36
Niyaj so se tinanga á. Nano so rasuun nihánj á. chrej a canj a
chruun a nave a
ve a chuvee a
chii a chruun rto a
Pequeño Diccionario Ilustrado
en el triqui de Copala
Yanj no nana xnaánj nu a
Cuarta edición
Publicado por el Instituto Lingüístico de Verano, A.C.
México, D. F. 2014
Principal colaborador de habla triqui para la primera edición:
Macario Domínguez M.,
originario de Tierra Blanca, Copala,
Distrito de Juxtlahuaca, Oax.
Principal colaborador de habla triqui para la tercera edición:
Miguel Santillán Merino
originario de Agua Fría, Copala,
Distrito de Juxtlahuaca, Oax.
Elaboración y producción:
Elena Erickson de Hollenbach,
Instituto Lingüístico de Verano, A.C.
En la elaboración del presente libro, nos sirvieron de modelo los diccionarios ilustrados
del zapoteco de San Pedro Quiatoni, del mazateco de San Jerónimo Tecóatl y del
mixteco de Magdalena Peñasco. Queremos expresar nuestra gratitud a los
compiladores de esas obras por la ayuda que nos han proporcionado.
Este diccionario ilustrado emplea un alfabeto que empezó a desarrollarse durante los
años sesenta y setenta, basado en el alfabeto del español. Como el triqui tiene sonidos
que no tiene el español, su alfabeto incluye algunas letras y combinaciones que no se
usan para escribir el español. El saltillo (ꞌ) representa una pequeña pausa que se forma
cerrando la garganta, la letra x tiene el sonido de un cohete subiendo, y las
combinaciones chr y xr representan sonidos semejantes a la ch y la x, pero retroflejos,
los cuales se pronuncian alzando la lengua y moviéndola hacia atrás.
Además, el triqui es una lengua tonal. Aunque no se marcan todos los tonos, se usan
acentos para ayudar al lector a diferenciar los tonos más altos de los más bajos. De
manera que una vocal con el acento ortográfico agudo se pronuncia con tono alto, una
vocal subrayada se pronuncia con tono bajo, y una vocal sin acento se pronuncia con
tono medio. Algunas palabras tienen un circunflejo (^) para diferenciarlas de otra
palabra semejante.
Nótese que en la primera edición de este diccionario, que fue publicado por la
Dirección General de Culturas Populares e Indígenas en 2002, se empleó un alfabeto
diferente.
© 2002 por la Dirección General de Culturas Populares e Indígenas
© 2004 por el Instituto Lingüístico de Verano, A.C.
© 2006 por el Instituto Lingüístico de Verano, A.C.
© 2014 por el Instituto Lingüístico de Verano, A.C.
Derechos reservados conforme a la ley.
Licencia de uso, Creative Commons
(Reconocimiento-NoComercial-SinObraDerivada)
http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/deed.es_ES
Primera edición (DGCPI) 2002 5C
Segunda edición (ILV) 2004 2C
Tercera edición (ILV) 2006 (versión electrónica)
Cuarta edición (ILV) 2014 (versión electrónica)
Pequeño diccionario ilustrado
Triqui de Copala
trc 14-091 (Versión electrónica)
México, D.F. 2014
35
Niyaj so se tinanga á. Nano so rasuun nihánj á. yoó a xroj a
xruj a nave a
tan a cotoó a
núú a chruun xlá a
34
níí tavee a
síí anga a
síí nanó rá a
síí ran a síí unánj a
síí anu a
3
Introducción
Yanj nihánj no nana xnaánj nu, nana amii ní sij man chuman Copalá a. Ruvi o se tinanga ga o o nana, ne racuíj se tinanga man ní nayaa ní nana a. Cavee rasuun xnii tucuyón yanj nihánj; cavee rasuun se chana se snóo uún a. Tucuyón ní cachron ní se-xnaanj ní á.
Este libro está escrito en el triqui de Copala, y muestra un poco del idioma y de la cultura triqui. El propósito de este libro es ilustrar algunas palabras comunes mediante dibujos de manera que la gente del pueblo llegue a valorar más su idioma y su cultura, y pueda llegar a expresarlos en forma escrita.
Este libro no es solamente para los niños, sino también para los adultos. Esperamos que les agrade y les sea útil a cada uno de los que lleguen a leerlo.
