Download - Osmanlı Türkçesi Grameri 1
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
1/162
T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2462
AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1433
OSMANLI TRKES
GRAMER-I
Yazar
Prof.Dr. Hayati DEVEL
Editrler
Prof.Dr. Musa DUMAN
Yrd.Do.Dr. Halit BLTEKN
ANADOLU NVERSTES
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
2/162
iii
indekiler
Sunu .... vi
Arapada Kelime Yapm: Kelime Kalplar ve okluk
Kategorisi ..... 2GR . 3ARAPA KELMELERN YAPISI ..... 3ARAPA KELME YAPIMI ....... 4ARAPA KELMELERN VEZN ..... 6Arapa Kelimelerin Veznini Bulmak .... 6HARFLERNE GRE ARAPA KELMELER .. 8ARAPADA SMLER VE OKLUK .... 13Arapada simler ... 13simlerin Vezinleri .... 14Arapada simlerde okluk ... 14
kilik (Tesniye)...... 14
okluk (cem') ...... 15Slim okluklar ...... 15Mkesser okluklar...... 16
zet .... 23Kendimizi Snayalm .. 25Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ...... 26Sra Sizde Yant Anahtar ......... 26Yararlanlan Kaynak ..... 28
Arapada Kelime Yapm: Mcerred Masdarlar, sm-i F'illerve sm-i Mefller ..... 30ARAPADA MASDARLAR .. 31Mcerred (Sem) Masdarlar ..... 33Sls Mcerred Masdarlarn Vezinleri ..... 33Rub Mcerred Masdarlar .. 35Mimli Masdarlar .... 36Mec'l Masdarlar ... 36SM- F'L VE SM- MEF'L .... 37Mcerred Masdarlarn sm-i Filleri ve sm-i Mef'lleri . 37zet .... 40Kendimizi Snayalm .. 41Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ......... 42Sra Sizde Yant Anahtar ....... 42Yararlanlan Kaynak ...... 43
Arapada Kelime Yapm: Mezdnfih Masdarlar(Kys Masdarlar) ... 44MEZDNFH MASDARLAR (KIYS MASDARLAR). 45f'l Bb ..... 46
f'l Bbnn sm-i F'ili .. 46f'l Bbnn sm-i Mef'l . 46Tef'l Bb .. 48
Tef'l Bbnn sm-i F'ili ... 48Tef'l Bbnn sm-i Mef'l .. 49Tefa''ul Bb ....... 50
Tefa''ul Bbnn sm-i F'ili .... 51
Tefa''ul Bbnn sm-i Mef'l .. 51Tef'ul Bb .... 53
1. NTE
2. NTE
3. NTE
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
3/162
iv
Tef'ul Bbnn sm-i F'ili ...... 53Teful Bbnn sm-i Mef'l ........ 54Mf'alet Bb...... 54
Mf'alet Bbnn sm-i F'ili ..... 54Mf'alet Bbnn sm-i Mef'l ........ 55nfi'l Bb ...... 57
nfi'l Bbnn sm-i F'ili .......... 57nfi'l Bbnn sm-i Mef'l ..... 57f'ill Bb ...... 57
f'ill Bbnn sm-i F'ili ...... 58f'ill Bbnn sm-i Mef'l ...... 58fti'l Bb ........... 58
fti'l Bbnn sm-i F'ili ....... 59fti'l Bbnn sm-i Mef'l ....... 59stif'l Bb ....... 61
stif'l Bbnn sm-i F'ili ...... 61stif'l Bbnn sm-i Mef'l ......... 61zet .... 64Kendimizi Snayalm .. 65Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 67Sra Sizde Yant Anahtar ..... 68Yararlanlan Kaynak ...... 68
Arapa Kelime Yapm: Sfat- Mebbehe, sm-i Tafdl, Mblaa-iF'il, Dier Kelime Trleri; Arapa Kelimelerde Deiim: ll 70ARAPA SIFATLAR ... 71Sfat- Mebbehe ...... 71sm-i Tafdl ....... 72
Mblaa-i F'il ...... 74sm-i Mensb . 75SM- MEKN ..... 77SM- ZAMAN .... 78SM- LET .. 79SM- TASGR ... 79'LL .... 80Masdarlarda Yaplan 'lller .... 80
Sls Mcerred Masdarlarda Yaplan 'lller .. 80Kys Masdarlarda Yaplan 'lller.. 80sm-i F'il Vezinlerinde Yaplan 'lller... 82sm-i Mef'l Vezinlerinde Yaplan 'lller.... 84
Dier Baz Vezinlerinde Yaplan 'lller.. 85zet ... 86Kendimizi Snayalm .. 87Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ...... 90Sra Sizde Yant Anahtar ....... 90Yararlanlan Kaynaklar ....... 90
Arapa Kelime Gruplar: sim ve Sfat Tamlamalar, Edatlar . 92ARAPA YAPILI TAMLAMALAR . 93Harf-i Tarf ... 93Ay Harfleri (Hurfl-kameriyye) ..... 94ARAPA YAPILI SM TAMLAMALARI 94Arapa Tamlamalarn Okunuu ..... 95
Makam ve Mevki simleri .. 96Kitap simleri .. 96
4. NTE
5. NTE
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
4/162
v
Bilimsel Terimler ...... 96ARAPA YAPILI SIFAT TAMLAMASI .. 97Arapa Sfat Tamlamalarnda Uyum .. 98ARAPA N EDATLAR (HARF- CERRLER) . 98ARAPA TAMLAMALARDAK DEKLKLER ... 99
Tamlamann stnl Okunmas .. 99Tamlamann Esreli Okunmas .. 100ARAPA BRLEK SIFATLAR: LAFZ ZFET . 102Lafz zafetlerin Kullan .. 103zet .... 107Kendimizi Snayalm .. 109Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 110Sra Sizde Yant Anahtar ..... 110Yararlanlan Kaynak ..... 111
Metinler.... 112Mehmet Akif Ersoy - stiklal Mar . ?
Mustafa Kemal Atatrk - Genlie Hitabe ?Musa Sreyya - stiklal Mar . ?Ahmed Hikmet Mftolu - Yeenim ?Falih Rfk - Fikir ve Sanat Ankaras . ?Mehmet Emin - Eridir Glnn Kysnda . ?Mehmet Rauf - Eski Mektup . ?Kprlzade Mehmet Fuad - Lisanmza Dair . ?Ahmet Haim Gurabahne-i Laklakadan Mslman Saati ?Ahmet Haim - O Belde ... ?Ahmet Refik - Sultan Cemden . ?Ruen Eref - Mimar Sinann Kabrini Ziyaret ?Mehmet Akif - Bir Gece ... ?
Muallim Naci Mecma-i Muallimden Yazm Bulundum ?Muallim Naci erreden Birki Sz . ?Muallim Naci Esmden Nabi . ?Muallim Naci - Bahr-ebb . ?smail Habib Trk Teceddd Edebiyatndan Rza Tevfik ?smail Habib - Trk Teceddd Edebiyatndan Cenb ehabeddin ?Abdlhak Hmid - Kabr-i Selm-i Evveli Ziyaret . ?Abdlhak Hmid - Merkad-i Fatihi Ziyaret . ?
Metinler
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
5/162
vi
SUNUOsmanl Trkesi ad verilen dnem, Trkenin 15. - 20. yzyllar arasndakitarihsel gelime srecinin addr. Bu dnemin en belirgin zellii ise, sz varlalanndaki etkileme ve deimelerdir. Trkiye Trkesi, bir yaz dili olarakgelimesini byk lde Fars ve Arap edeb dillerinin etkisi altndagerekletirdi ve bu dillerden youn sz varl ve kavram dnledi. okkltrl bir imparatorluk aydn olarak Osmanl entelekteli de edeb ve bilimseldilini gelitirirken Fars ve Arap dillerini doal kaynaklar arasnda grd.Trke, bu iki dilden hem sz varl hem de sz dizimi bakmndan nemlialntlar yaparken bu dillere de birok kelime ve dilbilgisel yap katmtr.
Bugn 20. yzyln ilk eyreinden geriye doru uzanan muazzam kltrbirikimini anlamak, hem kltrel birikimimizi hem de tarihsel hafzamz, yani
arivlerimizi gelecek nesillerin yararlanabilecei hlde tutmak, Osmanl
Trkesini bilen ve anlayan aratrmaclar sayesinde mmkn olabilir. Metinleriokumay baaran veya aratrmaclar tarafndan evriyazs hazrlanm metinleriokuyan bir entelektelin ise anlama ulaabilmesi iin kmas gereken
basamaklar vardr. Bir tarihsel metni anlamak iin onun kelimelerini,kelimelerinin yapsn, sz dizimi iindeki grevini iyice bilmeliyiz. Bu metinlerireten nesillerin yaama biimlerini, sosyal yaplarn, edeb eilimlerini
bilmeden de metinleri anlamakta glk ekeriz. Bunun iin yapmamz gereken,tarihsel dnemlerle ilgili birok kitap okuyarak gemite ne olup bittiinianlamak, metinlerdeki alnt sz varl unsurlarnn dilbilgisel yaps hakkndayeterli bilgiye sahip olmaktr.
Osmanl Trkesinin yapsn renmek bize sadece gemile ba kurma
imknn deil, gnmz Trkesini doru yazma, okuma ve anlama imknn daverecektir. Bu derslerde yabanc bir dilin kurallarn deil, dedelerimizin bizebrakt mirasn dilini rendiimizi unutmamalyz.
Amac Trkiye Trkesinin 15-20. yzyllar arasndaki dneminin dilzelliklerinin ortaya konulmasna, bu dnemden kalan eserlerin, belgelerinokunup anlalmasna katkda bulunmak olan kitabn hazrlanmasnda emeigeen yazarmz Sayn Prof.Dr. Hayati Develiye ve dizgi-basm srasndayardmlarn esirgemeyen tm alanlara teekkr ederiz.
Editrler
Prof.Dr. Musa Duman
Yrd.Do.Dr. Halit Biltekin
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
6/162
vii
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
7/162
2
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Osmanl Trkesinde kullanlan Arapa kkenli kelimelerin yapsntanyabilecek,Arapa kelimelerde vezin / kalp kavramn kavrayp bir kelimenin vezninibulabilecek,Harflerinin niteliklerine gre Arapa kelimelerin ayrld ksmlar (aksm-
seb'ay) tanmlayabilecek,Arapa kelimelerde ikilik (tesniye) ve okluk (cem') yapsn ayrt edebilecek,
okluk kelimelerin ska kullanlan kalplarn sralayabileceksiniz.Anahtar Kavramlar
Vezin Kelime kalb Asl harfler Zid harfler Aksm- seb'a Arapa kelime trleri kilik (tesniye) okluk (cem')erik Haritas
ARAPA KELMELERN YAPISIARAPA KELME YAPIMIARAPA KELMELERN VEZNHARFLERNE GRE ARAPA KELMELERARAPADA SMLER VE OKLUK
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
8/162
3
GR
Osmanl
Trkesinde, bir k
sm
gnmz Trkesinde de kulan
lan ok say
daArapa ve Farsa kelime bulunmaktadr. Konuma diline yerlemi ve kullanmskl yksek olanlar dnda bu alnt kelimeler Arap ve Fars yaz dilindekiorijinal imllarna bal olarak yazlmlardr.
Arapa ve Farsa kelimelerin yaplarnn bilinmesi, metnin doru okunmasve doru anlamlandrlmas asndan nemlidir. nmzdeki nitelerde,
gnmz dil bilgisinde yap bilgisi (morfoloji), klasik dil bilgisinde sarfblmlerinde ilenen konular ana hatlaryla reneceiz.
Bu iki dilden isimler, sfatlar, zarflar ve balalar alnm, ekimli fiilunsurlar alnmamtr. nmzdeki nitelerde yapmlaryla ilgili zelliklerinireneceimiz bu unsurlar, kabaca isim kategorisinde deerlendirilir.
ARAPA KELMELERN YAPISIArapa, bknl bir dildir; yani bir kkten yeni kelimeler tretilirken baa vesona ekler getirilmez. Kelimenin kkn oluturan temel harflerin belli birkalba gre bana, sonuna veya ortasna; bazan hepsine birden belli harflerinilvesiyle yeni kelimeler yaplr. Bu yapdan dolay, Arapa kelimeler klasik dil
bilgisi kitaplarnda bugnk dil bilgisi anlayndan farkl bir ekildesnflandrlmtr. Trkede kullanlmayan fiil ekimlerini bir tarafa brakrsak,Arapa kelimeler kabaca iki gruba ayrlr:
a) asl isimler (=ism-i cmid)b) tremi isimler (=ism-i mtak).Asl isimler (ism-i cmid) grubuna giren kelimeler zel isimler, cins
isimleri ve say isimleridir.
