Download - Pembelajaran Bahasa Indonesia -
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
1/35
PEMBELAJARAN
BAHASA INDONESIA
HANDOUT PENDAMPINGANIMPLEMENTASI KURIKULUM 2013 SMK
DIREKTORAT PEMBINAAN SEKOLAH MENENGAH KEJURUANDIREKTORAT JENDERAL PENDIDIKAN MENENGAH
KEMENTERIAN PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN2014
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
2/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
PEMBELAJARAN BAHASA INDONESIA
I. PEMAHAMAN KOMPETENSI
A. Konsep
1. Standar K!"#t#n$% L&'&$an (SKL) ada'a* +r%t#r%a !#n,#na%
+&a'%-+a$% +#!a!"&an '&'&$an an, !#n/a+&" $%+a" "#n,#ta*&an
dan +#t#ra!"%'an. SKL d%aar+an +# da'a! #nt&+ K!"#t#n$% Int%
(KI) $#'an&tna K!"#t#n$% Int% d%aar+an +# da'a! #nt&+
K!"#t#n$% Da$ar (KD).
2. K!"#t#n$% Int% !#r&"a+an t%n,+at +#!a!"&an &nt&+ !#n/a"a% SKLan, *ar&$ d%!%'%+% $#ran, "#$#rta d%d%+ "ada $#t%a" t%n,+at +#'a$
ata& "r,ra! an, !#nad% da$ar "#n,#!an,an KD. K!"#t#n$%
Int% !#n/a+&" $%+a" $"%r%t&a' $%+a" $$%a' "#n,#ta*&an dan
+#t#ra!"%'an an, #r&n,$% $#a,a% "#n,%nt#,ra$% !&atan
"#!#'aaran !ata "#'aaran ata& "r,ra! da'a! !#n/a"a% SKL.
3. K!"#t#n$% Da$ar ada'a* +#!a!"&an an, !#nad% $arat &nt&+
!#n,&a$a% K!"#t#n$% Int% an, *ar&$ d%"#r'#* "#$#rta d%d%+
!#'a'&% "r$#$ "#!#'aaran. K!"#t#n$% Da$ar !#r&"a+an t%n,+at
+#!a!"&an da'a! +nt#+$ !&atan "#!#'aaran $#rta
"#r+#!an,an #'aar an, !#n,a/& "ada K!"#t#n$% Int%.
4. Ta+$n!% d%!a+na% $#a,a% $#"#ran,+at "r%n$%" +'a$%-+a$% ata&
$tr&+t&r dan +at#,r% d!a%n +#!a!"&an t#ntan, "#r%'a+& "#$#rta
d%d%+ an, t#ra,% +# da'a! d!a%n $%+a" "#n,#ta*&an dan
+#t#ra!"%'an. P#!a,%an d!a%n "#r%'a+& #'aar d%'a+&+an &nt&+
!#n,&+&r "#r&a*an "#r%'a+& $#$#ran, a%+ $#'a!a "r$#$
"#!#'aaran !a&"&n *a$%' #'aar an, d%r&!&$+an da'a! "#r%'a+&
(behaviour)an, t#rda"at "ada %nd%+atr "#n/a"a%an +!"#t#n$%.
B. Deskripsi
1. Ha$%' #'aar d%r&!&$+an da'a! t%,a ta+$n!% !#'%"&t% rana* $%+a"
"#n,#ta*&an dan +#t#ra!"%'an. P#!a,%an ta+$n!% *a$%' #'aar
%n% d%'a+&+an &nt&+ !#n,&+&r "#r&a*an "#r%'a+& "#$#rta d%d%+ a%+
$#'a!a "r$#$ #'aar !a&"&n *a$%' #'aar an, d%r&!&$+an da'a!
@2014, Pendampingan Implementasi Kuriulum 201! "#K, $iretorat Pembinaan "#K 1
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
3/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
a$"#+ "#r%'a+& (behaviour) t&&an "#!#'aaran. K%ta !#n,#na'
+'a$%-+a$% "#r%'a+& *a$%' #'aar #rda$ar+an ta+$n!% B'! dan
"ada K&r%+&'&! 2013 d%,&na+an ta+$n!% B'! an,
d%$#!"&rna+an '#* And#r$n dan Krat*5*'.
S%+a" (a%e&tive domain) !#r&"a+an "#r%'a+& #!$% dan
"#ra$aan da'a! #r$%+a" dan !#ra$a.
P#n,#ta*&an (&ognitive domain) !#r&"a+an +a"a%'%ta$
%nt#'#+t&a' da'a! #nt&+ "#n,#ta*&an ata& #r"%+%r.
K#t#ra!"%'an (ps'&homotor domain) !#r&"a+an +#t#ra!"%'an
!an&a' ata& !tr%+ da'a! #nt&+ !#'a+&+an.
a. Rana* $%+a" da'a! K&r%+&'&! 2013 !#r&"a+an &r&tan "#rta!a
da'a! "#r&!&$an +!"#t#n$% '&'&$an $#'an&tna d%%+&t% d#n,an
r&!&$an rana* "#n,#ta*&an dan +#t#ra!"%'an. Rana* $%+a"
da'a! K&r%+&'&! 2013 !#n,,&na+an ta+$n!% Krat*5*'
d%!ana "#!#nt&+an $%+a" "#$#rta d%d%+ d%a5a'% dar% !#n#r%!a
(a&&epting) !#na'an+an (responding) !#n,*ar,a% (valuing)
!#n,*aat% (organiinginternaliing) !#n,a!a'+an
(&hara&teriinga&tualiing).
. Rana* "#n,#ta*&an "ada K&r%+&'&! 2013 !#n,,&na+an
ta+$n!% B'! an, d%$#!"&rna+an '#* And#r$n.
P#r+#!an,an +#!a!"&an !#nta' (%nt#'#+t&a') "#$#rta d%d%+
d%!&'a% dar% 61 a+n% !#n,%n,at (remember)d%!ana "#$#rta d%d%+
!#n,%n,at +#!a'% "#n,#ta*&an dar% !#!r%na. Ta*a"an
"#r+#!an,an $#'an&tna 62 a+n% !#!a*a!% (understand)
an, !#r&"a+an +#!a!"&an !#n,n$tr&+$% !a+na dar% "#$an
"#!#'aaran a%+ $#/ara '%$an t&'%$an !a&"&n ,ra-+. L#%* 'an&tta*a" 63 a+n% !#n#ra"+an (appl')an, !#r&"a+an "#n,,&naan
"r$#d&r da'a! $%t&a$% an, d%#r%+an ata& $%t&a$% ar&. Ta*a"
'#%* 'an&t 64 a+n% !#n,ana'%$%$ (anal'se) an, !#r&"a+an
"#n,&ra%an !at#r% +# da'a! a,%an7a,%an dan a,a%!ana
a,%an7a,%an t#r$#&t $a'%n, #r*&&n,an antara $at& $a!a
'a%nna da'a! +#$#'&r&*an $tr&+t&r. T%n,+atan ta+$n!%
"#n,#ta*&an $#'an&tna 68 a+n% !#n,#9a'&a$% (evaluate),
!#r&"a+an +#!a!"&an !#!&at +#"&t&$an #rda$ar+an +r%t#r%a
@2014, Pendampingan Implementasi Kuriulum 201! "#K, $iretorat Pembinaan "#K 2
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
4/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
dan $tandar. K#!a!"&an t#rt%n,,% ada'a* 6: a+n% #r+r#a$%
(&reate), !#r&"a+an +#!a!"&an !#n#!"at+an #'#!#n7#'#!#n
$#/ara #r$a!aan +# da'a! #nt&+ !d%-+a$% ata&
!#n,r,an%$a$% #'#!#n7#'#!#n +# da'a! "'a ar& ($tr&+t&r
ar&).
/. Rana* +#t#ra!"%'an "ada K&r%+&'&! 2013 !#n,,&na+an ,rada$%
D#r$ an, d%tata $#a,a% #r%+&t !#n,a!at% (observing),
!#nana (*uestioning) !#n/a (e+perimenting) !#na'ar
(asso&iating) !#na% (&ommuni&ating) dan !#n/%"ta (&reating).
2. SKL !#r&"a+an "r-' '&'&$an an, a+an d%/a"a% '#* $#!&a !ata
"#'aaran "ada #nan, t#rt#nt& an, !#n/a+&" rana* $%+a"
"#n,#ta*&an dan +#t#ra!"%'an.
3. K!"#t#n$% Int% !#r&"a+an tan,,a "#rta!a "#n/a"a%an an, d%t&&
$#!&a !ata "#'aaran "ada t%n,+at +!"#t#n$% t#rt#nt&. P#naaran
+!"#t#n$% %nt% &nt&+ t%a" !ata "#'aaran d%r%n/% da'a! r&!&$an
K!"#t#n$% Da$ar. K!"#t#n$% '&'&$an +!"#t#n$% %nt% dan
+!"#t#n$% da$ar d%/a"a% !#'a'&% "r$#$ "#!#'aaran dan "#n%'a%an
an, da"at d%%'&$tra$%+an d#n,an $+#!a #r%+&t.
