wfj nksw[ uhBf; r[o phukok]30
noEks (j/ GkJh`) ihtkswk ftZu gowkswk ns/ gowkswk ftZu
ihtnkswk Gkt d'jK dh go;go nG/dsk j? go fJ; rZb ƒ e'Jh T[sw
ifrnk;{ jh r[o{ d/ (Ppd) thuko d[nkok ;wM ;edk j?.
ns/
nkswk gowkswk J/e' eo?] nzso eh d[fpXk nzsfo wo?]31
noEks (T[j nkgDh) nkswk s/ d{finK dh nkswk ƒ fJe fwe eo b?Adk
j? (Gkt T[;d/ nzdo'A Gow G/N fwN iKdk j?). (T[;d/) nzdo dh d[fpXk (T[;d/
wB) nzdo jh wo iKdh j?.
nkswk pk;[d/tf; i/ i' ikD? G/T[]
200
BkBe sk ek dk;[ j? ;'Jh fBoziB d/T[]32
noEks nkswk jh gowkswk j? i/ e'Jh fJ; (fBor[D s/ ;or[D dh
nG/dsk ƒ) ;wM bt/ BkBe T[;dk ;/te j? ns/ T[jh tkfjr[o{ dk ;o{g j?.
ns/
Broh BkfJe[ BtsB' pkbe bhb nB{g]
Bkfo B g[oy B gzyD{ ;kuT[ us[o[ ;o{g[]33
noEks (j/ GkJh` T[j gowkswk ;oho o{gh) ;oho dk wkbe j? T[j
pkbe tKr ;z[do s/ n;uoi y/vK eoB tkbk j?. Bk T[j fJ;sqh j? Bk g[oP j?
Bk gzSh j? (T[j) us[o ;o{g (ndG[s ;o{g ftZu ;G rZbK s'A fBokbk) j?.
r[o{ okwdk; ih, nksw sZs gqG{ ƒ nzdo pkjo r[gs gqrN o{g, ;ko/
yzvK pqjwzvK ftZu tosdk ns/ c/o ;G s'A fBob/g j'D dh ftnkfynk eod/ jBL
nkg/ ;G xN nzdo/ nkg/ jh pkjfo]
nkg/ r[gs[ tosdk nkg/ jh ikjfo]
i[r Sshj r[pko[ efo tofsnk ;z[Bkjfo]
UE? t/d g[okB B ;k;sk nkg/ jfo Bojfo]
p?mk skVh bkfJ nkfg ;G d{ jh pkjfo]
nkgDh fwfs nkfg ikDdk nkg/ jh rT[jo[]ñø]34
noEks gqG{ nkg jh nksw sZs j' e/ ;ko/ ;ohoK ftZu j? ns/ nkg jh
;G d/ gkg g[zB dh Xkok s'A tZyok j? iK nkg ;ko/ ;ohoK ftZu nksw o{g ns/
pkjo (;z;ko ftZu) gowkswk o{g j' e/ ftnkge j?. nkg jh (;G ftZu fBor[D
;o{g r[gs j?, nkg/ jh ;or[D ;o{g gqsZy fd; fojk j?, gqG{ nkg jh SZshj
i[r (p/nzs ;wK) eJh :[r x[g jB/ok eoe/ (;[zB) nc[o nt;Ek ftZu tosdk
j?, T[; ;z[B nt;Ek t/b/ ihtK dk wkbe gqG{ nkg jh nkg j[zdk j?. t/d g[okD
Pk;sq nkfde e'Jh th Xow g[;se sd'A BjhA j[zdh. (ihtK ƒ ou e/) ;G s'A
tZyok th gqG{ ;wkXh bk e/ p?mk j'fJnk j?. Gkt wkfJnk dh ouBk ou e/ th
wkfJnk d/ gqGkt s'A nkg tZyok j?. gqG{ nkg jh (wkB') v{zxk ;w[zdo j? T[j
fezBk tZvk j? fJj rZb T[j nkg jh ikDdk j?.
201
nkswk fBo^gqshfpzps Mhb j?, T[; ftZu e'Jh gqshfpzp BjhA pDdk
nkswk ƒ ikDB eoe/ jh gow;[y dh gqkgsh j?, fJ; ;zpzX ftZu r[o{ noiB
;kfjp ih d/ puB jBL
iB BkBe eT[ jfo do; fdykfJnk]
nksw uhfB- gow ;[y gkfJnk]35
noEks j/ dk; BkBe` (fi; iht ƒ) gowkswk B/ doPB fdZsk T[;B/
nkgD/ nkswe ihtB ƒ gVskb e/ ;G s'A T[uk nkswe^nkBzd gqkgs eo
fbnk.
r[o{ BkBe d/t ih nkyd/ jB i' wB[Zy joh d/ r[D rkT[Adk j?, T[;dk
;oho (ftekoK tZb'A pue/) gftZso ofjzdk j? nkgD/ nkg ƒ (nkgD/ n;b/ ƒ)
gSkD e/ T[j ;dk gqG{ uoBK ftZu ;[ofs i'Vh oZydk j?. T[j wB[Zy T[; gqG{ dk
o{g j' iKdk j? i' ;G dk w[ZY j? i' p/nzs j?, i' go/ s'A go/ j? i' jho/ ;wkB
nw'be j? T[;dk T[j wB i' gfjbK wwsk dk fPeko ;h, bkb ;wkB nw'be^gqG{
d/ fgnko ftZu ozfrnk iKdk j? s/ mozQw/ tkbk j' iKdk j?.
;{uh ekfJnk jfo r[D rkfJnk]
nksw[ uhfB oj? fbt bkfJnk]
nkfd ngko[ ngozgo[ jhok]
bkfb osk w/ok wB[ Xhok]ó]36
fijVk wB[Zy r[o{ d/ Ppd ƒ nkgD/ ;'u wzvb ftZu fNekT[Adk j? T[j
nzdob/ nkswe y/V/ d/ fJeo; j' oj/ rhs ƒ ;[D ;[D e/ (T[; ftZu) frZM iKdk
j?, nkgD/ nkg/ ƒ y'i e/ gowkswk o{g j' iKdk j?.
r[ow[fy okr ;[nkd nB fsnkr/]
r[ow[fy fJj[ wB[ Grsh ikr/]
nBjd ;[fD wkfBnk ;pd[ thukoh]
nksw[ uhfB- GJ/ fBozekoh]÷]37
;Zu sK fJj j? fe T[j Bk d{o j? Bk B/V/ j?, T[j sK ;kfonK d/ nzdo j?L
B/o? Bkjh d{fo] fBi nksw? ofjnk Gog{fo]38
202
noEks gowkswk Bk B/V/, Bk d{o j? ^nkgDk nkg j'D eoe/ T[j
gowkswk w/o/ nkgD/ (nksw/) wB ftZu Gog{o j' fojk j?.
T[; nkswk, gowkswk dh nG/dsk o{g gqkgsh s'A i' nBzd gqkgs j[zdk j?
T[;dk toDB r[o{ noiB d/t ih fJT[A eod/ jBL
r[B[ ntrB[ w/o' eS[ B phuko']
Bj d/fyU o{g ozr ;hrko']
ui nuko feS[ fpfX Bjh ikBh]
pkj gefo fgqn ;/i? nkBh]ñ]
;[fBp' ;yh ezfs jwko' ehnb' y;wkBk]
eo[ w;sfe Xkfo okfyU efo ng[Bk fenk ikB? fJj[ b'e[
nikBk]ñ]ojkT[]
;[jkr[ jwko' np j[fD ;'fjU]
ezs[ fwfbU w/o' ;G[ d[y[ i'fjU]
nKrfB w/o? ;'Gk uzd]
fBf; pk;[o fgqn ;zfr nBzd]ò]
p;sq jwko/ ozfr ub{b]
;rb nkGoD ;'Gk ezfm c{b]
fgqn g/yh fdq;fN gkJ/ ;rb fBXkB]
d[;N d{s eh u{eh ekfB]ó]
;d y[;hnk ;dk ozr wkD/]
BT[ fBfX Bkw[ frqj wfj fsqgskB/]
ej[ BkBe iT[ fgofj ;hrkoh]
fEo[ ;'jkrfB ;zfr Gskoh]ô]÷]39
go r[o{ rzqE ;kfjp ftu Bhu nkswk T[s/ Xowoki dh je{ws dk toDB
th nkfJnk j?.
d{i/ GkfJ d[;N[ nkswk Uj[ s/oh ;oeko.40
203
epho ih sK nkg jh gqPB eod/ jB fe i' g[oP Ppd d[nkok wkfJnk s'A
gko j' frnk s/ ;dk ofjD tkbk okw ftZu bZfrnk j'fJnk j?, T[;d/ ;oho d/
fpB; ikD s/ T[;dk nkswk fe; nt;Ek ƒ gqkgs j[zdk j?<
fJ; d/ T[Zso ftZu epho ih nkyd/ jB fe T[; xo ƒ T[BQK jh gSkfDnK
j? fiBQK ƒ okw dk frnkB j' frnk j?, fit/A r{zrK PZeo yk e/ nBzd b?Adk j?, go
w{j'A ;tkd dZ; BjhA ;edk T[jBK dk wB th nBzd b? ofjnk j?. (go p'bh ftZu
T[; nt;Ek ƒ BjhA dZ; ;ed/) n?;k (T[; nt;Ek) dk frnkB e/tb fBozeko
jh dZ; ;edk j? noEks fBozeko dh fwjo Bkb i' T[E/ g[Zi ikt/ T[j' jh T[;
jkbs ƒ ikD ;edk j?, rZbK pksK Bkb e[M BjhA gsk bZrdk. (go jK i/ T[;
nt;Ek dk nBzd b?Dk j't/ sK ftT[As fJj j? i') j/ wB` ;tk; ƒ ;[ywBk BkVh
ftZu o'eD dh wPe eo. (T[; jkbs ƒ g[ZiD bJh) T[j r[o{ XkoB eo' i' fco
r[o{ XkoB dh b'V Bk oj/ (noEks g{o/ r[o{ dh PoB bt'), T[; gd ftZu ow' i'
fco j'o nrkjK otD dh b'V Bk oj/, T[; fXnkB ƒ gZek eo' i' fco fXnkB
XoB dh b'V Bk oj/, fJ; soQK wo' (iBw fpsk e/ nzs ƒ gqkgs j't/) i' fco w[V
woBk Bk j't/, iBw woB eZfNnk ikt/.