Fiilden tremi isimler (ism-i mtak) ise masdar isimleri, ism-i f'il, ism-imef'l, sfat- mebbehe, mblaa-i f'il, ism-i tafdl, ism-i mekn, ism-i
zamn, ism-i let, ism-i tasgr, ism-i mensb olarak gruplara ayrlr.
Baz balama edatlaryla, harf-i cer denilen edat ve zarflar da ayrcazikretmek gerekir.
Edat ve harf-i cerler hari bu kelimeleri dilbilgisel grevlerine gre isim vesfat olarak da snflandrmak mmkndr:
sm-i cmid grubuna giren btn kelimeler, masdarlar, ism-i mekn, ism-izaman, ism-i let, ism-i tasgir cinsinden kelimeler isimdirler.
bkn: Dil bilgisi
grevleri ve yap
bakmndan, kelime
kklerinin banda,iinde veya sonunda
trl deiikliklerinolmasdr.
bknl diller:
Arapa, branice vs.gibi dillerdir.
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
9/162
4
sm-i fil, ism-i mef'l, sfat- mebbehe, mblaa-i fil, ism-i tafdl,ism-i mensb cinsinden kelimeler ise sfattrlar.
isim ism-i fil
masdar ism-i mef'l
ism-i mekn sfat- mebbehe
ism-i zamn mblaa-i fil
ism-i let ism-i tafdl
ism-i tasgr
sim
ism-i mensb
Sfat
ARAPA KELME YAPIMI
Birleik kelimeler dnda Arapada kelimeler n ve son eklerle deil,bknlenme yoluyla yaplr.
ki harfli edatlar ve birka kelime dnda Arapada bir kelime kk en az harften oluur. Bunlara asl harflerdenilir. Yeni kelime yaplrken bu aslharflerin bana, ortasna veya sonuna bir veya daha fazla harf ilve edilir. Builve harflere zid harfler (=ekleme harfler) denilir. Kelime yapm bellikalplara gre olduu iin, bu zid harflerin hangi harfler olabilecei bellidir.Aadaki harfler, kelimenin kalbna gre zid harflerden olabilir:
,,,,,,, ,(hemze)
Zid Harfler Nerelerde Kullanlr?
Zid harflerin kelimelerde kullanlyla ilgili baz genellemeleri bilirsek, zidve asl harfleri daha kolay tanyabiliriz:
1. Hemze ( ) sadece kelime banda zid olur: efkr, ihrc(Osmanl Trkesinde bu gibi kelimelerde hemze yazlmayp sadecehemzenin 'krss' olan elif yazlmtr.)
2. Elif ( ) kelime iinde uzun a () sesini karlamak iin kullanlr:
mhir, muhbir
3. Te ( ) kelime banda, ortasnda ve sonunda zid olarak bulunabilir:
tekl, intizr, ikyet.
4. Sin ( ) ist-, mst- ses grubuyla balayan kelimelerde zid harf olur:
istiskl, mstakbel.
5. Mim ( ) harfi sadece kelime banda zid harf olur: ma'lm, mahkeme.
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
10/162
5
6. Nun ( ) harfi in-, mn- ses gruplaryla balayan kelimelerde bata, -n ile
biten kelimelerde ise sonda zid olur: inkisr, mnkesir,irfn.
7. Vav ( ) harfi genellikle kelime iinde uzun u () sesini karladnda zid
olur: ma'lm, mechl, mazlm, malb, hukk.
8. He ( ) harfi kelime sonunda Arapadaki kapal te harfi yerine kullanl-
dnda zid olur: medrese, kitbe, darbe.
9. Ye ( ) harfi kelime iinde uzun i () sesini karladnda zid olur:
ta'lm, fakr, .kebr
Kelime yapln daha iyi anlamak iin aadaki rnei inceleyelim:
Arapada yazmak' fiilini oluturan kk harfler (k-t-b)'dir. imdi bukkten tretilmi, dilimizde kullanlan baz kelimelere bakalm:
kitb, ktib, mektb, mekteb, kitbe vs.
Grld gibi asl harfler deimemekte, bu kke zid (ilve) harflergetirilerek yeni kelimeler yaplmaktadr.
imdi sakin olmak, yerlemek, rahatlamak fiilini oluturan (s-k-n)
asl harflerinden tretilen baz kelimelere bakalm:
skn "durma, kesilme, rahatlk vs."
sknet "durgunluk, rahat, durma vs."
skin "kmldamayan, oturan, durgun vs."
skkn "oturanlar, skinler vs."
sekene "oturanlar, skinler vs."
iskn "yerletirme, ev sahibi etme vs."
mesken "oturulan yer, ev vs."
teskn "sakinletirme, rahatlatma vs."
msekkin "yattrc, teskin edici vs."
meskenet "miskinlik, fakirlik; beceriksizlik vs." miskn "fakir, beceriksiz, czzaml vs."
Bu kelimelerde de kelime kkn oluturan asl harfler deimezken, yeni
kelimeler tretmek iin bu kke zid harfler getirilmitir.
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
11/162
6
ARAPA KELMELERN VEZNElbette zid harflerin asl harflere getirilmesi rastgele olmaz. Her dilde olduugibi Arapada da kelime tretme ekilleri bellidir. Asl sesler belli kalplaragirerek yeni kelimeler olutururlar. Arapa dil bilgisinde bu kalplarvezin ad
verilen yaplarla retilir. Bunun iin, yapmak, ilemek fiilinin asl sesleriolan (fe-ayn-lm) harflerine dayanan bir model gelitirilmitir: harfi
kelime kknn birinci asl sesini, harfi ikinci asl sesini, harfi nc
asl sesini temsil eder; zid harfler aynen braklr. Ortaya kan kalpkelimenin veznidir.
Bilhassa masdarlarda, ism-i fil ve ism-i mef'l cinsinden kelimelerdekelimenin veznini belirlemek, hem kelimeyi doru okumak, hem de doruanlamlandrmak asndan nemli bir yardmcdr.
Arapa Kelimelerin Veznini Bulmak
Yukarda rendiklerimize gre cehl bilmeme, cahillik kelimesinin
veznini bulalm:
Bu kelime harften olutuuna gre zid (ilve) harf yoktur, harflerin
hepsi asldir. ylese 1., 2. ve 3. harfler iin srasyla , ve harflerini
yazalm ve kelimenin harekesine gre okuyalm:
u hlde cehl kelimesi fa'l veznindedir. Fa'l vezni birok
kelimenin tretilebilecei bir kalptr.
Ayn kkten gelen chil kelimesinin veznini de ayn ekilde
bulabiliriz. Bu kelimede drt harf olduuna gre bunlardan biri zid demektir.
Zid olabilecek harf eliftir. Bu kelimede harfleri asl harflerdir. Bu asl
harflerin yerine srasyla yine harflerini yazalm, elif harfini de
kelimedeki yerine ilve edelim; ortaya kan kalb chil kelimesinin
harekelerine gre okuyalm:
f'ilBylece chil kelimesinin vezninin f'il olduunu belirlemi
oluruz. Ktib kelimesinin de f'il kalbnda olduunu aynekildebulabiliriz.
kitb kelimesinde de zid olabilecek tek harf eliftir. Ancak elifin yeri
farkldr. Buna gre kelimenin veznini yukardaki gibi bulmaya alrsak
ortaya fi'lvezni kar.
cehl
fa'l
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
12/162
7
Arapa yap bakmndan nasl bir dildir. Bu dilde kelimeler nasl tretilir?
1. Altrma
Aadaki kelimelerde asl ve zid harfleri belirleyerek kelimelerin vezninibulunuz:
zevk fa'l
sulh fu'l
gurb fu'l
hitb fi'l
.......... ................. ..........
.......... ................. ..........
.......... ................. ..........
.......... ................. ..........
.......... ................. ..........
.......... ................. ..........
.......... ................. ..........
.......... ................. ..........
.......... ................. ..........
.......... ................. ..........
.......... ................. ..........
.......... ................. ..........
.......... .................
..........
.......... ................. ..........
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
13/162
8
1. Okuma almas Aadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.
(Ta'lm-i Kr'at'den.)
HARFLERNE GRE ARAPA KELMELERAksm- Seb'a
Arapada kelimeler, asl harflerinin niteliklerine gre iki gruba ayrlr: a) sahih
b) mu'tell
harfleri, iinde bulunduklar kelimelerde eitli deiikliklere urayan
harfler olup bunlara illet harfleri denir. Asl harflerin iinde bu harflerden biriveya ikisi bulunursa byle kelimelere de mu'tellkelimeler denir.
Sz konusu illet harfleri, kelime yapm srecinde baka harflere dnrveya der. Bunlarn dntkleri harfler de yine bu harften biridir. Mesel
vezn kelimesinde illet harflerinden vav vardr. Bu kkten yeni bir kelime
retildiinde vav deiir: mivzn olmas gereken kelime vav'n ye'ye
dnmesiyle mzn eklini alr.
devr kelimesinde de vav illet harfidir. Bu kkten yaplan kelimelerde
vav harfi baka harflere dnr: daire; mdrvs.
seylkknde ye illet harfidir. Bundan tretilen isle kelimesinde
ye dmtr. Benzer yapdaki meyl kelimesinden tretilen imle
kelimesinde ye; havf kelimesinden tretilen ihfe kelimesinde vav
dmtr.
savm oru kelimesinden tretilen oru tutma anlamndaki
sym kelimesinde vav harfi,ye'ye dnmtr.
Aksm- seb'a konusu,
Arapann bir kuraln
retmek iin deil,dilimizde kullanlan
Arapa kkenli
kelimeleri doruokuyup daha iyi
anlayabilmek iin
renilmesi gerekli birkonudur. Bu sebeple,
aksm- seb'a
maddelerini teker
teker ezberlemek
yerine, kelimelerin
yapsn kavramaya
alnz!
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
14/162
9
Arapa kelimelerdeki bu uyum ve deime kurallarn bilirsek kelimelerinyaplarn daha kolay tanyabiliriz. Bylece metinleri doru okuyup anlamamzda kolaylam olur.
Asl harflerinin niteliklerine gre kelimelerin sahihve mu'tellolmak zereiki gruba ayrldn ifade etmitik.
Sahih kelimeler ksmdr:slim, mehmz, muz'af.
Mu'tell kelimeler drt ksmdr: misl, ecvef, nks, leff.
Bylece Arapa kelimeler asl harflerinin niteliine gre yedi ksmaayrlm olur ki buna aksm- seb'a (yedi ksm) denir. Aada bu kelimelerinyaplarn rnekleriyle greceiz:
1. Slim : Asl harflerinden biri elif, vav, ye, hemze olmayan veyaiinde ayn cinsten iki harf bulunmayan kelimelereslim denir:
hilm yumuaklk, arballk
darb vurma, vuru
zulm hakszlk, eziyet
lutf ltuf
sabr sabr
nazar bak
hkm yarg
2. Mehmz : Asl harflerinden biri hemze olan kelimelere mehmzdenir. Hemze birinci, ikinci veya nc asl harf olabilir:
edeb edep
emr i, buyruk
ekl yeme
ye's mitsizlik
re'y gr
cz' para
ey' ey
hey'et heyet
Osmanlcada ilk harfi hemzeli Arapa kelimelerinin hemzelerinin yazlmadk-
larn unutmaynz ( = gibi ).
3. Muz'af : Asl harflerinin son ikisi ayn olan kelimelere muz'afdenir:
sebeb
karr
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
15/162
10
aded
srr
t
bb
redd
4. Misl : Asl harflerinden ilki vav veya ye olan kelimelere misldenir:
va'z nasihat"
vuk' olma, olu
vehm vehim
ysr kolaylk
ymn bereket
yakn phesiz bilme
5. Ecvef : Asl ikinci harfi vav veya ye olan kelimelere ecvefdenir:kavl sz
sevk
seyr
meyl
bey' satma, sat
6. Nks : Asl harflerinden ncs illet harflerinden biri olankelimelere nks denir:
sehv yanlma
afv af
akvet ekiyalk
nehy yasaklama
sa'y alma
ikyet
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
16/162
11
7. Leff : Asl harflerinden herhangi ikisi illet harfi olan kelimelereleffdenir:
velyet veli olmak, velilik
vef sznde durma
vikye "koruma"
rivyet
riy
tayy drp bkme
Kelimelerin harflerinin zelliklerine gre ayrld yedi ksm rnekleriyle
grm olduk. Bilhassa illetli kelimelerde (yani misl, ecvef, nk
s, leff olarakisimlendirilen kelimelerde) yeni kelime yapm srecinde illet harflerinindeiime uradn, bazen de dtn sylemitik. Bylece yaps deienkelimelerin vezinlerini bulmak, anlamlarn, ait olduklar kelime ailesini tespitetmek ancak aksm- seb'a konusunun anlalmasyla mmkn olur. Dil
bilgisinde illet harflerinin kelime tretimi srecinde eitli deiikliklereuramasna i'll denilir. 'lal konusunu 4. nitede daha geni bir ekilde elealacaz.