RL ; R&an, '%n,+&" !at#r%
Ga!ar 1 S+#!a H&&n,an SKL K7I KD P#n%'a%an dan Ha$%' B#'aar
R&!&$an $tandar +!"#t#n$% '&'&$an an, t#r/ant&! "ada P#rat&ran
M#nt#r% P#nd%d%+an dan K#&daaan N!r 84 Ta*&n 2013 &nt&+
t%n,+at SMK
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
5/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
D%!#n$% K&a'%-+a$% K#!a!"&an
S%+a" M#!%'%+% "#r%'a+& an, !#n/#r!%n+an $%+a" ran,#r%!an #ra+*'a+ !&'%a #r%'!& "#r/aa d%r% dan#rtan,,&n,7a5a da'a! #r%nt#ra+$% $#/ara ##+t%
d#n,an '%n,+&n,an $$%a' dan a'a! $#rta da'a!!#n#!"at+an d%r% $#a,a% /#r!%nan an,$a da'a!"#r,a&'an d&n%a.
P#n,#ta*&an
M#!%'%+% "#n,#ta*&an a+t&a' +n$#"t&a' "r$#d&ra'dan !#ta+,n%t% da'a! %'!& "#n,#ta*&an t#+n',%$#n% dan &daa d#n,an 5a5a$an +#!an&$%aan+#an,$aan +#n#,araan dan "#radaan t#r+a%t"#n#a $#rta da!"a+ #n!#na dan +#ad%an.
K#t#ra!"%'an
M#!%'%+% +#!a!"&an "%+%r dan t%nda+ an, ##+t% dan+r#at% da'a! rana* a$tra+ dan +n+r#t $#a,a%"#n,#!an,an dar% an, d%"#'aar% d% $#+'a* $#/ara
!and%r%.
4. K!"#t#n$% Int% SMK
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
6/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
KOMPETENSI INTIKELAS =
KOMPETENSI INTIKELAS =I
KOMPETENSI INTIKELAS =II
d&n%a. d&n%a.
3. M#!a*a!%!#n#ra"+an dan!#n,ana'%$%$"#n,#ta*&an a+t&a'+n$#"t&a' dan"r$#d&ra'#rda$ar+an ra$a%n,%n ta*&na
t#ntan, %'!&"#n,#ta*&ant#+n',% $#n%&daa dan*&!an%ra da'a!5a5a$an+#!an&$%aan+#an,$aan+#n#,araan dan"#radaan t#r+a%t"#n#a #n!#nadan +#ad%an da'a!%dan, +#ra an,
$"#$%-+ &nt&+!#!#/a*+an!a$a'a*.
3. M#!a*a!%!#n#ra"+an dan!#n,ana'%$%$"#n,#ta*&ana+t&a' +n$#"t&a'"r$#d&ra' dan!#ta+,n%t%#rda$ar+an ra$a
%n,%n ta*&nat#ntan, %'!&"#n,#ta*&ant#+n',% $#n%&daa dan*&!an%ra da'a!5a5a$an+#!an&$%aan+#an,$aan+#n#,araan dan"#radaan t#r+a%t"#n#a #n!#nadan +#ad%an da'a!
%dan, +#ra an,$"#$%-+ &nt&+!#!#/a*+an!a$a'a*.
3. M#!a*a!%!#n#ra"+an!#n,ana'%$%$ dan!#n,#9a'&a$%"#n,#ta*&an a+t&a'+n$#"t&a'"r$#d&ra' dan!#ta+,n%t% da'a!
%'!& "#n,#ta*&ant#+n',% $#n%&daa dan*&!an%ra d#n,an5a5a$an+#!an&$%aan+#an,$aan+#n#,araan dan"#radaan t#r+a%t"#n#a #n!#nadan +#ad%an da'a!%dan, +#ra an,$"#$%-+ &nt&+
!#!#/a*+an!a$a'a*.
4. M#n,'a* !#na'ardan !#na% da'a!rana* +n+r#t danrana* a$tra+ t#r+a%td#n,an"#n,#!an,an dar%an, d%"#'aar%na d%$#+'a* $#/ara
!and%r% dan !a!"&!#'a+$ana+an t&,a$$"#$%-+ d% a5a*
4. M#n,'a* !#na'ardan !#na% da'a!rana* +n+r#t danrana* a$tra+ t#r+a%td#n,an"#n,#!an,an dar%an, d%"#'aar%na d%$#+'a* $#/ara
!and%r% #rt%nda+$#/ara ##+t% dan+r#at% dan !a!"&
4. M#n,'a* !#na'ar!#na% dan!#n/%"ta da'a!rana* +n+r#t danrana* a$tra+t#r+a%t d#n,an"#n,#!an,an dar%an, d%"#'aar%na d%
$#+'a* $#/ara!and%r% dan !a!"&!#'a+$ana+an t&,a$
@2014, Pendampingan Implementasi Kuriulum 201! "#K, $iretorat Pembinaan "#K 8
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
7/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
KOMPETENSI INTIKELAS =
KOMPETENSI INTIKELAS =I
KOMPETENSI INTIKELAS =II
"#n,a5a$an'an,$&n,.
!#'a+$ana+an t&,a$$"#$%-+ d% a5a*"#n,a5a$an
'an,$&n,.
$"#$%-+ d% a5a*"#n,a5a$an'an,$&n,.
8. K!"#t#n$% Int% "ada rana* $%+a" (KI71 dan KI72) !#r&"a+an
+!%na$% r#a+$% a#+t% +,n%t% dan +nat% ("#r%'a+&). Grada$%
+!"#t#n$% $%+a" !#'%"&t% !#n#r%!a !#na'an+an !#n,*ar,a%
!#n,*aat% dan !#n,a!a'+an.
:. K!"#t#n$% Int% "ada rana* "#n,#ta*&an (KI73) !#!%'%+% d&a d%!#n$%
d#n,an ata$an7ata$an an, t#'a* d%t#nt&+an "ada $#t%a"
t%n,+atna. D%!#n$% "#rta!a ada'a* d%!#n$% "#r+#!an,an +,n%t%
"#$#rta d%d%+ &nt&+ +#'a$ = dan +#'a$ =I d%!&'a% dar% !#!a*a!% (62)
!#n#ra"+an (63) dan +#!a!"&an !#n,ana'%$%$ (64) &nt&+ +#'a$ =II
d%ta!a* *%n,,a +#!a!"&an #9a'&a$% (68). D%!#n$% +#d&a ada'a*
d%!#n$% "#n,#ta*&an (noledge)> &nt&+ +#'a$ = #r&"a
"#n,#ta*&an a+t&a' +n$#"t&a' dan "r$#d&ra' $#dan,+an &nt&+
+#'a$ =I dan =II d%'an&t+an $a!"a% !#ta+,n%t%.
a. Pen#eta$%an &akt%a a+n% "#n,#ta*&an t#r!%n',% ata&
"#n,#ta*&an d#ta%' an, $"#$%-+ dan #'#!#n.6nt* a+ta %$a
#r&"a +#ad%an ata& "#r%$t%5a an, da"at d%'%*at d%d#n,ar
d%a/a d%$#nt&* ata& d%a!at%.
. Pen#eta$%an konsept%a !#r&"a+an "#n,#ta*&an an, '#%*
+!"'#+$ #r#nt&+ +'a$%-+a$% +at#,r% "r%n$%" dan ,#n#ra'%$a$%.
6nt*na "#r%d# 5a+t& ,#',% t#r% Pt*a,ra$ *&+&!
"#r!%ntaan dan +#&t&*an t#r% #9'&$% dan $tr&+t&r an,,taMPR.
/. Pen#eta$%an prose'%ra !#r&"a+an "#n,#ta*&an a,a%!ana
!#'a+&+an $#$&at& t#r!a$&+ "#n,#ta*&an +#t#ra!"%'an
a',r%t!a (&r&tan 'an,+a*7'an,+a* ',%$ "ada "#n#'#$a%an
!a$a'a* an, d%$&$&n $#/ara $%$t#!at%$) t#+n%+ dan !#tda.
d. Pen#eta$%an metako#niti& a%t& "#n,#ta*&an t#ntan, +,n%$%
(!#n,#ta*&% dan !#!a*a!%) an, !#r&"a+an t%nda+an ata$
da$ar $&at& "#!a*a!an !#'%"&t% +#$adaran dan "#n,#nda'%an
@2014, Pendampingan Implementasi Kuriulum 201! "#K, $iretorat Pembinaan "#K :
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
8/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
#r"%+%r $#rta "#n#ta"an +#"&t&$an t#ntan, $#$&at&. S#a,a%
/nt* "#n,#ta*&an !#n,r%t%+ t&'%$an t#ntan, +#+&atan dan
+#'#!a*anna "#n,#ta*&an !#n,&ra%+an $#a,a% $arana
!#nan,+a" $tr&+t&r &n%t !at#r% "#'aaran da'a! &+& t#+$
"#n,#ta*&an t#ntan, "#n,,&naan *#&r%$t%+ ("r$#$ !#n#!&+an).
