MUIH, MÂ YALAHDA LÂNI
DAWAK DÎNININGH BALNA YULNI
KÛL KAYANG BUKNI
Wark yamnin/yamnini balna tangâwa
United NationsEducational, Scientific and
Cultural Organization
Organizaciónde las Naciones Unidas
para la Educación,la Ciencia y la Cultura
TIPNI KILN
A
3
Wahai dawi amis/imi kûl kayang balnaSau as dûtaman kidi/yaka ayangni Nikarawa, sau as yaksihni, asangpas, asang, was balna, lakun dawi asang nunuhni kat. Mayangna sauni daklana yakat, bang mana dawi sangnika dûwa apakwa sauni BOSAWAS ritsni balna dîniningh mahni bang yakat.
Muih kapat yulyakwi amang lalâwarang Mayangna mâ yaihkit awaidak dûwa kidika/yaka, bisa palni yuldarang kat waspa dîni dawi kuah balna kat, adi/aka pâni balna baisa nuhni/nuhnini kulwa kidika/yaka laih dikasna dawi panabad balna kat ki.
Adika/aka bukni yakat sinsni lâni balna yaknam sip ki dawak pramis mamunwi yalahda man lâni kidi/yaka nuhnini kulwi tanit kat dûwi kiunin/kiunini Mayangna pâni balna yakat. Kaput bik bang mana dawi sangnika dûwa apakwa sauni BOSAWAS ritsni balna dîniningh mahni bang yakat Mayangna pâni balna yak muih dawi dî nining bang yakarak kulninna lâni amanglawa: waspa dîni dawi kuah darak bukni: • Mâ muih ki barak ahal yayal balna sinsnina lâni nuhni/nuhnini
duduwa dai/rang kidika/yaka waspa dîni kuah karak yulni amang lâtanama;
• Pâma muihni balna yul rawasna/ulna kidi/yaka laihta tala yultatalnama;
• Waspa dîni dawi kuah karak kasnin/kasnini yayamni kidika amang lâtanama amput/ampu yamwi kasnin/kasnini kidika/yaka;
• Mayangna yalahwa lâni kat kulwi talwa kidika/yaka amang lâtanama waspa dîni dawi kuah karak yulni yulwa kidi/yaka;• Mayangna alas lâni yakat waspa dîni dawi kuah karak yus
yamwi tanit kat yamwa kidi/yaka amang lâtanama.
Adika/aka kûl wark balna kidi/yaka tahadi baisa yaksihni karak yamna atnin/atnini kûlni kawa tipni bâs kurihni yakat.
MÂ SAUKI SAHYAKNA, ASANGNIPAS DAWI DÎNIWAIL BALNA
UDUHNA 1Kau yamnin/yamnini
balna minit lakwa
2 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Mâ sauki daklana lainni balna
Amang lâtayang
Sangnika dûwa apakwa sauni BOSAWAS sau wayani yakat talayang dawak pâki kidi/yaka angdika/angka sauni daklana pasyakat kalahwa kidi/yaka talyaktayang.
Talayang
1. Mayangna sauni daklana wayani balna
Nining kawa tâni 1
Julia
Che
ftel
(ad
apta
do d
e St
ocks
et
al. 2
007)
3Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 1
Wahaiki dawi amiski/imiki balna karak yul bautik dakayang apakwa sauni wayani yakat laktik talayang. Yulwi dakana balna nangnit/dangnit lâdanangh.
• Pâki yalahtayang kidi/yaka sauni daklana ayangni ais/aisa yah?
• Angdika/angka pâni, pâki karak lainni dûwih? • Angdika/angka pâ balna ayangni kidi/yaka
sauki daklana pasyakat kalahwih? • Sauki pîsni daklana yakat ais/aisa yamnin/
yamnini dûwih? • Sauki daklana pasyakat ais/aisa kidi/yaka baisa
yaksinh talayangh?
Nangnit/dangnit lâna balna kidi/yaka wauhnitaya yakat rawastayang/ultayang.
Yul
bautayang
Yulwi talna kidi/yaka laih nuhni/nuhnini ki
kat sau wayani yakat sainni maniking kawi dikalahwa
yulni.
Raw
astayang/Ultaya
ng
Territorios indígenas
Dakni bin/bini kau
4 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Ising kattayang laih kal
wanaihni mahni uduhna yak pâ as kalwi, kaput bik pâ mahni kal uduhwak sau
sahyakna bin/bini as kalwi.
Ant
hony
Sto
cks
5Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 1
Yamtik talayang
Rabutna kidi/yaka yakat Mayangna sauni daklana pâni nuhni/nuhnini balna kidi/yaka laktik talayang.
Wauhkitaya yakat rawastayang/ultayang: • pâni nuhni/nuhnini dûwa kidi/yaka • pâni dibin/dibini dûwa kidi/yaka • Mayangna sauni daklana yakat sau sahyakna bin/bini ayangni ais/aisa pasyakat watwih
2. Sau sahyakna pâni nuhni/nuhnini balna
Talayang
Raw
astayang/Ultaya
ng
Sau daklana/ pâ
Sauni pâni kilumita rabutni
Sauni sayakna bin/bini awasakat sau sahyakna bin/bini
Pâni dawi muih ampus bangh yaka
Mayangna sumu balna amput/ampu yul babauwa yaka
Mayangna Sauni As
1668 Bonanza 15(5585) Panamahka
Mayangna Sauni Bû
1024 San José de Bocay 16(2798) Panamahka
Sikilta 454 Siuna 2(843) Panamahka
Lakus < 200 San José de Bocay 3(~500) Panamahka
Santo Tomás de Umra
– Waspam 1 Panamahka
Pyu y Amarana – Wiwili 2(~200) Panamahka
Mayangna Sauni Arungka
200 Bonanza/Rosita 5(3250) Panamahka
Wasakin – Rosita, Alamikamban
10(1879 en Wasakin)
Tuahka
Awas Tingni 734 Waspam 1(1164) Panamahka
Karawala – Laguna de Perlas 2(~1000) Ulwa (350 muih bararak)
6 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Yul parahni kau wauhkitaya yakat rawastayang/ultayang sauki daklana yulni balna: • Sau daklana pâni nuhni/nuhnini • Muihni ampus kidi/yaka • Tûni sât yulwa • Sauma daklana pasyakat pâ balna ampus bang kidi/yaka
Wahaiki dawi amiski/imiki balna karak rawasna/ulna kidi/yaka laihtik talayang.
Me
nuka
Sc
etb
on-
Did
i
Nin
ing katayang
Raw
astayang/Ultaya
ng
7Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 1
3. Sauki daklana wayani kidi/yaka
Wahaiki dawi amiski/imiki balna karak Mayangna kapat sauki daklana wayani as yamtayangna angkat/angka bang mayang kidi/yaka dawi wasautni yamni talayangna kidika/yaka kahtayangna.
Sau wayani kidi/yaka wahaiki, amiski/imiki dawak kûl sumalyang yakat nining katayangna.
Paul
e G
ros
Nin
ing katayang
Yul kulyak
IDakni bin/
bini kau
8 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Yamtayang4. Sau wayani talas lainni balna amang lâtayang
Pâ muih bararak balna yakat waltik dakayang pâki dawi Mayangna sauni daklana nuhni/nuhnini ampus kidi/yaka. Mana yultik dakayang:
• Pâ lainni balna kidi/yaka amput/ampu baisa amang lâtamanh?
• Sauma daklana kidika/yaka wayani dis amput/ampu kal yulwa daih/rangh?
• Umani kau sau daklana balna kidika/yaka angdika/angka daih/rangh? • Sau daklana lainni balna kidika/yaka umani kau ais/aisa sâtni kau yus yayamwa daih/rangh?
Wark yamnayang kidi/yaka amiski/imiki dawi wahaiki balna karak wirihtayang.
Umani kau sau daklana lainni sâtni balna yus yayamwa dai kidika/yaka wayani yamtik diyultayang.
Pâki yak
Nin
ing katayang
Yul kulyak
I
9Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 2
Mâ sauki daklana ampat talda kidi/yaka
Amang lâtayang1. Mayangna sauni pasyakat ritsni balna
Kûlki sumalyang, amiski/imiki dawi wahaiki balna karak pâki yakat wâtna as yamtayang dawi talayang sauni pasyakat ritsni balna sâtni.
Sauni pasyakat ritsni sâtni balna wâtna talnayang kidi/yaka wauhkitaya yakat rawastayang/ultayang.
Pâki yak
Nining kawa tâni 2
Kûl bitik yakat
Raw
astayang/Ultaya
ng
10 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
2. Asangpas
“Kuma kaupak asangpas kau” yultik talayang.
Yu
ltik talayang
U
Walasah yaka, muih kapat kaunah taldasa ki mâ as kat nawalh atdi, kûl bik walasa dûwi awasa kat [dâniwan karak ki].
Al barakni, Musawas
Was yakat dûwi was dîni balna bik bang ki, yaka pasyak ûk bang yaka laih waspa dîni, kuah balna, was nawahni, yapu [turha] dawi dîman bik bang ki.
Al barakni, Musawas
Asangpas dûwi dî basta [panabas], dî wail [asangpas dîni dî muihni kasna yamni mayawi], wah dawi pan nunuhni.
Al barakni, Musawas
Mayangna sulani sangnika yakat sauni nuhni/nuhnini sak akat sahwi yakna nunuhni bû bang yaka: Asangpas yaka sahwi yakna sâtni bâs bang ki. walasah, asangpas, dawi was. Bâs libitwi kûl. Usnit aka laih sau akat aisa sak yaka yulni sâtni yulwi kiwi. Muih balna yaka bik sau akaupak ki dawak pâ yalalahwa yaihnitna yaka pana dawi watak dîniwail karak bang ki.
11Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 2
Kûlki sumalyang niking lâuwak Mayangna sulani sauni daklana pasyakat sangnika sât yulni rawasna/ulna as yamtik papattayang.
Kûl bitik yakat biri biri wirihtayang wayani wasakna kidi/yaka.
Asangpas
Walasah Was
Waspa dîni
Pan/pana
Nin
ing katayang
Ya
m
nin/yamnini
12 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Dakni bin/bini kau yul bautayang sauni pasyakat ritsni sâtni balna: kuma dawi asangpas, walasah, asang, was dawi kûl.
Yul
bautayang
Dakni bin/
bini kau
Ant
hony
Sto
cks
13Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 2
Yamtik talayang3. Pâki wayani as yamtayang
Yus yamtayang saubla awaskat sau pih karak pâki wayani yamtik datik sauni pasyakat ritsni sâtni balna Mayangna sulani yalahwa lâni kat.
Pâki wayani yamnayang kidi/yaka lawik nining katayang.
Yamtayang4. Asangpas ritsni kidi/yaka
Pâki yakat muih barak amang lâwa balna niking lauwa kat, Mayangna balna asangpas ritsni dudûwa kidi/yaka waltik talayang.
Nin
ing katayang
Yul kulyak
I
Pâki yak
14 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Wahaiki, amiski/imiki dawi kûlki sumalyang kat, lan kalnayang kidi/yaka yul bautik dakayang, pâ muihni barak balna kau tanka waltik yaknayang kidika/yaka yul bautik dakayang.