Aksm- seb'a nedir? Arapa kelimeler asl harflerinin niteliklerine gre kagruba ayrlr?
2. Altrma
Aadaki kelimelerin aksm- seb'aya gre hangi gruba girdiklerini belirtiniz.Bu kelimelerin anlamlarn da reniniz:
habs slim
zevk ecvef
zll muzaf
tl ...................
afv ...................
ymn ...................
ilm ...................
vird ...................
kibr ...................
hiss ...................
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
17/162
12
maraz ...................
vef ...................
zarar ...................
vcd ...................
am ...................
zek ...................
veca' ...................
mrr ...................
rz ...................
gn ...................
ulvv ...................
vusl ...................
cnn ...................
edeb ...................
AAadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.
1. Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kmus- Trk'den reniniz.
2. Metindeki Arapa yapl kelimelerin aksm- seb'ann hangi grubunagirdiini bulunuz.
2. Okuma almas
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
18/162
13
ARAPADA SMLER VE OKLUK
Arapada simler
nceki ksmlarda Arapa dil bilgisinde kelimelerin isim, masdar, ism-i f'il,ism-i mef'l, ism-i tafdl, ism-i tasgr, ism-i mekn, ism-i mensb, mblaa-i
f'ilolarak isimlendirilen gruplara ayrldn renmitik. Hangi gruba girersegirsin, Arapa kelime vezin ad verilen bir kalba sahiptir. Yine ncekiksmlarda Arapa kelimelerin vezinlerinin ne olduunu, nasl tespit edildiinirendik. Buna gre bir vezin, Arapada kelime tretmenin kalbn ifade eden
bir modeldir. Herhangi bir vezinden yzlerce kelime tretilebilir.
Arapa kelimenin kkn tekil eden asl harfler -birka istisna dnda- enaz harfli olur. Bu kk harfler kimi durumlarda drt veya be tane de olabilir. asl harften oluan kkleresls, drt asl harften oluanlara rub, be aslharften oluanlara humsdenilir.
simler, varlklar gsteren kelimelerdir. Bunlar dil bilgisinde cins isim vezel isim olarak ayrlrlar. Btn ahs isimleri, nesneleri gsteren isimler, sayisimleri dil bilgisinde hep isim kategorisi altnda deerlendirilir.
Masdar, hareket, olu ve kl bildiren isimlerdir. Arapada masdarlarmcerred, mimli, mezdnfih ve mec'lolmak zere drt gruba ayrlr.
sm-i f'il, fiilde belirtilen hareketi, olu veya kl yapan ifade edenkelime trlerine verilen isimdir. Trkede yazc, krc, yazan, kran, yazar,izergibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i f'il kategorisini oluturur.
sm-i mef'l, fiilde belirtilen hareket, olu ve kla maruz kalan, etkileneniifade eden kelime trlerine verilen isimdir. Trkede krlm, krk, krgn,bozuk, bozulmu gibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i mef'l kategorisini
oluturur.
sm-i tafdl, sfatlarda derece asndan daha stnl gsteren bir kelimekategorisidir. Trkede bu anlam reten zel bir ek yoktur. Bunu sfatn nnedaha, en gibi sfatlar getirerek retiriz: daha gzel, en byk, en yksek vs.gibi.
sm-i tasgr, isimlerde kltme kategorisidir. Trkedeki +ck/+cik,+caz/+ciez ekleriyle yaplan kuzucuk, kzcaz, lokmack gibi kelimeler deism-i tasgr kategorisinin rnekleri olarak dnlebilir.
sm-i mekn, fiilde belirtilen hareket, kl veya oluun gerekletii yeriifade eden kelime kategorilerine verilen isimdir. Trkede ou zaman bunuilek bir ek olan +lk/+lik ile kurarz. Kimi zaman de yer kelimesindenfaydalanrz. Mesel derslik, kmrlk, alma yeri, toplant yeri vs.
Mblaa-i f'il, esas olarak fiilde belirtilen hareket, olu veya kln znetarafndan ok fazla, ar derecede yapldn ifade eder. Bunu Trkede okyapan, ok konuan, ok glen gibi sfat-fiil gruplaryla yapabildiimiz gibikrlgan, piegen rneklerinde olduu gibi -gan/-gen ekleriyle de yapabiliriz.
sm-i mensb, nisbet ifade eden kelime kategorisidir. Bu kategori, kelimesonuna nispet eki getirmek suretiyle yaplr. Bu kategoriyi Trkede deiikeklerle yaparz:stanbullu, demirden, mektupu vs.
Arapann kelime kategorilerini bylece grm olduk. sm-i mensbdnda btn bu kategorilerin tekili, kelime kkn oluturan asl seslerin
vezin dediimiz kimi kal
plara sokulmas
yla mmkn olmaktad
r. Aa
da bukalplar ana hatlaryla ve Trkede kullanldklar kadaryla reneceiz.
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
19/162
14
simlerin Vezinleri
sim tekilinde kullanlan baz kalplar, yani vezinlerunlardr:
fa'l ,ems gne, sevr kz, cevz ceviz lahm
et, zer' ekin vs.
fi'l bi'r kuyu, zi'b kurt, ricl ayak vs.
fu'l zn kulak, flk gemi, kufl kilit, nukl
meze vs.
fa'al kalem, kamer ay, cebel da, ecer aa,
semer meyve vs.
fa'lel hardal, sa'leb tilki, sarsar frtna, defter vs.
fu'lul blbl, fustuk fstk, funduk fndk,
hdhd ibibik kuu vs.
Arapada isimler asl harflerinin saysna gre de snflandrlabilmektedir.
Buna gre isimleri asl sesten oluanlar(sls= kalem, zeheb,
flk vs.), drt asl sesten oluanlar (rub= defter, dirhem,hardal vs.), be asl sesten oluanlar (hums= zeberced sar yakut,
cirdahal iri deve vs.) olarak da snflandrmak mmkndr.
Arapada genel kural olarak asl isimlerin asl sesleri ten az ve beten fazlaolamaz. ki asl harften oluan birka isim vardr:
ah erkek karde, birader, fem az, yed el, z, z, z
sahip gibi. Bu kelimeler de aslnda sesli olup birtakm ses dmeleriyle ikisesli hlini almlardr.
Arapada kelime trleri hangi adlarla adlandrlmtr?
Arapa simlerde okluk
Arapa kelimelerde say kategorisi teklik, ikilik (tesniye) ve okluk (cem')ekillerinde yaplr.
kilik (Tesniye)
Trkeden farkl olarak Arapa kelime yapmnda ve fiil ekiminde nesneniniki adet oluunu, fiilde belirtilen znenin iki kii oluunu ifade eden eklervardr. Bu yapya tesniye ad verilir. Arapada kelime yapmnda tesniye +eyn
( ) ve + n ( ) ekiyle yaplr. Osmanl Trkesinde daha ok +eyn ekli
ekiller kullanlmtr.
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
20/162
15
rnekler:
taraf tarafeyn "iki taraf"
devlet devleteyn "iki devlet"
leyle leyleteyn "iki gece"
vlid vlideyn "anne ve baba"
Harem Haremeyn "Mekke ve Medine"
Tesniye yapmnda kullanlan +n eki, Osmanl Trkesinde pek az kullanl-mtr:
zviye "a" zviyetn "iki a"
harf "harf" harfn "iki harf"
okluk (cem')
Arapada okluk, iki gruptur: Eklemeli ve bknl.Eklemeli okluklarslim okluk (cem'-i slim) adn alr. +n ( ), +n
( ) ekleri mzekker (eril), +t ( ) eki ise mennes (diil) okluklar yapar.
Bunlar kurall, dzenli okluklar saylr: me'mrn, ma'lmt vs.
Bknl okluklarmkesser okluk(cem'-i mkesser) adn alr. smin aslharflerine eitli zid harflerin ilve edilip belli vezinlere konulmasyla eldeedilir. Mesel:
felek "gk" eflk "gkler": vezni ef'l
kasr "kk" kusr "kkler": vezni fu'l
kitb "kitap" ktb "kitaplar": vezni fu'ul
Slim okluklar
Slim okluu tekil eden eklerden +n ve +n ekleri eril (mzekker) okluk
yapar:
mslim = mslim+n ~ mslim+n Mslmanlar
mmin = mmin+n ~ mmin+n mminler;
memr = memrn ~ memrn
hzr = hzirn "huzurda bulunanlar, bir yerde o anda
bulunanlar"
smi' = smi'n "dinleyiciler"
kri' = kri'n "okuyucular"
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
21/162
16
Kelimeye +n veya +n eklerinden hangisinin getirilecei Arapada birtakmszdizimi uyumlarna bal olarak belirlenir. Osmanlcada daha ok +n ekikullanlmtr.
Salim okluu tekil eden eklerden +t eki ise diil (mennes) okluk
yapar. Bu eki alan kelimenin sonunda ve harfleri varsa bu harfler
yazlmaz.
Tekili diil olan kelimelerin oulu da bu ekle yaplr:
muallime hanm retmen - muallimt hanm retmenler
Ayrca fiillerin masdarekillerinin pek ou ile ism-i f'il ve ism-i mef'lkategorisinden kelimelerinin bazlar +t ekiyle okluk haline getirilir.
vuk vukut
ihrc
ihrctteslm teslmt
tekl teklt
tezhr tezhrt
istihsl istihslt
muhbere muhbert muhsebe muhsebt
rivyet rivyt
ikyet ikyt
malm ma'lmt
mektb mektbt
mkil mkilt
Mkesser okluklar
Mkesser okluklar esas olarak semdir, yani hangi kelimenin hangi kalba
gre okluk yaplacan Arapa konuan halklarn asrlar ncesinde olumuuzlamalar belirlemitir. Biz bunlar szlklerden reniriz.
Cem'-i mkesserler (=bknl okluk), cinsiyet kategorisinde diil(mennes) saylrlar. Bylece, Farsa yapl sfat tamlamasnda cem'-imkesser kalbnda olan bir isimden sonra gelen sfat da mennes yaplr.
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
22/162
17
Balca cem'-i mkesser kalplarunlardr:
Ef'l vezni:
keder "keder" ekdr "kederler", sebeb "sebep" esbb
"sebepler", ahs "ahs" ehs "ahslar", nehr
"nehir" enhr "nehirler", ekl "ekil" ekl "ekiller"
vs.
Fu'l vezni:
emr "i, emir" umr "iler, emirler", ilm "ilm" ulm
"ilimler", deyn "bor" dyn "borlar", melik "hkmdar"
mlk "hkmdarlar", fenn "bilim, bilgi" fnn "fenler,
bilimler", akl "akl" ukl "akllar" vs.
Fu'ul vezni:
kitb "kitap" ktb "kitaplar", resl "eli" rusl
"eliler", tark "yol" turuk "yollar", sefne "gemi"
sfn "gemiler" vs.
Bu vezni, okuyuta fu'l vezniyle kartrmaynz.
Fu'al vezni:
mmet mem "mmetler", devlet dvel "devletler",
sret suver "resimler, suretler" vs.
Fi'al vezni:
ni'met ni'am "nimetler", mihnet mihen "mihnetler",millet milel "milletler", hikmet hikem
"hikmetler" vs.Fu'ul, fu'al ve fi'al vezinlerinin Osmanl alfabesinde ayn ekilde yazldnadikkat ediniz. Metinleri doru okumak ve anlamlandrmak iin bu yaplarnarasndaki fark da bilinmelidir.
Fi'l vezni:
cebel "da" cibl "dalar", racl "adam" ricl
"adamlar", belde bild "beldeler", abd "kul" ibd
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
23/162
18
"kullar", kebr "byk" kibr "bykler", azm "byk,ulu" izm "bykler, ulular" vs.
Fu''l vezni:
Fil veznindeki baz kelimelerin okluu bu vezinde olur:
hkim hkkm "hkimler", ktib kttb
"ktipler", tcir tccr "tcirler", tlib tullb"tlipler, renciler", kfir kffr "kfirler" vs.
Fa'ale vezni:
f'il veznindeki birok kelimenin okluu bu vezinde olur:
tlib "renci" talebe "renciler" ; ciz "gsz"
aceze "gszler"; chil cehele "chiller"; zlim zaleme "zlimler"; tbi' "bal" tebe'a "ballar, uyruklar" vs.
Fu'al vezni:
F'il ve fa'l veznindeki baz kelimelerin okluu bu vezinde gelir.
Veznin sonundaki hemze genellikle yazlmaz:
lim ulem "limler" , ir u'ar "airler", fzl fuzal "fazllar, erdemliler", chil chel "chiller", sefr "eli" sfer "eliler", fakr fukar "fakirler",vezr vzer "vezirler", ehd hed "ehitler" vs.