32
síí uta tzen a
síí uxra yoóó a
síí anáj naa a
síí rii naa a síí ane rmíí a
5
ÍndiceÍndiceÍndiceÍndice
Chumii ga xtaꞌ a ..................................... 7 Xcuu man veꞌ a ....................................... 8 Xcuu man rcoꞌ a .................................... 10 Xcuu cunii a .......................................... 12 Xcuu véj a ............................................. 16 Se avii naa a ......................................... 17 Nij rasuun rásuun níꞌ ruvaj a .................. 18 Se tico a ............................................... 20 Se cunuꞌ a ............................................. 21 Chruj chá a ........................................... 22 Nij agaꞌ ꞌyaj suun a ................................ 24 Yuvii a .................................................. 25 Nee man níꞌ a ........................................ 26 Cúú yave níꞌ a ....................................... 27 Raꞌa níꞌ a .............................................. 27 Se man rque níꞌ a .................................. 28 Tacóó níꞌ a ............................................ 28 Se ꞌyaj yuvii a ........................................ 29
6
Índice en españolÍndice en españolÍndice en españolÍndice en español
El mundo y el cielo .................................. 7 Animales domésticos .............................. 8 Animales silvestres ................................10 Insectos y otros animalitos ....................12 Aves .....................................................16 La milpa y sus derivados ........................17 Cosas que usamos en la cocina ...............18 Juguetes ...............................................20 Ropa .....................................................21 Frutas y verduras ..................................22 Herramientas ........................................24 La gente ................................................25 El cuerpo humano ..................................26 La cabeza ..............................................27 Las manos .............................................27 Partes internas del cuerpo .....................28 Los pies .................................................28 Lo que hace la gente ..............................29
31
síí riha xcuu a
síí ane chruun a
síí unô núú a
síí tucuayuu quili a
síí nacúún nej a
síí otoj rihaan yuvéé a
30
níí nachráj lasó yuvé raa a
síí tuvéj yatzéj a
síí nayaa yanj a
síí anáj a
síí nuvá yatzéj a
síí aníí tanga azucá a
7
Chumii ga xtaChumii ga xtaChumii ga xtaChumii ga xtaꞌ aꞌ aꞌ aꞌ a
güii a
yavii a yati a
ngaa a
chumii a
maan a
raan a xcuáá culúú a
8
Xcuu Xcuu Xcuu Xcuu mamamaman veꞌ an veꞌ an veꞌ an veꞌ a
chuvee a luu a
xee xcuaanj a
taloo a
colój xíj a colój xcuaanj a
xee leej a pató a
29
Se ꞌyaj Se ꞌyaj Se ꞌyaj Se ꞌyaj yuvii yuvii yuvii yuvii aaaa
síí o na a síí ane na yachru a
síí achráá yaánj a
nij síí chá chraa a
síí numíj chruun a
28
Se Se Se Se mamamaman rque níꞌ an rque níꞌ an rque níꞌ an rque níꞌ a
gaán xtacuu ní a
nimán ní a
scoj ní a
xri chingaj ní a
caan rihaan ní a
xcatuun rihaan ní a
daa ní a
tatân ní a
rque tzij ní a
se gue ní a
rayaj ní a
xri catuun ní a
racunj ní a
cúú yave ní a
xráá tacóó ní a
raa tacóó ní a xtucua ní a
chihá tacóó ní a
Tacóó níꞌ aTacóó níꞌ aTacóó níꞌ aTacóó níꞌ a
9
xcáá a
matzinj a
scúj chana a
burró a, xcuu xréé nuj xeé a cuayó a,
xcuu tacanj caxra a
tana a
10
Xcuu Xcuu Xcuu Xcuu mamamaman rcoꞌ an rcoꞌ an rcoꞌ an rcoꞌ a
xuun a
xcuáá gaá a
xcayánj a
chaaan a
cauj a yahu a
27
Cúú Cúú Cúú Cúú yave yave yave yave níꞌ aníꞌ aníꞌ aníꞌ a
xruu ní a
xréé nuj ní a
cutziin chingaa ní a
yuvé raa ní a
nuj tuva ní a
tacúún ní a
yuvé sculu ní a
rlij rihaan ní a
caan rihaan ní a
yuvé rihaan ní a yuuj
xréé ní a
chihá ní a
Raꞌa níꞌ aRaꞌa níꞌ aRaꞌa níꞌ aRaꞌa níꞌ a
cuxru a roj raa
caxra ní a
raa raa ní a cúú sten ní a
cutziin tuva ní a
26
Nee Nee Nee Nee man níꞌ aman níꞌ aman níꞌ aman níꞌ a
chihá tacóó ní a
tacóó ní a
raa ruj ní a
chihá raa ní a
raa ní a
stúj ní a
catuun ní a
rucuaa ní a
chingaa ní
tuva ní a
tacúún ní a
rlij rihaan ní a
xráá ní a
chihá ní a
xréé nuj ní a
yuvé raa ní a
cúú taquii ní a
stanee ní a
rque xnáá ní a
tamaan ní a
nee sindi ní a
11
xaá a tucuya a
xtaj a
xtuu a
chunee a
necó a
chuvaa a
12
xcuaa a
Xcuu cunii aXcuu cunii aXcuu cunii aXcuu cunii a
xlúú a
xij a
cuu xtaan a xcuu tacanj a
xcuun a
chavii a
tachrén a
25
Yuvii Yuvii Yuvii Yuvii aaaa
vichij a
roj ravij neej a
roj nica so a roj ravij so a
nij tucua so a
neej a
24
Nij agaꞌ ꞌyaj suun aNij agaꞌ ꞌyaj suun aNij agaꞌ ꞌyaj suun aNij agaꞌ ꞌyaj suun a
aga ane chruun a
mixté a
neca a caquíí a
palá yatuu a
martilló a
aga yatuu
aga acój chruun a
13
xaan a
rquij a
xcuaj a
cachrínj a rcaj a
coloj a
xcuáá raa a xnacaa a
14
racuun a xcuu nuj a
chaa a xnayúj a
xcuu taquíí a xiin a
23
nataan a
rten a
rnee a
cuej cuun quexó a
yaaj yuve a
ratziin a
cuej cuun canu a
yume a rcuchru a
22
Chruj chá aChruj chá aChruj chá aChruj chá a
nato a
rutzi a
ravii a
chataan a
quili a
rcochron a
15
rquíí a xcuu saga a
xcuu yucuaj a xcuáá rca a
xtaan a xtáán a
16
Xcuu véj aXcuu véj aXcuu véj aXcuu véj a
yachrúú a
xnu a
tucutúnj a xrá a
cha'aa a xcuyaa a
21
Se Se Se Se cucucucunuꞌ anuꞌ anuꞌ anuꞌ a
nave a
cotoó a
xroj a
nichroj a
xnicó a
canj a
ronó a
20
Se tico aSe tico aSe tico aSe tico a
nuj xuun a
roj síí tico rmii a
racaj a
neej sndu a
17
Se avii Se avii Se avii Se avii naa naa naa naa aaaa
naa a
chraa a
núú a tan a
tzen a
tihaj a
nihaj a
cunj a