• Mayangna sulani yalahwa lâni kat asangpas tannika yul bautik talayangna.
Mayangna pâni balna yakat asangpas nuhni/nuhnini amang lânayang kidika/yaka wanaihki balna karak yul bautik dakayang.
Pâki muhni barak
balna kidi/yaka kasak amang lalâwi.
Yul
bautayang
Wa
naihni karak
Dakni bin/bini kau
Me
nuka
Sc
etb
on-
Did
i
15Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 3
Mâ sauki daklana wasni
Amang lâtayang1. Mayangna balna niningna yakat was nuhnini kidi/yaka
Wahaiki dawi amiski/imiki balna yul bautik talayang was nuhnini dûwa kidika/yaka Mayangna pâni balna yakat.
Nining kawa tâni 3
Yuldi was nuhnini
kidi/yaka main talnin/talnini maisihni yamnin/yamnini
awas/awasa.
Yul
bautayang
Dakni bin/
bini kau
16 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
2. Sauki daklana yakat was bayakwa balna
Mayangna balna saunina daklana wayani yakat talayang dawi Apakna Asangni Sahlai, sangnika dûwa apakwa sauni BOSAWAS paskau was murwa bang kidi/yaka talayang.
Sauki daklana paskau was kira bang kidi/yaka nining katang.
Yul
bautayang
Talayang
Kûl
bitik yak
Territorios indígenas
Julia
Che
ftel
(ad
apta
do d
e St
ocks
et
al. 2
007)
17
Wahaiki dawi amiski/imiki karak was yulni yultik dakayang. Yulwi dakana balna nangnit/dangnit lâdanangh:
• Mayangna sauni daklana yakat angdika/ angka wasni balna murwa bang yah? • Wasni balna kidika/yaka angdika/angka
nû manh? • Pâki yakat angdika/angka wasni bayakwih?
Wauhkitaya yakat rawastayang/ultayang:
• Was kuma yakat sahni kalahwa ayangni dawi Mayangna sauni daklana pas munah bayakwa kidi/yaka ayangni.
• Sauki daklana munah was balna bayakwa ayangni.
Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 3
Raw
astayang/Ultaya
ng
Yul
bautayang
Muih bû karak
18 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Yamtik talayang3. Was murwa sâtni balna
Muih bû karak buk kidi/yaka yultik talayang was sâtni murwa yulni balna.Yu
ltik talayang
UMuih bû karak
Was lungni was murawasa yaka awasa kat kakwatna, dawi was parasni laih, was sirihni murwa yulnin kat [kîtang balna].
Al barakni, Musawas
Was tuhni balna laih sipit 20 kaupak 50 kat kidi, was tuhni atwi, was baini laih tuhni awasa yaka ki.
Al barakni, Musawas
Mayangna talwi dî sangnika karak yaka kilitna kau awi dana bang ki. Was sâtni murwa balna kidi laih was lungni, was parasni, was tuna, was bini, parasni tuna, was nuhni, was tingni, was bin sahni dawi ûk balna bik. Was parasni murwa tuhni dawi was ampat murwa yaka wasnuh, was bini, was tingni yus yamwi was sâtni pâni ampat yaka yulwi.
19Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 3
Yu
ltik talayang
U
Yul balna amang
lâtasyang kidika /yaka talyaktayang, yulpuyang yakat
tannika waltik talayang dawi wauhkitaya yakat rawastayang/
ultayang.
Escribo
Muih bû karak
Was tuna laih, was tang biniwa yaka ki, dawi wassah laih, was binilah as wasnuh kau kalahwa yaka ki. Sahni laih was as was ûk kau wayahwa yaka ki, ûk yuyulwa yaka laih, wassar dawi tuna yakawas parasni awasa kat kîtang tuna dawi sar bik yultayangna.
Al barakni, Musawas
Was dinit yak pâ ûk bik pak ki (malam) atwi yaka bik sau minit akat kapat sîmh dîwail asangpas dîniwail watak dînibasta kasyang tûruh, âras, mulukus dawi was pamka.
20 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Dakni bin/bini kau yulwi talna kidi/yaka yulni yul bautik talayang. Yulwi dakana balna nangnit/dangnit lâdanangh.
• Mayangna sulani yalahwa lâni kat, angdika/angka balna kidi/yaka was murwa yah?
• Was kudungni 20 kaupak 50 pît tuhni dûwa kidi/yaka ayangni amput/ampu papakwih?
• Was dinit yakat ais/aisa tingnilau/watak dîniwail balna bang yah.
Ais/aisa yakat sâtuk balna kidi/yakat rawastayang/ultayang: • was lungni dawi was parasni.
• was tuhni dawi was baini.
Warkki yamnayang kidi/yaka lawik yultayang dawak isning pakna balna yâ yuyulwa kidi/yaka libittayang.
C
onverso
Nin
ing katayang
Kûl bitik yakat
Dakni bin/bini kau
Ya
m
nin/yamnini
21Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 3
Yamtayang 4. Pâki wayani as yamtayang
Pâki wayani ampat kidi/yaka yamtayang datik kauhtayang was lungni, was parasni, was tuna, was bini, parasni tuna, was nuhni, was tingni, was bini sahni, dawi was sâtni ûk balna kira kidi/yaka bik.
Yul kulyak
IM
enu
ka S
ce
tbo
n-D
idi
Me
nuka
Sc
etb
on-
Did
i
Paul
e G
ros
22 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Papanghki dawi wanaihki balna yakat lan kalnayang kidi/yaka yul bautik dakayang was lungni, was parasni, was tuna, was bini, parasni tuna, was nuhni, was tingni, dawi was bin sahni.
5. Was kung yak pan balna dahnin
Was buhlaknin/buhlaknini awas/awasa yulni was kung yakat pan/pana dahtayang.
Wa
naihni karak
Pâki yak
Me
nuka
Sc
etb
on-
Did
i
23Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 4
Sauki daklana pasyakat wark yamwa balna
Amang lâtayang1. Sauki daklana yakat wark balna baisa yamwa kidi/yaka
Kûlki sumalyang, amiski/imiki dawi wahaiki balna karak pâki awaskat sauki daklana yakat wark yayamwa kidi/yaka yulni yul bautayang.
• Mayangna balna umani kau wark sâtni yamwi aina kidi/yaka yul bautik dakayangna.
Nining kawa tâni 4
Me
nuka
Sc
etb
on-
Did
i
Me
nuka
Sc
etb
on-
Did
i
Me
nuka
Sc
etb
on-
Did
i
Yul
bautayang
24 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
2. Wark yamwa pâni
Mayangna sauni daklana balna wayani yakat wark yamwa pâni balna kidi/yaka laktik talayang.
Talayang
Yulwi talna
Julia
Che
ftel
(ad
apta
do d
e St
ocks
et
al. 2
007)
25
Sau wayani yakat talik talayang dawak kidi/yaka yulni yul bautayang:
• Dî dahnin/dahnini pâni yakat angdika/angka dîni balna dadahwih? • Angdika/angka sauni daklana yakat kûl
susuhwas yah? • Mayangna sauni daklana yakat angdika/
angka kidi/yaka was bin/bini dawi was tuna balna tanit daknin/daknini dis/diska yah?
• Pâki yakat wark kau yayamwa kidi/yaka angdika/angka yah?
• Sauki daklana yakat ais/aisa warkni balna kidi/ yaka kau yayamwih?
Sauki daklana yakat wark yayamwa balna wauhkitaya yakat rawastayang/ultayang.
Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 4
Yul
bautayang
Yulwi talna kidi/yaka laih nuhnini ki kat sau wayani yakat sainni
maniking kawa yulni.
Territorios indígenas
Raw
astayang/Ultaya
ng
26 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Yamtik talayang3. Sauki daklana yakat wark yamwa pâni balna
Sauki daklana wayani yakat wark yamwa pâni balna tal yaktayang.
Sauki daklana yakat wark yamwa balna kidi/ yaka wauhkitaya yakat rawastayang/ultayang.
Warkni balna dawak ayang bang adika/aka karak libittik talayang.
Warkni balna Dîni balna
Kûl suhwa warkni Am/ama
Pamwa Pan/pana mak, panabas, dîmuih
Dî înin/înini Mûlalah
Dî dahwa lâni Siwi
Minik bahwa Kûl
Raw
astayang/Ultaya
ng
Talayang
Ya
m
nin/yamnini
27
Wahaiki dawi amiski/imiki karak, Mayangna sauni daklana balna yakat wark sât yayamwa balna kidi/yaka wayani yamtik buk bin/bini as yamtayang.
Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 4
Yamtayang4. Wanaihki dawak pâki yakat wark yayamwa balna
Sauki daklana yakat wark balna yayamwa yulni amang lânayang kidi/yaka wanaihki balna yakat diyultayang.
Wanaihki muih barak balna yakat yultik dakayang ûnina dawi pâ yakat ais/aisa warkni yayamwa pâ.
• Wark as yayamna kidi/yaka yaklau niningna kanin yultayang.
Wa
naihni karak
Yul kulyak
I
28 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Pâki yakat wark yayamwa sâtni as dûnayang kidi/yaka nining kana yamtayang.
Nin
ing katayang
Paul
e G
ros
Paul
e G
ros
Paul
e G
ros
Kûl bitik yakat
29Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 5
Ritsni balna dîniningh sâtni balna
Amang lâtayang1. Mayangna sauni daklana yakat ritsni balna dîniningh
Wahaiki, amiski/imiki balna dawi kulki sumalyang yul bautik dakayangna, Mayangna sauni kidi/yaka was dîni ritsni dîniningh dawi buhni dîni balna kat.
Kûlki sumalyang wahaiki dawi amiski/imiki balna karak pâki yakat awaihna as yamtayang, dawi sauki daklana pasyakat was dîni ritsni dîniningh kidi/yaka talayang.
Nining kawa tâni 5
yul bautayang
Pâki yak
Kûl bitik yakat
30 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Rabutna kau yakat ritsni balna bang kidi/yaka ayangni rawastayang/ultayang was dîni ritsni dîniningh dawi buhni kat dawak Mayangna pâni balna yakat ilpni lâni apakwi main talwi dûnin/dûnini ki.
Was dîni ritsni dîniningh Buhni ritsni balna
Mâ pâki kau
awaihna mayang kidika/yaka yakat was dîni ritsni
dîniningh kidi/yaka rawasna/ulna adika kau X rawastah/ultah.
Ya
m
nin/yamnini
31
Yamtik talayang2. Walakwas wasni was dîni ritsni dîniningh
Walakwas wasni wayani kidika/yaka talayang, dawak mâ sauki daklana yakat waspa dîni dawi kuah balna manas kidi/yaka talyaktayang.
Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 5
Talayang
Es
teba
n C
arlo
s ra
swas
wi k
alah
wak
way
ani y
amna
mui
hni C
ristó
bal T
ham
y Ló
pez
32 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Mâ sauki daklana pasyakat waspa dîni dawi kuah balna ayangnina bang kidi/yaka wauhkitaya yakat rawastayang/ultayang.
Pâki yakat was kira wayani balna kidi/yaka yamna yang nining kawa tâni 3 yakat, waspa dîni dawi kuah balna mahni dûwa pâni balna wasautni kahtayang.
3. Mayangna pâni balna yakat waspa dîni yus yayamwa
Yultik talik dawak yul bautik dakayangna.