Fe''il vezni:
sahfe "sayfa" sah'if "sayfalar", risle res'il
"risleler", hakkat hak'ik "hakikatler", fazlet
faz'il "faziletler, erdemler", akde "inan" ak'id
"inanlar", "latfe" let'if "latifeler, akalar", vazfe
vaz'if "vazifeler, devler", netce net'ic "neticeler,
sonular" vs.
Fev'il vezni:
cmi' cevmi' "cmiler", hdise havdis
"hadiseler", k'ide kav'id "kaideler", lem avlim"lemler", hid evhid "ahitler", shil sevhil
"shiller", tbi'
tevbi' "tbi olanlar, uyruklar" vs.
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
24/162
19
Fev'l vezni:
knn kavnn "kanunlar", trh tevrh "tarihler",hkn havkn "hakanlar" vs.
Ef'il vezni:
Daha ok ef'al veznindeki kelimelerin okluunu yapmak iin kullanlr:
ekber "en byk" ekbir "bykler, ulular", a'zam "en yce" e'zm "yceler, ulular", erzel "pek rezil" erzil
"reziller, alaklar", akreb "en yakn" ekrib "en yaknlar" vs.
Ef'l vezni:
iklm "lke, diyar" eklm "lkeler", hads
ehds "hadisler", stz "std" estz "ustalar" vs.
Ef'il vezni:
Fa'l vezninin nks fa' eklini alr. Bu tr kelimelerin okluu ef'il
veznindedir (Osmanl Trkesinde sondaki hemzeler drlr): neb "peygamber" enbiy "peygamberler", vel evliy"veller", zek ezkiy "zekiler" vs.
Ef'ile vezni:
cevb ecvibe "cevaplar", zamn ezmine "zamanlar",
silh esliha "silahlar", lisn elsine "lisanlar,
diller", met' emti'a "metalar, mallar" vs.
Mef'il vezni:
mef'al, mef'alet, mef'il, mef'ilet veznindeki kelimelerin
okluu bu vezinde yap
l
r:mekteb mektib "mektepler, okullar", mezheb
mezhib "mezhepler, grler", maksad meksd
"maksatlar", masraf mesrif "masraflar", meclis meclis "meclisler", menzil menzil "menziller",
medrese medris "medreseler", ma'rifet me'rif,
menfa'at menfi' "menfaatler" vs.
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
25/162
20
Mef'l vezni:
mef'l , mef'al ve mif'l veznindeki kimi kelimelerin okluu
bu vezinde yaplr:
mecnn mecnn "mecnunlar, deliler", mektb mektb "mektuplar", mifth "anahtar" mefth "anahtarlar" vs.
Tef'l vezni:
Bilhassa tef'l veznindeki pek ok kelimenin okluu bu vezinde gelir:
tasvr tesvr "tasvirler, resimler", terkb
terkb "terkibler", teklf teklf "ykmllkler" vs.
Ef'ul vezni:
necm "yldz" encm "yldzlar", nefs enfs "nefsler,ruhlar" vs.
Baz kelimelerin birden fazla vezinde okluk yapldklar grlr. Vezinlerkimi zaman anlam farkllna sebep olurken kimi zaman anlamda bir deimeolmaz.
tlib "isteyen, renci" talebe ~ tullb "renciler" ;
kfir kefere ~ kffr "kfirler" rnekleri birbiri yerine kul-
lanlabilirken nefs "ruh, can" enfs ~ nfs "ruhlar, canlar"
her zaman birbirinin yerine kullanlamaz.
Osmanl Trkesi renimimiz sresince kelimelerin hangi vezinlerdeolduunu bilmekten anlamlarn bilmek daha nemlidir. okluk kelimelerde dekelimenin veznini bilmesek de onun okluk olduunu, hangi kelimeninokluu olduunu ve anlamn bilmek daha nemlidir.
3. Altrma
a. Aadaki kelimelerin hangi cins okluk olduunu ve vezinlerini belirtiniz;kelimelerin teklikekillerini reniniz.
hukk .
uhd .
cemdt .
harekt .
esbb .
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
26/162
21
b. Aadaki kelimeleri okluk kategorisine eviriniz; kelimelerin anlamnszlkten bularak reniniz.
almet .
mevcd .
hkm .
veled .
teebbs .
vasf .
c. Aadaki kelimelerin anlamlarn, vezinlerini ve teklik ekillerinireniniz:
ulm .....................................
esbb .....................................
fuzal .....................................
cevmi' .....................................
cibl .....................................
kttb .....................................
resil .....................................
suver .....................................
ktb .....................................
tevrh .....................................
ni'am .....................................
evhid .....................................
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
27/162
22
3. Okuma almas Aadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.
1. Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kamus- Trk'den reniniz.2. Metindeki Arapa yapl salim ve mkesser okluklar tespit edip
yapllarn ve anlamlarn reniniz.
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
28/162
23
zet
Osmanl Trkesinde Kullanlan ArapaKkenli Kelimelerin Yapsn Tanmak.
Arapa, bknl bir dildir; yani bir kktenyeni kelimeler tretilirken baa ve sonaekler getirilmez. Kelimenin kkn olu-turan temel harflerin belli bir kalba gre
bana, sonuna veya ortasna; bazanhepsine birden belli harflerin ilvesiyleyeni kelimeler yaplr. Trkede kullanl-mayan fiil ekimlerini bir tarafa brakr-sak, Arapa kelimeler kabaca iki grubaayrlr: a) asl isimler (=ism-i cmid), b)tremi isimler (=ism-i mtak). Asl isim-ler (ism-i cmid) grubuna giren kelimelerzel isimler, cins isimleri ve say isimleri-
dir. Fiilden tremi isimler (ism-i mtak)ise masdar isimleri, ism-i f'il, ism-imef'l, sfat- mebbehe, mblaa-i f'il,ism-i tafdl, ism-i mekn, ism-i zamn,ism-i let, ism-i tasgr, ism-i mensbolarak gruplara ayrlr. sm-i cmid grubu-na giren btn kelimeler, masdarlar, ism-imekn, ism-i zaman, ism-i let, ism-itasgir cinsinden kelimeler isimdirler. sm-ifil, ism-i mef'l, sfat- mebbehe,mblaa-i fil, ism-i tafdl, ism-i mensbcinsinden kelimeler ise sfattrlar.
Arapa Kelimelerde Vezin / Kalp Kavra-mn Kavrayp Bir Kelimenin Veznini Bul-mak.
Arapa'nn "bknl" bir dil olduunugrdk. Bu dilde kelimenin kk harfleri(asl harfler) deimeden birtakm eklemeharflerle (zid harfler) belli kalplarauyularak (vezin), yeni kelimeler yaplmak-tadr. Arapa kelimeler balca isim (ism-icmid), masdar, ism-i fil, ism-i mef'l,sfat- mebbehe, ism-i tafdl, mbalaa-i
fil, ism-i tasgir, ism-i zaman, ism-imekn, ism-i let gibi trlere ayrlrlar. Bukelime trleri hepsi farkl vezinlere, yanikalplara sahiptir. Arapa dil bilgisinde bukalplar vezin ad verilen yaplarlaretilir. Bunun iin, yapmak, ilemek
fiilinin asl sesleri olan (fe-ayn-lm)
harflerine dayanan bir model gelitirilmi-
tir: harfi kelime kknn birinci asl
sesini, harfi ikinci asl sesini, harfi
nc asl sesini temsil eder; zid harfleraynen braklr. Ortaya kan kalp
kelimenin veznidir. Buna gre cehl
bilmeme, cahillik kelimesinin vezninibulmak iin nce kelimedeki asl harflerin
yerine srasyla , ve harfleri yazlr ve
bulunan vezin kelimenin harekesine gre
okunur. u hlde cehl kelimesi fa'l
veznindedir. Ayn kkten gelen chil
kelimesinin veznini de aynekilde bulabili-riz. Bu kelimede drt harf olduuna gre
bunlardan biri zid demektir. Zid olabilecek
harf eliftir. Bu kelimede harfleri asl
harflerdir. Bu asl harflerin yerine srasyla
yine harflerini yazal
m, elif harfini dekelimedeki yerine ilve edelim; ortaya kan
kalb chil kelimesinin harekele-
rine gre okuyalm: fil. rneklerden
de anlalaca gibi Arapa bir kelimeninveznini bulmak iin nce kelimenin aslharfleri tespit edilir, sonra zaid harfleryerinde kalmak kouluyla asl harfler yerine
harfleri getirilir ve bulunan kalp
kelimenin harekesiyle okunur.
Harflerinin Niteliklerine Gre Arapa Keli-melerin Ayrld Ksmlar (aksm- seb'a)Tanmlamak.
Arapa kelimeler, asl harflerinde illet harf-
leri olarak nitelenen harfleri bulunup
bulunmadklarna gre sahh ve mutellolmak zere iki gruba ayrlr. Sahh kelime-ler asl harflerinde illet harfleri bulunmayan,mutell kelimeler asl harflerinde illet harfle-ri bulunan kelimelerdir. Sahih kelimelerslim, mehmz, muz'af olmak zere ksma ayrlr. Mu'tell kelimeler misl, ecvef,nks, leff olmak zere drt ksmdr. Byle-ce Arapa kelimeler asl harflerinin nitelii-ne gre yedi ksma ayrlm olur ki bunaaksm- seb'a (yedi ksm) denir. Slim aslharflerinden biri elif, vav, ye, hemze olma-yan veya iinde ayn cinsten iki harf bulun-mayan kelimelere, mehmz asl harflerin-den biri hemze olan kelimelere, muzafasl harflerinin son ikisi ayn olan kelimele-re, misl asl harflerinden ilki vav veya yeolan kelimelere, ecvef asl ikinci harfi vav
veya ye olan kelimelere,nks asl harfle-rinden ncs illet harflerinden biri olan
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
29/162
24
kelimelere, leff asl harflerindenherhangi ikisi illet harfi olan kelimelere
denir.
Arapa Kelimelerde kilik (tesniye) veokluk (cem') Yapsn Ayrt Edebilmek,okluk Kelimelerin Ska Kullanlan
Kalplarn Sralamak.
Hangi trden olursa olsun Arapakelimelerde say kategorisi grupta ifadeedilir: Teklik, ikilik (tesniye), okluk(cem'). kilik (tesniye) Trkede bulunma-yan bir kelime trdr. +eyn veya +nekiyle yaplr ve nesnenin iki oluunuifade eder: tarafeyn "iki taraf", devleteyn"iki devlet". okluk (cem') ise nesnenin
ikiden fazla oluunu ifade eden saykategorisidir. ki tr vardr: 1. Slimokluk, 2. Mkesser okluk. Slim okluk,Trkedeki gibi eklerle yaplan okluktur:+n, +n, +t : mslimn, me'mrn,m'minn vs. +n ve +n ile yaplanokluklar mzekker (eril) okluklardr. +tekiyle teklik ekli mennes (diil) olankelimeler ve belli trdeki kelimeler oklukyaplr ve bunlar mennes (diil) okluklarolur: muallime muallimt, muhkeme muhkemt, ma'lmt, teklt, idhlt
vs. Mkesser okluk, bknl bir okluktrdr; yani kelimer belli kalplaragirerek okluk anlam ifade ederler: ahs ehs, kitb ktb, tlib talebe,kfir kffr, vel evliy, lim ulem vs. Baz mkesser okluk vezinleriunlardr: ef'l, fu'ul, fu'l, fi'l, fu'al,ef'il
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
30/162
25
Kendimizi Snayalm
1. Arapa kelimeler asl isimler ve tremi isimlerolmak zere kabaca iki gruba ayrlr. Bunagre, aadakilerden hangisi tremi isimler-
den biri deildir?a. Mektup
b. Mahkeme
c. Kitabet
d. Garip
e. Kamer
2. Aadaki trlerden hangisi sfattr?
a. sm-i mekn
b. sm-i let
c. Masdard. sm-i mensb
e. Harf-i cer
3. Aadaki trlerden hangisi isimdir?
a. sm-i mensb
b. Masdar
c. sm-i f'il
d. sm-i mefl
e. sm-i tafdil
4. Arapa kelimeler, baz istisnalar dnda en az harften oluur. Yeni kelimeler yaplrken buharflere baz harfler eklenir. Bunlara zid harf-ler denir. Buna gre, aadakilerden hangisi,zid harflerden biri deildir?
a. elif
b. be
c. te
d. mim
e. nun
5. Aadaki kelimelerin hangisinde mim harfiziddir?
a. Zulm
b. Hilm
c. Mevt
d. Mesken
e. Temyl
6. hitb kelimesinin vezni, aadakilerdenhangisidir?
a. fil
b. fil
c. fal
d. ful
e. fil
7. Ayn vezinde olan kelimeler, aadakilerinhangisinde birlikte ve doru olarak verilmi-tir?
a. Hikyet-ikyet-diryet
b. Zarar-karar-meyyl
c. Zarf-halm-sbitd. Duhl-mrr-hkm
e. Medd-hiss-zann
8. Arapa kelimeler asl harflerin niteliine greka ksma ayrlr ve bunlara ne ad verilir?
a. Drt ksma ayrlr, salim kelimeler denir.
b. Be ksma ayrlr, sahih kelimeler denir.
c. Alt ksma ayrlr, aklm- sitte denir.
d. Yedi ksma ayrlr, aksm- seba denir.
e. Sekiz ksma ayrlr, mutel kelimelerdenir.