;tk; T[bNk e/ rzrk s/ iwBk dk (;[ywBk) ftZu w/b eo', fJBK d'jK dk
;zrw i' ;[ywBk j?, j/ wB` T[jd/ ftZu fpBK ib fJPBkB eo'. noeks b'eh
fsqp/Dh (gqkr) i' rzrk, iwBk s/ ;[o;sh dk ;zrw j?, d/ ib ftZu fJPBkB eod/
jB, s[;hA fJBK BkVhnK ftZu wB ƒ o'e e/ fJekrosk ftZu jh fJPBkB eo'.
ib s'A fpBK jh fJE/ wB dh w?b eZNh ikt/rh. (fpT[jko eh j't//<) fpT[jko fJj
j't/, ;G ƒ fJZe BIo Bkb t/yDk, (fJj) sZs ftuko e/ j'o ftuko eh jB<
6H ib, nrB, jtk fgqEth s/ nekP dh ofjs XkoB eoe/ gqG{ f;woB
ehfsnK pko pko iBw BjhA b?Dk g?Adk
joh Bkb i[V/ j'J/ (jfo gk;) s[;hA ib, nrB, jtk, fgqEth s/ nekP dh
ofjs XkoB eo' noeks ib ;hsbsk dk dksk j? s/ w?b X' fdzdk j?, nrB ftZu
i' uhI gkU T[;dk y'N ;kV ;[ZNdh j?, jtk ;w fdqPNh j?, oki/ s/ ezrkb ;G ƒ
fJZe' fijk ;[Zy fdzdh j?. fgqEth dk r[D Xhoi j? s/ nekP dk r[D nb/gsk j?,
204
;G EK ftnkge j?, go fco nZv jh ofjzdk j?, fJj ;ko/ r[D s[;hA XkoB eo'.
epho ih efjzd/ jB, fBozeko dk GiB eo' s/ T[; xo ƒ gqkgs eo' fiE'A w[V
c/ok Bk eoBk gJ/.
fgzfv w{n? ihT[ fej xfo iksk]
;pfd nshfs nBkjfd oksk]
fifB okw[ ikfBnk fsBfj gSkfBnk]
fiT[ r{zr/ ;keo wB[ wkfBnk]ñ]
n?;k frnkB[ eE? pBtkoh]
wB o/ gtB fdqV ;[ywB Bkoh]ñ]ojkT[]
;' r[o[ eoj[ fi pj[fo B eoBk]
;' gd[ otj[ fi pj[fo B otBk]
;' fXnkB[ Xoj[ fi pj[fo B XoBk]
n?;/ woj[ fi pj[fo B woBk]ò]
T[bNh rzrk iw[B fwbktT[]
fpB[ ib ;zrw wB wfj B-ktT[]
b'uk ;w;fo fJj[ fpT[jkok]
ss[ phukfo fenk ntfo phukok]ó]
ng[ s/i[ pkfJ fgqEwh nkek;k]
n?;h ojs ojT[ jfo gk;k]
ej? epho fBoziB fXnktT[]
fss[ xfo ikT[ fi pj[fo B nktT[]ô]ñø]41
7H wB fBozeko dk o{g j?
epho ih nkyd/ jB wB dk ;[GkT[ (;zebg ftebg) wB ftZu ftnkg
ofjnk j?, wB dk Bk; eoe/ s[;K fejVh f;ZXh wzBh j?< T[j w[Bh fejVk j?
fi;B/ wB dk nGkt ehsk j?< wB dk Bk; eoe/ T[j sko/rk fe;ƒ< noEks
b'eK ƒ T[gd/P fet/A eo/rk< nkgDh jkbs fet/A gqrN eo/rk< i/ fJj Bk eo
;fenk fco T[j fezBQK ƒ sko/rk< fizBk ;kvk p'bDk j? fJj wB ftu j?. noEks
205
wB Bk j't/ sK p'bDk BjhA j' BjhA ;edk. (i'rh B/ fejk s[;hA th wB wkoB dk
T[gd/P eod/ j', T[j efjD bZr/ j[D th nkyd/ jK) i[ fpBK wB wko/ Grsh BjhA
jz[dh, (go ;kvk Gkt wB dk ;o{g eoe/ nGkt BjhA, T[jdk fBozeko ftZu brk
e/ T[jd/ e'b'A j'o ;zebg ftebg S[Vk d/Dk j?.) epho ih efjzd/ jB, i' fJ;
G/d ƒ ikDdk j? (T[jdk) wB fBozeko o{g j?, T[j fszBK b'eK dk (g{i:) d/tsk
j?.
wB ek ;[GkT[ wBfj fpnkgh]
wBfj wkfo etB f;fX Ekgh]ñ]
etB[ ;[ w[fB i' wB[ wko?]
wB eT[ wkfo ejj[ fe;[ sko?]ñ]ojkT[]
wB nzsfo p'b? ;G[ e'Jh]
wB wko/ fpB[ Grfs B j'Jh]ò]
ej[ epho i' ikB? G/T[]
wB[ wX[;{dB[ fsqGtD d/T[]ó]òø]42
8H ihT[ fJe j?, ;ko/ ;oho jB, epho th fJ;/ nkswk ftu ofwnk
j'fJnk j?
epho ih efjzd/ jB fe ;oho d/ wro gfJnK d[Zy jh d[Zy j?, ;[Zy
nkswk ftZu bZfrnK jh j'T{. T[j fpnkB eod/ jB fe T[j ;[Zy wzrDk ;kƒ
uzrk BjhA bZrdk, fi; ;[Zy d/ wzrfdnK nZr'A d[Zy fwb//. nZi sZe ftfPnK
ftZu fXnkB j? s/ (ftP/) ;[Zy dh jh nk; bZrh j'Jh j?, gqekP o{g okw dk wB
ftZu fet/A fBtk; j't/<
fJ; ;[y s'A fPtih s/ pqjwk vod/ ;B, T[j ;[y n;K ;Zu eoe/ wzB
fbnk j?. ;BekfdeK, Bkod w[Bh s/ P/PBkr B/ Gh sB ftZu wB BjhA d/fynk. j/
Gokt'` e'Jh fJ; wB dh Y{zv eo' id'A fJj ;oho (gqkDK Bkb'A) S[ZN iKdk j?.
Gkt ;oho d/ Bk; j'D s/ wB feZXo ;wkT[Adk j?<
r[o{ dh feogk eoe/ i? d/T[ s/ Bkw/ fJBQK jh fJ; rZb ƒ ;wfMnk j?, (eh
;wfMnk j?<)
206
Grsh Bkb gq/w ehfsnK fJ; nkswk dk nktD ikD BjhA ofjzdk, fiBQK dk
Gow u[e frnk j?. T[BQK ;Zu gSkfDnk j?.
fJ; nkswk dk e'Jh fujB iK Peb BjhA, j[ew s'A fJj j'Ad ftZu
nkfJnk j? j[ew ƒ id fJj p[ZM bJ/rk (fco fBozeko ftZu) ;wk ikJ/rk. pZ;
ihtB dk gq:'iB J/j' jh j? fe g[oP fJ; nkswk dk G/d ikD bt/, fJ;/ nkswk
ftZu jh ;[ed/t ;[nk;h ih bhB j'J/ ;B.
ihT[ fJZe j?, ;ko/ ;oho jB, epho Gh fJ;/ nkswk ftZu ofwnk j'fJnk
j?. noEks nZv nZv fd;d/ iht n;b ftZu nZv nZv BjhA, ;oho sK nZv
nZv jB, go T[BQK ftZu ihtB dksk fJZe' jh j?.
;[y[ wKrs d[y[ nkr? nkt?]
;' ;[y[ jwj[ B wKfrnk Gkt?]ñ]
fpfynk nij[ ;[ofs ;[y nk;k]
e?;/ j'Jh j? okik okw fBtk;k]ñ]ojkT[]
fJ;[ ;[y s/ f;t pqjw vokBk]
;' ;[y[ jwj[ ;ku[ efo ikBk]ò]
;Bekfde Bkod w[fB ;/yk]
fsB Gh sB wfj wB[ Bjh g/yk]ó]
fJ;[ wB eT[ e'Jh y'ij[ GkJh]
sB S{N/ wB[ ejk ;wkJh]ô]
r[o go;kdh i?d/T[ BkwK]
Grfs e? gq/fw fJB jh j? ikBK]õ]
fJ;[ wB eT[ Bjh nktB ikBk]
fi; ek Gow[ rfJnk fsfB ;ku[ gSkBk]ö]
fJ;[ wB eT[ o{g[ B o/fynk ekJh]
j[ew/ j'fJnk j[ew[ p{fM ;wkJh]÷]
fJ; wB ek e'Jh ikB? G/T[]
fJj wfB bhD GJ/ ;[yd/T[]ø]
207
ihT[ J/e[ no[ ;rb ;ohok]
fJ;[ wB eT[ oft oj/ ephok]ù]ñóö]43
9H wB B/ jh T[bN e/ wB ftu ;wkT[ADk j?
epho ih efjzd/ jB fe (j/mK iKdh) tk:{ ƒ T[bNk (T[skjK uVQk) Sh
uZeoK ƒ ftzfBnk. fbt ƒ pqjw dk gqhstkB ehsk. j/ t?okrh` s{z th T[;ƒ y'i,
i' Bk nkT[Adk j? Bk iKdk j? Bk izwdk j? Bk wodk j?.
j/ w/o/ wB` s{z T[bN e/ wB ftZu jh ;wkT[ADk j?, noEks nZr/ wB pkjo
d"Vdk fcodk ;h, pkobhnK t;sK ƒ SZV e/ T[;B/ nkg ftu jh bhB j'Dk j?.
r[o{ dh dfJnk Bkb p[ZXh pdb rJh, BjhA sK w?A p/neb ;K.
fiBQK B/ fij' fijk fBozeko j? (T[j' fijk) wzB fbnk j?, T[BQK ƒ i'
(;z;ko) B/V/ ;h T[j d{o j' frnk j? s/ i' (fBozeko) d{o ;h Tj B/V/ j' frnk j?.
fwPoh dk fit/A Pops j' ikt/ i' ghAdk j? T[j' jh ;tkd ikDdk j?. s/oh fBor[D
nt;Ek dhnK rZbK fejd/ Bkb eohJ/< e'Jh jh nfijk ftukotkB j?. epho ih
efjzd/ jB fiBQK gbhsk bkfJnk Mbe th T[BQK jh d/yh. noEks ;kXBk tkb/ ƒ
jh gqkgsh th j'Jh.