?. K!"#t#n$% Int% "ada rana* +#t#ra!"%'an !#n,and&n, +#t#ra!"%'an
a$tra+ dan +#t#ra!"%'an +n+r#t. K#t#ra!"%'an a$tra+ '#%* #r$%at
!#nta' $+%'' an, /#nd#r&n, !#r&&+ "ada +#t#ra!"%'an !#na%
!#n,'a* !#na'ar dan !#n/%"ta d#n,an d!%nan "ada
+#!a!"&an !#nta'
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
9/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
a. M#'a+&+an '%n%#r%$a$% KD dar% KI73 dan KD dar% KI74>. M#n,#!an,+an !at#r% "#!#'aaran an, t#rt&an, "ada &+&
t#+$ $#$&a% KD dar% KI73>/. M#n,%d#nt%-+a$% +#t#ra!"%'an an, "#r'& d%+#!an,+an $#$&a%
r&!&$an KD dar% KI74>d. M#n,#!an,+an +#,%atan "#!#'aaran $#$&a% d#n,an !at#r%
"#!#'aaran dan +#t#ra!"%'an an, *ar&$ d%/a"a%>#. M#n,%d#nt%-+a$% $%+a"7$%+a" an, da"at d%+#!an,+an da'a!
+#,%atan an, d%'a+&+an !#n,a/& "ada r&!&$an KD dar% KI71 dan
KI7 2 dan. M#n#nt&+an /ara "#n%'a%an "#n,#ta*&an +#t#ra!"%'an dan $%+a"
an, r#'#9an.
(. (onto$
+&$ "#rta!a a,% ,&r& da'a! !#n%a"+an "#!#'aaran ada'a*
!#'a+&+an ana'%$%$ "ada +#t%,a $tandar +!"#t#n$% a%t& SKL KI KD.
Dar% ana'%$%$ %t& a+an d%"#r'#* "#naaran t#ntan, ta+$n!% dan
,rada$% *a$%' #'aar an, #r*&&n,an d#n,an !at#r% "#!#'aaran
+#,%atan "#!#'aaran dan "#n%'a%an an, d%"#r'&+an. 6nt* $#a,a%
#r%+&t
@2014, Pendampingan Implementasi Kuriulum 201! "#K, $iretorat Pembinaan "#K @
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
10/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
Ta#' 3. ANALISIS KETERKAITAN SKL KI DAN KD
Standar K!"#t#n$%L&'&$an K!"#t#n$%
Int% K#'a$ = K!"#t#n$% Da$ar Ana'%$%$D%!#n$% K&a'%-+a$%K#!a!"&an
S%+a" M#!%'%+%"#r%'a+& an,!#n/#r!%n+an $%+a"ran,#r%!an#ra+*'a+!&'%a#r%'!&"#r/aa d%r%dan#rtan,,&n,a5a da'a!#r%nt#ra+$%$#/ara ##+t%d#n,an
'%n,+&n,an$$%a' dana'a! $#rtada'a!!#n#!"at+an d%r% $#a,a%/#r!%nanan,$ada'a!"#r,a&'and&n%a
1.M#n,*aat%dan!#n,a!a'+anaaran a,a!aan,d%an&tna
1.1M#n$&+&r%an&,#ra*T&*an a+an+##radaana*a$aIndn#$%a dan!#n,,&na+an7na $#$&a%d#n,an +a%da*dan +nt#+$&nt&+!#!"#r$at&+an an,$a
1.2M#n$&+&r%an&,#ra*T&*an a+an+##radaana*a$aIndn#$%a dan!#n,,&na+an7na $#a,a%$arana+!&n%+a$%da'a!!#!a*a!%!#n#ra"+andan!#n,ana'%$%$%nr!a$% '%$andan t&'%$!#'a'&% t#+$
an#+dt#+$"$%$%'a"ran *a$%'$#r9a$%"r$#d&r+!"'#+$ dann#,$%a$%
1.3M#n$&+&r%an&,#ra*T&*an a+an+##radaana*a$aIndn#$%a dan!#n,,&na+an7na $#a,a%$arana+!&n%+a$%da'a!!#n,'a*!#na'ar dan!#na%+an%nr!a$% '%$andan t&'%$!#'a'&% t#+$an#+dt#+$"$%$%'a"ran *a$%'$#r9a$%"r$#d&r+!"'#+$ dann#,$%a$%
KD 1.1M#n$&+&r%!#r&"a+an,rada$% dar%!#n,*aat%
2.M#n,*aat%dan!#n,a!a'+an
2.1M#n&n&++an$%+a"tan,,&n,
KD 2.1M#n&n&++an$%+a" tan,,&n,
@2014, Pendampingan Implementasi Kuriulum 201! "#K, $iretorat Pembinaan "#K
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
11/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
Standar K!"#t#n$%L&'&$an K!"#t#n$%
Int% K#'a$ = K!"#t#n$% Da$ar Ana'%$%$D%!#n$% K&a'%-+a$%K#!a!"&an
"#r%'a+& &&rd%$%"'%n
tan,,&n,a5a "#d&'%(,tn,rn, +#ra$a!at'#randa!a%)$ant&nr#$"n$% dan"ra+t% dan!#n&n&++an$%+a" $#a,a%a,%an dar%$'&$% ata$#ra,a%"#r!a$a'a*an
da'a!#r%nt#ra+$%$#/ara ##+t%d#n,an'%n,+&n,an$$%a' dana'a! $#rtada'a!!#n#!"at+an d%r% $#a,a%/#r!%nanan,$a da'a!"#r,a&'and&n%a.
a5a "#d&'%r#$"n$% dan
$ant&n da'a!!#n,,&na+ana*a$aIndn#$%a&nt&+!#!&atan#+dt!#n,#na%"#r!a$a'a*an$$%a''%n,+&n,andan +#%a+an"&'%+
2.2M#n&n&++an"#r%'a+& &&rd%$%"'%ntan,,&n,a5a dan"ra+t% da'a!!#n,,&na+ana*a$aIndn#$%a&nt&+!#'a"r+an*a$%' $#r9a$%
2.3M#n&n&++an"#r%'a+& &&rtan,,&n,a5a dand%$%"'%n da'a!!#n,,&na+an
a*a$aIndn#$%a&nt&+!#n&n&++anta*a"an dan'an,+a* an,t#'a*d%t#nt&+an
2.4M#n&n&++an"#r%'a+& &&rd%$%"'%n"#d&'% dan$ant&n da'a!!#n,,&na+ana*a$a
Indn#$%a&nt&+#rn#,$%a$%da'a!"#r&nd%n,an
2.8M#n&n&++an"#r%'a+& &&r"#d&'% $ant&ndan tan,,&n,a5a da'a!"#n,,&naana*a$aIndn#$%a&nt&+!#!a"ar+an"#nda"at!#n,#na%+nC%+ $$%a'"'%t%+
a5a d$!#r&"a+an
,rada$% dar%!#n,a!a'+an
@2014, Pendampingan Implementasi Kuriulum 201! "#K, $iretorat Pembinaan "#K 10
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
12/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
Standar K!"#t#n$%L&'&$an K!"#t#n$%
Int% K#'a$ = K!"#t#n$% Da$ar Ana'%$%$D%!#n$% K&a'%-+a$%K#!a!"&an
#+n!% dan+#%a+an
"&'%+P#n,#ta*&an
M#!%'%+%"#n,#ta*&ana+t&a'+n$#"t&a'"r$#d&ra'dan!#ta+,n%t%da'a! %'!&"#n,#ta*&an t#+n',%$#n% dan&daad#n,an5a5a$an+#!an&$%aan+#an,$aan+#n#,araandan"#radaant#r+a%t"#n#a$#rtada!"a+#n!#nadan +#ad%an.
3.M#!a*a!%!#n#ra"+an!#n,ana'%$%$"#n,#ta*&ana+t&a'+n$#"t&a'"r$#d&ra'#rda$ar+anra$a %n,%nta*&nat#ntan, %'!&"#n,#ta*&ant#+n',%$#n% &daadan*&!an%rad#n,an5a5a$an+#!an&$%aan+#an,$aan+#n#,araandan"#radaant#r+a%t"#n#a#n!#nadan +#ad%an$#rta!#n#ra"+an"#n,#ta*&an
"r$#d&ra'"ada %dan,+a%an an,$"#$%-+$#$&a%d#n,an a+atdan !%natna&nt&+!#!#/a*+an!a$a'a*
3.4M#n,#9a'&a$%t#+$ an#+dt#+$"$%$%'a"ran *a$%'$#r9a$%"r$#d&r+!"'#+$ danne#osiasi#rda$ar+an+a%da*7+a%da*t#+$ a%+!#'a'&% '%$an!a&"&nt&'%$an
KD 3.4
M#n,#9a'&a$%t#+$ !#r&"a+an,rada$% B'!!#n,#9a'&a$%(68) $#t%n,+at'#%* t%n,,% dar%t&nt&tan KI
T#+$ n#,$%a$%.!#r&"a+and%!#n$%"#n,#ta*&an
konsept%a.