9. Arapa kelimelerde okluk katagorisi ikigruba ayrlr. Bunlara slim ve mkesserdenir. Buna gre, aadakilerden hangisislim okluk deildir?
a. Hzrn
b. Muallimn
c. Teklt
d. uar
e. Tlibn
10.smin asl harflerine eitli zid harflergetirilerek belli vezinlere konulmasyla yap-lan okluklara mkesser (krk) okluk denir.Buna gre, aadaki kelimelerden hangisikrk okluk deildir?
a. Ulem
b. Hademe
c. Kttb
d. Umr
e. Memrn
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
31/162
26
Okuma almas - 1
Terbiye
Terbiyeden Maksat Nedir?
Terbiyeden maksat insann fikrini, kalbinidorulua altrmak, kt huylardan, fena det vetabatlerden men' etmek, byk ztlar, insnlarafaideli adamlar yetitirmektir. Gerek devletine,gerek milletine ve bulunduu memleketin iyiliinegerekten alanlar en ziyde terbiye grmolanlardr.
Okuma almas - 2
Hukk- Hrriyet
Ulem-y hukk, hrriyeti zamana taksimederler. Yani hrriyete nazar olunursa nev'i
grlr: Birincisi kurn- vust hrriyetidir. YaniRoma mparatorluunun inkrzndan stanbul'unfethine kadar zamanda olan hrriyet efkrdr. Ovakit hukk- ahsiyye ve hrriyet hakkndahkmetler tarafndan cebr kahr ve tahakkmedilir idi. O zaman maksad- hkmet ve herkeshkmetin tervc maksadna let ve vstazannolunmu ve hem de olmu idi. Bu uslnfenalndan btn haytn menba'lar kurumu veharekt- akliyye ve sadet selmet kaplar hepkapanm ve btn Avrupa zulmet-i cehlet iindekalm idi. Nihyet stanbul'un fethi srasnda
Avrupa'ya giden arkllar sayesinde ulm vemarifin intir, Amerika'nn kefi, barutun vefenn-i tbatn icad kurn- ahreye mebde' oldu.
Mnif Paa
Okuma almas - 3
Kuvvet
Kinat iki eyden mrekkebdir: Biri kuvvet, birimadde. Bu iki ey hakknda hkem-ymtekaddimn ve mteahhirn pek ok efkr sarfetmi ve nice ihtilfta derek, maddiyyn ve
ma'neviyyn gibi frkalara tefrk olunmu vebazs bu iki eyden birini takdm ve takviye iledierini tezyf ve hatta bsbtn inkr etmeekadar varmlardr. Bizim burada maksadmz bu
bbda o kadar uzun, o kadar dakk mtlatagirimek deildir. Kendimiz kuvvetin ehemmiyyetve takaddmn mukrr olduumuz gibi,vatanmzda maddiyynun fikr ve zehbna tbi'olmu efrd dahi tasavvur edemediimizdencmlenin msellemi olan bir mes'eleyi isbtaalmaa hcet grmyoruz.
emseddin Smi
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
1. e Cevabnz doru deilse, ArapaKelimelerin Yaps ksmn yenidenokuyunuz.
2. d Cevabnz doru deilse, ArapaKelimelerin Yaps ksmn yenidenokuyunuz.
3. b Cevabnz doru deilse, ArapaKelimelerin Yaps ksm yenidenokuyunuz.
4. b Cevabnz doru deilse, Arapada KelimeYapm ksmn yeniden okuyunuz.
5. d Cevabnz doru deilse, Arapada KelimeYapm ksmn yeniden okuyunuz.
6. a Cevabnz doru deilse, Arapa
Kelimelerin Veznini Bulmak k
sm
n
yeniden okuyunuz.
7. a Cevabnz doru deilse, ArapaKelimelerin Veznini Bulmak ksmnyeniden okuyunuz.
8. d Cevabnz doru deilse, Harflerine GreArapa Kelimeler ksmn yenidenokuyunuz.
9. d Cevabnz doru deilse, Arapa simlerdeokluk ksmn yeniden okuyunuz.
10. e Cevabnz doru deilse, Arapa simlerdeokluk ksmn yeniden okuyunuz.
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Arapa yap bakmndan bknl bir dildir. Birkelimenin kkn oluturan seslerin srasdeimeden baa, ortaya veya sona, bazen birkayere birden, bellik kalplara gre harflereklenerek yeni kelimeler yaplr.
Sra Sizde 2
Arapa kelimeler asl harflerinin niteliklerinegre sahih ve mu'tell olmak zere iki grubaayrlr. erisinde kelime yapm srasndadeiiklie urayan illet harfleri olmayan sahihkelimeler salim, mehmuz ve muzaf olmak zere gruptur. Mu'tell kelimeler ise misal, ecvef,nks, leff olmak zere drt gruptur. ByleceArapann kelimeleri asl harflerinin niteliklerinegre yedi alt gruba ayrlm olur. Bugruplandrmaya aksm- seb'a (yedi ksm) denir.
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
32/162
27
Sra Sizde 3
Arapada kelimeler isim, masdar, ism-i fil, ism-imef'l, ism-i tasgr, ism-i mekn, mblaa-i fil,ism-i mensb gibi adlarla adlandrlmtr.
1. nite Altrma Yant Anahtar
1. Altrma
zevk fa'l
sulh fu'l
gurb fu'l
hitb fi'l
hilm fi'l
zarar fa'al
duhl fu'l
eref fa'al
irfn fi'ln
kfrn fu'ln
sihr fi'l
kerem fa'al
cevb fa'l
taleb fa'al
mr fu'l
edeb fa'al
cism fi'l
sarf fa'l
2. Altrma
tl ecvef
afv nks
ymn misl
ilm slim
vird
misl
kibr slim
hiss muzaf
maraz slim
vef leff
zarar muzaf
vcd misl
am nks
zek nks
veca' misl
mrr
muzaf
rz nks
gn nks
ulvv nks
vusl misl
cnn muzaf
edeb mehmz
3. Altrma
a)
hukk Mkesser oul, fu'l, hakk
uhd Mkesser oul, fu'l, hid
cemdt Slim oul, fa'l, cemd
harekt Slim oul, fa'alet, hareket
esbb Mkesser oul, ef'l, sebebb)
almet almt
mevcd mevcdt
hkm ahkm
veled evld
teebbs teebbst
vasf evsf
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
33/162
28
c)
ulm : ilimler, fu'l, ilm
esbb : sebepler, ef'l, sebeb
fuzal : fzllar, fu'al, fzl
cevmi' : cmiler, fev'il, cmi'
cibl : dalar, fi'l, cebel
kttb : ktipler, fu''l, ktib
res'il : risaleler, fe''il, risle
suver : ekiller, fu'al, sret
ktb : kitaplar, fu'ul, kitb
tevrh : trihler, fev'l, trh
ni'am : nimetler, fi'al, ni'met
evhid : hitler, fev'il, hid
Yararlanlan Kaynak
Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu 1-2.stanbul. Kesit Yaynlar
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
34/162
29
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
35/162
30
AmalarmzBu niteyi tamamladktan sonra;
Arapa kelime trlerinden masdarlarn trlerini belirleyebilecek,Mcerred, mimli, mec'l masdarlar ve yaplarn tanyabilecek,sm-i f'il ve ism-i mef'l kavramn tanmlayabilecek ve mcerred masdar-
larn ism-i f'il ve ism-i mef'llerini bulabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Masdar Mcerred masdarlar Mimli masdarlar Mezdnfh masdarlar Mec'l masdarlar sm-i f'il sm-i mef'lerik Haritas
ARAPA MASDARLARSM- F'L VE SM- MEF'L
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
36/162
31
ARAPA MASDARLARMasdar, fiillerden tremi isim kategorisinde kelimelerdendir. Trke
dilbilgisinde masdar olarak -mak/-mek ve -ma/-me ekleriyle yaplan isimlerretilmekteyse de Arapann dilbilgisinde geli, al, lm, alm, satmanlamlarndaki isimlerin yan sra gzellik, incelik, kabalk anlamlarndakiisimler de masdar olarak adlandrlan kelime kategorilerinde retilirler.
Arapann dilbilgisinde fiilin grlen gemi zaman 3. teklik ahsndakiekli fiilin en yaln hlidir. Mesel:
ketebe yazd fiili, bu kkten tremi kelimelerin en yaln eklidir.eitli eklemelerle trl kalplarda kelimeler bu fiilden tretilir: kitbet"yazma ii, yaz yazma.
fetaha at
fiil eklinden tretilen bir masdar feth ama, fetih.
alime bildi fiil eklinden tretilen bir masdar ilm bilme, bilgi,
ilim.
Sz konusu fiil ekilleri, fiilin en yaln eklini, yani kk hlini gsterir.Trkede nasl fiil kklerine ekler getirerek yeni kelimeler yapyorsakArapada da fiil kklerinden yeni kelimeler yaplr; ancak Arapa eklemelideil, bknl bir dil olduundan fiil kknn bana-ortasna-sonuna kimisesler getirilerek yeni kelimeler yaplr. Birinci nite'de yaln kkten yenikelime yapmak iin kullanlan seslerin neler olduunu ve bunlara zid harflerdenildiini renmitik. Kelimenin kkn oluturanlar dndaki harflerzid'dir.
alime bildi fiilini ele alalm. Dilimizde bu kkten tremi kelimeler
vardr. Bu kelimelerin bir ksm harf ilvesiyle tretilmitir:
ilm ilim, bilgi, lim bilgin, ma'lm bilinen, ta'lmretme, ta'allm renme, mu'allim retmen, i'lm
bildirme, duyurma vs.
Btn bu tretmeler belli kalplar ierisinde olmaktadr. Bu kalplara vezindenildiini biliyorsunuz.
Arapada masdarlar, tredikleri fiilerin teklik 3. ahstaki ekimlerinde zid
harf bulunup bulunmamasna gre iki gruba ayrlr. Mesel fetaha at
''
Arapadaki hasene,
ahsene gibi ekimli
ekiller Trkedekullanlmazlar.
Buradaki rnekler
mcerred (yaln) ve
mezdnfih (ilveli)
ayrmnn anlalmasiin verilmitir.
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
37/162
32
fiilinde zid harf yoktur, harflerin hepsi asldir. ahsene iyilik etti
fiilinde bataki hemze ziddir. Birinci gruptaki fiillerden tretilen masdarlaramcerred masdarlar (yaln masdarlar), ikinci gruptaki fiillerden tretilenmasdarlara mezdnfih masdarlar(artrlm, harf ilve edilmi masdarlar) ad
verilir.Mcerred (yaln) masdarlarn kalplar, belli bir anlam retmezler; fiilden
tretilen bir ismin niin bu vezinden tretildiinin belli bir kural yoktur.Toplumca o kelime zerinde uzlalmtr ve bu kelimeler dilin kullanmylaedinilir, renilir. Bu yzden bu gruba giren masdarlarasem masdarlar(yaniiitip renmeye dayal masdarlar) da denir.
Mezdnfih masdarlarn retildii kalplar ise belli, deitirilemez anlamlarretirler. Her fiil her kalba getirilip yeni bir kelime retilemez. Fiilin geiliveya geisiz oluu nemlidir. Buna gre kalplar etken-edilgen-dnl-iteatlarda belli anlamlar retirler. Bu zellikleri dolaysylageililik/geisizlik (yani fiilin nesne alp almamas) asndan uygun olmakartyla bir fiil belli bir kalba uygulandnda belli bir anlam retilmi olur.
Nasl Trkede + eki meslek ismi yapyorsa ve biz bir kelime kkndenmeslek ifade eden bir kelime yapmak istediimizde bu eke bavuruyorsakArapann mezdnfih masdarlar da benzer ekilde nceden belirlenmianlamlar retirler. Bu yzden bunlara kys masdarlar (yani kyaslamayadayal masdarlar) da denir.