T[bNs gtB ueq yN[ G/d/ ;[ofs ;[zB nB[okrh]
nkt? B ikfJ wo? B iht? sk;[ y'i[ p?okrh]ñ]
w/o/ wB wB jh T[bfN ;wkBk]
r[o go;kfd nefb GJh nto? Bkso[ Ek p/rkBk]ñ]ojkT[]
fBto? d{fo d{fo c[fB fBto? fifB i?;k efo wkfBnk]
nbT[sh ek i?;/ GfJnk po/vk fifB ghnk fsfB ikfBnk]ò]
s/oh fBor[B eEk ekfJ f;T[ ejhn? n?;k e'fJ fpp/eh]
ej[ epho fifB dhnk gbhsk fsfB s?;h Mb d/yh ]ó]ó]ô÷]44
10H fi; gowkswk Bkb gqhs j? T[j ;dk oj/rk
epho ih nkyd/ jB fiE/ e[M fd;dk ;h T[E/ j[D e[M BjhA. T[E/ gzi sZs
Gh BjhA jB. fiBQK gqkDK ƒ fJVk, fgzrbk s/ ;[ywBk ftZu pzd eodk ;h, T[j
(gqkB) nkgD/ ;kEhnK (gziK sZsK) Bkb'A fByVe/ feZE/ ikd/ jB< ;tk;K d/ pzd
208
j'D s/ d;w dtko sK BkP j' frnk, s/o/ ftZu p'bD tkbh u/sB ;Zsk feZE/ ik
bhB j'Jh, fJj Gow w?ƒ fBZs g?dk j[zdk j? e'Jh y'bQ e/ BjhA dZ;dk.
fiZE/ pqjwzv j? T[E/ j[D ;oho j? BjhA. Bk jh T[E/ wB j?. (;oho s/ wB)
d/ i'VB tkbk (pqjw ;d fBob/g j?). fJj (wB s/ gqkD j[D) fejd/ ftZu
nkyhJ/<
(i/ ej' fJj gqkfeqsh dk y/b ;h) sK id s'Vh fJj iVQ wzBh iKdh j?,
fJjdh i[Vh i[Vdh BjhA, Bk (wro') fJjdh s'Vh N[ZN ;edh j?. (Bkb/) fco
mke[o fejdk s/ ;/te fejdk< e"D fejd/ ikT{<
epho ih efjzd/ jB. ;kvh gqhs sK T[; gd ftZu bZrh j'Jh j? fiZE/
fBozeko fdB/ oks t;dk j?. T[jdk G/d (ouBk dk) T[j uzrh soQK ikDdk j?.
T[j sK ;dk BkP ofjs j?. noEks fJj fBPuk ;kƒ gogZe j?. ouBk feZe[o
j'Jh< feZXo ikT{< fJj ;'uDk efmB j? ;kvk ezw pfDnk gfJnk j?. fijd/
Bkb ;kvh gqhsh j? T[j BjhA woB bZrk. epho ih dk eEB j?L
ij eS[ njk sjk feS[ Bkjh gzu ss[ sj Bkjh]
fJVk fgzr[bk ;[ywB pzd/ J/ ntrB es ikjh]ñ]
skrk s{Nk rrB[ fpBf; rfJnk s/ok p'bs[ ejk ;wkJh]
J/j ;z;k w' eT[ nBfdB[ fpnkg? w' eT[ e' B ej? ;wMkJh]ñ]ojkT[]
ij poGzv[ fgzv[ sj Bkjh ouBjko[ sj Bkjh]
i'VBjko' ;dk nshsk fJj ejhn? fe;[ wkjh]ò]
i'Vh i[V? B s'Vh s{N/ ip br[ j'fJ fpBk;h]
ek e' mke[o[ ek e' ;/te[ e' ekj{ e? ik;h]ó]
ej[ epho fbt bkfr ojh j? ijk p;/ fdB oksh]
T[nk ek wow[ Ujh go[ ikB? Uj[ sT[ ;dk nfpBk;h]ô]ñ]õò]45
11H njzeko d/ BkP j'D s/ gqG{ s/ w?A fJe jh j' rJ/ jK
epho ih nkyd/ jB fe j/ goekP o{g fBozeko` s{z nfijk fBoGT[ j?A.
j/ ;op d/ wkfbe okw` s{z nfijk soB skoB (pukT[AD tkbk) j?. (fej' fijk<)
id'A ;kv/ ftZu njzeko ;h, s/ok tk;k BjhA ;h, j[D s/ok tk;k j' frnk j?, sK
209
w/ok njzeko BkP j' frnk j?. j[D s{z w?A fJZe' j' rJ/ jK. fwbkg d/y e/ wB
gshi frnk j?. id'A neb ;h, pb e/jk noEks id nkgDh nbg p[ZX tosd/
;K vod/ jh ofjzd/ ;K. j[D id nkgDh p[ZX w[Ze rJh j? pb nk frnk j?.
epho ih efjzd/ jB, fBozeko B/ w/oh (nrbh) p[ZX u[ok bJh j?. id'A dh p[ZX
pdbh j? noEks wB[Zy dh EK d?th j'Jh j?. n;K f;ZXh gkqgs eo bJh j?.
epho ih dk eEB j?L
okik okw s{z n?;k fBoGT[ soB skoB okw okfJnk ]ñ]ojkT[]
ip jw j's/ sp s[w Bkjh np s[w jj[ jw Bkjh]
np jw s[w J/e GJ/ jfj J/e? d/ys wB[ gshnkjh]ñ]
ip p[fX j'sh sp pb[ e?;k np p[fX pb[ B yNkJh]
efj epho p[fX jfo bJh w/ok p[fX pdbh f;fX gkJh]ò]òñ]÷ò]46
12H T[vhefdnK^T[vhefdnK gqG{ fwb frnk
epho ih BB/ (d[nkok efjzd/ jB) fdB oks (GrsK dh) sZefdnK jh
bzxdh j?, (okj) sZefdnK sZefdnK nZyK bkb j' rJhnK jB. T[vhefdnK
T[vhefdnK id'A fwb fgnk sd'A sZeD tkb/ ƒ b? e/ fijVk okj sZedk ;h T[jB/
nkgD/ ftZu fwbk fbnk.
BzBk fBf; fdB[ fBoys ikJh]
fBoys B?B oj/ ostkJh]
fBoys fBoys ip ikfJ gktk]
sp b/ fBoyfj fBoy fwbktk]òö]47
13H wB ƒ ;kfXnK jh f;ZXh gqkgs j[zdh j?
epho ih ww/ (d[nkok efjzd/ jB) ;kvk wsbp wB Bkb jh j?, wB ƒ
;kX e/ jh f;ZXh gqkgs j[zdh j?. epho ih efjzd/ jB fe , “wB Bkb jh** ;kvk
go:'iB j?, wB tork j'o e'Jh Bk fwfbnk. noEks wB jh nw'b t;s{ j?,
fJjd/ torh j'o e'Jh BjhA.
wwk wB f;T[ eki[ j? wB ;kX/ f;fX j'fJ]
wB jh wB f;T[ ej? ephok wB ;k fwfbnk B e'fJ]óò]48
210
14H gqG{ Bkb w/b j'D s/ wB nBzd ;o{g j' iKdk j?
epho ih nkyd/ jB fe id'A fJ; wB dk wkfJnk Bkb w/b j[zdk j? sK
fJj wkfJnk o{g j' iKdk j?. id'A fJ; wB dk gqG{ Bkb w/b j[zdk j? sK fJj
nBzd ;o{g j' iKdk j?. fJj wB gziK ssK Bkb fwbe/ iht ejkT[Adk j?. id'A
wB[y fJ; wB ƒ t; eoe/ s[ohnk gd Gkt fyVkT[ ftu ofjzdk j? sK fszBK b'eK
dhnK rZbK ;[DkT[Adk j?. Gkt fJ;ƒ ;ko/ ;z;ko dh ;'Mh j' iKdh j?.
fJj[ wB[ ;esh fJj[ wB[ ;hT[]
fJj[ wB[ gzu ss e' ihT[]
fJj[ wB[ b/ iT[ T[BwfB oj?]
sT[ shfB b'e eh pks? ej?]óó]49
15H wB fNe ikt/ sK gow ;Zu ƒ gk bkJhdk j?
epho ih bb/ (d[nkok efjzd/ jB) wB ftu nfijh sko pzB'Q i' wB j'o
feXo/ Bk ikJ/ sK gow ;Zu ƒ gkJhdk j?. fco i' T[; gq/w ftu fynkb pzBQdk j?
T[j nZbj ƒ ikD e/ T[jd/ uoBk ftu ;wk iKdk j?.
bbk n?;/ fbt wB[ bkt?]
nBs B ikfJ gow ;u[ gkt?]
no[ iT[ sjk gq/w fbt bkt?]
sT[ nbj bj? bfj uoB ;wkt?]óö]50
16H fBozeko dk i; rkT[AD Bkb T[jdh gqkgsh j[zdh j?
epho ih tt/ (d[nkok efjzd/ jB) jodw fBozeko ƒ :kd eo, oZp ƒ
:kd eoB tkbk fco jko BjhA yKdk. w?A pfbjko jK T[jBK ;zsK d/ i' fBozeko
dk i; rkT[Ad/ jB s/ fBozeko ƒ fwbe/ ;koh n;bhns ƒ bZG b?Ad/ jB.
ttk pko pko fp;B ;wQkfo]
fp;B ;zwQkfo B nkt? jkfo]
pfb pfb i/ fp;BsBk i;[ rkt?]
ft;B fwb/ ;G jh ;u[ gkt?]ó÷]51
211
17H gowkswk ftu bhB j'J/ iht dh T[;s'A tZyosk BjhA ofj iKdh
epho ih tt/ (d[nkok efjzd/ jB) T[;ƒ jh ikDBk ukjhdk j?, T[;ƒ
ikDB ftu jh fJjdh (iht dh) j'Ad j? (n?t/ BkP j?), id fJj T[jd/ ftu bhB
j' iKdk j? sK bhB j'J/ j'J/ e'Jh gSkD BjhA ;edk noEks fJjd/ s/ T[jd/ ftu
coe e'Jh BjhA ofjzdk.
tktk tkjh ikBhn? tk ikB/ fJj[ j'fJ]
fJj[ no[ Uj[ ip fwb? sp fwbs B ikB? e'fJ]óø]52
18H j'S/ ;[ZyK ƒ SZv e/ gqG{ dh gqkgsh j[zdh j?
epho ih ;;/ (d[nkok efjzd/ jB) T[j gsh jh nkg jh ;/i (;kv/
nzsjeoB o{gh) ƒ ;ztkodk j?, ;ky:ks j' e/ ;z;k d{o eodk j?. id'A j'S/ ;[ZyK
ƒ SZv e/ tZvk ;[Zy bZG fbnk, fJjdk BK gsBh s/ T[jdk BK gsh j'fJnk.