Raw
astayang/Ultaya
ng
Yul kulyak
I
Yul
tik talayangUMuih bû karak
Waspa dîni luih kau yayamni ki mâ tunakibâ dawi mamikpa dawi bukut balna bik kau yamni ki.
Al barakni, Arangdak
Panabas balnaWaspa dîni luih kidi/yaka muihni pasyakat panabas as dudûwa ki yamni mai yamwi.
33Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 5
Yul
tik talayang
UMuih bû karak
Bilam bikis kidi/yaka panabas yamni as ki utak kilwa lainni yakat dawi pilau palni yakat bik. Mumulukus, mûsiwa dawi tâpam kidi/yaka salani yakwi panabas kapat yus yayamwi wingta laihwatwa yakat yus yayamwi. Tungkih balna kidi/yaka muih yayal muih bin dûwa kat yus yayamwa kat tâwas kasak pûwi.
Laihwi yamnaMûlalah nunuhni anani balna kidi/yaka dûwi walabis balna alahnin/alahnini yayamwi, sika yamwi diyawi dawi bik, û yakat dûnin/dûnini kapat bik. Mûsiwa wakalni balna kidi/yaka, û yakat yus yayamwi.
DikasnaMayangna pâni balna yakat mûlalah muihni kidika/yaka baisa kakaswi. Waspa dîni muihni kidika/yaka dikasna yamni as ki, muihni parasni kal dakadi.
34 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Yulwi talwi amang lâna munah/ulik rawaswi/ulwi papatna karang, waspa dîni yus yamwa balna kidika/yaka.
Dakni bin/bini kau kalahwi parahni kau rawaswi/ulwi yayamna karang, was dîni ritsni dîniningh sauki daklana yal yus yamwa balna kidika/yaka.
Panabas Laihwi yamna Dikasna
Way
ani y
amna
mui
hni
Cris
tóba
l Tha
my
Lóp
ez
Raw
astayang/Ultaya
ng Dakni bin/bini kau
Ya
m
nin/yamnini
35
Yamtayang4. Wanaihki balna karak dî pamna yawayang
Pâki yakat wanaihki balna karak dî pamna alahyawayang, dawak yultik dakayang waspa dîni dawi kuah pamnin/pamnini pâni baisa yayamni kidika/yaka.
Wanaihki balna kaupak lan kalna yang kidika/yaka kûlki sumalyang wahaiki dawi amiski/imiki yakat diyultayang.
Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 5
Wa
naihni karak
Kûl bitik yakat
Nin
ing katayang
36 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Waspa dîni înin/înini sâtni balna
Amang lâtayang1. Waspa dîni înin/înini sâtni baisa yus yamwa
Kûlki sumalyang, amiski/imiki dawi wahaiki balna karak waspa dîni înin/înini sâtni balna sauki daklana yakat baisa yus yayamwa kidi/yaka yulni yul bautik talayang.
Nining kawa tâni 6
Yul
bautayang
Kûl bitik yakat
37
Sâtni Wais balna yus yayamwi
Waspa dîni dawi kuah karak baisa yus yamda kidi/yaka
Kuyulh wahni nailun kau Muih bitik, kau palni kidi yayal Muih bitik
Las dawi sîbang karak Ahal balna Mûlalah, pahwa
Suksuk Ahal muih bararak balna Mûsiwa, mûpih, mûlalah, mûsa, pahwa
Awas yunin Ahal balna Mûlalah, pahwa, taras, bahya, muara
Was klas Ahal balna Pahwa, mûlalah, tirisu, mûsiwa
Asna dawi pabulu kau Yayal dawi walabis balna Tungkih, bilam, kirhsa, plais naini, subaturuk, mâbai
Dîbasta dutni waspa dîni îwa
Ahal balna Muih bitik
Bakannin pâni Muih bûlah sau daklana bani kau
Mûlalah, pahwa, sirik, mûsiwa, tirisu, mûpih
Sinak sinika Yayal dawi walabis balna Tungkih, bilam, kirhsa, plais naini, subaturuk, mâbai
Tarraya Ahal balna Waspa dîni nuhni/nuhnini kuarta kuihwas balna (ting as pitni)
Pâ balna yakat lakun kau papamwa
Muih bitik, kau palni kidi/yaka yayal balna
Pahwa, taras, susum
Bâtal kau Walabis balna Bilam
Batal kau laihwa Yayal balna Bilam bikis
Sinak sinika Muih bararak balna Muih bitik
Sahwa Ahal balna Bitik
Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 6
2. Mayangna waspa dîni înin/înini sâtni balna
Dakni bin/bini kau yultik talayang datik rabutna kau adika/aka yulni yul bautik talayang.
Yul
tik talayang
UDakni bin/
bini kau
38 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Yamtik talayang3. Waspa dîni dîni/înini sâtni umani kau
Wauhkitaya yakat rawastayang/ultayang: • umani kau waspa dîni înin/înini sâtni balna; • waspa dîni înin/înini sâtni balna amang lâtasyang.
Wahaiki dawi amiski/imiki balna karak mâ muihki barak balna waspa dîni înin/înini sâtni yus yayamwa dai/rang kidi/yaka yulni yul bautayangna.Yulwi dakana balna nangnit/dangnit lâdanangh:
• Angdika/angka balna madikit kahna yah? • Pâki yakat angdika/angka balna yayamwih? • Wais balna waspa dîni înin/înini umani kau dai/rang kidika/yaka yus yayamwih?
Raw
astayang/Ultaya
ng
Yul
bautayang
39
Yamtayang4. Waspa dîni înin/înini sâtni umani mâ dikitkahwi
Pâki muihni barak al awas kat yal kau yul bautik dakayang mâ muihki barak balna waspa dîni înin/înini sâtni yus yayamwa dai/rang kidi/yaka balna danh yus yamdas yulni.
Wahaiki dawi amiski/imiki balna karak rawaswi/ulwi yakna as yamtayang mâ muihki barak balna waspa dîni înin/înini sâtni umani kau yus yayamwa dai/rang kidi/yaka balna danh yus yamdas yulni.
Kûlki sumalyang dawi wanaihki balna yakarak rawaswi/ulwi yakna kidi/yaka yulni niningna katayang.
Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 6
Nin
ing katayang
Pâki yak
Yul kulyak
IDakni bin/
bini kau
Dakni bin/bini kau
40 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Mayangna yalahwa lâni yakat amang lâwa
ritsni balna dîniningh
Amang lâtayang1. Dî sangnika dûwa dâniwan balna
Wahaiki dawi amiski/imiki balna kûlki sumalyang kat yul bautik dakayang dî sangnika dûwa balna dâniwan yulni (walasah dawi nawalh).
Nining kawa tâni 7
Yul
bautayang
Kûl
bitik yak
Way
ani y
amna
mui
hni C
ristó
bal T
ham
y Ló
pez
41
Wahaiki dawi amiski/imiki balna karak yultik talayang “Dîwail balna dâninawan” yulni bautik dakayangna.
Yul balna amang lâtasyang kidika/yaka talyak-tayang, yulpuyang yakat tannika waltik talayang dawi wauhkitaya yakat rawastayang/ultayang.
Wahaiki amiski/imiki balna karak sir muntayang yulwi talna kidi/yaka ais/aisa yulni yulwa pa. Yulwi dakana balna nangnit/dangnit lâdanangh:
• Mayangna sauni daklana balna yakat dîwail balna dâninawan kidi/yaka ayangni ais/aisa papakwih? • Muih balna ritsni balna dîniningh dûwa yakat uba isiwa kat ais/aisa kalahwih? • Yulwi talna kidi/yaka ais/aisa yulni yulwih?
Yulwi dakawa balna wauhkitaya yakat ultik nangnit/dangnit lâtang.
Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 7
Yul
tik talayang
U
Raw
astayang/Ultaya
ng
Raw
astayang/Ultaya
ng
Yul
bautayang
Dakni bin/bini kau
Dî wayani kau walik lik awa kapatnah bik awas kat walasah nawalh atwi. Adi/aka muihni kapat wayani kau tulu awa yaka Mayangna sauni asangnipas kau dawi wasni balna yaka asang nunuhni kau, pâ nai balna, yaka bang ki. Yaka bûas laih dîwail balna dâninawan. Dîwail balna dâninawan kidi witingna ah atwa taimni kat dî îyang kidi dîwail as îwarang ki. Awasa bik dipamyang yal kidi waspa dîni as ilwarang atna kat ilwi. Dîwail balna dâniwan yaka, muih yaklau dîniwail balna kau uya iwasa atnini yulni main ditalwi bang awi. Kaunah malni kau ki, lâih kalahwas ki, watwi bik, watwi bik wais as dîwail awasa kat waspa dîni uba ihîwa kat sirihni siknis as dilaihwi.
42 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Yamtik talayang2. Lîwa kidi/yaka waspa dîni balna dâninawan
Wayani kidi/yaka talayang dawi yul bautik dakayang talnayang kidi/yaka.
Talayang
Way
ani y
amna
mui
hni O
rland
o Br
uno
43Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 7
Dakni bin/bini kau yultik talayang dawak wayani yakarak yul bautik talayangna.Y
ultik
talayang
UDakni bin/
bini kau
Lîwa kidi/yaka pirit kapat ki parasni ki dawi waspa dîni balna bitik tingni dinit yak dûwi. Kulna ki waspa dîni sâtni kau bang kidika/yaka bitik yak dâniwan, yuldarang kat (wadau, siksik, dîman, was yapu, dawi suni kat). Kaput bik lîwa kidi waspa dîni balna dawi was dîniwail ûk binina yaka luih dâniwan dudûwa karang bik lîwa yaka waspa dîni pipihni balna karak is yamni kal pakwi bang awi. Lîwa yaka dî sâtni mahni kalnini sip ki. Lîwa pihni yaka yal pihni basni nanaini kalwi. Al kapat bik kalwi lîwa al atwi. Lîwa yaka pâ nai kau yakmaldi, sak karang bik waspa nai kau tuhni babang yakat laih mâ as kalahwak muih tatalwi, pasyakat muih as uba waspa dîni îwa kat lîwa yaklauwi muihni awas kat muihni bin yakat siknis laihwi. Bûwa yakat laih lîwa kidi/yaka yal as want talwa kat awaskat walabis al, yal yakat want talwa kat witing laihwi kiwi dûwi.
44 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Wahaiki dawi amiski/imiki balna karak yulwi dakana balna nangnit/dangnit lâtayang.
• Lîwa kidi/yaka wais yah? • Lîwa pîsni kidi/yaka ampat yah? • Lîwa kidi/yaka angdika/angka wasnipa dîni karak baisa kal papakwih? • Lîwa kidi/yaka angdika/angka pâni yakat yakmaldih? • Lîwa kidika/yaka ais/aisa taimni yakat kalahwih?
3. Lîwa yulni
Muih barak as yul bauwak dakâyang lîwa kidi/yaka waspa dîni balna dâniwan.
Pâki yakat muih
barak balna baisa dî amang lâwa kidi/
yaka apdis datik dakâyang.
Yul
bautayang
Dakâyang
Kûl bitik yakat
45Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 7
Buk kau yulwa yakarak libittik talayang.