Masdarlardaki bu ayrmn Osmanl Trkesi metinlerini doruanlamlandrmada nemli yeri vardr. zellikle kys masdarlarn retimidorudan anlamla ilgili olduu iin bunlarn yaplarn iyi kavrarsak birokkelimeyi daha doru okur ve anlamlandrrz.
Ksaca zetlersek:
Sema masdarlarn anlamlarn szlkten bularak renebiliriz. Kys masdarlarn ise szle bakmadan nce sezilecek, bilinecek bir
anlam erevesi vardr.
Kys masdarlar geililik/geisizlik, etkenlik-edilgenlik-dnllk-itelik atlarn rettikleri iin anlam erevelerinin bilinmesi gerekir.
Bunu bir rnekle grelim:
ilm bilim kelimesi sem/mcerred bir masdardr. Yaln isim gibidir.
Anlam konusunda yapsndan doan herhangi bir sezgiye sahip olamayz. Bukelimenin anlamn bir kaynaktan renmi olmalyz.
ta'lmbildirme, retme kelimesi geili ve etken bir masdardr. Bireyi bir kimseye retiriz.
ta'allm renme kelimesi de geilidir ancak at itibariyle
dnldr. Bir eyi zne kendisi renir.
"Ben mektepte Franszca ta'lm ediyorum."cmlesinden znenin retmenolduunu anlarz; nk birilerine retiyor.
"Ben mektepte Franszca ta'allm ediyorum." cmlesinden ise zneninrenci olduunu anlarz; nk reniyor.
mcdele kelimesinin retildii kalbn itelik anlamn rettiinirenmisek artk bu kelimenin anlamn bilmeden dahi bu anlamla ilgili bir
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
38/162
33
nsezimiz olur. Ayn kalpta olan ve haber kknden tretilmi muhbere kelimesinin de karlkl yaplan bir ii ifade ettiini sezeriz:"haberleme".
Bundan sonraki blmlerde nce sem / mcerred masdarlarn retildii
ve Osmanl Trkesinde ska kullanlan baz kalplar ve mimli masdarlar,sonra da kys / mezdnfih masdarlarn retildii kalplar ve mec'l
masdarlar reneceiz.
Arapada masdarlar ka gruba ayrlr?
Mcerred (Sem) Masdarlar
Mcerred masdarlarn retildii kalplar belli bir anlam retmezler. Herhangibir yaln fiilden herhangi bir mcerred masdar kalbnda kelime retilmiolmas bir bakma tesadfdir. Bu kelimelerin anlamlar hakknda dilbilgisinedayanan bir nsezimiz olmaz. Bu bakmdan mcerred masdarlar ile cmid
(donuk) isimler birbirlerine benzerler ve birok kal
plar
ortakt
r.Sem mcerred masdarlarn byk ksmnda asl harflerin says tr.
Bunlara sls mcerred masdarlar denilir. Asl harfleri drt olanlara rubmcerred masdarlar denir. Arapada asl harf be olan hums mcerredmasdarlar da vardr. Drtl ve beli masdar rnekleri dilimizde ok azkullanlmtr.
Sls Mcerred Masdarlarn Vezinleri
Aada Osmanl Trkesinde ska kullanlan mcerred masdarlarnkalplarn ve birka rneini reneceiz. Bu rnekleri, vezinlerine greokuyunuz ve anlamlarn reniniz.
Kimi vezinlerin sonundaki yuvarlak te ( ) Osmanl Trkesinde ya ak te ( )
veya /e/ ( ) eklinde yazlmtr.
fa'l emr, bahs, cehl, zevk, katl, kat',nehy, va'z vs.
fi'l izn, hilm, zikr, rzk, irk, i'r,
ilm, fikr vs.
fu'l buhl, hsn, hkm, kr, zulm,mr, kfr, nush vs.
fa'al
fa'let
fi'let
fu'let
fu'l
Mimli masdarlar,
dilbilgisel anlamlar
bakmndan mcerred
masdarlara benzerler,
balarndaki mim harfi
ziddir: merhamet,maksad, megale vs.
Mec'l masdarlar,
eitli isim ve sfatlardan+iyyet son ekiyle
yaplm soyut isimlerdir:insniyyet, beeriyyet,
hrriyyetvs.
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
39/162
34
fu'let fa'l
fi'l
fa'let
fi'let fi'ln
fu'ln
fa'aln
tef'l
Bilhassa fi'l ve fu'l ve fa'l veznindeki baz kelimeler Trkede kimi sesdeiikliklerine uramlardr. Bu kelimeler grld gibi tek nlldr ve
birounun ses yaplar Trkenin ses yapsna uymaz. Bu gibi kelimelerdenyksek bir kullanm sklna sahip olanlarn i seste bir nl tremesiyleTrkenin ses yapsna uydurulduklarn grrz:fikr>fikir, rzk> rzk, i'r>iir, kfr > kfr, kr > kr gibi. Bu kelimeler nlyle balayan bir ekaldklarnda treyen bu nl der: fikir > fikrimiz, rzk > rzkn, hkm >hkmne vs. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, bu kelimelerin Arapadakiorijinal imllaryla yazldklardr.
1. Okuma almas
Aadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.
'
1. Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kamus- Trk'den reniniz.2. Metinde geen Arapa yapl masdarlar bulunuz.
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
40/162
35
1. Altrma
a.Aadaki kelimelerin hangi vezinlere ait olduklarn bulunuz.
ruhsat
zikr
hkm
gurr
brdet
karr
hsrn
cereyn
irket
b. Aada verilen kelimelerden ayn kkten gelenleri bulup birbirine oklarlabalaynz.
cls vildet nasr
kfr cehl celse
nusret cehd veled
cihd kfrn vild
cehletRub Mcerred Masdarlar
Drt asl harften meydana gelen masdarlarn bir tek vezni vardr: fa'lelet .
Bu vezindeki Osmanl Trkesinde genellikle /e, a/; bazen de te olarak
okunur:
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
41/162
36
terceme "tercme", arbede "grlt patrt, kavga", fezleke"rapor", saltanat "sultanlk", felsefe vs.
Baz cmle ve ibarelerin ksaltmasndan olumu kelimeler de fa'leletveznindedirler. Bu gibi kelimelere menht denilir: besmele
"bismillahirrahmanirrahm demek", hamdele "elhamdlillh demek",salvele "Peygambere salt okuma"
Mimli Masdarlar
Sem olan, yani bir kurala bal olarak retilmeyen baz masdarlar vardr ki,
bunlarn ortak zellii balarnda ekleme bir mim olmasdr. Byle
masdarlara mimli masdardenilir. Bunlarn dier semi masdarlardan dilbilgisi
asndan bir fark yoktur; yaplarna bal olarak zel bir anlam ifade etmezler;tredikleri slsi masdarla ayn anlamdadrlar. Balca drt vezinde olurlar. Buvezinlerin ou ileride greceimiz ism-i mekn, ism-i zaman ve ism-i letkategorilerinin vezinleriyle ayndr. Aralarndaki fark ancak cmle iindekianlamlarndan ayrt edebiliriz:
Mef'il vezni
va'd mev'id sz verme, vildet mevlid doum, Hz.
Muhammed'in doumu
Mef'ilet vezni
irfn ma'rifet "bilme, bilgi", gufrn mafiret
"gnah balama", va'z mev'iza "t, nasihat" vs.
Mef'al vezni
taleb matlab istek, kasd maksad, sarf
masraf.
Mef'alet vezni
rahmet
merhamet, fahr
mefharet vn,vn, su'l mes'ele sorulan ey
Mec'l Masdarlar
Baz sfat ve isimlerin sonuna /iyyet/ eki getirilerek Trkede +lk/+lik
ekiyle karladmz anlamlarda kelimeler yaplr. Bu kategorideki kelimeleremec'l (yapma) masdarlardenilmektedir:
insn insniyyet insanlk, insan olma, chil
chiliyyet cahillik, chil olma, mahcb
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
42/162
37
mahcbiyyet mapcupluk, mahcup olma, ebed ebediyyet
sonsuzluk vs.
Arapada masdarlara -iyyet eki getirilmez; ancak Osmanl Trkesinde buek masdarlara da getirilerek Arapada olmayan kelimeler tretilmitir:
emn emniyyet eminlik, gvenlik, islm
islmiyyet slmlk vs.
SM- F'L VE SM- MEF'LMasdarlarn hareket anlam tayan, fiilden treme kelimeler olduunugrmtk. Masdarlarn tredii fiil kklerinden, o kkte belirtilen hareketiyapan veya olan ifade eden kelimeler de yaplr. Bu tr kelimelere ism-i f'ildenir. sm-i f'il, fiilde belirtilen hareketi, olu veya kl yapan ifade edenkelime trlerine verilen isimdir. Trkede yazc, krc, yazan, kran, yazar,izergibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i f'il kategorisini oluturur.
Fiil kkndeki harekete veya olua maruz kalan, bu fiilden etkilenen varlkise ism-i mef'ladn alan kelimelerle ifade edilir. sm-i mef'l, fiilde belirtilenhareket, olu ve kla maruz kalan, etkileneni ifade eden kelime trlerineverilen isimdir. Trkede krlm, krk, krgn, bozuk, bozulmu gibikelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i mef'l kategorisini oluturur.
Mcerred Masdarlarn sm-i F'illeri ve sm-i Mef'lleri
Mcerred masdarlarn ism-i filleri f'il vezninde; ism-i mef'lleri
mefl vezninde olur. Bunu birka rnekle grelim:
ketebe yazd fiil kknn ism-i f'ili ktib (yazan, yazc), ism-imef'l mektb (yazlan ey)'dur.
talebe istedi, talep etti fiil kknn ism-i f'ili tlib (isteyen),
ism-i mef'l matlb (istenilen)'dur.
alime bildi fiil kknn ism-i f'ili lim (bilen, bilici), ism-imef'l ma'lm (bilinen)'dur.
katele ldrd fiil kknn ism-i f'ili ktil(ldren), ism-i
mef'l maktl(ldrlen)'dr.
rnekleri gzden geirelim:
Masdar sm-i fil sm-i mef'l
amel i mil iileyen,yapan
ma'mlyaplm,ilenmi
cehlbilmeme,bilgisizlik
chilbilmeyen
mechlbilinmeyen
sm-i fillerde elif, ism-i mef'llerde ise mim
ve vav harflerinin zid
olduklarna dikkat ede-lim!
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
43/162
38
zikr anma,zikretme
zkirzikreden,anan
mezkrzikredilen,anlan
sirkat
alma,hrszlk
srik alan,
hrsz
mesrk
alnan
irfn rif bilen ma'rfbilinen
zulmzulm,eziyet
zlim zulmeden
mazlmzulmemaruz kalan
abd kul bid kullukeden
ma'bdkendisinekulluk edilen,tanr
ehdet"grme,tank olma
hid tankolan, tank
mehdgrlen,grlm
sm-i f'il ve ism-i mef'l ne demektir?
2. Okuma almas
Aadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.
1. Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kamus- Trk'den reniniz.2. Metinde geen ism-i f'il ve ism-i mef'l trnden kelimeleri bulunuz.
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
44/162
39
2. Altrma
Aadaki kelimelerin ism-i f'illerini yazp anlamlarn belirtiniz. Bazkelimelerin sadece ism-i f'illeri veya sadece ism-i mef'lleri kullanlyor
olabilir.ilm lim / ma'lm
kitbet .................................. / - ..................................
cehlet .................................. / - ..................................
irfn .................................. / - ..................................
zikr .................................. / - ..................................
hd .................................. / - ..................................
su'l .................................. / - ..................................
kudret .................................. / - ..................................
emr .................................. / - ..................................
vuslat .................................. / - ..................................
deyn .................................. / - ..................................
ak .................................. / - ..................................
sknet .................................. / - ..................................taleb .................................. / - ..................................
krn .................................. / - ..................................
ibdet .................................. / - ..................................
resm .................................. / - ..................................
nazar .................................. / - ..................................
galebe .................................. / - ..................................
cem' .................................. / - ..................................
nakl .................................. / - ..................................
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
45/162
40
zet
Arapa Kelime Trlerinden Masdarlarn
Trlerini Belirlemek.