;;k ;' ;j ;/i ;tko?]
;'Jh ;jh ;zd/j fBtko?]
nbg ;[y Skfv gow ;[y gktk]
sp fJj sqhn U[j[ ezs[ ejktk]ôñ]53
19H BkPtkB irs dh n;bhns ikDB tkbk T[; gqG{ ƒ gk b?Adk j?
epho ih yy/ (d[nkok efjzd/ jB) Bk; jz[d/ s/ ygd/ fezB/ jh nr/ N[o
rJ/, ygdk Bk; j[zdk ni/ Gh g[oP oZp ƒ BjhA u/sdk. j[D irs dh n;bhns
ikD e/ i' jNfenk ofjzdk j? (fJjd/ Bkb gqhsh BjhA eodk) T[j fijd/ Bkb'A
ftSfVnk j? T[jd/ ftu ekfJw j' e/ T[;ƒ by b?Adk j?.
yyk fyos ygs rJ/ e/s/]
fyos ygs nij{z Bj u/s/]
np ir[ ikfB iT[ wBk oj?]
ij ek fpS[ok sj fEo[ bj?]ôô]54
212
20H n;bh ;[Zy okw o{g nkswk ƒ gotkB eoB Bkb gqkgs j[zdk j?
epho ih efjzd/ jB fe, ;Zswh^pkDh ƒ ;Zu wzB. okw ƒ, i' nkswk o{g
j?, gotkB eo. s/oh Gow dh rzY y[bQ ikJ/rh s/ s/o/ ;G d[Zy fwZN ikDr/.
pqjw o{gh ;o'to dk ;[Zy s?ƒ bZG gJ/rk.
;ks?A ;fs efo pkuk ikfD]
nksw okw[ b/j[ gotkfD]
S{N? ;z;k fwfN ikfj d[y]
;z[B ;o'tfo gktj[ ;[y]ø]55
21H n;uoi dh rZb fe gqkDh jh fPt ;o{g j' frnk
epho ih efjzd/ jB^dtkd;h^id'A fszBK b'eK dk fgnkok t/fynk (wkB')
pkoK ;{oi uVQ rJ/. oks fdB fpBK pikJ/ pki/ pZiD bZr gJ/. n;uoi dh
rZb iht s'A gqkDh fPt (efbnkD) ;o{g j' frnk.
pkof; pkoj T[rt? ;{o]
nfjfBf; pki/ nBjd s{o]
d/fynk fsj{z b'e ek ghT[]
nuoi[ GfJnk iht s/ ;hT[]ñó]56
22H ;z;ko ftu yfus fdb ƒ oZp tZb bkt' s/ gqG{ Bkb fJe o{g j' ikt'
epho ih efjzd/ jB p[ZXtko (nkgD/ nzdo) p[Xh dk ukBD eo/, fod/ o{gh
ewb ftu joh ƒ t;kt/. r[oK ƒ fwb e/ d'jK (nkswk s/ gowkswk) ƒ fJe'
fijk eo/ noEks nfijh f;fynk f;y/ fi; d[nkok j[ew ftu bhB j' gowkswk
Bkb fJe o{g j' ikJ/. T[bN/ (fod/) ewb ƒ (f;fynk) b? e/ f;ZXk eo/ noEks
;z;ko ftu yfus fdb ƒ oZp tZb bkt/.
p[Xtkfo p[fX eo? gqrk;]
fjod? ewb wfj jfo ek pk;]
r[o fwfb d'T{ J/e ;w Xo?]
T[oX gze b? ;{Xk eo?]ô]57
213
23H i' fiT[AfdnK jh ;z;koe pzXB s'V/ T[j ;[yh j' iKdk j?
epho ih nkgD/ fwZso gowjz; i'rh ƒ fwbD rJ/ nZr/ T[;ƒ ekbtk;
j'fJnk t/y e/ nkyd/ jB fe s/o/ d;w d[nko ftu'A j[D fJe p{zd Gh nzfwqs dh
BjhA u"Adh. T[j (nBjs) Bkd fi; ftu s/oh ;[os i[Vdh ;h feXo (frnk)<
“gkopqjw** “gow/;o** “wkX'** gow jz; ƒ b? e/ s[o frnk. j/ pkpk i' iht
s[jkv/ ftu p'bdk ;h T[j feZXo frnk< i' d/j ftu ofjzdk ;h ;[os ftu Bku
BZfunk eodk noEks ;[os ftu fgnko/ nZr/ Bku dk nBzd b?Ad/ ;h ns/ (b'eK
ƒ) eEk tkosk ;[DkT[Adk ;h.
fi; nkswk B/ fJj wzdo ;kfink ;h T[j fJjdk pikT[D jkok (gq/oe)
feXo frnk< j[D fJjd/ ftu'A Bk e'Jh ;kyh fBebdh j?, Bk Ppd, Bk jh ;[os
j?. gq/oe B/ nkgDk ;kok s/i fyZu fbnk j?.
s/o/ ezB Pesh jhB j' rJ/ jB, Bkb jh j'oBK frnkB fJzdqhnK dk pb jh
ofj frnk j?. g?o ofj rJ/ jB, jZE bwe gJ/ jB. w{zj'A rZb BjhA fBebdh.
gzi d{s i' u'o ;B (ekw, eo'X, b'G, w'j, njzeko) T[j th EZe e/
nkgD/ nkgD/ oNB s'A ofj rJ/ jB. wB o{gh jkEh EZe frnk, fodk Gh i' gqpzX
eosk (nkswk) d/ s/i Bkb jh s[odk ;h ofj frnk.
id'A wo rJ/, gqkBk o{g d;/ pzX S[Ve rJ/, fwZso s/ Gok th S'V fdZs/.
epho ih efjzd/ jB i' joh dk fXnkB eodk j? T[j ihtfdnK jh fJBQK pzXBK ƒ
s'V ;[ZNdk j? T[j ;[Zyh j' iKdk j?. epho dk eEB j?L
rrB Brfo fJe p{zd B poy? Bkd[ ejk i[ ;wkBk]
gkopqjw gow/;[o wkX' gow jz;[ b/ f;XkBk]ñ]
pkpk p'bs/ s/ ejk rJ/ d/jh e/ ;zfr ojs/]
;[ofs wkfj i' fBos/ eos/ eEk pkosk ejs/]ñ]ojkT[]
piktBjko' ejk rfJU fifB fJj[ wzdo[ ehB-k]
;kyh ;pd[ ;[ofs Bjh T[gi? fyzfu s/i[ ;G[ bhB-k]ò]
;qtBB fpeb GJ/ ;zfr s/o/ fJzdqh ek pb[ Ekek]
uoB oj/ eo Yofe go/ j? w[yj[ B fBe;? pksk]ó]
214
Eke/ gzu d{s ;G s;eo nkg nkgD? Gqws/]
Ekek wB[ e[zuo T[o[ Ekek s/i[ ;{s[ Xfo ows/]ô]
fwose GJ/ d;? pzd S{N/ fwqs GkJh ;G S'o/]
ejs ephok i' jfo fXnkt? ihts pzXB s'o/]õ]õ]ñø]58
24H gqG{ gq/w ftu fGzBh nkswk ƒ gowkswk gsh fwb frnk
epho ih nkyd/ jB fe w?A sB ƒ wN pDk fco wB ƒ T[jd/ ftu ozr gzi
d?th r[DK ƒ poksh pDkfJnk, T[jd/ gq/w ftu fGzBh j'Jh w?A j[D fBi ;o{g ftu
okwokfJ Bkb bktK b?D bZrh jK. j/ ;zs o{g nZr/ goBhU j'JhU fJ;sqhU j[D
wzrb d/ rhs rkt' Io{o rkt'. okik okw o{g gsh w/o/ xo nk rJ/ jB.
BkGh etb ftu p/dh rZv e/ pqjw frnkB w{zj'A T[ukfonk (fJj wzsq gVQ/)
;kv/ nfij/ tZv/ Gkr jB i' okwokfJ tork d{bQk fwb frnk j?.
d/ts/, wB[Zy, w[Bh iB swkPk t/yD nkJ/. s/sh e'qV d/tfsnK ƒ gsk bZr
frnk. epho ih efjzd/ jB, GrtkB ih i' fJe' jh g[oy jB w?ƒ ftnkj e/ b?
ub/ jB.
sB[ o?Bh wB[ g[B ofg efo jT[ gkuT[ ss poksh]
okw okfJ f;T[ Gktfo b?jT[ nksw fsj ozr oksh]ñ]
rkT[ rkT[ oh d[bjBh wzrbukok]
w/o/ frqj nkJ/ okik okw Gskok]ñ]ojkT[]
BkfG ewb wfj p/dh ofu b/ pqjw frnkB T[ukok]
okw okfJ ;' d{bj[ gkfJU n; pvGkr jwkok]ò]
;[fo Bo w[fB iB eT[se nkJ/ e'fN s/sh; T[ikBK]
efj epho w'fj fpnkfj ub/ j? g[oy J/e GrtkBk]ó]ò]òô]59
epho ih efjzd/ jB gowkswk o{g jho/ B/ id'A nkswk (jho/) ƒ ftzBQ
fdZsk, gtB tKr uzub wB ;ji nt;Ek ftu ;wk frnk. fJ; jho/ dh ftzBh
j'Jh j'Jh w?A i' jK w? ;fsr[o d/ puBK d[nkok ;rb i's (;kfonK ftu i' t;dh
i's j? T[j) gk bJh j?. joh dh eEk nBkjd (Bk Bk; j'D tkbh) pkDh j?, (fJ;
eEk o{g ;o'to dk i') jz; j't/ T[j joh o{g jho/ ƒ gSkD b?Adk j?. epho ih
215
efjzd/ jB, n;K n?;k jhok d/fynk j? i' ;ko/ irs ftu ;wk fojk j?. b[fenk
j'fJnk jhok gqrN j'fJnk j?, id'A r[o{ ftu rzwsk j'Jh Gkt r[o{ d/ Gkt ƒ ;wM
fbnk T[BQK ftyk fdZsk.
jho? jhok p/fX gtB wB[ ;ji/ ofjnk ;wkJh]
;rb i'fs fJfB jho? p/Xh ;fsr[o puBh w? gkJh]ñ]
jfo eh eEk nBkjd pkBh]
jz;[ j[fJ jhok b/fJ gSkBh]ñ]ojkT[]
efj epho jhok n; d/fyU ir wj ojk ;wkJh]
r[gsk jhok gqrN GfJU ip r[o rw dhnk fdykJh]ò]ñ]óñ]60
25H epho i[bkj/ dk gowkswk o{g i[bkj/ Bkb w/b j' frnk
epho ih efjzd/ jB (fBozeko) i[bkj/ dk G/d fe;/ B/ Bk ;wfMnk. fi;
i[bkj/ B/ ;rb irs o{g skDk nkD sfDnk j?.