K#t#ra!"%'an
M#!%'%+%+#!a!"&an"%+%r dant%nda+ an,##+t% dan+r#at% da'a!rana*a$tra+ dan+n+r#t$#a,a%"#n,#!an,an dar% an,d%"#'aar% d%$#+'a*$#/ara!and%r%.
4.M#n,'a*!#na'ar dan!#na%da'a! rana*+n+r#t danrana* a$tra+t#r+a%td#n,an"#n,#!an,an dar% an,d%"#'aar%nad% $#+'a*$#/ara!and%r% dan!a!"&!#n,,&na+an !#tda$#$&a% +a%da*+#%'!&an
4.4
M#n,a$tra+$%t#+$ an#+dt#+$"$%$%
'a"ran *a$%'$#r9a$%"r$#d&r+!"'#+$ danne#osiasia%+ $#/ara'%$an !a&"&nt&'%$an
4.8
M#n,n9#r$%t#+$ an#+dt#+$"$%$%'a"ran *a$%'$#r9a$%
"r$#d&r+!"'#+$ danne#osiasi+#
KD 4.4
M#n,a$tra+$%t#+$ !#r&"a+an+#t#ra!"%'ana$tra+ "ada
,rada$% '#9#'menaar )K*)D,ers
KD 4.8
M#n,n9#r$%t#+$ !#r&"a+an+#t#ra!"%'ana$tra+ "ada,rada$% '#9#'menaar )K*)D,ers
@2014, Pendampingan Implementasi Kuriulum 201! "#K, $iretorat Pembinaan "#K 11
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
13/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
Standar K!"#t#n$%L&'&$an K!"#t#n$%
Int% K#'a$ = K!"#t#n$% Da$ar Ana'%$%$D%!#n$% K&a'%-+a$%K#!a!"&an
da'a! #nt&+an, 'a%n
$#$&a% d#n,an$tr&+t&r dan+a%da* t#+$a%+ $#/ara'%$an !a&"&nt&'%$an
K#t#ran,an
1. SKL $#$&a% P#r!#nd%+&d N!r 84 Ta*&n 2013 t#ntan, StandarK!"#t#n$% L&'&$an.
2. K!"#t#n$% Int% dan K!"#t#n$% Da$ar $#$&a% P#r!#nd%+&d N!r:0 Ta*&n 2014 t#ntan, K&r%+&'&! 2013 SMK
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
14/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
II. PEMAHAMAN MATERI
A. Konsep
Mat#r% "#!#'aaran ada'a* a,%an dar% %$% r&!&$an K!"#t#n$% Da$ar
(KD) !#r&"a+an !&atan dar% "#n,a'a!an #'aar an, d%%nt#ra+$%+an d%
antara "#$#rta d%d%+ d#n,an '%n,+&n,anna &nt&+ !#n/a"a% +#!a!"&an
da$ar #r&"a "#r&a*an "#r%'a+& $#a,a% *a$%' #'aar dar% !ata
"#'aaran.
B. Deskripsi
Mat#r% "#!#'aaran d%+#!an,+an $#$&a% d#n,an t&nt&tan KD dar% KI73
dan KD dar% KI74 dan %nd%+atr "#n/a"a%an +!"#t#n$% (IPK) . G&r& da"at
!#n,#!an,+an !at#r% "#!#'aaran an, $&da* t#r/ant&! d% $%'a&$
ata& &+& t#+$ $#$&a% d#n,an +ara+t#r%$t%+ "#$#rta d%d%+. P#n,#!an,an
!at#r% "#!#'aaran !#r&&+ "ada !at#r% "#!#'aaran da'a! $%'a&$
dan &+& t#+$ $#rta r&!&$an K!"#t#n$% Da$ar an, t#r!&at da'a! KI7
3 ("#n,#ta*&an) dan KI74 (+#t#ra!"%'an).
Unt&+ !#r&!&$+an IPK da"at d%,&na+an ra!&7ra!& $#a,a% #r%+&t
1. Ind%+atr !#r&"a+an "#nanda "#r%'a+& "#n,#ta*&an (KD dar% KI73)
dan "#r%'a+& +#t#ra!"%'an (KD dar% KI74) an, da"at d%&+&r dan ata&
d%$#r9a$%.
2. Ind%+atr "#r%'a+& $%+a" $"%r%t&a' (KD dar% KI71) dan $%+a" $$%a' (KD
dar% KI72) da"at t%da+ d%r&!&$+an $#a,a% %nd%+atr "#n/a"a%an
+!"#t#n$% "ada RPP t#ta"% "#r%'a+& $%+a" $"%r%t&a' dan $%+a" $$%a'
*ar&$ d%+a%t+an "ada "#r&!&$an t&&an "#!#'aaran.
3. R&!&$an Ind%+atr P#n/a"a%an K!"#t#n$% (IPK) !#n,,&na+an
d%!#n$% "r$#$ +,n%t% (the &ognitive pro&ess o- dimention) dan
d%!#n$% "#n,#ta*&an (noledge o- dimention)an, $#$&a% d#n,an
KD na!&n t%da+ !#n&t&" +#!&n,+%nan "#r&!&$an %nd%+atr d%!&'a%
dar% +#d&d&+an KD an, $#t%n,+at '#%* r#nda* dan ata& '#%* t%n,,%.
4. IPK d%r&!&$+an !#'a'&% 'an,+a*7'an,+a* $#a,a% #r%+&t
a. T#nt&+an +#d&d&+an KD dar% KI73 dan KD dar% KI74 #rda$ar+an
,rada$%na dan t&nt&tan KI.
@2014, Pendampingan Implementasi Kuriulum 201! "#K, $iretorat Pembinaan "#K 13
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
15/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
. T#nt&+an d%!#n$% "#n,#ta*&an (a+t&a' +n$#"t&a' "r$#d&ra'
!#ta+,n%t%).
/. T#nt&+an #nt&+ +#t#ra!"%'an a"a+a* +#t#ra!"%'an a$tra+ ata&
+#t#ra!"%'an +n+r#t.
d. Unt&+ +#t#ra!"%'an +n+r#t "ada +#'a$ = !#n,,&na+an Kata +#ra
"#ra$%na' $a!"a% t%n,+at !an%"&'a$%
S#dan,+an &nt&+ +#'a$ =I $a!"a% !%n%!a' "ada t%n,+at
"r#$%$%
Da9# ata& S%!"$n.
#. R&!&$an IPK dar% KD dar% KI73 dan dar% KD dar% KI74. S#t%a" KD
!%n%!a' !#!%'%+% 2 (d&a) %nd%+atr.
Mata "#'aaran Ba*a$a Indn#$%a !#!a*a$ !at#r% $#a,a% #r%+&t.
1. B#nt&+ t#+$ ,#nr# /#r%ta (t#+$ an#+dt "ant&n /#r%ta "#nd#+ /#r%ta
&'an, /#r%ta $#ara* n9#') a+t&a' ('a"ran *a$%' $#r9a$%
#+$"$%$% "r$#d&r +!"'#+$ #+$"'ana$% +!"'#+$ #r%ta) dan
tan,,a"an (t#+$ n#,$%a$% dan r#9%& -'!
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
16/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
omples, dan negosiasibai melalui lisan maupun tulisan. Mat#r%na
ada'a* strutur dan aidah&iri a*a$a an, t#rda"at "ada t#+$
#+$"$%$% dan &n,$%na.
@2014, Pendampingan Implementasi Kuriulum 201! "#K, $iretorat Pembinaan "#K 18
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
17/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
(. (onto$
Ta#' 4. P#naaran KI dan KD +# da'a! Ind%+atr P#n/a"a%an K!"#t#n$%(IPK) dan Mat#r% P#!#'aaran
K!"#t#n$% Int% K!"#t#n$% Da$ar IPK
Mat#r%
P#!#'aaran
1.M#n,*aat% dan!#n,a!a'+anaaran a,a!a an,d%an&tna.
1.1M#n$&+&r%an&,#ra* T&*ana+an +##radaana*a$a Indn#$%adan!#n,,&na+anna$#$&a% d#n,an+a%da* dan +nt#+$&nt&+!#!"#r$at&+anan,$a.
1.2M#n$&+&r%an&,#ra* T&*ana+an +##radaana*a$a Indn#$%adan!#n,,&na+anna$#a,a% $arana+!&n%+a$%
1.3M#n$&+&r%an&,#ra* T&*ana+an +##radaana*a$a Indn#$%adan!#n,,&na+anna$#a,a% $arana+!&n%+a$% da'a!!#n,'a* !#na'ar
dan !#na%+an%nr!a$% '%$an dant&'%$ !#'a'&% t#+$an#+dt 'a"ran*a$%' $#r9a$%"r$#d&r +!"'#+$dan n#,$%a$%.