Lîwa warkni yamwa baisa yamni talayang kidi/yaka uya yamni talasyang kidi/yaka wayani yamtik wasautni kahtayang.
Wahaiki, amiski/imiki balna karak dîkinawaya balna libittik talayangna dawi ais/aisa yulni walyakna yang kidika/yaka yultayangna.
Kulyaktik yus yamtayang
dawi bik kullayang.
Nin
ing katayang
Yul kulyak
I
Yul
bautayang
46 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Yamtayang4. Walasah dawi nawalh yulni walwi talnin/talnini
Pâki muihni barak balna yakat waltik talayang walasah dawi nawalh kau baisa kidika/yaka lîwa tannika.
Kûl warkni yamtik yaknayang walwi talwa kidi/yaka niningna katayang.
Wanaihki balna karak yul bautik dakayang walasah dawi nawalh kau baisa kidi/yaka lîwa tannika amang lânayang kidika/yaka.
Wa
naihni karak
Nin
ing katayang
Pâki yak
Jim
Ka
rpo
wic
z
47Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 8
Was dîni balna sâtni kau sahyakna
Amang lâtayang1. Waspa dîni dawi kauh sâtni balna
Wahaiki, amiski/imiki dawi kûlki sumalyang kat yul bautik dakayangna, pâki wasni balna yakat waspa dîni dawi kuah sâtni balna dûwa kidika/yaka yulni.
Pâki yakat, waspa dîni dawi kuah sâtni balna dûwa kidi/yaka wauhkitaya yakat rawastayang/ultayang.
Nining kawa tâni 8
Raw
astayang/Ultaya
ng
Yul
bautayang
Kûl bitik yakat
48 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
2. BOSAWAS yakat waspa dîni sâtni balna walyakna
Wayani yakat talayang waspa dîni yamni as, waspa dîni pihni as dawi waspa dîni sâni as.Ta
layang
Kûl bitik yakat
Paul
e G
ros
Paul
e G
ros
Paul
e G
ros
49
Wahaiki, amiski/imiki dawi kûlki sumalyang kat yul bautik dakayangna waspa dîni yayamni, waspa dîni pipihni dawi waspa dîni sasâni kat. Yulwi dakana balna nangnit/dangnit lâdanangh.
• Waspa dîni yamni kidika/yaka angdika/angka yah? Amput/ampu nû manh?
• Waspa dîni pihni kidika/yaka angdika/angka yah? Amput/ampu nû manh? • Waspa dîni sâni kidi/yaka angdika/angka yah? Amput/ampu nû manh?
Dakni bin/bini kau yultik talayang waspa dîni dawi kuah balna walwi yakna yulni.
Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 8
Yul
bautayang
Yul
tik talayang
UDakni bin/
bini kau
Amput/ampu tatalwi Mayangna balna waspa dîni sâtni 30 dudûwa yakaupak walwi yakna bang ki, uduhna bani tâni tuna karak ki. Adika wasnipa dîni uduhna mahni kaupak yaka baisa tanka dûnam kat waspa dîni yayamni, waspa dîni pipihni dawi waspa dîni sasâni. Wasnipa dîni yayamni balna uduhna balna pasyakat kawi waspa dîni kasnin dûni awas balna. Waspa dîni pipihni dawi waspa dîni sasâni balna kalaih lîwa sâni pihni karak mâ bani kalpakwi tulu ki. Kidika/yaka bahang wais kaswarang kat dutni diyamwi.
50 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Yul balna amang lâtasyang kidika/yaka talyaktayang, yulpuyang yakat tannika waltik talayang dawi wauhkitaya yakat rawastayang/ultayang.
Sumalwa tunan kidi/yaka wahaiki dawi amiski/imiki balna karak yultik dakayangna baisa kau yamni dakakih yana kidika/yaka.
3. BOSAWAS yakat kuah sâtni balna walyakna
Wayani yakat talayang kuah dawi ahsa karak.
Raw
astayang/Ultaya
ng
Talayang
Yul
bautayang
Kûl bitik yakat
Paul
e G
ros
Paul
e G
ros
51
Kûlki sumalyang, wahaiki dawi amiski/imiki balna karak kuah sâtni balna yulni yul bautik talayang. Yulwi dakana balna nangnit/dangnit lâdanangh:
• Kuah kidi/yaka angdika/angka yah? Amput/ampu nû manh? • Angdika/angka ahsa yah? Amput/ampu nû manh? • Yultik talayang kuah sâtni tias kau as yulni.
Yultik talayang kuah sâtni tias kau as yulni.
Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 8
Yul balna amang
lâtasyang kidika/yaka talyaktayang, yulpuyang yakat
tannika waltik talayang dawi wauhkitaya yakat rawastayang/
ultayang.
Yul
tik talayang
U
Yul
bautayang
Raw
astayang/Ultaya
ng
BOSAWAS wasni balna kau kuah tias kau as bang yaka Mayangna kau yulwa kapat, kuah tias kau as balna aka dîwail sâtni mahni ûk balna yakarak bik kapapat ki. Nining kana as kuah, ahsa, kuskus dawi bala yaka, wasnuh kau, wasbinina kau dawi buhni kau bik tatalwi, bahang yaka awakat dîniwail aka dîwail sangnika bû dûwa yakauh ki, as yaka buhni kau dawi ûk kalaih was kau ki. Palan kauh makpah laih, buhni kau walik lik iwi, yaka awak, asangpas dîniwail kal kulwi.
52 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Yultik talyang kidi/yaka ais/aisa yamni talnayang kidi/yaka yulni amiski/imiki, wahaiki balna karak yul bautik talayang.
Yul
bautayang
53Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 8
Yamtik talayang4. Waspa dîni yayamni, pipihni dawi sasâni balna amang lânin/lânini
Waspa dîni pihni as, sâni as dawi waspa dîni yamni as wauhkitaya yakat wayani yamtik wasautni kahtayang.
Waspa dîni wayani yamnayang kidi/yaka ayangni rawastayang/ultayang. Ais/aisa yulni adika/aka bâs yamnayang kidi/yaka yulni yultayang.
Kûlki sumalyang yakat nining katayang. Sâtni ampat kidi/yaka yultayang waspa dîni pipihni, sasâni awaskat yayamni walwi yakwa.
Waspa dîni yamni
Waspa dîni sâni
Waspa dîni pihni
Nin
ing katayang
Raw
astayang/Ultaya
ng
Yul kulyak
I
54 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Yamtayang5. Waspa dîni yayamni, pipihni dawi sasâni pîsni
ampat kidi/yaka
Wanaihki balna muih bararak yakat yultik dakayang waspa dîni yayamni, pipihni dawi sasâni. Yulwi dakana bang kidi/ yaka yus yamtayang:
• Angdika/angka wasnipa dîni balna kasnin/ kasnini yamni yah? • Siknis yang kat angdika/angka kasnik dûtni yah? • Angdika/angka wasnipa dîni balna lîwa karak baisa kal papakwih?
Waspa dîni sâtni kau sahwi yakna amang lânayang kidi/yaka parahni kau rawastayang/ultayang.
Parahni kau rawasnayang/ulnayang kidi/yaka wahaiki amiski/imiki balna karak sir muntayang.
Raw
astayang/Ultaya
ng
Wa
naihni karak
Nin
ing katayang
55Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 8
56 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Ritsni balna dîniningh wisamwa dawi
wisamwas kaupak ilpni lâni dûda kidi/yaka
Amang lâtayang1. Ritsni balna dîniningh kaupak ilpni lâni dûda kidi/yaka
Kulninna lâni bitik ahana karang, nû yang waspa dîni dawi kauh balna kaupak ilpni lâni mayawa kidika/yaka.
2. Waspa dîni kasda kidi/yaka
Tawa/lung yultik talayang.
Nining kawa tâni 9
Yul
tik talayang
U
Yul
bautayang
Kûl bitik yakat
Sarâ mâni balna yakat waspa dîni kau baisa kaswa dai, dî muihni ûk karak
Yal muih barak, Amak
57Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 9
Buk kau yul balna amang lâtasyang kidi/yaka yulpuyang yakat tannika walyaktayang dawak wauhkitaya yakat rawastayang/ultayang.
Raw
astayang/Ultaya
ng
Walabis as baisa bin kau mûsa kukuni kaladak kasnin ki, dangni wahni balna yaka, tanka laih paun atnin, dî tinini dûlaunini bang bik waihnita karak lus munnin yulni.
Al barakni, Arangdak
Dakni bin/bini kau
Waspa dîni kidika/yaka dikasna as baisa yamni dawi parasni mayang mâ muihki bik yamni ki.
Mayangna balna wasni pasyakat waspa dîni muihni kauh tâtuna dûdi dikasna dawi dî muihni ûk balna karak kat. Mayang kuldi waspa dîni balna muihni mahni dû yang dawi is auhni balna yakauh is waldi kuldi. Kaput bik waspa dîni pipihni balna kauh is auhni ki atdi. Waspa dîni laih kasda pasyakat as as bang ki; mûlalah, pahwa, taras (maiyas) dawi susum balna yaka is mâ diki kasna palni ki. Bosawas pas akat Mayangna wasni balna akat wasnipa dîni bañna râmh yus yamwi kat uba mahni bangh.
58 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Wahaiki dawi amiski/imiki balna karak yul bautayang ais/aisa yulni wilwih. Yulwi dakana balna nangnit/dangnit lâdanangh:
• Waspa dîni balna kasna atnin/atnini yakat ilpni lâni mayawa kidi/yaka angdika/angka yah?
• Mayangna pâni balna yakat waspa dîni kau yus yamda balna kidi/yaka angdika/angka yah?
Yul
bautayang
Dakni bin/
bini kau
59Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 9
Yamtik talayang3. Kuah balna nuhnini kidi/yaka
Wahaiki dawi amiski/imiki balna karak yul bautik dakayang kuah balna ilpni lâni kidi/yaka Mayangna yalahwa lâni yakat.
4. Kuah balna kaupak ilpni lani dûda
Kuah wayani balna talayang dawi yul bautayang.Ta
layang
Yul
bautayang
Muih bû karak
Kûl bitik yakat
Paul
e G
ros
Paul
e G
ros
Paul
e G
ros
Paul
e G
ros
Paul
e G
ros
Paul
e G
ros
60 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Sumalwa tunan yulni yultik talayang dawak yultayang.Y
ultik
talayang
UDikasnaMayangna pâni balna akat, kuah laihda kat kasnini/kasnini makpa kau is yus yamdi kaput bik, kuah sâtni manas yakaupak liuh yamni kasdi. Is palni kasda yakalaih, kuah, ahsa dawi kuskus, is palni walda kalaih.
PanabasKuah salani kidi/yaka, panabas yamni dudûwi ûtak kilwa yaka. Yuldarang kat kalrah kilwa kapat kal dinit suru bahwa kapat, bik dawi muhbuswa bik kakahwi, dawi nangtak sikninis bik adi/aka bik kapat paru ki, kuah, ahsa dawi alwana kusnikus ûnitak tikwi luhwi kal kilwa bangwa sikninis kal laihwa yak uhwi. Kuah sumani pîsni balna kidi/yaka yus yayamwi muih yayal balna miuhnini sirihni tus atnin/atnini dîni as ki.