(gqPB s?ƒ fet/A gsk j?<)
T[Zso id'A s[jkv/ e'b'A p/d *s/ g[okD ;[D bJ/, sd'A ;kƒ fJzBK e[ gsk bZrk
i' fBozeko B/ fJj skDk sfDnk j?. Xosh s/ nekP dh yZvh pDkJh, uzd s/
;{oi d' BkbK trkJhnK. fJe j[ew ;ki fdZsk. fJj j[ew T[; i[bkj/ d/ g?oK
dk I'o j?. noEks fijd/ Bkb yZvh T[skjK j/mK j' e/ skDh T[Dhdh gJh j?.
(;ohoe njzeko o{g) s'V ;[ZNh j?. j[D sK T[; i[bkj/ d/ ;{s (nkswk) Bkb
fJj i[bkjk nkgDk ;{s (nkswk) fwbk ofjnk j?.
e'oh e' ekj{ wow[ B ikBK]
;G[ ir[ nkfB sBkfJU skBK]ñ]ojkT[]
ip s[w ;[fB b/ p/d g[okBK]
sp jw fJsBe[ g;foU skBK]ñ]
XofB nek; eh eorj pBkJh]
uzd[ ;{oi[ d[fJ ;kE ubkJh]ò]
gkJh i'fo pks fJe ehBh sj sKsh wB[ wkBK]
i'bkj/ xo[ ngBk uhB-K xN jh okw[ gSkBK]ó]
216
ejs[ epho[ ekorj s'oh]
;{s? ;{s fwbkJ/ e'oh]ô]ó]óö]61
26H gq/w ftu T[; gqG{ fpBK e[M j'o BjhA fd;dk
epho ih nkyd/ jB fe w?A d'jK nZyK Bkb d/ydk jK, go joh fpBK e[M
j'o BjhA fd;dk. nZyK B/ gq/w bk fbnk j?, j[D j'o rZb nkyh BjhA iKdh. id
okw Bkw Bkb ;kvk fuZs bZr frnk, ;kvk Gow d{o j' frnk s/ vo BZm
frnk. wdkoh B/ vzek tikfJnk, ;kok b'e swkPk d/yD nk i[fVnk. pkihro B/
swkPk ;w/N fbnk, fco fJeZbk nkgD/ ozr ftu jh w;s j?. rZbK eoe/ Gow
BjhA ikDk, rZbK sK ;kok irs jh eodk j?. fi;s/ r[o{ feogk eod/ jB, T[jd/
fdb ftu fBozeko fBtk; eodk j?. r[o{ B/ E'VQh fijh feogk ehsh. ;kok ;oho,
wB s/ d/j b? bJ/ epho ih efjzd/ jB, j[D dk; gq/w ftu w;s j?. w?ƒ irs ƒ
ihtD d/D tkbk fwb frnk j?.
d[fJ d[fJ b'uB g/yk]
jT[ jfo fpB[ nT[o[ B d/yk]
B?B oj/ ozr[ bkJh]
np p/ rb ejB[ B ikJh]ñ]
jwok Gow[ rfJnk GT[ Gkrk]
ip okw Bkw fus[ bkrk]ñ]ojkT[]
pkihro vze pikJh]
;G ybe swk;/ nkJh]
pkihro ;_Kr ;e/bk]
ngB/ ozr ot? ne/bk]ò]
eEBh efj Gow[ B ikJh]
;G efE efE ojh b[ekJh]
ik eT[ r[ow[fy nkfg p[MkJh]
sk e/ fjod? ofjnk ;wkJh]ó]
r[o fezus feogk ehBh]
217
;G[ sB[ wB[ d/j jfo bhBh]
efj epho ozfr oksk]
fwfbU irihtB dksk]ô]ô]62
27H i' ihAtd/ ih woB dh iku ikDd/ jB T[j gow ;[Zy G'rd/ jB
epho ih nkyd/ jB fe fi; fBozeko d/ fpBK ihtDk BjhA j' ;edk, i'
fwb gt/ sK g{oh g?Adh j? fijd/ fwfbnK ;dk dk ihtB bZG g?Adk j? s/ b'e uzrk
nkyd/ jB, T[j fBozekoh ihtB fpBK (wB d/) woB d/ BjhA bZGdk. j[D j'o
frnkB dh ftuko eh eohJ/. nkgD/ n;bh ;o{g ƒ nB[Gt eoe/ pkjobk
ftjko ysw j' frnk j?.
fit/A e/;o x; e/ uzdB ftu rkb fdsk iKdk j?, (fJT[A nkswk fBozeko
Bkb fwb rJh j?) irs (j'o gk;/ brk j'fJnk) nzBQk fd;dk j?. iht B/ frnkB
o{g g[Zso T[sgzB ehsk. fi; ƒ e'Jh EK BjhA ;h T[;ƒ Pfjo ftu tk;k fwb
frnk. wzrs/ ƒ dksk fwb fgnk, fJzBk e[ dkB d/ fdsk i' yk jh BjhA j[zdk. Bk
T[j dkB nr/ fdfsnK w[edk j?. j'oBk gk; NZeoK wkoBhnK j[D w[Ze rJhnK
jB.
i' ihAtd/ ih woB dh iku ikDd/ jB, T[j gow;[Zy G'r oj/ jB. epho
ih ƒ T[j XB fwb fgnk j?. joh d/ fwbfdnK jh nkgDk nkg Bk; eo fdZsk
j?.
fij pkM[ B ihnk ikJh]
iT[ fwb? s xkb nxkJh]
;d ihtB[ Gb' ejKjh]
w{J/ fpB[ ihtB[ Bkjh]ñ]
np fenk eEhn? frnkB[ phukok]
fBi fBoys rs fpT[jkok]ñ]ojkT[]
xf; ez[ew uzdB[ rkfonk]
fpB[ B?Bj[ irs[ fBjkfonk]
g{fs fgsk fJe[ ikfJnk]
218
fpB[ mkjo Bro[ p;kfJnk]ò]
ikue iB dksk gkfJnk]
;' dhnk B ikJh ykfJnk]
S'fvnk ikfJ B w{ek]
nT[oB gfj ikBk u{ek]ó]
i' ihtB woBk ikB?] ;' gzu ;?b ;[y wkB?]
epho? ;' XB[ gkfJnk]
jfo G/Ns nkg[ fwNkfJnk]ô]ö]63
28H nkgD/ nkg ƒ gSkfDnK i's ftu i's fwb rJh
epho ih nkyd/ jB fe iBw woB dk Gow T[Zv frnk j?. r'fpzd ftu
w/oh gqhsh bZrD s/ ihAtd/ ih pqjw ftu bhB j' rJ/ jK. r[o{ dk dZf;nk T[gd/P
;kfynks j'fJnk j?. e?Aj ftu'A nktkI fBebe/ e?Aj ftu jh ;wk iKdh j?. id
e?Aj N[N iKdh j?, gzfvs fco nktkI feE/ ;wkT[Adh j?<
i' fBozeko xN xN ftu y/b fojk j? T[;dk doPB w?A frnksk frnkB
r/: d/ fJe j'D dh jkbs ftu t/fynk j? i' jo xN ftu ;[u/s j? (ikrdk j?)
j[D n?;h p[X gqrN j' rJh j?, i' w?A ;oho ftu j[zd/ jh fsnkrh j' frnk jK.
id'A nkgD/ nkg ƒ w?A nkg gSksk, i's ftu i's fwb rJh. epho ih
efjzd/ jB id'A j[D r'fpzd Bkb wB br frnk j? n;K T[jƒ ikD fbnk j?.
iBw woB ek Gqw rfJnk r'fpzd fbtkbrh
ihts ;z[B ;wkfBnk r[o ;kyh ikrh]ñ]ojkT[]
ek;h s/ X[zB T{gi? X[fB ek;h ikJh]
ek;h c{Nh gzfvsk X[fB ejk ;wkJh]ñ]
fsqe[Nh ;zfX w? g/fynk xNj{ xN ikrh]
n?;h p[fX ;wkuoh xN wkfj fsnkrh]ò]
nkg nkg s/ ikfBnk s/i s/i[ ;wkBk]
ej[ epho np ikfBnk r'fpzd[ wB[ wkBk]ó]ñ]64
219
29H sZsK s/ eowK d/ MrfVnK ftu g? e/ Grsh Bk SZv'
epho ih efjzd/ jB skok wzvb (nkek;) ftu rrB j?. gkskb ftu
rrB j?. uj[ sochA rrB fEo j?. xVk fpB; ikJ/ sK T[; ftubk rrB (;op
ftnkgh rrB Bkb ob iKdk j?) Bk; BjhA jz[dk. fJ;/ soQK ;dk jh nBzd o{g
goy'sw fBozeko ;ohoK d/ fpB; ikD s/ Bk; BjhA jz[dk. w?ƒ fJj ikDB dh
vkYh ukj bZrh j? ‘fJj iht nk e/ frnk feZXo<* gzi sZs obke/ ;oho
pDkfJnk, go sZs feZE'A pD/< iht sK eowK dk pZXk j?, go eow ƒ fe; iht
pyfPnk< (eow fe; g?dk ehs/<)
fBozeko ftu fJj sB j?, sB ftu T[j fBozeko j?. ;kfonk ftu T[j
fJe o; Gog{o j?. w?A okw dk Bkw BjhA SZvKrk. nkg jh i' j'Dk j? j' ikJ/rk.
noEks sZsK s/ eowK d/ MrfVnK ftu g? e/ Grsh Bk SZv'.
nkekf; rrB[ gkskfb rrB[ j? uj[ fdf; rrB[ ojkfJb/]
nkBd w{b[ ;dk g[oy'sw[ xN[ fpB;? rrB[ B ikfJb/]ñ]
w'fj p?okr[ GfJU] fJj[ ihT[ nkfJ ejk rfJU]ñ]ojkT[]
gzu ss[ fwfb ekfJnk ehBQh ss[ ejk s/ ehB[ o/]
eow pX s[w ihT[ ejs j" eowfj fefB ihT[ dhB[ o/]ò]
jfo wfj sB[ j? sB wfj jfo j? ;op fBozsfo ;'fJ o/]
efj epho okw Bkw[ B S'vT[ ;ji/ j'fJ ;[ j'fJ o/]ó]ó]65
30H nkswk nwo j? feT[Afe gqG{ dh nzP j?