2.M#n,*aat% dan!#n,a!a'+an"#r%'a+& &&rd%$%"'%n tan,,&n,a5a "#d&'%(,tn,7rn,+#ra $a!a t'#randa!a%) $ant&n
r#$"n$% dan"ra+t% dan!#n&n&++an $%+a"$#a,a% a,%an dar%$'&$% ata$ #ra,a%"#r!a$a'a*anda'a! #r%nt#ra+$%$#/ara ##+t%d#n,an '%n,+&n,an$$%a' dan a'a!$#rta da'a!!#n#!"at+an d%r%$#a,a% /#r!%nanan,$a da'a!"#r,a&'an d&n%a.
2.1M#n&n&++an $%+a"tan,,&n, a5a"#d&'% r#$"n$%dan $ant&n da'a!!#n,,&na+ana*a$a Indn#$%a&nt&+ !#!&atan#+dt !#n,#na%
"#r!a$a'a*an $$%a'%n,+&n,an dan+#%a+an "&'%+.
2.2M#n&n&++an"#r%'a+& &&rd%$%"'%n tan,,&n,a5a dan "ra+t%da'a!!#n,,&na+ana*a$a Indn#$%a&nt&+!#n/#r%t#ra+an*a$%' $#r9a$%.
2.3M#n&n&++an"#r%'a+& &&r
tan,,&n, a5adan d%$%"'%n da'a!!#n,,&na+an
@2014, Pendampingan Implementasi Kuriulum 201! "#K, $iretorat Pembinaan "#K 1:
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
18/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
K!"#t#n$% Int% K!"#t#n$% Da$ar IPK Mat#r%
P#!#'aaran
a*a$a Indn#$%a&nt&+ !#n&n&++anta*a"an dan
'an,+a* an, t#'a*d%t#nt&+an.
2.4M#n&n&++an"#r%'a+& &&rd%$%"'%n "#d&'% dan$ant&n da'a!!#n,,&na+ana*a$a Indn#$%a&nt&+ #rn#,$%a$%!#r&nd%n,+an!a$a'a*"#r&r&*an"#rda,an,an dan+#5%ra&$a*aan.
2.8M#n&n&++an
"#r%'a+& &&r"#d&'% $ant&n dantan,,&n, a5ada'a! "#n,,&naana*a$a Indn#$%a&nt&+ !#!a"ar+an+nC%+ $$%a'"'%t%+ #+n!%dan +#%a+an"&'%+.
3.M#!a*a!%!#n#ra"+an!#n,ana'%$%$"#n,#ta*&ana+t&a' +n$#"t&a'"r$#d&ra'#rda$ar+an ra$a%n,%n ta*&nat#ntan, %'!&"#n,#ta*&ant#+n',% $#n%&daa dan*&!an%ra d#n,an5a5a$an+#!an&$%aan+#an,$aan+#n#,araan dan"#radaan t#r+a%t"#n#a #n!#nadan +#ad%an $#rta!#n#ra"+an
"#n,#ta*&an"r$#d&ra' "ada%dan, +a%an an,$"#$%-+ $#$&a%d#n,an a+at dan!%natna &nt&+!#!#/a*+an!a$a'a*.
3.4M#n,#9a'&a$% t#+$n#,$%a$%#rda$ar+an +a%da*7+a%da* t#+$ a%+!#'a'&% '%$an!a&"&n t&'%$an.
M#r%n/%a,%an7a,%an t#+$n#,$%a$%
M#n%'a% t#+$
n#,$%a$%
E9a'&a$%$tr&+t&r %$%dan a*a$at#+$n#,$%a$%
Lan,+a*7'an,+a*+n9#r$%t#+$n#,$%a$%!#nad%t#+$!n',
Lan,+a*7'an,+a*+n9#r$%t#+$n#,$%a$%!#nad%t#+$ dra!a
"#nd#+
4.M#n,'a* !#na'ardan !#na% da'a!rana* +n+r#t danrana* a$tra+t#r+a%t d#n,an"#n,#!an,an dar%an, d%"#'aar%nad% $#+'a* $#/ara!and%r% dan!a!"&!#n,,&na+an
4.4M#n,a$tra+$% t#+$an#+dt #+$"$%$%'a"ran *a$%'$#r9a$% "r$#d&r+!"'#+$ dann#,$%a$% a%+$#/ara '%$an!a&"&n t&'%$an
4.8M#n,n9#r$% t#+$n#,$%a$% +# da'a!
M#!&att#+$n#,$%a$%
M#n,#d%tt#+$n#,$%a$%
M#n,&a*#n%$7#n%$t#+$n#,$%a$%
@2014, Pendampingan Implementasi Kuriulum 201! "#K, $iretorat Pembinaan "#K 1?
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
19/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
K!"#t#n$% Int% K!"#t#n$% Da$ar IPK Mat#r%
P#!#'aaran
!#tda $#$&a%+a%da* +#%'!&an.
#nt&+ an, 'a%n$#$&a% d#n,an$tr&+t&r dan +a%da*
t#+$ a%+ $#/ara'%$an !a&"&nt&'%$an.
$#/ara '%$an
Int#,ra$% !&atan '+a' da'a! Mata P#'aaran Ba*a$a Indn#$%a
d%!a+na% d#n,an !at#r% Ba*a$a Indn#$%a an, +nt#+$t&a' $#$&a%
'%n,+&n,an $#+%tar ata& t"%+ +#+%n%an. Int#,ra$% #+$tra+&r%+&'#r
+#"ra!&+aan d%!a+na% d#n,an "#!anaatan +#,%atan +#"ra!&+aan
$#a,a% a+t&a'%$a$% !at#r% "#'aaran Ba*a$a Indn#$%a an, d%"%'%* dar%
KD dar% KI73 dan KD dar% KI74 an, d%!&n,+%n+an d%aar+an da'a!"r,ra! a+&ta'%$a$% +#,%atan #+$tra+&r%+&'#r +#"ra!&+aan.
Ta#' 8. P#n,%nt#,ra$%an Mat#r% Mata P#'aaran Ba*a$a Indn#$%a Da'a!M&atan L+a' dan E+$tra+&r%+&'#r K#"ra!&+aan
K!"#t#n$% Da$arInt#,ra$% M&atanL+a' +# da'a!
Ba*a$a Indn#$%a
Int#,ra$% E+$tra+&r%+&'#rK#"ra!&+an dar% !at#r%
Ba*a$a Indn#$%a
3.4 M#n,ana'%$%$ t#+$#+$"$%$% a%+!#'a'&% '%$an!a&"&n t&'%$an
M#n#nt&+an $#aa+%at +#t%da+"#d&'%ant#r*ada" '%n,+&n,an
M#n,%d#nt%-+a$% +#,%atan"#d&'% t#r*ada" '%n,+&n,and%5&&d+an d#n,an #nt&+t#+$ "#n,&!&!an!#n,aa+ ran, t%da+!#!&an, $a!"a*$#!aran,an.
4.4 M#n&nt%n, t#+$#+$"$%$% $#$&a%d#n,an $tr&+t&r dan+a%da* t#+$ a%+$#/ara '%$an!a&"&n t&'%$an
M#n#nt&+an 'an,+a*7'an,+a*"#nan,,&'an,an"#n#a+#t%da+"#d&'%ant#r*ada" '%n,+&n,an
M#'a+&+an +#,%atan "#d&'%t#r*ada" '%n,+&n,and%5&&d+an d#n,anmemperbaiki in&ormasit#ntan, "#n,'a*an $a!"a*
D. Lati$an
1. B&at ana'%$%$ +#t#r+a%tan KI KD Mat#r% dan Ind%+atr P#n/a"a%an
K!"#t#n$% $#"#rt% /nt* d% ata$ dar% "a$an,an KD73 dan KD74
(Ta#' 4).
2. B&at ana'%$%$ %nt#,ra$% !at#r% KD Ba*a$a Indn#$%a d#n,an M&atan
L+a' dan E+$tra+&r%+&'#r K#"ra!&+aan $#"#rt% /nt* Ta#' 8.
@2014, Pendampingan Implementasi Kuriulum 201! "#K, $iretorat Pembinaan "#K 1@
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
20/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
III. PEMAHAMAN PROSES PEMBELAJARAN
A. Konsep
Pr$#$ "#!#'aaran !#r&"a+an $&at& "r$#$ an, !#n,and&n,
$#ran,+a%an +#,%atan !&'a% dar% "#r#n/anaan "#'a+$anaan *%n,,a
"#n%'a%an. Pr$#$ "#!#'aaran !#r&"a+an +#,%atan %nt#ra+$% antara
"#$#rta d%d%+ d#n,an '%n,+&n,anna t#r!a$&+ d#n,an ,&r& an,
#r'an,$&n, $#/ara #d&+at% a,ar "#$#rta d%d%+ da"at !#!an,&n
$%+a" "#n,#ta*&an dan +#t#ra!"%'anna &nt&+ !#n/a"a% t&&an an,
t#'a* d%t#ta"+an.