Wark kau yamnaKuah ûnitak yaka in baunin/baunini dîni yayamwi, dilahnin dîni, û yak apaknin/apaknini dawi yakisdana balna yakat bik. Bala ûnitak awasa bik pasni walik bik, dî dutni dûyang muihni îyang balna diawak, kirinini dîni as ki.
61
Yultik talikda yakaupak, kuah kaupak dî sâtni kau yus yamda kidi rabutna yakat atik papattayang:
Rabutna kau ulnayang balna kidi/yaka wahaiki dawi amsiki/imiki karak biri biri wirihtik talayang.
Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 9
Panabas Wark kau yamna Dikasna
Nin
ing katayang
Ya
m
nin/yamniniPartes de una tortuga: Kuah pîsni balna
62 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Wahaiki dawi amiski/imiki bâs karak kal paktik parahni kau rawastayang/ultayangna kuah nuhnini kalawa kidi/yaka Mayangna yalahwa lâni yakat.
Parahni kau rawasnayang/ulnayang kidi/yaka kûl yakat nining katayang.
Wahaiki dawi amiski/
imiki balna yul babaubna kidi/yaka
laihtik dûtayang.
Nin
ing katayang
Yul kulyak
I
63Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 9
Yamtayang5. Waspa dîni dawi kuah balna apakwi yus yamnin/yamnini
Pâ muihni bararak as, Mayangna yalahwa lâni kat waspa dîni dawi kuah balna kulna lâni amput/ampu apakwi yus yamnin/yamnini yulni sumalwa yaka apdi datik dakâyang.
Kûlki sumalyang wahaiki dawi amiski/imiki balna karak, waspa dîni dawi kuah amput/ampu tanit kat yamwa kidi/yaka pâki yakat lâni ultik yus yamtayang.
Was dîni ritsni dîniningh kaupak ais/aisa ilpni mayawa kidi/yaka dawak amput/ampu tanit kat yus yamwa yulni wanaihki balna yakat diyultayang.
Dakâyang
Wa
naihni karak
Yul kulyak
I
Kûl bitik yakat
Amang lâwa muihni al
awaskat yal yul bauwa kidi/yaka tanit kat yus
yamwa yulni.
64 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Yalahda lâni râmh yakat ritsni balna dîniningh tanit kat yus yamwa
Amang lâtayang1. Waspa dîni dawi kuah balna tanit dakwi yus yamnin/yamnini
Kûlki sumalyang, wahaiki dawi amiski/imiki balna karak amput/ampu waspa dîni balna dawi kuah sâtni balna tanit dakwi yus yamnin/ yamnini kidi/yaka yulni yul bautayangna.
Nining kawa tâni 10
Yul
bautayang
Kûl bitik yakat
Me
nuka
Sc
etb
on-
Did
i
65Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 10
2. Wasklas kau waspa dîni îwa
Wayani kidi/yaka laktik talik datik wahaiki dawi amiski/imiki balna karak yul bautik talayang.
Talayang
W
ayan
i yam
na m
uihn
i Cris
tóba
l Tha
my
Lóp
ez
66 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Yultik talayang “Wasklas kau waspa dîni înin/înini yus yamda kidika/yaka”. Y
ultik
talayang
U
Waralaih wasklasni kau waspa dîni îdi, dî as isi ki dawi mahni bik îdi yaka yulni waspa dîni balnabik witwi kiwi, dawi bik minikratni kalahwi kiwi laihnini bik wark palni ki, muih manas maskara kau bakakatwak bik disna ki.
Wahma, Musawas
Wara kat laih wasklasni kau was bakatnin/bakatnini kidi/yaka Mayangna pâni balna yakat niningh yayamwi, maskara yakau waspas yakat yamni talda yaka yulni, waspa dîni balna isi palni îdi. Mayangna sauni balna BOSAWAS pas akat muih manas kuldi wasklas kaikana kaupak waspa dîni diswi kiwi waspa dîni mahni kat talda dai/rang kapat awasa ki. Amput/ampu laihda laih lâ bayakdi Mayangna muih barak balna mâ niking kana balna yaka dadi dî ûk yamdi mayang laih umani kaupak kasnin/kasnini walik yus yamdi.
67
Yul balna amang lâtasyang kidika/yaka talyaktayang, yulpuyang yakat tannika waltik talayang dawi wauhkitaya yakat rawastayang/ultayang.
Wahaiki dawi amiski/imiki balna karak wauhtaya yultik talanayang kidi/yaka yulni yul bautik talayang. Yulwi dakana balna nangnit/dangnit lâdanangh:
• Waspa dîni dawi kuah balna niningkauh ais/aisa kalahwih wasklasni kau înini/înini kat?
• Wasklasni kau waspa dîni înin/înini kidi/yaka nining kana as Mayangna balna umani kau yayamwa daih/rangh?
Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 10
Raw
astayang/Ultaya
ng
Pas taimni laih kuah dahni dai, dawi laihnin sâtni balna bik bûlah dai. Kaunah wasklasni dis kakawa was bakakatwa dai, yaka awak mahni lalaihwas as bû kat lah dai, kaunah wara laih bikisni kaupak lalaihwi.
Al barakni, Santo Tomás
Yul
bautayang
Dakni bin/
bini kau
68 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
3. Danamait, bumba kau waspa dîni îwa
Yultik talayang danamait kau waspa dîni înin/înini dawi wahaiki dawi amiski/imiki balna karak yul bautik dakayang.
Yul
tik talayang
U
Rispik dis ki [muih asang dawi wing balna maintalyang balna kau bik] waspas kau puisin bukwi, dawi waspa dîni balna bik ûl dis lawi tahadak was paulawak bitar dawi.
Al barakni, Sikilta
Dakni bin/bini kau
Danamait balna kau waspa dîni ihîwa ban ki. Waspa kau bumba as rumhnini laih dî yamadanhni ki, rumhyang makpah kau, dawi was maisihni yamwi. Bumba laih waspa dîni luih îmukwi, bararakni binina bik dawi waspas kau puisin dutni bik dawi. Adika/aka yamnin/yamnini dutni palniki Mayangna sauni daklana tanituna balna nining yakat pâni ûl yakat.
69Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 10
Yul balna amang lâtasyang kidika/yaka talyaktayang, yulpuyang yakat tannika waltik talayang dawi wauhkitaya yakat rawastayang/ultayang.
Yul bautik talayang wahaiki dawi amiski/imiki balna karak sumalwa tuna yulwi talna kidi/yaka. Yulwi dakana balna nangnit/dangnit lâtayang:
• BOSAWAS pîsni yakat danamait kau waspa dîni înin/înini kidi/yaka yamni yah?
• Danamait kau waspa dîni înin/înini kidi/yaka ais/aisa kalahwih?
• Muih balna adika/aka sâtni waspa dîni înin/înini yayamwa kidika/yaka ais/aisa yulni as diyulmayah?
Me
nuka
Sc
etb
on-
Did
i
Yul
bautayang
Raw
astayang/Ultaya
ng
Dakni bin/bini kau
70 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Yamtik talayang4. Umani kau lâni kidi/yaka
Umani kau lâni kidi/yaka yakat amput/ampu waspa dîni înin/înini yulni kûlki sumalyang yulwa kidi/yaka yamni palni dakâyang.
Kûlki sumalyang, amiski/imiki dawi wahaiki balna karak umani kau lâni kidi/yaka yul bautik dakayang. Yulwi dakana balna nangnit/dangnit lâdanangh:
• Umani kau lâni kidi/yaka yamtayangh? • Umani kau balna kidi/yaka dûdi yamdas
karang kat ais/aisa mai kalahwarang yah? • Danamait dawi wasklasni karak waspa dîni înin/
înini kidi/ yaka umani kau lani kidi/yaka yah?
Dakâyang
Yul
bautayang
Pas taimni laih kaput yamnin sip dai, ûl laihna atnin kat uba mahni dai. Ahsa dawak muih kauh bûlah dai. Kaunah waralaih yuldi mahaiwi mâ dîki balna adika apaknin ki. Bahangh yang kultayang main talnin ki adika dîniwail [ahsa], bûlah kasnin ki, kaunah kasak kuah main talnin ki. As bû kat laih laihnin ki, kaunah mayang laih danh yamnin kat kuldi.
Yal barakni, Sakalwas
Umani kau lâni kidi/yaka: Kalwanaih ûl kasnin/kasnini uba minit bayak îhiwas dai/rang.
71Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 10
5. Tunan muihni balna waspa dîni înin/înini mai yuyulna kidika/yaka
Rabutna kidi/yaka laktik talayang. Mayang tunan muihni balna mai yuyulna kidika/yaka.
Talayang
Sâtni Wais balna
yayamwaAmput/ampu yus yamnin/yamnini isning pakna
Nailun dawi kuyulh anan kau
Muih bitik, kau palni kidi yayal balna
A’ah
Las dawi sibangh Ahal balna A’ah
Suksuk Ahal muih bararak balna A’ah
Was yunin Ahal balna Amput/ ampu yus yamnin/yamnini yulwa kidi/yaka yakat risnipik lâni dûnin/dûnini
Was klasni Ahal balna Dih
Umuk dawi pabulu
Yayal dawi walabis balna Yal balna kaunah uba palni awas ki
Dibasta duni wasp dîni îwa
Ahal balna Dih
Bakkanin pâni Muih bulah sau daklana bani kau
Dih
Tutuk ilisniYayal balna dawi walabis balna
Isiningilwa ahal balna yamni awas yuyulwa bik yayal yayamwi.
Tarraya Ahal balna A’ah
Pâ balna yak laun kau papamwa
Muih bitik kau palni kidi/yaka yayal balna
A’ah
Batal Walabis balna A’ah
Kuring kau laihwa Yayal balna A’ah
Sinak sinika Muih barak balna Dih
Sahwa dini (danamait)
Ahal balna Dih
Dakni bin/bini kau
72 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Wauhkitaya yakat waspa dîni înin/înini sâtni yamni awas ki yuyulwa kidi/yaka rawastayang/ultayang.
Kûl sumalyang niking lauwak kat kal uduhna kau kalahwi tunan muihni balna înin/înini sâtni yamni talwi diyulwa ki ultayang.
Waspa dîni înin/înini sâtni as tunun muihni balna yamni tatalwa kidi/yaka wayani yamtik. Kûlki sumalyang yakat nining kahtayang.
.
Tunan muihni balna
kulwi tatalwi waspa dîni dawi kuah karak amput/ampu tanit kat
yamwa kidi/yaka Mayangna kulnin/kulnini lâni kulwa kidi/yaka dawi
yalahwa balna karak.
Raw
astayang/Ultaya
ng
Yul
bautayang
Yul kulyak
I
Dakni bin/bini kau
73
Yamtayang6. Waspa dîni îwa sâtni tanit kat wamwas balna
Pâ muihni barak balna yakat waspa dîni înin/înini sâtni yamni awas/awasa dawak ritsni balna dîniningh tanit kat yus yamwa awas/awasa daukalwa yaka waltik talayang dawi amput/ampu wirihnin/wirihnini kidi/yaka.
Yul râmh palni yulwa kidika/yaka parahni kau rawastayang/ultayang. Amput/ampu pamnin/pamnini dîni balna yamni awas/awasa kidi/yaka sâtuk yamdarang yah was dîni balna tanit kat yus yamwa dûna atnin/atnini.