epho ih efjzd/ jB Bk fJj (nkswk) wB[Zy j? Bk d/tsk j?, Bk fJj ish
j? Bk fPt dk T[gk;e nyKdk j?. Bk fJj i'rh j?, Bk ntX{s, Bk fJj dh e'Jh
wK j? Bk fJj fe;/ dk g[Zs j?. fJ; wzdo (;oho) ftu e"D tZ;dk j?< T[;dk
nzs fe;/ BjhA gkfJnk. Bk fJj frqfj;sh j?, Bk T[dk;h. Bk fJj okik Bk fGy
wzrk. Bk fJjdk ;oho j? Bk bj{ dh oZsh. Bk fJj pqkjwD Bk P{do. Bk fJj
sgk Bk fJj ;/y nyKdk j?. Bk fJj izwdk j? Bk wodk fd;dk j?. i/ e'Jh fJ;
eoe/, i[ fJj wo frnk j?, o'Adk j? T[j o'tD tkbk nkgdh jh gZs rtKdk j?.
r[o{ dh feogk Bkb o;sk bZGk j?. iBw woB d't/A fwN rJ/ jB. epho ih
220
efjzd/ jB, fJj nkswk okw dh nzP j?. fi; soQK ekrI g[o f;nkjh (Bkb
fbfynk) p[Mdk BjhA Gkt fJ;d/ r[D ;dht ofjD tkb/ jB (fJ; soQK fJj nwo
j?)
Bk fJj[ wkB;[ Bk fJj[ d/T[] Bk fJj[ ish ejkt? ;/T[]
Bk fJj[ i'rh Bk ntX{sk] Bk fJ;[ wkfJ B ekj{ g{sk]ñ]
fJnk wzdo wfj e"B p;kJh] sk ek nzs[ B e'T{ gkJh]ñ]ojkT[]
Bk fJj[ frojh Bk Udk;h] Bk fJj[ oki B Ghy wzrk;h]
Bk fJ;[ fgzv[ B oes{ oksh] Bk fJj[ pqjwB[ Bk fJj[ yksh]ò]
Bk fJj[ sgk ejkt? ;/y[] Bk fJj[ iht? B wosk d/y[]
fJ;[ wos/ eT[ i/ e'T{ o't?] i' o't? ;'Jh gfs y't?]ó]
r[o gq;kfd w? vro' gkfJnk] ihtB woB[ d'T{ fwNtkfJnk]
ej[ epho fJj[ okw eh nz;[] i; ekrd go fwN? B wz;[]ô]ò]õ]66
31H gqG{ ƒ fgnko eoB tkb/ fe;/ dh ekD BjhA wzBd/
epho ih efjzd/ jB j/ ;tkwh s{z w/ok fPo'wDh gops j?A, w?A s/oh UN
cVh j?. B s[;hA v'bd/ j', Bk n;hA fvrd/ jK. j/ gqG{ s[;K w/oh bki oZy bJh
j?. j[D, id'A (Gkt jo ;w/A) s{z jh j?A, s/oh feogk Bkb ;kƒ ;dk ;[y j?.
s/o/ Go';/ w?A wrjo iK tZf;nk, s[;K T[E/ jh w/oh ;oho dh sg; d{o
ehsh. gfjb/ sK s[jkvk goekP wrjo ftu jh j'fJnk, wro'A n;hA eKPh nk
tZ;/.
wrjo s/ eKPh fJe' fijh ;wMh j?, (s/oh feogk Bk jz[dh) sK ;kv/ tor/
ezrkb fJj XB gk e/ r[wkB Bkb jh c[N wod/. go i' r[wkB eod/ jB, T[BQK ƒ
;dk ezv/ u[ZGd/ jB. T[j ezv/ e'Jh eZYD tkbk BjhA, ni/ th T[; u'G Bkb
fpbfpbk oj/ jB s/ x'o BoeK ftu ;VBr/.
Boe fejVk s/ ;[or fejVk ftukfonk j? (ebkfgnk j?)< ;zsK B/ d't/A
oZd/ jB noEks ;zsK ƒ Bk ;[or dh fJfSnk Bk Boe dk vo. T[j Bkw ftu
w;s jB. nkgD/ ;fsr[oK Bkb j[D n;hA fe;/ dh Gh ekD BjhA Xod/.
221
32H okw s/ epho fJZe j' rJ/ jB
j[D sK fBozeko Bkb w/b j' frnk, s/ n;hA sys s/ ik uVQ/ jK. okw s/
epho fJe o{g j' rJ/ jB, e'Jh d'jK ftu gSkD BjhA eo ;edk.
s{z w/o' w/o[ gops[ ;[nkwh UN rjh w? s/oh]
Bk s[w v'bj[ Bk jw fros/ ofy bhBh jfo w/oh]ñ]
np sp ip ep s[jh s[jh]
jw s[n go;kfd ;[yh ;d jh]ñ]ojkT[]
s'o/ Go';/ wrjo pf;U w/o/ sB eh sgfs p[MkJh]
gfjb/ do;B[ wrjo gkfJU c[fB ek;h p;/ nkJh]ò]
i?;k wrjo[ s?;h ek;h jw J/e? efo ikBh]
jw fBoXB fiT[ fJj[ XB[ gkfJnk wos/ c{fN r[wkBh]ó]
eo? r[wkB[ u[Gfj fs;[ ;{bk e' ekYB eT[ Bkjh]
ni? ;[ u'G eT[ fpbb fpbks/ Boe/ x'o gukjh]ô]
etB[ Boe[ fenk ;[or[ fpukok ;zsB d'T{ okd/]
jw ekj{ eh ekfD B eYs/ ngB/ r[o go;kd/]õ]
np sT[ ikfJ uY/ f;zxk;fB fwb/ j? ;kfozrgkBh]
okw ephok J/e GJ/ j? e'fJ B ;e? gSkBh]ö]ó]67
33H wB dk G/d ikDB T[gozs iBw woB w[Ze frnk
epho ih nkyd/ jB fe pzBQD gkD tkbh (wkfJnk) B/ pzBQD gkfJnk ;h,
go w[es j'J/ r[oK B/ nZr p[Mk fdZsh. id'A f;o s'A BtQK sZe wB dk G/d ikD
fbnk sK nzdo (;o{g ftu) fJPBkB ehsk. nkswk dk tk;k mhe s[ohnk ftu j'
frnk, T[E/ Bk w"s, Bk iBw s/ Bk p[Y/gk j?.
gqkBK ƒ T[bNk e[zvbBh ftu ;jkfonk (o'fenk), fco d;w d[nko ftu
ik tV/, G[nzrw BkVh tkb/ uZeq ƒ ftzfBnk, fB;zr j' e/ gqekP o{g ƒ fwb/.
w'j o{g nk;K u[Ze rJhnK, uzdqwK B/ ;{oi dk BkP eo fdZsk. id gqkDK
tkb/ ƒ o'e ;op ftnkge ftu bhB j'J/ sK nBjd tki/ tZi/.
222
efjD tkb/ efj e/ fJj Ppd ;[DkfJnk, ;[DB tkb/ ;[D e/ wB ftu
t;kfJnk, go eoB tkbk nwb eoe/ jh gko T[so/rk. epho ih n;b rb
efjzd/ jB.
pzXfu pzXB[ gkfJnk] w[es? r[fo nBb[ p[MkfJnk]
ip By f;y fJj[ wB[ uhBQk] sp nzsfo wiB[ ehBQk]ñ]
gtBgfs T[BwfB ojB[ yok] Bjh fwos[ B iBw[ iok]ñ]ojkT[]
T[bNh b/ ;efs ;jkoz] g?;hb/ rrB wMkoz]
p/Xhnb/ ueq G[nzrk] G/Nhnb/ okfJ fB;zrk]ò]
u{ehnb/ w'j wfJnk;k] ;f; ehB' ;{o frok;k]
ip e[zGe[ Gfog[fo bhDk] sj pki/ nBjd phDk]ó]
pes? pfe ;pd[ ;[BkfJnk] ;[Bs? ;[fB wzfB p;kfJnk]
efo eosk T[sof; gkoz] ej? ephok ;koz]ô]ñ]ñú]68
34H ihAtd/ jh w"s ep{b eo' fJT[A woe/ fco fizdk j't/, w[V fco iBw
BjhA j't/rk
epho ih nkyd/ jB fe n;hA (fBoziB dh i's ftu) fJT[A ;wk iktKr/
fit/A ;w[zdo d/ gkDh ftu d{ik gkDh Bdh d/ ftu bfjo. id'A nkswk pqjw ftu
bhB j' frnk, gtB tKr n;hA ;wdo;h s'A iktKr/. fco n;K ekjƒ izwDk j?<
fJj iBw woB sK T[jdk j[ew j?. j[ew ƒ gSkD e/ n;hA T[jd/ ftu jh ;wk
iktKr/. nfijk Gow Bk; eoKr/ fe gziK sZsK dk pfDnk ;z;ko ;Zuk BjhA
fd;/rk. fJjdh j'Ad w[e ikt/rh. G/y SZv ;G ƒ fJe BIo Bkb t/yD tkb/ j'
fJe Bkw dk jh f;woB eoKr/. fiXo ;kƒ fBozeko bkJ/, T[Xo jh br g?Dk,
fJj' ezw eoKr/. joh B/ id'A nkgDh feogk ehsh r[oK d/ T[gd/P ftu bhB j'
iktKr/.
ihAtd/ jh w"s ep{b eo', fJT[A woe/ fco fizdk j't'. w[V fco iBw BjhA
j't/rk. epho ih efjzd/ jB, i' Bkw ftu bhB j'J/ jB, T[BQK dh fbt fBozeko
ftu bZrh j'Jh j?.