B. Deskripsi
1. Perencanaan Pembelajaran
a. Perencanaan pembelajaran dirancang dalam bentuk Silabus yang disusun
dan ditetapkan secara nasional dan Rencana Pelaksanaan Pembelajaran
(RPP) yang disusun oleh guru mata pelajaran.
b. RPP dikembangkan untuk mengarahkan kegiatan pembelajaran peserta
didik dalam upaya mencapai KD, disusun secara lengkap dan sistematis
agar pembelajaran berlangsung secara interakti, inspirati, menyenangkan,
menantang, eisien, memoti!asi peserta didik untuk berpartisipasi akti,
serta memberikan ruang yang cukup bagi prakarsa, kreati!itas, dan
kemandirian sesuai dengan bakat, minat, dan perkembangan isik serta
psikologis peserta didik.
c. Perumusan indikator
Ind%+atr P#n/a"a%an K!"#t#n$% (IPK) d%r&!&$+an da'a!"#rnataan "#r%'a+& an, da"at d%&+&r dan
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
21/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
tujuan juga harus mencerminkan aspek penilaian otentik berupa proses dan
produk.
Rumusan kriteria dalam tujuan pembelajaran berupa kriteria kompetensi
sikap, kompetensi pengetahuan, kompetensi keterampilan. Kriteria dapat
berupa perilaku, proses atau produk yang dapat diamati dan atau diukur.
e. 'angkah pembelajaran
'angkah#langkah pembelajaran berisikan pendekatan pembelajaran saintiik
dan model pembelajaran yang sesuai dengan karakteristik KD yang akan
diajarkan.
2. PelaksanaanP#!#'aaran
Lan,+a*7'an,+a* "#!#'aaran #r"#nd#+atan $a%nt%-+ *ar&$ da"at
d%"ad&+an $#/ara $%n+rn d#n,an 'an,+a*7'an,+a* +#ra (s'nta+)
!d#' "#!#'aaran. Pada K&r%+&'&! 2013 d%+#!an,+an 3 !d#'
"#!#'aaran &ta!a an, d%*ara"+an da"at !#!#nt&+ "#r%'a+&
$a%nt%-+ "#r%'a+& $$%a' $#rta !#n,#!an,+an ra$a +#%n,%nta*&an.
K#t%,a !d#' t#r$#&t ada'a* !d#' P#!#'aaran B#ra$%$ Ma$a'a*
(Problem Based /earning), !d#' P#!#'aaran B#ra$%$ Pr#+
(Proje&t Based /earning), dan !d#' P#!#'aaran M#'a'&%
P#n%n,+a"an
&nt&+ !at#r% "#!#'aaran t#rt#nt& "&'a. D#!%+%an $#a'%+na
!&n,+%n !at#r% "#!#'aaran t#rt#nt& a+an da"at #r*a$%' !a+$%!a'
%+a !#n,,&na+an !d#' "#!#'aaran t#rt#nt&. Unt&+ %t& ,&r& *ar&$
!#n,ana'%$%$ r&!&$an "#rnataan $#t%a" KD a"a+a* /#nd#r&n, "ada
"#!#'aaran "#n%n,+a"an ata& "ada "#!#'aaran *a$%' +ara.
D#!%+%an $#a'%+na !&n,+%n !at#r% "#!#'aaran t#rt#nt& a+an
da"at #r*a$%' !a+$%!a' %+a !#n,,&na+an !d#' t#rt#nt&. Unt&+ %t&
,&r& *ar&$ !#n,ana'%$%$ P#rnataan KD /#nd#r&n, "ada !d#'
"#!#'aaran "#n%n,+a"an ata& *a$%' +ara (Problem Based
/earningdan Proje&t based learning).
Ra!&7ra!& "#n#nt&an !d#' "#n%n,+a"an
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
22/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
. P#rnataan KD73 '#%* !#n%t%+#rat+an "ada "#!a*a!an a+ta
+n$#" dan "r$#d&r dan/. P#rnataan KD74 "ada ta+$n!% !#n,'a* dan !#na'ar.
Ra!&7ra!& "#n#nt&an !d#' PBL dan PBL d#n,an +r%t#r%a
a. P#rnataan KD73 dan KD74 !#n,ara* "ada *a$%' +ara da'a!
#nt&+ a$a dan ata& "rd&+>. P#rnataan KD73 "ada "#n,#ta*&an #nt&+ !#ta+,n%t%>/. P#rnataan KD74 "ada ta+$n!% !#na% dan !#n/%"ta dand. P#rnataan KD73 dan KD74 an, !#!#r'&+an "#n,&a$aan
"#n,#ta*&an +n$#"t&a' dan "r$#d&ra'.
Ma$%n,7!a$%n, !d#' "#!#'aaran t#r$#&t !#!%'%+% &r&tan 'an,+a*
+#ra (s'nta+)t#r$#nd%r% an, da"at d%&ra%+an $#a,a% #r%+&t.
a. Md#' P#!#'aaran P#n%n,+a"an (P#n#!&an dan
P#n/ar%an/) P#n,&!"&'an data !#'a'&% #+$"#r%!#n>d) P#n,r,an%$a$%an dan r!&'a$% #+$"'ana$% dan#) Ana'%$%$ "r$#$ %n+&%r%.
. Md#' P#!#'aaran Ha$%' Kara Problem Based /earning (PB/)
1) S%nta+$ !d#' PBL !#n&r&t Bran$rd F St#%n (da'a! Ja!%#
K%r+'# 20033) t#rd%r% ata$a) M#n,%d#nt%-+a$% !a$a'a*>) M#n#ta"+an !a$a'a* !#'a'&% #r"%+%r t#ntan, !a$a'a* dan
!#n$#'#+$% %nr!a$%7%nr!a$% an, r#'#9an>/) M#n,#!an,+an $'&$% !#'a'&% "#n,%d#nt%-+a$%an
a't#rnat%7a't#rnat% t&+ar7"%+%ran dan !#n,#/#+ "#r#daan
"andan,>d) M#'a+&+an t%nda+an $trat#,%$ dan#) M#'%*at &'an, dan !#n,#9a'&a$% "#n,ar&*7"#n,ar&* dar%
$'&$% an, d%'a+&+an.2) S%nta+$ Md#' P#!#'aaran PBL#n%$ 5rouble "hooting(Da9%d
H. Jna$$#n 20113)
a) M#r&!&$+an &ra%an !a$a'a*>) M#n,#!an,+an +#!&n,+%nan "#n#a>
@2014, Pendampingan Implementasi Kuriulum 201! "#K, $iretorat Pembinaan "#K 21
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
23/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
/) M#n,#t#$ "#n#a ata& "r$#$ d%a,n$# dand) M#n,#9a'&a$%.
/. Md#' P#!#'aaran Proje&t Based /earning1) P#n#nt&an P#rtanaan M#nda$ar ("tart 6ith the 7ssential
8uestion)>
2) M#nd#$a%n P#r#n/anaan Pr#+>3) M#n&$&n Jad5a' (reate a "&hedule)4) M#!n%tr "#$#rta d%d%+ dan +#!a&an "r#+ (#onitor the
"tudents and the Progress o- the Proje&t)8) M#n,&% Ha$%' (9ssess the :ut&ome), dan:) M#n,#9a'&a$% P#n,a'a!an(7valuate the 7+perien&e).
P++7"++ "r$#$ "#!#'aaran !ata "#'aaran Ba*a$a Indn#$%a
ada'a* $#a,a% #r%+&t.
a. P#!#'aaran a*a$a Indn#$%a ada'a* "#!#'aaran #ra$%$t#+$ art%na "#!#'aaran !#'a'&% "#nd#+atan #n%$ t#+$.
M%$a'na t#+$ an#+dt t#+$ #+$"$%$% t#+$ 'a"ran *a$%'
$#r9a$% t#+$ "r$#d&r +!"'#+$ t#+$ n#,$%a$%. B#rda$ar+an
t#+$ t#r$#&t $%$5a da"at !#!a*a!% $tr&+t&r t#+$ +a%da*
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
24/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
$tr&+t&r +a%da*
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
25/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
Ta#' :. Ran/an,an S%nta+$ Md#' P#!#'aaran Inuiri 5erbimbingd#n,anP#nd#+atan Sa%nt%-+ "ada Kn9#r$% T#+$ N#,$%a$%
K!"#t#n$% Da$ar
3.4 M#n,#9a'&a$% t#+$ n#,$%a$% #rda$ar+an +a%da* t#+$ a%+ '%$an !a&"&n
t&'%$an.4.4 M#n,a$tra+$% t#+$ n#,$%a$% #rda$ar+an +a%da* t#+$ a%+ '%$an
!a&"&n t&'%$an.
4.8 M#n,n9#r$% t#+$ n#,$%a$% +# da'a! #nt&+ an, 'a%n $#$&a% d#n,an
$tr&+t&r dan +a%da* t#+$ a%+ $#/ara '%$an !a&"&n t&'%$an.