Masdarlar fiilden tremi isim katego-risinde kelimelerdir. Trkede gelmek,gelme, geli gibi kelimelerde olduu gibifiillere mAK, -mA ve I ekleri getirile-rek yaplrlar. Arapa dilbilgisinde ise drttr masdar vadr: Mcerred masdarlar,mimli masdarlar, mec'l masdarlar, mezi-dnfih masdarlar. Mcerred ve mimlimasdarlardilbilgisel bir anlam tamazlar.Mesel feth, hkm, i'r, edeb, kret gibikelimelerin fa'l, fi'l, fa'al, fi'let kalplarn-da olmasnn zel bir anlam yoktur. BuArap dili konuanlar arasnda yzlerce yl
nce olumu bir szlemeye dayal gibi-dir. Trkede de bil-mek, gelmek, ko-mak gibi fiilerin niin bu sesleri tad-nn bir aklamas yoktur, bu da Trkekonuanlar arasnda yzlerce yl nceyaplm bir szlemeye dayal gibidir.Mezdnfh masdarlar ise bil- > bil-in-mek> bil-dir-mek > bil-i-mek kelimelerindeolduu gibi zel anlamlar tarlar. Meselteslm kelimesi "bir eyi teslim etme"anlamndadr, geililik ifade eder;tesellm ise "bir eyi teslim alma" anla-
mndadr, dnllk ifade eder. Muhre-be kelimesi "karlkl haberleme" anla-mndadr, itelik ifade eder. Mec'lmasdarlarise, baz isim ve sfatlara +iyyetekinin getirilmesiyle elde edilirler veisimde veya sfatta belirtilen soyutdurumun somut isim durumunu ifadeederler. insn insn-iyyet "insan olmak-lk, insan olma durum"; mecbr mecbr-iyyet "mecbur olmaklk, mecburolma durumu" vs.
Mcerred, Mimli, Mec'l Masdarlar veYaplarn Tanmak.
Mcerred masdarlarn retildii kalplarbelli bir anlam retmezler. Herhangi biryaln fiilden herhangi bir mcerred masdarkalbnda kelime retilmi olmas bir bak-ma tesadfdir. Bu kelimelerin anlamlarhakknda dilbilgisine dayanan bir nsezi-miz olmaz. Bu bakmdan mcerred mas-darlar ile cmid (donuk) isimler birbirle-rine benzerler ve birok kalplar ortaktr.Sem mcerred masdarlarn byk ks-
mnda asl harflerin says tr. Bunlarasls mcerred masdarlardenilir. Asl
harfleri drt olanlara rub mcerredmasdarlardenir. Arapada asl harf be olanhums mcerred masdarlar da vardr.
Drtl ve beli masdar rnekleri dilimizdeok az kullanlmtr. Sls mcerredmasdarlarn Osmanl Trkesinde skakullanlan kalplar fa'l, fi'l, fu'l, fa'al, fa'let,fi'let, fu'let, fu'l, fu'let, fa'l, fi'l, fa'let,fi'let, fi'ln, fu'ln, fa'aln, tef'l kalplardr.Rub mcerred masdarlarn fa'lelet eklinde
bir kalb vardr. Mimli masdarlarn mimharfi ile balayan mefal, mefil, mefalet vemefilet eklinde olmak zere drt kalb
bulunmaktadr. Mecl masdarlar ise bazisim ve sfatlarn sonuna iyyet eki getiri-
lerek yaplr.
sm-i F'il vesm-i Mef'l Kavramn Tanm-lamak ve Mcerred Masdarlarn sm-i F'ilvesm-i Mef'llerini Bulmak.
Masdarlarn tredii fiil kklerinden, okkte belirtilen hareketi yapan veya olanifade eden kelimeler de yaplr. Bu tr keli-melere ism-i f'il denir. sm-i f'il, fiilde
belirtilen hareketi, olu veya kl yapanifade eden kelime trlerine verilen isimdir.Trkede yazc, krc, yazan, kran, yazar,izer gibi kelimelerin ifade ettii anlamlarism-i f'il kategorisini oluturur. Fiil kkn-deki harekete veya olua maruz kalan, bufiilden etkilenen varlk ise ism-i mef'ladnalan kelimelerle ifade edilir. sm-i mef'l,fiilde belirtilen hareket, olu ve kla maruzkalan, etkileneni ifade eden kelime trlerineverilen isimdir. Trkede krlm, krk,krgn, bozuk, bozulmu gibi kelimelerinifade ettii anlamlar ism-i mef'l katego-risini oluturur. Mcerred masdarlarn ism-i
f'illeri f'il vezninde; ism-i mef'lleri
mefl vezninde olur: ketebe yaz-
d fiil kknn ism-i f'ili ktib
(yazan, yazc), ism-i mef'l mektb
(yazlan ey)'dur.
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
46/162
41
Kendimizi Snayalm
1. Arapa dilbilgisinde masdarlar, Trkedeaadaki hangi eklerle karlanmazlar?
a. -AcAK
b. -LIKc. -MAKd. -MAe. -I
2. Arapada masdarlar, tredikleri fiilerin teklik 3.ahstaki ekimlerinde zid harf bulunup bulun-mamasna gre hangi adla anlrlar?
a. Sls masdarlar Rub masdarlarb. Sls masdarlar Hums masdarlarc. Geisiz masdarlar Geili masdarlar
d. Yaln masdarlar Birleik masdarlare. Mcerred masdarlar Mezdnfh masdar-
lar
3. Mcerred (sem) masdarlar ile mezdnfh(kys) masdarlarla ilgili aadaki ifadelerdenhangisi yanltr?
a. Sema masdarlarn anlamlar szlktenbulunabilir.
b. Kys masdarlarn szle bakmadan ncesezilecek, bilinecek bir anlam erevesi
vard
r.c. Kys masdarlar, geililik/geisizlik, et-kenlik-edilgenlik-dnllk-itelik atla-rn rettikleri iin anlam erevelerinin bi-linmesi gerekir.
d. Sem masdarlar, daima harften oluur.e. Kys masdarlar, Arapa dilbilgisi kuralla-
rna gre kk kelimelerden yeni kelimelerretmek iin kullanlr.
4. kelimesi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a. Kys masdar kalbna gre tretilmi birkelimedir.
b. Muhabir kelimesinin eanlamlsdr.
c. kknden tretilmitir.d. Haberleme anlamnda bir kelimedir.e. Karlkl bir ii yapan ite atda kurul-
mutur.
5. Aadaki kelimelerden hangisi mcerredmasdarlardan biri deildir?a.
b.
c.
d.
e.
6. Aadakilerden hangisi, Arapa dilbilgi-sinde masdar kategorisinde saylmaz?a. Mcerred
b. Mezdnfhc. Muzafd. Mecl
e. Mimli7. Aadaki kelimelerden hangisinin vezni
dierlerinden farkldr?a.
b.
c.
d.
e.
8. Aadakilerden hangisi mimli masdarlardan
biri deildir?a.
a.
c.
d.
e.
9. Aadaki kelime gruplarndan hangisi,farkl kkten tretilmitir?a. -
b. -
c. -
d. -e. -
10. Aadakilerden hangisi ism-i mefl ism-if'il ikilisini oluturmaz?a. -
b. -
c. -d.
e. -
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
47/162
42
Okuma almas - 1
Tiryaki Szleri'nden
1. nklblar, ok byk derslerdir: Her dimasmaz ve samad balar b-huzr eder.
2. d san'atkr odur ki her eserinden honutgrnr.
3. Vakarl rhlara harn merhameti de hasedikadar girn gelir.
4. nsan, hakikati hayal ile katk ederek yaar:Ayaklarmz yerde ise gzlerimiz semdadr.
5. Muzr tesdfler, faydal tesdflerden bin keredaha oktur; akll adam tesdften hayrummaz
6. Mcdele-i haytta ihrz- galebe iin salamkafa lzmdr: nsanlar da kolar gibi kafa
kafaya drler.7. Hamkat dim nr ile alevi kartrr ve
kendisini her yakan bir gne sanr.
8. ok bilen gibi hi bilmeyen da afva myildir;kini yarm ilimde ara.
9. Her nmyi souktur, nmyi-i ahlkiren!
Cenap ehabettin
Okuma almas - 2
Ev Kadn
ffet ve terbiye ile hsn-i idreye mlik olan kad n,ndir bulunan bir hazinedir. Zira bir evin hsn-iidresi ve ocuklarn hfz- shhat ve talim veterbiye ve bir ev sahibinin selmet ve sadeti hepev kadnnn iyi olmasna mtevakkftr. ylekadn dim evin nizam ve intizam zere hsn-iidresi ile megul olur. Ev kadnlarnn vazifelerihanenin nizam ve intizamna, keml-i nezfet vehsn-i idaresine gayret ve dikkatten ibarettir.
Btn evin idaresi ev kadn zerinde olup birmemleket mdr ve hkimi gibi hkm ve idare
edebilir. Ev onun hkm ve iradesi ile idareolunur. Ev halk kendisinden memnun olur ise, evkadn da hane halknn manevi surette bydemek olup herkes hsn-i rzas ile onun emir veiradesine tbi ve szne kni' olur.
sm-i F'iller: mlik, ndir, shib, hkim, tbi',kni:
sm-i mef'l: memnn
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
1. a Cevabnz doru deilse, ArapaMasdarlar ksmn yeniden okuyunuz.
2. e Cevabnz doru deilse, Arapa
Masdarlar ksmn yeniden okuyunuz.3. d Cevabnz doru deilse, Arapa
Masdarlar ksm yeniden okuyunuz.
4. b Cevabnz doru deilse, ArapaMasdarlar ksmn yeniden okuyunuz.
5. e Cevabnz doru deilse, Sls McerredMasdarlarn Vezinleri ksmn yenidenokuyunuz.
6. c Cevabnz doru deilse, ArapaMasdarlar ksmn yeniden okuyunuz.
7. a Cevabnz doru deilse, Sls Mcerred
Masdarlarn Vezinleri ksmn yenidenokuyunuz.
8. c Cevabnz doru deilse, MimliMasdarlar ksmn yeniden okuyunuz.
9. b Cevabnz doru deilse, Sls McerredMasdarlarn Vezinleri ksmn yenidenokuyunuz.
10. a Cevabnz doru deilse, McerredMasdarlarn sm-i Filleri ve sm-iMeflleri ksmn yeniden okuyunuz.
S
ra Sizde Yan
t Anahtar
Sra Sizde 1Arapada masdarlar fiil ekiminde grlengemi zaman 3. teklik ahs ekimindekidurumlarna gre iki gruba ayrlr. ekimlenmesrasnda zid harf getirilmeyen kklerdentremi masdarlara mcerred (yaln) masdardenir: nasara nasr, nusret vs.
gibi. ekimlenme srasnda zid harf getirilenkklerden tremi masdarlara mezdnfih(artrlm) masdar denir: ta'lm "retme",
ihbr "haber verme", teekklekillenme, oluma, temyl meyl etmevs. Bunlarn dnda mimli masdarlar(merhamet,megale vs.) ve mec'l masdarlar (insniyyet,hrriyyet vs.) vardr.
Sra Sizde 2
sm-i f'il, kelimede bildirilen hareketi yapan,eden veya eyleyeni; olan gsteren kelimedir.Bilme hareketinin ism-i f'ili lim "bilen" ( ),ldrme hareketinin ism-i f'ili ktil "ldren"
( ) olur. sm-i mef'l ise kelimede bildirilen
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
48/162
43
harekete, olua maruz kalan, ondan etkilenendir.Bilme fiilinin ism-i mef'l ma'lm ( )
'bilinen"; ldrme fiilinin ism-i mef'l maktl"ldrlen" ( )'dr.
2. nite Altrma Yant Anahtar
1. Altrma
a.
ruhsat fu'let
zikr fi'l
hkm fu'l
gurr fu'l
brdet fu'let
karr fa'l
hsrn fu'ln
cereyn fa'aln
irket fi'let
b.
cls celse
vildet veled - vild
nasr nusretcehl cehlet
cehd cihd
kfr kfrn
2. Altrmakitbet, / ktib mektb
cehlet, chil / mechl
irfn, rif / ma'rf
zikr, zkir / mezkrhd, hid / mehd
su'l, s'il / mes'l
kudret, kdir / makdr
emr, mir / me'mr
vuslat, vsl / mevsl
deyn, dyin / medyn
ak, k / ma'k
sknet, skin / meskn
taleb, tlib / matlb
krn, kir / mekr
ibdet, bid / ma'bd
resm, rsim / mersm
nazar, nz
r / manzrgalebe, glib / malb
cem', cmi' / mecm'
nakl, nkil / menkl
Yararlanlan Kaynak
Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu1-2.stanbul. Kesit Yaynlar.