T[de ;w[zd ;bb eh ;kfynk Bdh sozr ;wktfjr/]
223
;[zBfj ;z[B[ fwfbnk ;wdo;h gtB o{g j'fJ iktfjr/]ñ]
pj[fo jw ekj/ nktfjr/]
nktB ikBk j[ew[ fs;? ek j[ew? p[fM ;wktfjr/]ñ]ojkT[]
ip u{e? gzu Xks[ eh ouBk n?;/ Gow[ u[ektfjr/]
do;B[ S'fv GJ/ ;wdo;h J/e' Bkw[ fXnktfjr/]ò]
fis jw bkJ/ fss jh bkr/ s?;/ eow ewktfjr/]
jfo ih feqgk eo/ iT[ ngBh s" r[o e/ ;pfd ;wktfjr/]ó]
ihts woj[ woj[ c[fB ihtj[ g[Bofg iBw[ B j'Jh]
ej[ epho i' Bkfw ;wkB/ ;z[B ofjnk fbt ;'Jh]ô]ô]69
35H ;zsK dh ;zrs Bkb epho okw o{g j' frnk
epho ih ƒ fejk frnk s{z fe dhB d[Bh SZv ftrV frnk j?A, efjD bZr/
fe ftrV sK frnk jK go J/j' fijk fit/A Bdh rzrk Bkb ob e/ ftrVh s/ nzs
T[j Bdh rzrk dk o{g j' e/ ojh. okw dh ;j[z, epho ftrV frnk j?, ;Zu dk
o{g j' e/ j[D feXo/ BjhA iKdk.
uzdB Bkb ob e/ o[Zy ftrfVnk j?, go T[j o[Zy nzs uzdB j' frnk.
gko; Bkb ob sKpk ftrV frnk go T[j sKpk nzs ;'Bk j' frnk.
;zsK Bkb ob epho ftrV frnk, T[j epho nzs okw dk o{g j' frnk.
rzrk e? ;zfr ;fbsk fproh]
;' ;fbsk rzrk j'fJ fBpoh]ñ]
fprfoU ephok okw d[jkJh]
;ku[ GfJU nB esfj B ikJh]ñ] ojkT[]
uzdB e? ;zfr soto[ fprfoU]
;' soto[ uzdB[ j'fJ fBpfoU]ò]
gko; e? ;zfr sKpk fprfoU]
;' sKpk ezuB[ j'fJ fBpfoU]ó]
;zsB ;zfr ephok fprfoU]
;' epho[ okw? j'fJ fBpfoU]ô]õ]70
224
36H nkswk dh y'i eod/ epho fBozeko ƒ ik fwfbnk
epho ih nkyd/ jB fe iks Gh pdb fdZsh s/ e[bK Gh d't/A jh G[bk
fdZshnK, j[D nc[o s[ohnK nt;Ek ftu n;hA skDh p[Dd/ jK. ;kvk e'Jh MrVk
BjhA ofjnk, gzfvs s/ w[ZbK d't/A SZv fdZs/. nkg p[D p[De/ nkgD/ nkg ƒ jh
gtKdk jK, fiE/ nkgk Gkt BjhA T[E/ g[Zi r[D rkT[Adk jK.
i' e[M gzfvs s/ w[ZbK d/ b/y jB Uj n;hA SZv e/ s[o/ jK, n;K T[jBK
ftu'A e[M BjhA fbnk.
fdb ftu ;Zuk g/qw j? sK ;odko (fBozeko) d/ doPB eo b?, epho
nkswk dh y'i eod/ T[jƒ ik fwfbnk j?.
T[bfN ikfs e[b d'T{ fp;koh]
;z[B ;ji wfj p[Bs jwkoh]ñ]
jwok Mrok ojk B e'T{]
gzfvs w[bK Skv/ d'T{]ñ]ojkT[
p[fB p[fB nkg nkg[ gfjoktT[]
ij Bjh nkg[ sjk j'fJ rktT[]ò]
gzfvs w[bK i' fbfy dhnk]
Skfv ub/ jw eS{ B bhnk]ó]
fod? fJybk;[ fBofy b/ whok]
nkg[ y'fi y'fi fwb/ ephok]ô]÷]71
37H i' iht wB ftu T[; gqG{ ƒ ikD T[; dk eEB eo/ T[j nkg th Uj'
jh j' iKdk j?
epho ih nkyd/ jB fiE/ fBozeko dh i's dk tk; s/ ukBD j?, T[j febQk
T[jB/ d[orw pDkfJnk j?. fi; doi/ ftu w/o/ pkb r'fpzd gqG{ dk tk; j?, T[E/
fpibh tKC uweK g?AdhnK s/ nkBzd jz[dk j?. i/ fJ; iht ƒ okw Bkw dk ns[N
gq/w bZr ikt/, fJjdk p[Y/g/ s/ w"s s'A S[Nekok j' ikt/ s/ fJjdk Gow BZm ikt/.
fiBQK d/ wB dk gq/w uzr/ wzd/ toB Bkb j?, T[j jT{w? d/ rktD s/ rhs rk
oj/ jB. fi; ;EkB ftu fgqEth dh gkbBk eoB tkb/ gqG{ dk tk; j?, T[E/
225
nBjd Ppd dh o[DM[D bZrh j'Jh j?. fijB/ r'b wzvb d/ Gkr s/ ;kok r'b
wzvb ;kfink j?, fszB nt;Ek (ikrqs, ;[gB, ;y'gs) fszB r[D fszB b'e g?dk
ehs/ jB T[j nrw s/ nr'uo nkg fdb d/ ftu tZf;nk. T[; fgqEth ƒ XkoB
tkb/ d/ wzstK dk e'Jh nzs BjhA gk ;edk. fijdk ukBD e/b/ d/ c[ZbK s/ X[Zg
ftu j?, fi; B/ ewb c[Zb dh X[zBh ftu v//ok ehsk j'fJnk j??, fi; ;EkB ftu
bSwh d/ gsh dk tk; j?, T[jdk wzsq pkoK gZsqK tkb/ fod/ ewb ftu j?. fi; d/
(gq/w dk) fgnkbk j/mK T[skjK (;G ihtK d/) w{zj ƒ bZrk j'fJnk j?, T[j nkc[o
wzvb ftu th ukBD eoB tkbk j?. T[E/ Bk ;{oi j? Bk uzdowK, go wkfJnk s'A
ofjs s/ ;G dk nkfd fBozeko T[E/ e/b eo ofjnk j?. T[j' jh ;ko/ pqfjwzv
ftu j?, T[;ƒ jh ;oho ;wM. T[; fBozeko o{gh wkB;o'to ftu nPBkB eo,
fijd/ igD dk wzso “;'jz** j? s/ fijƒ fe;/ g[zB iK gkg dk b/g BjhA. i'
fBozeko toBk s'A ntoB (ofjs) j? s/ fijdh X[Zg (ukBD) ftu ;kJ/ ƒ fes/ EK
BjhA (Gkt goekP fJe o; j?) T[j fpBK r[oK dh PoD d/ j'o fes/ BjhA bZGdk,
(i' r[oK dh PoD b?Adk j?) T[jdh gqhs jNkJh jNdh BjhA. Bk T[j izwdk j?, Bk
wodk j? nc[o s/ s[ohnK nt;Ek ftu T[j bhB ofjzdk j?.
i/ e'Jh wB ftu T[jƒ ikD bt/, s/ T[jdk eEB eo/, T[j nkg jh Uj' j'
iKdk j?. i' T[jdh i's T[jdk wzsq wB ftu fNekT[Adk j? epho ih efjzd/ jB T[j
gqkDh so iKdk j?.
nrw dq[rw rfV ofuU pk;]
ik wfj i'fs eo/ gork;]
fpi[bh uwe? j'fJ nBzd[]
fij gT[V-/ gqG pkb r'fpzd]ñ]
fJj[ ihT[ okw Bkw fbt bkr?]
iok woB[ S{N? Gqw[ Gkr?]ñ]ojkT[]
npoB poB f;T[ wB jh gqhfs]
jT[w? rktfB rktfj rhs]
nBjd ;pd j's M[Beko]
226
fij gT[V-/ gqG ;qh r'gkb]ò]
yzvb wzvb wzvb wzvk]
fsqn n;EkB shfB fsqn yzvk]
nrw nr'uo[ ofjnk nG nzs]
gko[ B gkt? e' XoBhXo wzs]ó]
edbh g[jg X{g gork;]
oi gzei wfj bhU fBtk;]
d[nkd; db nG nzsfo wzs]
ij gT[V/ ;qh ewbk ezs]ô]
noX T[oX w[fy bkr' ek;[]
;z[B wzvb wfj efo gork;[]
T{jK ;{oi Bkjh uzd]
nkfd fBoziB[ eo? nBzd]õ]
;' pqjwzfv fgzfv ;' ikB[]
wkB ;o'tfo efo fJ;BkB[]
;'jz ;' ik eT[ j? ikg]
ik eT[ fbgs B j'fJ g[zB no[ gkg]ö]
npoB poB xkw Bjh Skw]
nto B gkJhn? r[o eh ;kw]
Nkoh Bk No? nkt? B ikfJ]
;z[B ;ji wfj ofjU ;wkfJ]÷]
wB wX/ ikB? i/ e'fJ]
i' p'b? ;' nkg? j'fJ]
i'fs wzfsq wfB n;fEo[ eo?]
efj epho ;' gqkBh so?]ø]ñ]72
227
38H epho ih d/ ;b'eK ftu nkswk s/ gowkswk dh ftnkfynk
epho ih nkyd/ jB fi; fdB s'A w/ok njzeko wo frnk j? T[; fdB d/
wro' nBzd j' frnk j?. w?ƒ nkgDk ;[nkwh fwb frnk j? s/ ;s;zrh Gh Bkw d/
ikg ftu bZr gJ/ jB.
epho ik fdB jT[ w{nk gkS? GfJnk nBzd[]
w'fj fwfbU gqG[ nkgBk ;zrh Gifj r'[fpzd[]ö]73
epho ih efjzd/ jB fe fi; w"s s'A irs vodk j?, T[jƒ t/y e/ w?A y[P
j[zdk jK, feT[A i' g{oB gowkBzd sK woe/ jh bZGdk j?.
epho fi;[ woB/ s/ ir[ vo? w/o/ wfB nkBzd[]
woB/ jh s/ gkJhn? g{oB[ gowkBzd[]òò]73
epho ih efjzd/ jB fe wodk wodk ;kok irs wo frnk, go woB dh
iku fe;/ ƒ Bk nkJh, fe nfijh woBh wodk i' fco woBk pkeh Bk ofjzdk
Gkt ihAd/ ih woe/ nwo gdth gqkgs eo b?Adk.
epho wosk wosk ir[ w{nk wfo Gh B ikfBnk e'fJ]
n?;/ woB/ i' wo? pj[fo B woBk j'fJ]òù]75
epho ih efjzd/ jB fe god/;h (iht) d/ xZxo/ ;oho ƒ u[c/foU nZr
bZrh gJh j? noEks w"s B/ jo gkf;T[ nk x/ok gkfJnk j?. r'dVh (;oho) sK
;Ve/ e'fJbk j' rJh, go nkswk o{g Xkr/ ƒ ;/e BjhA bZrk.