IPKS%nta+$Md#'
P#!#'aaran
P#nd#+atan Sa%nt%-+
M#n,a!at% M#nanaM#n,&!"&
'7+anInr!a$%
M#na'ar M#n,!&n%7+a$%+an
M#r%n/%
a,%an7a,%an t#+$n#,$%a$%
M#n%'a%t#+$n#,$%a$%
M#!&att#+$n#,$%a$%
M#n,#d%tt#+$n#,$%a$%
M#n,&a*#n%$7#n%$t#+$n#,$%a$%$#/ara'%$an
Or%#nta$%
!a$a'a*
G&r&
!#nana+an+#"ada $%$5aa,a%!ana/ara!#n&$&nt#+$ n#,$%a$%d#n,an!#n&n&++an/nt* t#+$n#,$%a$%
P#$#rta d%d%+!#!"#r*at%+an"#r!a$a'a*anan,d%#r%+an ,&r&t#ntan, t#+$n#,$%a$%
P#$#rta d%d%+#rd%$+&$%+#'!"+
!#n,%d#nt%-+a$%"#r!a$a'a*ana,%an t#+$n#,$%a$%
P#n,&!"&'an data dan9#r%-+a$%
G&r&!#n&,a$+an$%$5a!#!a/a#ra,a%
#n%$ t#+$n#,$%a$%dan+ara+t#r%$t%+na "ada&+& $%$5adan $&!#r'a%nna
G&r&!#ndrn, "#$#rtad%d%+!#n,&!"&'+an%nr!a$%dar%#ra,a%!#d%at#ntan,#ra,a%
#n%$ t#+$n#,$%a$%
P#$#rta d%d%+$#/ara%nd%9%d&!#!a/a/nt* t#+$n#,$%a$%
P#$#rta d%d%+$#/ara#r+#'!"+#rd%$+&$%!#r&!&$+an"#r!a$a'a*ana,a%!ana!#n%'a% dan!#n,&a*t#+$n#,$%a$%#rda$ar+an*a$%'"#n,a!atan
P#$#rtad%d%+!#n,,a'%%nr!a$%an,#r+a%tand#n,an#ra,a%!#n%'a%t#+$n#,$%a$%da'a!t&t&r"a$an,an#rn#,$%a$%
P#$#rtad%d%+#rd%$+&$%t#ntan,
#n%$ /%r%a,%ant#+$
n#,$%a$%d#n,an$tr&+t&rdan+a%da*na
@2014, Pendampingan Implementasi Kuriulum 201! "#K, $iretorat Pembinaan "#K 24
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
26/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
IPKS%nta+$Md#'
P#!#'aaran
P#nd#+atan Sa%nt%-+
M#n,a!at% M#nanaM#n,&!"&
'7+anInr!a$%
M#na'ar M#n,!&n%7+a$%+an
P#$#rtad%d%+!#n%'a%t#+$n#,$%a$%
&nt&+!#n#nt&+an a"a+a*
#n%$a,%an /%r%t#+$n#,$%a$%t#'a*!#!#n&*%$tr&+t&rdan +a%da*t#+$n#,$%a$%
P#n,&!"&'an data!#'a'&%#+$"#r%!#n"#$#rtad%d%+d#n,an+#"a'a$#+'a*$#$&a%d#n,an$tr&+t&rdan +a%da*an,#r'a+&.
P#$#rta
d%d%+!#n/a!#!"r#$#nta$%+an*a$%'"#r/aanna "ada+#'!"+'a%n.
P#$#rtad%d%+!#!#r%+antan,,a"andan!a$&+ant#r*ada""#rtanaan an,!&n/&'"ada $aat"r#$#nta$%.
M#n,r,an%$a$% dan!#!r!&7
G&r&!#n&,a$+an
@2014, Pendampingan Implementasi Kuriulum 201! "#K, $iretorat Pembinaan "#K 28
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
27/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
IPKS%nta+$Md#'
P#!#'aaran
P#nd#+atan Sa%nt%-+
M#n,a!at% M#nanaM#n,&!"&
'7+anInr!a$%
M#na'ar M#n,!&n%7+a$%+an
'a$%+an"#n#'a$an
"#n,#d%tant#+$n#,$%a$%
P#$#rtad%d%+!#!"#ra%+% t#+$n#,$%a$%#rda$ar+an !a$&+an$aat"r#$#nta$%dan *a'7*a'an,d%an,,a"#'&!t#"at
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
28/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
I-. PEMAHAMAN PENILAIAN HASIL BELAJAR
A. Konsep
P#n%'a%an Ha$%' B#'aar '#* P#nd%d%+ ada'a* "r$#$ "#n,&!"&'an
%nr!a$%
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
29/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
+&$ &ta!a "#n,#!an,an $%+a" %'!%a* !#r&"a+an a,%an dar%
&"aa "#n/a"a%an +#d&a $%+a" t#r$#&t ($"%r%t&a' dan $$%a'). G&r&
Ba*a$a Indn#$%a "#r'& !#!#ta+an $%+a" an, d%+#!an,+an "ada
$#t%a" !at#r% "#!#'aaran $#$&a% d#n,an r#'#9an$% dan +ara+t#r%$t%+
a%+ an, t#r$&rat !a&"&n an, t#r$%rat "ada r&!&$an KI73 dan KI74.
Ta#' ?. T#+n%+ dan In$tr&!#n P#n%'a%an S%+a"
T#+n%+P#n%'a%an
B#nt&+ In$tr&!#n K#t#ran,an
O$#r9a$% Datar /#+S+a'a "#n%'a%an $%+a"
D%'a+&+an $#'a!a "r$#$"#!#'aaran.
P#n%'a%an d%r% Datar /#+S+a'a "#n%'a%an $%+a"
D%'a+&+an "ada a+*%r $#!#$t#r
P#n%'a%anantar
"#$#rta d%d%+
Datar /#+S+a'a "#n%'a%an $%+a"
D%'a+&+an "ada a+*%r $#!#$t#r$#t%a" "#$#rta d%d%+ d%n%'a% '#* 8
"#$#rta d%d%+ 'a%nna.J&rna' 6atatan "#nd%d%+
#r%$% %nr!a$%t#ntan, +#+&atan dan+#'#!a*an "#$#rtad%d%+
B#r&"a /atatan ,&r& t#ntan,+#'#!a*an dan +#+&atan "#$#rtad%d%+ an, t%da+ #r+a%tan d#n,an!ata "#'aaran.
2. P#n%'a%an Rana* P#n,#ta*&an
K!"#t#n$% $%$5a "ada rana* "#n,#ta*&an da"at d%&+&r !#'a'&% t#$
dan nnt#$. B#nt&+ t#$ an, d%,&na+an antara 'a%n ada'a* t#$ t&'%$
(&ra%an "%'%*an ,anda %$%an #nar $a'a* dan 'a%n7'a%n) dan
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
30/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
d#n,an d!%nan "ada +#!a!"&an !#nta' (#r"%+%r) tan"a ant&an
a'at. S#dan,+an &nt&+ rana* +n+r#t /#nd#r&n, "ada +#!a!"&an
-$%+ $#"#rt% !#n,,&na+an a'at !#n/a !#!&at !#!d%-+a$%
dan !#n/%"ta d#n,an ant&an a'at. P#n%'a%an rana* +#t#ra!"%'an
d%&+&r !#'a'&% "#n,a!atan "ada $aat "#$#rta d%d%+ #+#ra da'a!
+#'!"+ #rd%$+&$% !#!r#$#nta$%+an !#'a+&+an #+$"#r%!#n ata&
t&,a$ +#ra "r#+ dan *a$%' +#ra
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
31/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
3 ; %+a t%,a %nd%+atr t#r'%*at2 ; %+a d&a %nd%+atr t#r'%*at1 ; %+a $at& %nd%+atr t#r'%*at
Ind%+atr P#n%'a%an S%+a"
Disipina. T#rt% !#n,%+&t% %n$tr&+$%
. M#n,#ra+an t&,a$ t#"at 5a+t&
/. T%da+ !#'a+&+an +#,%atan an, t%da+ d%!%nta
d. T%da+ !#!&at +nd%$% +#'a$ !#nad% t%da+ +nd&$%
J%!%r
a. M#na!"a%+an $#$&at& #rda$ar+an +#adaan an, $##narna. T%da+ !#n&t&"% +#$a'a*an an, t#rad%
/. T%da+ !#n/nt#+ ata& !#'%*at data
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
32/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
2. P#n%'a%an P#n,#ta*&an
Ta#' . K%$%7K%$% dan Sa'
K!"#t#n$%Da$ar
Ind%+atrInd%+atr
Sa'J#n%$Sa'
Sa'
3.4
M#n,#9a'&a$% t#+$an#+dt#+$"$%$%'a"ran *a$%'$#r9a$%"r$#d&r+!"'#+$dann#,$%a$%#rda$ar+an+a%da*7+a%da* t#+$a%+ !#'a'&%'%$an!a&"&nt&'%$an
3.4.1 M#r%n/%a,%an7a,%ant#+$n#,$%a$%
S%$5a da"at!#r%n/%a,%an t#+$n#,$%a$%
T#$t&'%$
1. J#'a$+an $tr&+t&ran, t#rda"atda'a! t#+$n#,$%a$%"#r&$a*aan
2. J#'a$+an $tr&+t&ran, t#rda"atda'a! t#+$n#,$%a$%"#rda,an,an
3. J#'a$+an +a%da*an, t#rda"at
da'a! t#+$n#,$%a$%
4. J#'a$+an #n%$7#n%$ t#+$n#,$%a$% an,ada
8.D#-n%$%+an #n%$7#n%$ t#+$n#,$%a$%
3.4.2 M#n%'a%#n%$7#n%$t#+$
n#,$%a$%
S%$5a da"at!#n%'a% t#+$n#,$%a$%
T#$t&'%$
8.K'a$%-+a$%+an#n%$7#n%$ t#+$n#,$%a$% #r%+&t
%n% .....:. ........