Kûl bitik yakat sinsni lâni parahni kau rawasna/ulna kidi/yaka biri biri wirihtik nining katayang.
• Kuldi taldi angdika/angka kauh dûdi yamnin/yamnini yah Mayangna pâni balna yakat tanit kat yamwas balna kidi/yaka danin/danini.
Rawaswi/ulwi nining kawa pâni yakat yul parahni kau ulta birtah waspa dîni înin/înini sâtni yamni awas/awasa balna kidi/yaka amput/ampu wirihdarang yah, was dîni ritsni dîniningh tanit kat yus yamwa dû kiunin/kiunini kauh.
Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 10
Nin
ing katayang
Raw
astayang/Ultaya
ng
Pâki yak
Kûl bitik yakat
Yul kulyak
I
74 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Ritsni balna dîniningh apakwa dawi tanit
kat yus yamwa
Amang lâtayang1. Sangnika dûwa apakwa sauni BOSAWAS yakat pan/pana pipihwa
Yul bautayang kûlki sumalyang wahaiki dawi amiski/imiki balna karak pan/pana pipihwa yulni.
• Yul tayang râmh pâki yakat awaskat sauki daklana yakat pan/pana pipihwa yulni.
Wayani talayang
Nining kawa tâni 11
Talayang
Yul
bautayang
Kûl bitik yakat
Julia
Che
ftel
(ad
apta
do d
e St
ocks
et
al. 2
007)
75Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 11
Kûlki sumalyang dawi wahaiki amiski/imiki balna karak talyaktayang sauki daklana wayani dawi pâki wayani.
• Talayang sauki daklana yakay dawi pâki yakat pan/pana pihwa isisina kidika/yaka.
Yultik talayang sangnika dûwa apakwa sauni BOSAWAS. Y
ultik
talayang
U
Yul
bautayang
Dakni bin/bini kau
Ant
hony
Sto
cks
Sangnika dûwa apakwa sauni BOSAWAS kidi laih dî as lâih yaka, pâ as dî yamni yalahwi kaina lâni dawi dîwail pâni balna yaka paknini ki, kaput bik amang lânin/lânini ki, sau ritsni balna yakau yalahwa yaka dutni sak ki is yaka yâmak yamwi kiwa ulikdi râmh isiwi kuina ki. Is yaka muih pâ uk kaupak aiwi kawi asangpas isiwi û (pâ) yamwi. Apakwa sauni batanghna kaupak asangpas dîsang mahni isiwi unina, is yaka asangpas sak dai/rang daukakalna. Wara kat asangpas yamni isiwa bang ki. Sau putni yaka dawi apakna sauni sangnika dûwa apakwa sauni BOSAWAS yak.
76 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Wahaiki dawi amiski/imiki balna karak yultik talnayang kidi/yaka. Yulwi dakana balna nangnit/dangnit lâdanangh:
• Pan/pana pihwa kidi/yaka ais/aisa amang lâdih? • Apakwa sauni pasyakat pan/pana pihwa dis
yamnin/yamnini tranibil kidi/yaka angdika/angka yah?
Wahaiki dawi amiski/imiki dawi kûlki sumalyang kat yul bautik dakayangna. Bosawas sauni apakwa pâni yakat, pan/pana pihnin adar sak yah, awas kat ais/aisa warkni kidi/yaka yamnin/yamnini sip yah sauki daklana yakat.
Yul
bautayang
Yul
bautayang
Kûl bitik yakat
Julia
Che
ftel
77Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 11
Yamtik talayang2. Pan/pana pipihwa kaupak ais/aisa kalahwa kidika/yaka
Apdis dakâyang kûlki sumalyang awaskat pâ yakat muih al dawi yal amang lâwa balna yulwa kidi/yaka sangnika dûwa apakwa sauni Bosawas pan/pana pipihwa ais/aisa kalahwih.
Kuldi taldang amang lâwa al dawi yal yulwa kidi/yaka kûlki sumalyang, wahaiki dawi amiski/imiki balna karak yul bautik dakayang, sangnika dûwa apakwa sauni Bosawas yakat pan/pana pipihwa kidi/yaka. Yulwi dakana balna nangnit/dangnit lâdanangh:
• Mayangna sauni daklana Bosawas yakat pan/pana pipihwa ais/aisa kalahwih? • Pan/pana pipihwa kaupak ais/aisa kalahwih? • Sauki daklana paskau pan/pana pipihwa kidika/yaka ais/aisa lâni atik yus yamnik sip yah?
Wauhkitaya yakat parahni kau ultayang pan/pana pipihwa kaupak ais/aisa kalahwa yulni kidi/yaka sangnika dûwa apakwa sauni BOSAWAS yakat.
Apakwa sauni pasyakat baisa pan/pana pipihwa lâ awasa lâni balna wauhnitaya kauh ulik yaktayang.
Dakâyang
Raw
astayang/Ultaya
ng
Yul kulyak
I
Yul
bautayang
Kûl bitik yakat
78 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Yamtayang3. Sauki daklana dawi pâki yakat pan/pana pipihwa
Wanaihki balna karak yul bautik dakayang. Sangnika dûwa apakwa sauni Bosawas pasyakat pan/pana pipihwa yakat dutni kalahwa yulni.
• Yultik dakayang sauki daklana yakat pan/pana pipihwa talna manah dawi ais/aisa dutni kalahwarang.
Wahaiki amiski/imiki balna karak sir muntayang, wanaihki balna yâ yuyulna kidika/yaka sauki daklana pas akat pan/pana pihwa kaupak ais/aisa dutni kaiwarang kidika/yaka.
Wa
naihni karak
Nin
ing katayang
Kûl bitik yakat
Ant
hony
Sto
cks
79Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 12
Kuah balna: dîwail kapat amput/ampu
kal rawaiwa
Amang lâtayang1. Kuah balna amput/ampu kal rawawaiwa
Kûlki sumalyang, karak wahaiki dawi amiski/imiki balna kat yul bautik dakayang. Kuah sâtni balna amang lâtayang kidi/yaka. Yulwi dakana balna nangnit/dangnit lâdanangh:
• Angdika/angka kuah balna amang lâdih? • Angkat babang yah? • Ais/aisa kakaswih? • Wasautni ais/aisa sât yah? • Was paskau amput/ampu lik yah? • Sau buhni yakat lik kat amput/ampu lik yah? • Angdika/angka muihni pîsni karak kal rawaiwih?
Dakni bin/bini kau amput/ampu kuah was yakat dawak sau buhni yakat kal rawaiwi lik kidi/yaka wayani yamtayang.
Nining kawa tâni 12
Yul
bautayang
Yul kulyak
I
Kûl bitik yakat
Dakni bin/bini kau
80 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
2. Kuah muihni kidi/yaka
Wayani pak adi/aka talayang.
unitak
tingni balna kalni balna
mamahni sut
tunani
tang ana balna
kauna balna
pasni lamwa balna
kauna balna tipisnimak
pasni
kananimak yudutwa
Partes de una tortuga: Kuah pisni balna
Talayang
Kûl bitik yakat
81Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Niningkawa tâni 12
Kûlki sumalyang, amiski/imiki dawi wahaiki balna karak wayani kidi/yaka kidi/yaka yulni yul bautik dakayang. Yulwi dakana balna nangnit/dangnit lâdanangh: • Kuah kidi/yaka ampât yah? • Kuah untak kidi/yaka ais/aisa yakat yus yamdih? • Angdika/angka pîsni kidi/yaka kuah untak
kaupak kalahwih? • Kuah pîsni dangnit kau dawak tanit kau kidi/
yaka ais/aisa yamnin/yamnini yus yamwih?
Paul
e G
ros
Paul
e G
ros
Paul
e G
ros
Paul
e G
ros
Paul
e G
ros
Paul
e G
ros
Yul
bautayang
82 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Yamtik talayang3. Kuah wayani as yamtayang
Kuah wayani yamtik wasautni kahtayang dawi pîsni balna ayangni bik rawastayang/ultayang.
• Angdika/angka muihni pîsni kau was yakat dawak buhni yakat kal rawainin/rawainini lapakni/lapaknini yulni yus yamwa kidi/yaka ayangni rawastayang/ultayang.
4. Alwana kusnikus alwana karak papatni kalalahwi
Wayani kidi/yaka laktik talayang.
Way
ani y
amna
mui
hni O
rland
o Br
uno
Yul kulyak
I
Talayang
83Uduhna 1: Mâ sauki sahyakna, asangnipas dawi dîniwail balna – Nining kawa tâni 12
Dakni bin/bini kau alahwik yultik talayang.
Dakni bin/bini kau wayani kidi/yaka yakat ais/aisa talayang kidi/yaka amang lâtayang. Yulwi dakana balna nangnit/dangnit lâdanangh:
• Yulni umani adika/aka kaupak ais/aisa kidi/yaka baisa yamni yah? • Muih buâs yuyulwi alwana kusnikus balna
kidi/yaka amput/ampu aiwih? • Yulni umani adika/aka yakat ais/aisa yulni yulwih?
Yul
tik talayang
U
Yul
bautayang
Hombre adulto, Arangdak
Mayangna kulnin/kulnini lâni as yakwi yuyulwi, alwana kusnikus dawi alwana karak kapapat yaihnit ki. Muih bûas yuyulwi kusnikus adi/aka mâ dutni laihwa yaka yak lauwi mukus kaupak alwana dû aiwi lawa atnin/atnini ki. Kusnikus muihni wais kaswarang kat, kasna muihni ûni minit yakat alwana buknini sip ki. Kaput bik dîniwail yakat ditni kalyamdak biriwi dî as mai kalahwarang kukulwi. Ûk kidika alwana kusnikus û yakat dûda kat alwana rumhwa kat kînipala kidi mâ ûki kalni kau pawi. Sip ki mâ ûki pas muihni ûl dauninna.
Al barakni, Arangdak
Dakni bin/bini kau
Dakni bin/bini kau
84 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Yamtayang5. Kuah yulni amang lâtayang kidi/yaka
Papanghki, nananghki balna awaskat wanaihki balna yakat yultik dakayang, kuah balna kal rawawaiwa kidi/yaka yulni lan kalnayang kidi/yaka ûk balna karak sir muntayang.
Kuah balna amang lâtayang kidi/yaka parahni kau rawastayang/ultayang.
Parahni ulnayang kidi/yaka kûl yakat nining katayang.
Wa
naihni karak
Nin
ing katayang
Raw
astayang/Ultaya
ng
Kûl bitik yakat
85
UDUHNA 2MUIH PÎSNI KIDI/YAKA
DAWI AIS/AISA WARKNI YAMWA
Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa
86 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Kulna lâni dawak sinsni lâni, dikasna sâtni yus
yamda dawi siknis nining yakat bik
Amang lâtayang1. Kuah kasda munah siknis mai laihwa balna
Sinsni lâni balna ahawa munah kuah kasdak siknis mai laihwa kulda nû yang kidi/yaka yultayang.
Kûl bitik yakat
Nining kawa tâni 13
Yul
bautayang
87Uduhna 2: Muih pîsni kidi/yaka dawi ais/aisa warkni yamwa – Nining kawa tâni13
2. Kuah balna kasnin/kasnini dutni kal kulwa
Dakni bin/bini kau muih bâs karak yultik talayang.