epho god/;h e? xkxo? uj[ fdf; bkrh nkfr]
fyzEk ifb e'fJbk GJh skr/ nKu B bkr]ô÷]76
epho ih efjzd/ jB fe id'A rzrk ib tKr wB fBowb j' frnk, joh
‘epho* ‘epho* eodk (nktkiK wkodk) wro fgnk GkT[Adk j?.
epho wB[ fBowb[ GfJnk i?;k rzrk Bho[]
gkS? bkr' jfo fco? ejs epho epho]õõ]77
epho ih efjzd/ jB fe fi; ƒ Y{zvd/ ;K T[j EK jh fwb fgnk. fi; ƒ
s{z j'o nkydk ;h s{z gos e/ T[j' jh j' frnk j?A.
epho i' jw izs[ pikts/ N{fN rJh ;G sko]
228
izs[ fpukok fenk eo? ub/ piktBjko]ñúó]78
epho ih efjzd/ jB fe i' ;oho o{g pkik n;hA pikT[Ad/ ;K, T[jdhnK
;kohnK skoK N[ZN rJhnK jB. ftukok tkik eh eo/< tikT[AD tkbk s[o fgnk
j?.
epho i' jw izs[ pikts/ N{fN rJh ;G sko]
izs{ fpukok fenk eo? ub/ piktBjko]ñúó]79
epho ih efjzd/ jB fe ;fsr[oK dh fwjo Bkb ;[or s/ Boe s'A pu
frnk jK, j[D ;dk w?A uoBK ewbK dh w"i ftu ojKrk.
epho ;[or Boe s/ w? ofjU ;fsr[o e/ go;kfd]
uoB ewb eh wT[i wfj ojT[ nzfs no[ nkfd]ñòú]80
epho ih efjzd/ jB fe uoBK ewbK dh w"i dk e'Jh wkg dZ;'< GkJh
efjDk ;'Gk BjhA gkT[Adk, t/fynK jh mhe gsk brdk j?.
epho uoB ewb eh wT[i e' efj e?;/ T[BwkB]
efjp/ eT[ ;'Gk Bjh d/yk jh gotkB[]ñòñ]81
epho ih nkyd/ jB ;[Zsk j'fJnk eh fgnk eodk j?< ikr s/ p?mk oj[.
fi; i'fs Bkb'A ftS[fVnk j?A T[jd/ Bkb jh i[V.
epho ;{sk fenk eofj p?mk oj[ no[ ikr[
ik e/ ;zr s/ phSok skjhe/ ;zfr bkr[]ñòù]82
epho ih nkyd/ jB fe nzp cbD bZr/ jB s/ cb gZeD bZr/ jB. i/
ftu e'Jh ftxB Bk g? frnk, T[j wkbe sZe ik g[ZiDr/.
epho cb bkr/ cbfB gkefB bkr/ nKp]
ikfJ gj{ufj y;w eT[ iT[ phfu B ykjh eKp]ñóô]83
epho ih efjzd/ jB fe epho (tZvk Gkt okw) e;s{oh j' frnk s/ ;ko/
dk; G"o/ j' rJ/ fiT[A fiT[A T[; epho (okw) dh Grsh (eod/ jB) fsT[A fsT[A
okw dk fBtk; T[BQK ftu j[zdk j?.
epho[ e;s{oh GfJnk Gto GJ/ ;G dk;]
fiT[ fiT[ Grfs epho eh fsT[ fsT[ okw fBtk;]ñôñ]84
229
epho ih efjzd/ jB fe id'A w'j s/ fszB/ skg ;oho s'A d{o j' ikD sd'A
ikD' i' r[o{ B/ n;o ehsk j?. sd'A joy s/ ;'r nk e/ d[Zy BjhA d/Dr/, sd'A joh
dk nkgDk nkg jh j't/rk.
epho r[o[ bkrk sp ikBhn? fwN? w'j[ sB skg]
joy ;'y dkM? Bjh sp jfo nkgfj nkfg]ñøù]85
epho ih efjzd/ jB fe uzrk j'fJnk i' G? T[gi fgnk s/ ;koh ;[ZX p[ZX
G[Zb rJh. Ubk rbe/ w[V ib j' frnk s/ tKr e/ c/o Bdh ftu ik fwfbnk.
noEks fBi ;o{g nfrnkB dtkok Ub/ tKr nZv wb{w j[zdk ;h T[j rbe/ gkDh
pD fco fBozeko o{g Bdh ftu ik fwfbnk.
epho Gbh GJh i' GT[ gfonk fd;k rJh ;G G{fb]
Uok rfo gkBh GfJnk ikfJ fwfbU Yfb e{fb]ñ÷÷]86
epho ih nkyd/ jB fe fiE/ ;ky:ks frnkB j? T[E/ vo BjhA, fiE/ ni/
vo j? T[E/ ni/ joh dk gqekP BjhA j'fJnk. epho ftuko e/ p/Bsh eod/ jB j/
;zs s[;hA wB bk e/ ;[D'.
ij nBGT[ sj G? Bjh ij GT[ sj jfo Bkfj]
efjU epho fpukfo e? ;zs ;[Bj[ wB wkfj]ñøú]87
epho ih efjzd/ jB fe epho s{z s{z eodk “s{ jh j' frnk, w/o/ ftu “w?
jK** ojh jh Bk. id'A “fJj nkgDk j?**, “fJj gokfJnk j?** fJj fynkb fwN
frnk T[d'A fiXo d/ydk jK, s{z jh s{z j?A.
epho s{z s{z eosk s{ j{nk w[M wfj ojk B j{z]
ip nkgk go ek fwfN rfJnk is d/yT[ ss s{]òúô]88
epho ih nkyd/ jB j/ ;yh fgnko/ ftu ihT[ t;dk j?. iK ihn ftu
fgnkok< j[D ihn s/ fgnkok gSkD/ BjhA iKd/, i' dZ;K fe w/o/ nzdo ihT[ j? iK
fgnkok.
;[B[ ;yh ghn wfj ihT[ p;? ihn wfj p;? fe ghT[]
ihT[ ghT[ p{MT[ Bjh xN wfj ihT[ fe ghT[]òóö]89
230
39H SKd'r: T[gfBPd ftu wB ƒ jh nkswk ns/ wB ƒ jh pqjw fejk j?
SKd'r: T[gfBPd ftZu wB ƒ jh nkswk ns/ wB ƒ jh pqjw efj e/
fJ; dh T[gk;Bk eoB bJh fejk frnk j?.
40H epho th fJ; wB ƒ oft oj/ jB.
epho ih nkyd/ jB fe “fJ; wB eT[ oft oj/ ephok**.
41H wB i's ;o{g j?
r[opkDh ftZu “wB s{z i'fs ;o{g[ j?A** fejk j?.
42H P[ZX j'fJnk wB jh nkswk dk o{g ns/ nkswk gowkswk dh nzP j?
P[ZX j'fJnk wB jh nkswk dk o{g ns/ nkswk gowkswk dh nzP j?.
“ej[ epho fJj[ okw eh nzP**.
231
fNZgDhnK ns/ jtkb/
ñ gqXkB T[gfBPd okwdk; fBokekoh, gzikph GkPk ftek; ftGkr gzikph
:{Bhtof;Nh gfNnkbk, gzBk ñ
ò T[jh, ó
ó T[jh, ñ÷ú^ñ÷ñ
ô T[jh, ñ÷ö^ñ÷÷
õ T[jh, ñ÷ö^ñ÷÷
ö T[jh, ñóò^ñóó
÷ T[jh, ñóò^ñóó
ø T[jh, óòø^óòù
ù T[jh, óõö^óõ÷
ñú T[jh, óõø^óõù
ññ T[jh, ôúò^ôúó
ñò T[jh, óñô^óñõ
ñó T[jh, óùö^óù÷
ñô T[jh, öôö^öô÷
ñõ T[jh, öôø^öôù
ñö T[jh, öñô^öñõ
ñ÷ T[jh, ööò^ööó
ñø nkukokr ;{so Gkr 1,2, nkukoh: nkswk okw ih, wH;kH nukohn, ;qh
nkswk okw i?B gqekPB ;fwsh, b[fXnkDk, gzBk õú
ñù ss;zrqfj nkc PKs ofSs dtkoekdk; Pk;sqh gqekPB p[X Gkosh
tkokB;h, 1968, gzB/ óóö^ôôù
òú wXfwek Pk;so L uzdo ehosh ghHn?bHt?dl p[fX;N ;z;feqs N?e;N BzH
10 doGzrk 1960, gzBk ñø
òñ ;qhwd Grtd rhsk, ò$ø
òò T[jh, ò$ù
232
òó T[jh, ò$òó
òô ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih, ôôñ
òõ T[jh, óòõ
òö T[jh, ù÷
ò÷ T[jh, ñúóú
òø T[jh, øöø
òù T[jh, ó÷ø
óú T[jh, ññõó
óñ T[jh, ööñ
óò T[jh, ôöù
óó T[jh, ñúñú
óô T[jh, õõõ
óõ T[jh, ó÷õ
óö T[jh, óõô
ó÷ T[jh, ôñõ
óø T[jh, öõ÷
óù T[jh, ó÷ò
ôú T[jh, óø
ôñ T[jh, óò÷
ôò T[jh, óòù
ôó T[jh, óóú
ôô T[jh, óóó
ôõ T[jh, óóô
ôö T[jh, óóù
ô÷ T[jh, óôñ
ôø T[jh, óôò
ôù T[jh, óôò
233
õú T[jh, óôñ
õñ T[jh, óôò
õò T[jh, óôò
õó T[jh, óôò
õô T[jh, óôò^óôó
õõ T[jh, óôó
õö T[jh, óôô
õ÷ T[jh, óôô
õø T[jh, ôøú
õù T[jh, ôøò
öú T[jh, ôøó
öñ T[jh, ôøô
öò T[jh, öõõ
öó T[jh, öõõ
öô T[jh, øõ÷
öõ T[jh, ø÷ú
öö T[jh, ø÷ñ
ö÷ T[jh, ùöù
öø T[jh, ù÷ñ
öù T[jh, ññúó
÷ú T[jh, ññõø
÷ñ T[jh, ññõù
÷ò T[jh, ññöò
÷ó T[jh, ñóöô
÷ô T[jh, ñóöõ
÷õ T[jh, ñóöõ^öö
÷ö T[jh, ñóöö