R&r%+ "#na%an "#!&atan t#+$ n#,$%a$%.
Ind%+atr "#n%'a%an "#n,#ta*&an
a. Str&+t&r t#+$ n#,$%a$% "#r&$a*aan dan a5a*an1) J%+a !#na5a 3 $tr&+t&r d#n,an #nar $+r 42) J%+a !#na5a 2 $tr&+t&r d#n,an #nar $+r 33) J%+a !#na5a 1 $tr&+t&r d#n,an #nar $+r 24) J%+a $a'a* a5aanna $+r1
. Str&+t&r t#+$ n#,$%a$% "#rda,an,an
1) J%+a !#na5a ? $tr&+t&r d#n,an #nar $+r 42) J%+a !#na5a 8 $tr&+t&r d#n,an #nar $+r 33) J%+a !#na5a 3 $tr&+t&r d#n,an #nar $+r 24) J%+a !#na5a 1 $tr&+t&r d#n,an #nar $+r1
/. Ka%da* t#+$ n#,$%a$%
1) J%+a !#na5a : $tr&+t&r d#n,an #nar $+r 42) J%+a !#na5a 4 $tr&+t&r d#n,an #nar $+r 33) J%+a !#na5a 2 $tr&+t&r d#n,an #nar $+r 2
4) J%+a !#na5a 1 $tr&+t&r d#n,an #nar $+r1
@2014, Pendampingan Implementasi Kuriulum 201! "#K, $iretorat Pembinaan "#K 31
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
33/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
d. J#n%$na
1) J%+a !#na5a 3 #n%$ n#,$%a$% d#n,an #nar $+r 42) J%+a !#na5a 2 #n%$ n#,$%a$% d#n,an #nar $+r 33) J%+a !#na5a 1 #n%$ n#,$%a$% d#n,an #nar $+r 24) J%+a a5aan $a'a* $+r1
#. P#r#daanna
1) J%+a a5aan "#r#daan d%'%*at dar% "#n,#rt%an $tr&+t&r dan
/%r%na !#nda"at $+r 42) J%+a a5aan "#r#daan d%'%*at dar% "#n,#rt%an $tr&+t&r $+r 33) J%+a a5aan "#r#daan d%'%*at dar% "#n,#rt%an $aa $+r 24) J%+a a5aan "#r#daan $#!&ana $a'a* $+r 1
R&!&$ Kn9#r$% N%'a%
J&!'a* $+r an, d%"#r'#*N%'a% ; = 4 ; ..............
J&!'a* $+r !a+$%!a'
3. P#n%'a%an K#t#ra!"%'an
Ta#' 10. In$tr&!#n P#na%an P#!&atan T#+$ N#,$%a$%
N Na!a S%$5a
A$"#+ an, d%n%'a%
N%'a%A+*%r
I$%Str&+t&r T#+$
K$a+ata
Ka'%!atM#+an%
+
30 20 20 20 10
1 D%n% 4 4 3 4 2 /.01
2 Dana 4 3 3 3 3 /./1
3 B%na 2 2 2 2 2 2.11
6nt* P#n,'a*an N%'a%
N%'a% A+*%r D%n% ; (430)(420)(320)(4=20)(2=10) ; 3.:0
100N%'a% A+*%r Dana ; (430)(320)(320)(3=20)(3=10) ; 3.30
100N%'a% A+*%r B%na ; (230)(220)(220)(2=20)(2=10) ; 2.00
100
@2014, Pendampingan Implementasi Kuriulum 201! "#K, $iretorat Pembinaan "#K 32
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
34/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
Ta#' 11. R&r%+ P#n%'a%an K#tra!"%'an
Aspek Skor Kriteria
I$%
4 !#n,&a$a% t"%+ t&'%$an> $&$tant%> a$tra+$% r%#nta$%
+r%$%$ r#a+$% +da> r#'#9an d#n,an t"%+ an, d%a*a$3 /&+&" !#n,&a$a% "#r!a$a'a*an> /&+&" !#!ada%>"#n,#!an,an t#$%$ t#rata$> r#'#9an d#n,an t"%+t#ta"% +&ran, t#r"#r%n/%
2 "#n,&a$aan "#r!a$a'a*an t#rata$> $&$tan$% +&ran,>"#n,#!an,an t"%+ t%da+ !#!ada%
1 t%da+ !#n,&a$a% "#r!a$a'a*an> t%da+ ada $&$tan$%>t%da+ r#'#9an> t%da+ 'aa+ d%n%'a%
Str&+t&r
4 #+$"r#$% 'an/ar> ,a,a$an t#r&n,+a" "adat d#n,an #'a$>t#rtata d#n,an a%+> &r&tan ',%$ (a$tra+$% r%#nta$%+r%$%$ r#a+ $% +da)> +*#$%
3 +&ran, 'an/ar> +&ran, t#rr,an%$a$% t#ta"% %d# &ta!at#rnata+an> "#nd&+&n, t#rata$> ',%$ t#ta"% t%da+
'#n,+a"2 t%da+ 'an/ar> ,a,a$an +a/a& ata& t%da+ t#r+a%t> &r&tan
dan "#n,#!an,an +&ran, ',%$
1 t%da+ +!&n%+at%> t%da+ t#rr,an%$a$%> t%da+ 'aa+ d%n%'a%
K$a+ata
4 "#n,&a$aan +ata /an,,%*> "%'%*an +ata dan &n,+a"an##+t%> !#n,&a$a% "#!#nt&+an +ata> "#n,,&naanr#,%$t#r t#"at
3 "#n,&a$aan +ata !#!ada%> "%'%*an #nt&+ dan"#n,,&naan +ata t#rda"at $#d%+%t +#$a'a*an#aan tanda a/a "#n,,&naan *&r& +a"%ta' dan"#nataan "ara,ra
3 +adan,7+adan, t#rad% +#$a'a*an#aan tanda a/a"#n,,&naan *&r& +a"%ta' dan "#nataan "ara,rat#ta"% t%da+ !#n,a&r+an !a+na
2 $#r%n, t#rad% +#$a'a*an #aan tanda a/a "#n,,&naan*&r& +a"%ta' dan "#nataan "ara,ra> t&'%$an tan,ant%da+ #'a$> !a+na !#!%n,&n,+an ata& +a&r
1 t%da+ !#n,&a$a% at&ran "#n&'%$an> t#rda"at ana++#$a'a*an #aan tanda a/a "#n,,&naan *&r& +a"%ta'
@2014, Pendampingan Implementasi Kuriulum 201! "#K, $iretorat Pembinaan "#K 33
-
7/24/2019 Pembelajaran Bahasa Indonesia - .
35/35
Pembelajaran Bahasa Indonesia
Aspek Skor Kriteria
dan "#nataan "ara,ra> t&'%$an t%da+ t#ra/a> t%da+'aa+ d%n%'a%
4. La"ran P#n/a"a%an K!"#t#n$%
a. Rana* P#n,#ta*&an
Na!a P#$#rta D%d%+ ...............................
N%'a% 6a"a%an K!"#t#n$%N%'a% A+*%r
)
KD 3.1 330
KD 3.2 400
R#rata KD 3:8
U'an,an t#n,a* $#!#$t#r 380
U'an,an a+*%r $#!#$t#r 20
Niai Pen#eta$%an 3
K#t#ran,an
) N%'a% "#n,#ta*&an d%"#r'#* dar% r#rata n%'a% KD UTS UASan, tna d%$#ra*+an +#"ada $at&an "#nd%d%+an#rda$ar+an +!"'#+$%ta$na.
) P#n&'%$an n%'a% a+*%r !#r&&+ "ada P#d!an P#n%'a%an 2014
an, d%+#'&ar+an '#* P&$+&r&+.
. Rana* K#t#ra!"%'an
Na!a P#$#rta D%d%+ ...............................
N%'a% 6a"a%an N%'a% A+*%r )
KD 4.1 330
AKD 4.2 400
Niai Keterampian 3 *411
K#t#ran,an
) N%'a% +#t#ra!"%'an d%"#r'#* dar% n%'a% "t%!&! (/a"a%ant#rt%n,,%) dar% n%'a% KD an, d%"#'aar% da'a! $at& $#!#$t#r.
) P#n&'%$an n%'a% a+*%r !#r&&+ "ada P#d!an P#n%'a%an 2014an, d%+#'&ar+an '#* P&$+&r&+.
D. Lati$an
B&at %n$tr&!#n &nt&+ !#'a+&+an "#n,&+&ran "ada rana* $%+a"
"#n,#ta*&an dan +#t#ra!"%'an d#n,an !#n,,&na+an r&r%+ "#n%'a%an