Dakni bin/bini kau
Mayangna balna lânina dudûwi tuhni palni kau kawas yulni kat liwa karak kal pak was ki baini kau tulu bang, tuhni kau laih dahni ki pasyakat kal bahawi. Bang ahawi dî bû yaka siknis mayayawi sip ki sau kau bang yaka dawi dâniwan karak wauhnitaya yak talnan. Kasnin/kasnini awasa kulwa yaka laih; kuah muihni, kuskus balna yaka sîmh waspa dîni yulni yulwa balna yakarak kapapat ki. Muih lîwa sikninis laihna yakat ûntak kilwa dawi bâdala, yaka sikninis laihna, yakat ûntak kilwa dawi bâdala yaka sikninis kapat dawi muih dî dutni kal yamna kat. Yaka kuah balna muihni kasnin/kasnini awasa ki, kaunah muih yayal muih bungh yak bik ki. Kuskus yaka, kasnin/kasnini awasa yuyulwa yaka daunini mai laihwak sirihni daudasa kal waraudi daudi yaka kulwi kakaswasa ki. Kuah kasnin/kasnini awasa kulwa balna yaka. Kuskus, ahsa balna laih kaput kulwasa ki, yaka balna luih yaka yamadangni diska kasnin/kasnini sip ki. Kaswa atnin/atnini bik sip ki ahsa muihni yaka ûtak kau siknis laihwa bik awasa kat tun dala dawi bâdala kapat kat kasnin/kasnini dutni ki.
Yu
ltik talayang
U
88 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Wahaiki dawi amiski/imiki balna karak yultik talna yangna munah yul bautik dakayangna. Yulwi dakana balna nangnit/dangnit lâdanangh.
• Ais/aisa yulni palni Mayangna yalahwa lâni kat, kuah muihni kasdak yamah mai laihwih? • Wais balna kuskus muihni kasnin/kasnini sip awas/awasa yah? • Ais/aisa yulni adi/aka dîni muihni kasnin/kasnini dutni yah? • Ais/aisa sâtni kuahni muihni kidi/yaka kasnin/ kasnini yamadanghni dis/diska yah?
Kûlki sumalyang dawi wahaiki amiski/imiki balna yakat sîmh taimni, wanahiki balna dawi yang kat kuah muihni sip kastas danayang mana yultayang:
• Ais/aisa yamahni dûwa daih/rangh? • Wais/waisa kidi/yaka yamah dûwa daih/rangh? • Angdika/angka balna dutni yah?
Wauhkitaya yakat rawastayang/ultayang ais/aisa yulni palni kuah muihni kasnin/kasnini dutni yah.
Yul
bautayang
Raw
astayang/Ultaya
ng
Yul kulyak
I
89Uduhna 2: Muih pîsni kidi/yaka dawi ais/aisa warkni yamwa – Nining kawa tâni13
Yamtik talayang3. Buk bin/bini as kuah muihni pîsni balna panabas yamni kidika/yaka
Buk bin/bini as yamtayang kuah muuihni pîsni balna panabas yamni kidika/yaka.
Kûlki sumalyang yakat buk bin/bini yamnayang kidi/yaka nining katayang..
Paul
e G
ros
Bû kau
Nin
ing katayang
Yul kulyak
I
90 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Yamtayang4. Ahsa kasnin/kasnini ridi yawa kidika/yaka
Nananghki, itu awaskat wanaih ûk balna yakat yultayang:
• Ahsa kau amput/ampu yamwi salani yakwi dudûwi panabas kapat?
Wauhkitaya yakat rawastayang/ultayang wanaihki balna umani kau lâni amput/ampu yayamwa dai/rang yayuyulna kidi/yaka.
Isingkatayang umani lâni kidi/yaka
mahni laihnin awas ûpas muihni balna yus yamwarang
pitni kat. Kaput laih kuah balna apakwi yus yamnin/
yamnini ki.
Raw
astayang/Ultaya
ng
Wa
naihni karak
91Uduhna 2: Muih pîsni kidi/yaka dawi ais/aisa warkni yamwa – Nining kawa tâni 14
Mayangna kasnin/ kasnini sâtni dûwa balna
Amang lâtayang 1. Mayangna kasnin/kasnini sâtni balna
Kûlki sumalyang dawi amiski/imiki balna karak Mayangna kasnin/kasnini balna amang lâtayang yulni bautik dakayang. Yulwi dakana balna nangnit/dangnit lâdanangh:
• Kuah muihni kau ais/aisa sât kasnin/kasnini balna yamwa amang lâtayangh? • Waspa dîni kau ais/aisa sât kasnin/kasnini balna yamwa amang lâtayangh? • Wais balna kasnin/kasnini adik/aka yayamwih? • Amput/ampu kasnin/kasnini kidi/yaka yayamwih?
Paul
e G
ros
Yul
bautayang
Kûl bitik yakat
Nining kawa tâni 14
92 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
2. Kuah muihni kau dikasna yamwa balna
Bû kau, yulwi talnin/talnini kidi/yaka yultik talayang.
Wahaki dawi amiski/imiki balna karak yultik talnayang kidi/yaka yulni yul bautik talayang. Yulwi dakana balna nangnit/dangnit lâdanangh:
• Kuah sâtni dibin/bini kat amput/ampu lalahwih? • Kuah muihni kidi/yaka amput/ampu kasdih? • Amput/ampu lahna kidi/yaka baisa yamni yah?
Yul
bautayang
Yu
ltik talayang
UBû kau
Kuah muihni yamwi kasnin/kasnini sât manas bangh ki. Adika/aka yulni yulwa kidika/yaka amput/ampu kuah muihni yamwi kasnin/kasnini. Wasni yamwi dînin/dînini kat rais kau dawi wakisa/pasa kau bik yayamwi. Kuah muihni lahnini kidika/yaka dis was karak ilwi lahwi. Kuah binina laih dakat laihwi ûnitak karak suba paskau adak lahwi, muihni yaka lahdawak kakaswi. Dî ûk awi yus yayamwi. Kuah muihni kau wasni yamwi dînin/dînini kidika/yaka yayamwi wakisa awaskat wakisa/pasa kau dawi dî ûk bik pasyakat awi yus yayamwi. Kuah muihni yaka dî mahni adi/aka kasdi, dimak wakisa/pasa am/ama tikna, malaih amput/ampu is yamni taladarang, kat dikasna yamyang kidi/yaka lahwi.
93Uduhna 2: Muih pîsni kidi/yaka dawi ais/aisa warkni yamwa – Nining kawa tâni 14
Yamtik talayang 3. Waspa dîni dawi kuah muihni kau kasnin/kasnini palni balna
Wahaiki dawi amiski/imiki balna karak kasnin/kasnini sâtni balna amang lâtayang kidi/yaka ayangni balna yamtayang. Wauhkitaya yakat rawastayang/ultayang.
Mayangna kasnin/kasnini palni waspa dîni dawi kuah kau yamwa balna kidi/yaka yul kalawha balna talnin/talnini pâni yamtayang. Kasnin/kasnini balna kidi/yaka wayani yamtik wasautni kahtayang.
Wahaiki dawi amiski/imiki balna karak yul kalawha balna talnin/talnini pâni yamnayang kidi/yaka kûlki sumalyang yakat nining katayang.
Paul
e G
ros
Paul
e G
ros
Yul
bautayang
Nin
ing katayang
Yul kulyak
I
Dakni bin/bini kau
94 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Yamtayang 4. Kasnin/kasnini palni balna ridi yamwa
Tanka waltayang wanaihki balna yakat amput/ampu Mayangna dikasna sâtni balna yayamwa dai/rang kidi/yaka yul darang kat:
• Waspa dîni wasni kau wabul yamna • Bahya muihni busna wakisa karak • Pahwa lahna awas kat busna wakisa karak • Dîwanni pûna kidi/yaka
Wauhkitaya yakat rawastayang/ultayang wanaihki balna yayana kidika/yaka.
Kûlki sumalyang dawi wahaiki dawi amiski/imiki balna karak biri biri wirihtik dakayang yâ yuyulna kidika/yaka.
Dîwanni pûna kidi/yaka ais/aisa ûk dîni muihni karak bik
yayamwih?
Nin
ing katayang
Raw
astayang/Ultaya
ng
Kûl bitik yakat
Wa
naihni karak
95
UDUHNA 3YALAHDA LÂNI, RITSNI BALNA DAWI MÂ SAUKI
SAHYAKNA BIN/BINI YULNI BAYAKNA
Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa
96 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Pâki yulni bayakna, sauki daklana dawi
Mayangna pâni
Amang lâtayang1. Mayangna pâni yulni bayakna
Mayangna pâni yulni bayakna balna sinsni lâni balna ahawa awa munah yul tayang.Y
ul b
autayang
Kûl bitik yakat
Nining kawa tâni 15
Paul
e G
ros
97Uduhna 3: Yalahda lâni, ritsni balna dawi mâ sauki sahyakna bin/bini yulni bayakna – Nining kawa tâni 15
2. Mayangna balna dawi saunina daklana
Wahaiki dawi amiski/imiki balna karak yul talayang.
Mayang indian kal uduhna as mayang was ulaluh binina prinsawala wasni, wangki dawi wawa kapat kidi/yaka kung yak, yalahtayangna. Muih as yayamni yangna dawi bik alas muihkina kat bik kulna lâni nuhni/nuhnini dûtayangna. Sau daklana balna pasyakat Mayangna pâni balna bang ki sangnika dûwa apakwa sauni BOSAWAS tingnipal tâni papas yak asangpas is nuhni/nuhnini sak pasyakat bang ki, angkat/angka pâni pas akat dî îdi dawi waspa dîni kasdi panmak balna waldi kurih mahni bang atna yangna dawak ispayul balna aiwi kawi yâna kanwi yayakna, dawak was binina tunani kau yawik watna yangna, kaput dawak asangpas nuhni yamni dai/rang kidi/yaka isisina. Indian ûk balna dawi ispayul karak kat, yangna yalahnikna lâni aka sâtuk palni ki. Mayangna sulani kapat, dî apakyang yangna yaihkitna yakat dî sangnika dûwa balna, pana kapat dawi dîwail bik mahni ki yangna alas yalahtayangna, lâni kulna lâni dawi yulkina balna bik ban dûtayangna, sauni adi/aka râmh palni yangna dikina kultayangna, saukina daklana pas kau dî yayamni bang kidi/yaka main talik yawayangna.
Mayangna Sauni daklana pâni tunan dûwa balna BOSAWAS
Yu
ltik talayang
UDakni bin/
bini kau
98 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Yul balna amang lâtasyang kidi/yaka walyaktayang dawak yulpuyang yakat tannika walyaktik wauhkitaya yakat rawastayang/ultayang.
Wahaiki dawi amiski/imiki balna karak yul bautik dakayang. Yulwi dakana balna nangnit/dangnit lâdanangh:
• Yulwi talna kidi/yaka ais/aisa yulni yulwih? • Alas yalahwa sauni daklana tingpal sait angdika/ angka pîsni yakat Mayangna pâni bang yah? • Mayangna balna amput/ampu yalahwa daih/rangh? • Ais/aisa yulni saunina dawi kirana daih/rangh? • Adika/aka mâni akat Mayangna pâni balna angkat/angka bang yah? • Mayangna balna ais/aisa kapat apapakna daih/rangh? • Mayangna yalahwa lâni kat ais/aisa yakat sâtni ûk yah ispayul sulani karak?