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
49/162
44
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Mezdnfih masdarlarn bblarn tanyabilecek, Bu bblarn hangi anlamlarda masdar trettiini aklayabilecek, Mezdnfih masdarlarnn ism-i f'il ve ism-i mef'lllerini tanyp sralaya-
bileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Mezdnfh Masdarlar if'l tef'l tefa''ul tef'ul mf'alet infi'l if'ill ifti'l istif'l sm-i f'il sm-i mef'lerik Haritas
MEZDNFH MASDARLAR (KIYS MASDARLAR)
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
50/162
45
MEZDNFH MASDARLAR (KIYS MASDARLAR)Bu gruptaki masdarlar, mcerred masdarlardan farkl olarak belli bir kalpiinde belli bir anlam retirler. Herhangi bir fiil kknden mezdnfih birmasdarn yapsna gre masdar retmek mmkn gibi grnr. Elbette herdilde -teorik adan mmkn bile olsa- her kelime kkne birtakm eklergetirilmez. Bunlar toplumsal uzlamaya bal olarak kullanlr. Ancak biz bukalplarn ne gibi anlamlar rettiini nceden bilebiliriz. Mcerred masdarlardaise bunu bilebilmek mmkn deildir. Eer bir kys masdarngeili/geisiz, etken/edilgen, dnl veya ite atda olduunu biliyorsanz,o yapda retilmi bir kelimenin anlam dairesini belirleyebilirsiniz. Mcerredmasdarlarda bunu bilebilmek mmkn deildir; ancak szlkler yardmylaveya o dili iyi bilenlerden iiterek reniriz. Bundan dolay mcerredmasdarlar sem (iitip renmeye dayal, kuralsz, dzensiz), mezdnfihmasdarlar ise kysdir (kurall, dzenli).
Mezdnfih masdarlarn Osmanl Trkesinde ska kullanlan dokuz bbvardr:
if'l
tef'l
tefa''ul
tef'ul
mf'alet
infi'l
ifti'l
if'ill
istif'l
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
51/162
46
f'l Bb
Bu bbda bataki ve ortadaki elifler zid, yani ekleme harflerdir.
kerem cmertlik
ikrm a
rlama
hurc kma ihrc karma, ihra etme
sarf harcama, kullanma isrf bo yere kullanma
Bu bbdaki masdarlarn ats geilidir, yani nesne alr. Geisiz bir fiil bubba nakledildii zaman geili olur ve nesne alr:
ilm i'lm (bireyi) bildirme
zuhr grnme izhr (bir eyi) meydana karma,
gstermesukt dme iskt (bireyi) drme"
skt susma, sessiz olma iskt (bir kimseyi) susturma
duhl girme idhl (bireyi) dhil etme, ieriye sokma
fehm anlama ifhm (bireyi) anlatma
rb ime irb (bireyi) iirme
Ancak bu bbd kimi geisiz masdarlar da vardr: insf adaletliolma, islm mslman olma, imkn olabilir olma, olabilirlik
vs. gibi.
f'l Bbnn sm-i F'ili
f'l bbnn ism-i f'ili mf'il vezninde gelir:
ikrm mkrim ikram eden, ikram edici
islm mslim slm olan, mslman
isrf msrif israf eden, israf edici
ihbr muhbir haber veren, haber verici
f'l Bbnn sm-i Mef'l
f'l bbnn ism-i mef'l mf'al vezninde gelir:
isbt msbet ispat olunmu
icml zetleme
mcmel icml olunmu, zetlenmi
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
52/162
47
ikrm mkrem ikram olunmu
ihrc muhrec karlm, km
A) Aadaki sls masdarlar if'l bbna naklediniz. Bulduunuz kelimelerinanlamlarn szlkten reniniz:
karr ikrr "syleme"
fesd ........................................................................
felh ........................................................................
hakk ........................................................................
hsn ........................................................................
huzr ........................................................................
kerhet........................................................................
su'd ........................................................................
bed' ........................................................................
nafaka ........................................................................
rc' ........................................................................
'adem ........................................................................
cebr ........................................................................B) Aadaki kelimelerin if'l bbndan ism-i f'illerini ve anlamlarn yaznz:
ibd' mbdi' mucit, yaratan
ibtl .........................................................................
semere.........................................................................
icbr ........................................................................crm .........................................................................
ihrk .........................................................................
ihbr .........................................................................
dehet .........................................................................
imkn .........................................................................
inkr .........................................................................
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
53/162
48
C) Aadaki kelimelerin if'l bbndan ism-i mef'llerini yaznz ve bukelimelerin anlamlarn reniniz.
ibhm mbhem
ihkm ........................................................................
ilhm ........................................................................
irsl ........................................................................
ilzm ........................................................................
inzl ........................................................................
inkr ........................................................................
Tef'l Bb
Tef'l vezninde bataki te ile ortadaki ye harfleri eklemedir. Sls
masdarlardan geili, yani nesne alan masdarlar kurar.
'ilm bilme, bilim ta'lm retme
ekl ekil tekl ekil verme, kurma
kurb yakn olma takrb yaknlatrma
kizb yalan tekzb yalanlama
sdk doru olma tasdk dorulama
cehl bilmeme techl cehaletle sulama
kfr kfir olma tekfr kfirlikle sulama
vhid bir tevhd Allah' birleme
selse tesls leme, Hristiyan inancndaki l Tanr
inanc
Tef'l Bbnn sm-i F'ili
Tef'l bbnn ism-i f'ili mfa''il vezninde gelir:
ta'lm retme mu'allim retmen
tedrs ders verme mderris ders veren, retmen
teskn sakinletirme msekkin sakinletirici
tefsr yorumlama mfessir tefsir limi, yorumlayc
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
54/162
49
tertb dizme mrettib dizgici
telf kitap yazma mellif kitap yazar
tesr dokunma
messir dokunakl
Tef'l Bbnn sm-i Mef'l
Tef'l bbndaki kelimelerin ism-i mef'l mfa''al vezninde gelir:tertb dzenleme mretteb dzenlenmi
ta'lm retme mu'allem retilmi, eitilmi
terkb birletirme mrekkeb birletirilmi
tess kurma messes kurulu, kurulmu
tesls leme mselles gen
tecl erteleme meccel ertelenmi
tedb edeblendirme meddeb terbiye edilmi
A) Aadaki kelimelerden tef'l bbnda kelimeler tretip bunlarn
anlamlarn reniniz:
'akab ta'kb takip etme
fasl.......................................................................................
haml.................................................................................
hakret..............................................................................
bedel ..................................................................................
cedd ..................................................................................
tbk ..................................................................................
sarf ..................................................................................B) Aadaki kelimelerin tef'l bbndan ism-i f'illerini bulup anlamlarn
reniniz:
ta'br mu'abbir
ta'rz.............................................................................
ta'zb............................................................................
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
55/162
50
tefsr............................................................................
tekml..........................................................................
temsl .........................................................................C) Aadaki kelimelerin tef'l bbndan ism-i mef'llerini bulup anlamlarn
reniniz:
ta'cl mu'accel
tahmn .........................................................................
ta'rf .........................................................................
ta'tl .........................................................................
tafsl .........................................................................
teklf .........................................................................
Tefa''ul Bb
Bu vezinde bataki te eklemedir. Ayn harfinin yerinde bulunan harf de
tekrarlanr, yani eddeli okunur.
Tefa''ul bb, tef'l bbnn dnlsdr ve genellikle geisiz
masdarlar tretir. Bu ikisini kar
t
rmamak iin yaz
l
ta tefa''ul vezninin ye'sizolduuna dikkat edilmelidir.
ders tederrs ders alma
cem' toplama tecemmu' toplanma
kibr byklk tekebbr byklenme, kibirlenme
ekl teekkl ekillenme, oluma
hareket taharrk kmldanma, harekete geme
zevc e tezevvc evlenme
cinnet tecennn cinnet geirme, delirme
cism tecessm bir cisim hlinde ortaya kma
Bu bbdaki masdarlar arasnda geili olanlar da vardr:
zikr anma tezekkr hatrlama, dnme, anma
'ilm ta'allm renme
bl yetime, erime tebellu eritirilen haberi alma
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
56/162
51
Tefa''ul Bbnn sm-i F'ili
Tefa''ul bbnn ism-i f'ili mtefa''il vezninde olur:
tekellm konuma mtekellim konuan
tefekkr dnme mtefekkir dnen
tebessm glmseme mtebessim glmseyen
tereddd kararszlk mtereddid kararsz, tereddtl
teessf kederlenme mteessif kederlenen
teehhl evlenme mteehhil evlenen, evli
teyakkuz uyank olma mteyakkz uyank, tetikte olan vs.
Tefa''ul Bbnn sm-i Mef'l
Tefa''ul bbnn ism-i mef'l mtefa''al vezninde olur:
teebbs ie girime mteebbes teebbs olunan ey
teyemmn uurlu sayma mteyemmen uurlu saylan
teessf mteessef teessf olunan, kederlenilen vs.
A) Aadaki kelimelerden tefa''ul bbnda masdarlar tretip anlamlarn
reniniz:
'abd ta'abbd
'ufnet ..................................
'aceb ..................................
'ahd ..................................
haml ..................................
nzl ..................................
zevc ..................................
sarf ..................................
kr ..................................
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
57/162
52
B) Aadaki kelimelerin ism-i f'illerini bulup anlamlarn reniniz.
teebbs mteebbis
tarassud ............................................
tasadduk ............................................
ta'annd ............................................
tesettr ............................................
temeyyz ............................................
C) Aadaki kelimelerin ism-i mef'llerini bularak anlamlarn reniniz.
tasavvur mutasavver
teebbs ...........................................
ta'allm ...........................................
tecerrd ...........................................
tesellm ...........................................
tevehhm .................................................
1. Okuma almas
Aadaki metni okuyunuz.
1) Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kmus- Trkden reniniz.2) Metinde geen, yapsn rendiimiz masdarlara ait kelimeleri tesbit edip
vezinlerini bulunuz.
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
58/162
53
Tef'ul Bb
Bu vezinde bataki te ve ortadaki elif harfleri eklemedir. Bu bbdaki
masdarlarn ats zneleri ve nesneleri asndan eitlilik gsterir:
a) Bir ksm masdarlar zneleri asndan itelik ifade eder:
irket ortaklk terk ortaklama
sadme arpma arpma
' avn yardm te'vn yardmlama
b) Bir ksm masdarlar ise zneleri bakmndan dnldr:
keml olgunluk tekml olgunlama
ziyde tezyd artma, oalma
noksn tenkus noksanlama, eksilme
c) Nesneleri asndan bu bbdaki masdarlar genellikle geisizdir:
meyl eilim temyl meyl etme
fahr vn vnme
nisbet tensb uygun olma, nispette olma
) Kimi rnekler geilidir, yani nesne alr :
tedrk elde edip hazrlama, tenvl yeme,
tecvz haddini ama, teye geme vs.
d) Bu bbdaki masdarlarda ska grlen bir anlam zellii, gerekte olmayanbir hli varm gibi gsterme, yapmacklk ifadesidir:
te'r airlik taslama, techl bilmez gibi davranma,
temruz hasta olmad halde hastaym gibi davranma,
tegfl bilmezlikten gelme, tanmyormu gibi davranma vs.
Tef'ul Bbnn sm-i F'ili
Tefl bbnn ism-i fili, mtefil vezninde gelir:
tesdf rastlama mtesdif rastlayan
te'r airlik taslama mte'ir airlik taslayan
temyl meyl etme mtemyil meyleden, eilimli
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
59/162
54
Teful Bbnn sm-i Mef'l
Tefl bbnn ism-i mefl, mtef'al vezninde gelir, ancak az
kullanlan bir kelime kategorisidir:
tecvz haddi ama mtecvez tecavz edilen, alantedvl elden ele dolama mtedvel tedvl olunan
Mf'alet Bb
Bu bbda bataki mim , ortadaki elif ve sondaki te eklemedir. Bu
Osmanl Trkesinde ya ak te veya (a, e) eklinde yazlr.
Bu bbdaki masdarlarn ats, nesnesi bakmndan geili veya geisizolabilir; znesi bakmndan ise genellikle itelik ifade ederler:
'ahd sz verme mu'hede anlama
haber muhbere haberleme, iletiim
harb muhrebe savama
sebkat geme msbaka yarma
tbk uygun, ayn mutbakat uyuma, uygun olma
Mf'alet bb her zaman itelik ifade etmez:
devm mdvemet devam etme
hfz koruma koruma
hicret g g etme, g
'amel i mu'mele davranta bulunma
Mf'alet Bbnn sm-i F'ili
Mf'alet bbnn ism-i f'ili mf'il vezninde gelir:
muhbere haberleme muhbir haber veren
muhrebe savama muhrib savaan, sava
mhade gzleme, gzlem mhid gzlemci
muhsebe muhsib hesap yapan
mdvemet devam etme mdvim devam eden,
devaml
-
7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1
60/162
55
Mf'alet Bbnn sm-i Mef'l
Mf'alet bbnn ism-i mef'l mf'al vezninde gelir:
muhtaba syleme muhtab syleilen, hitab edilen
mbreke tebrikleme, birbirini kutlama mbrek kutlu,
uurlu
mhede gzleme mhed gzlenilmi, grlen vs.
A) Aadaki masdarlardan tef'ul bbnda kelimeler yapp bunlarn ism-i
f'illerini bulunuz. Bu kelimelerin anlamlarn yazllaryla birlikte reniniz.
beyn tebyn mtebyin
cesret ..................... ................