Jim
Ka
rpo
wic
z
Yul
bautayang
Raw
astayang/Ultaya
ng
99Uduhna 3: Yalahda lâni, ritsni balna dawi mâ sauki sahyakna bin/bini yulni bayakna – Nining kawa tâni 15
Yamtik talayang3. Mayangna balna angkaupak kalalaha kidi/yaka
Mayangna angkaupak kalalahna kidi/yaka kukunghki titinghki balna yakat tanka waltik dakayang.
Kukunghki dawi titinghki balna yâ yuyulna kidi/yaka wauhkitaya yakat rawastayang/ultayang.
Kukunghki dawi titinghki yul yayana kidi/yaka kûlki sumalyang wahaiki dawi amiski/imiki yakat diyultayang.
Mayangna balna angkaupak kalalahna
yulni kidi/yaka kukunghki dawi titinghki yuyulwa kidi/yaka
rispik lâni kat dis datik dakâyang.
Yul
bautayang
Kûl bitik yakat
Kûl bitik yakat
Raw
astayang/Ultaya
ng
Wa
naihni karak
100 Kau yamnin/yamnini balna minit lakwa: Muih, mâ yalahda lâni dawak dîniningh balna yulni
Yamtayang4. Pâki yayamna muihni balna
Wahaiki dawi amiski/imiki balna karak kalpaktik tanka waltik dakayangna wanaihki dawak pâki tânituna balna yakat wais yamna dai/rang pa pâki adi/aka. Yulta dakanama:
• Wais/waisa balna daih/rangh? • Ais/aisa yulni akat aiwi yalalahna daih/rangh? • Angkaupak aina daih/rangh?
Pâ yayamna muihni balna yakna yang kidi/yaka wauhkitaya yakat rawastayang/ultayang.
Dakni bin/bini kau tanka waltik yakna yangna kidi/yaka wahaiki dawi amiski/imiki kûlki sumalyang yakat nining kâtayangna.
Nin
ing katayang
Pâki yak
Raw
astayang/Ultaya
ng
Dakni bin/bini kau
Equipo de desarrollo del curriculumDemetrio Antolín Jacobo*, Elizabeth Salomón McClean, Wapolio Ricardo Patrón*, Amancio Taylor Ramón*, Rosalío Miguel Castro*, Rigolain Hernández*, Celia Rener Ramírez*, Isidro Martinez (MINED), Gustavo Madrigal (MINED), Santos Duarte (MINED), Sabelino Smith (SEAR), Maritza Alemán (MINED), Mabel Guevara Urbina, Leyla Barbosa Toribio, Serena Heckler (UNESCO)
Miembros participantes del equipo del libro Conocimientos del Pueblo Mayangna sobre la Convivencia del Hombre y la Naturaleza: Peces y TortugasNacilio Miguel Frithz, Francisco Solano González Dixon, Orlando Bruno Arcangel
Equipo de coordinación UNESCO-LINKSSerena Heckler, Douglas Nakashima, Jonathan Baker
Agradecimientos especiales por su valioso aporteAlberto Lopez (MINED-SEAR Bonanza), Faran Dometz (MINED), Guillermo Lopez (MINED), María Elsa Guillén (MINED), Pastor Ingram Leiva (SEAR), Roberto Paramo (UNICEF), Dr. Juan Arríen (Comisión Nacional de la UNESCO), Claudia Valle (Comisión Nacional de la UNESCO), Rosalyn McKeown (UNESCO), Marco Zolly, Sergei Yurevich, Guillermo Alejandro Rodriguez
Revisores del mayangnaDemetrio Antolín Jacobo, Rigolain Hernández, Rosalío Miguel Castro, Wapolio Ricardo Patrón, Elizabeth Salomón McClean, Amancio Taylor Ramón
Diagramación y producciónJulia Cheftel (UNESCO-LINKS), Ivette Fabri (ilustraciones)
Revisora del españolKatya Villarreal Rodríguez
* Equipo de la Educación Intercultural y Bilingüe-Panamahka (MINED), Bonanza
Publicado en el 2015 por la Organización de las Naciones Unidas para la Educación, la Ciencia y la Cultura (UNESCO),7 Place de Fontenoy, 73752 Paris 07 SP, Francia
En el marco del Programa de los Sistemas de Conocimientos Locales e Indígenas (LINKS), Sector de Ciencias Naturales
© UNESCO 2015Todos los derechos reservados
Los términos empleados en esta publicación y la presentación de los datos que en ella aparecen no implican toma alguna de posición de parte de la UNESCO en cuanto al estatuto jurídico de los países, territorios, ciudades o regiones ni respecto de sus autoridades, fronteras o límites.
Las ideas y opiniones expresadas en esta obra son las de los autores y no reflejan necesariamente el punto de vista de la UNESCO ni comprometen a la Organización.
Cubierta: Julia Cheftel
Impreso en Nicaragua
Para mayor información, por favor contactar a:Douglas Nakashima y Serena HecklerSección de las Pequeñas Islas y el Conocimiento IndígenaUNESCO, SC/PCB/[email protected]/links
Mayangnapânibalnayakm
uihdaw
idîniningbang
yakarakkulninnalâniamanglalaw
abukni(as)1
Mayangna pâni balna yak muih dawi dî niningbang yakarak kulninna lâni amanglalawa
Sau daklana Nikarawa dawi Honduras yakat ki, asang pas nahni pan, was sauni yamni dûwa kidika, nahnini laih Americaakat Amazonia usnit yaka ki. Dî sangnika dûwa balna apaknin pâni BOSAWAS ( bocay-sahlai-waspuk) Nicarawa akat. Sauniayangni pakwa kidi ‘corredor biológico Mesoamericano’ lakwi talna kat apakna atnin nuhnini palni ki, dî sangnika dûwabalna pânina biodiversidad centroamericana pâni akat, indian Mayangna balna yalahwi ûnina dudûna kurih tausinbayakwi kaina yak dawi wayah bik ki. wais balna kidika nû daih pan dawi dîwail balna sangni naka nuhnini palni kidika.Yalahwa lâni dûwa yakarak talwi laihwi yamwa munah yulmi yakna. 2005 kurihni yak Nikarawa kingni râmhnina dianaMayangna sauni yak apakna lâni dûwa kidi Reserva de la Biosfera BOSAWAS kapat bahang indian balna bik dî sangnikadûwa balna yulni yuyulwa kidika râmhnina sak ki.
Bukni adi Mayangna balna pânina yak. Muih al dawi dî nining bang yakarak, sinsni lâni talwi amanglawa yakarak yulwiyamna waspa dîni dawi kauh karak. Kulna tâni bû dûwi kidika laih pâ muihni balna ais amanglawi yulwa yakat yamna,tanka laih sulani balna kaiwarang kidi adi sinsni lâni nahni, tuhni kau nû kalwi yulna indian kapat, yaihnit kan dî niningbalna awaihdak yaka nuhnini palni kalaih Mayangna kapat warkni balna yamwi kaiwa kidi tanit kat apakwi dûwi kiuninki. Sani pasyakat.
Adika warkini kau palni laih Mayangna balna sinsni lâni laihwi yamni talwa munah yulwi yakna waspa dîni sangnika,dawi bukni adi bû kau sahyakna, pas kidi laih Mayangna sauni pasyak talwa yulni yulna sinsni lâni dûwa munah waspadîni balna yulni, bûwa yakat sîmh Mayangna balna yuyulna kuah sangnika yak, amput waspa dîni laihnin yak dawi waspadîni amput yus yamnin balna yak bik.
Paule M Gros y Nacilio Miguel Frithz
Waspa dîni dawi kuah karak bukni (as) 1
ISBN 978-92-3-404149-2
Organizaciónde las Naciones Unidas
para la Educación,la Ciencia y la Cultura
Organizaciónde las Naciones Unidas
para la Educación,la Ciencia y la Cultura
Sistemas de ConocimientosLocales e Indígenas
www.unesco.org/links
Mayangna Couv Vol 1:Layout 1 7/6/10 20:23 Page 1
Mayangnapânibalnayakm
uihdaw
idîniningbang
yakarakkulninnalâniamanglalaw
abukni(as)2
Mayangna pâni balna yak muih dawi dî niningbang yakarak kulninna lâni amanglalawa
Sau daklana Nikarawa dawi Honduras yakat ki, asang pas nahni pan, was sauni yamni dûwa kidika, nahnini laih Americaakat Amazonia usnit yaka ki. Dî sangnika dûwa balna apaknin pâni BOSAWAS ( bocay-sahlai-waspuk) Nicarawa akat. Sauniayangni pakwa kidi ‘corredor biológico Mesoamericano’ lakwi talna kat apakna atnin nuhnini palni ki, dî sangnika dûwabalna pânina biodiversidad centroamericana pâni akat, indian Mayangna balna yalahwi ûnina dudûna kurih tausinbayakwi kaina yak dawi wayah bik ki. wais balna kidika nû daih pan dawi dîwail balna sangni naka nuhnini palni kidika.Yalahwa lâni dûwa yakarak talwi laihwi yamwa munah yulmi yakna. 2005 kurihni yak Nikarawa kingni râmhnina dianaMayangna sauni yak apakna lâni dûwa kidi Reserva de la Biosfera BOSAWAS kapat bahang indian balna bik dî sangnikadûwa balna yulni yuyulwa kidika râmhnina sak ki.
Bukni adi Mayangna balna pânina yak. Muih al dawi dî nining bang yakarak, sinsni lâni talwi amanglawa yakarak yulwiyamna waspa dîni dawi kauh karak. Kulna tâni bû dûwi kidika laih pâ muihni balna ais amanglawi yulwa yakat yamna,tanka laih sulani balna kaiwarang kidi adi sinsni lâni nahni, tuhni kau nû kalwi yulna indian kapat, yaihnit kan dî niningbalna awaihdak yaka nuhnini palni kalaih Mayangna kapat warkni balna yamwi kaiwa kidi tanit kat apakwi dûwi kiuninki. Sani pasyakat.
Adika warkini kau palni laih Mayangna balna sinsni lâni laihwi yamni talwa munah yulwi yakna waspa dîni sangnika,dawi bukni adi bû kau sahyakna, pas kidi laih Mayangna sauni pasyak talwa yulni yulna sinsni lâni dûwa munah waspadîni balna yulni, bûwa yakat sîmh Mayangna balna yuyulna kuah sangnika yak, amput waspa dîni laihnin yak dawi waspadîni amput yus yamnin balna yak bik.
Paule M Gros y Nacilio Miguel Frithz
Waspa dîni dawi kuah karak bukni (as) 2
Organizaciónde las Naciones Unidas
para la Educación,la Ciencia y la Cultura
Organizaciónde las Naciones Unidas
para la Educación,la Ciencia y la Cultura
ISBN 978-92-3-404150-8
Sistemas de ConocimientosLocales e Indígenas
www.unesco.org/links
Mayangna Couv Vol 2:Layout 1 8/6/10 10:18 Page 1