![Page 1: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/1.jpg)
Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w działania społeczne
Dr hab. Anna Zamkowska, prof. Uniwersytetu Technologiczno-Humanistycznego w Radomiu
![Page 2: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/2.jpg)
Plan 1. Definicje zespołu wypalenia sił, wypalenia
zawodowego w ujęciu interdyscyplinarnym 2. Przyczyny syndromu 3. Trójfazowy model wypalenia według Ch.
Maslach 4. Wypalenie zawodowe u pracowników służb
społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie wypalenia sił
na poziomie organizacji i jednostki (m.in. model 5 kroków Bärbela Kerbera)
![Page 3: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/3.jpg)
Herbert J. Freudenberger (1974 r.) psychoanalityk zajmujący się problemami w zawodach społecznych opisał postępujące: • wyczerpanie emocjonalne, • utratę motywacji • oraz spadek zaangażowania u wolontariuszy pracujących w amerykańskich klinikach dla narkomanów i ludzi bezdomnych. Termin zapożyczony z określenia używanego w celu nazwania niszczycielskiego wpływu przewlekłego nadużywania narkotyków.
![Page 4: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/4.jpg)
Christina Maslach ze współpracownikami prowadziła badania nad pracownikami zajmującymi się różnymi zakresami pomocy i wspierania innych ludzi opisując występujące u nich • uczucie emocjonalnego wyczerpania, • negatywną percepcję swojej sytuacji
zawodowej • i negatywne uczucia wobec swoich
podopiecznych, klientów czy pacjentów • oraz doświadczania kryzysu
kompetencji profesjonalnych.
![Page 5: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/5.jpg)
1. Definicje zespołu wypalenia sił, wypalenia zawodowego w ujęciu interdyscyplinarnym
Psychologia pracy
Psychologia społeczna
Psychologia osobowości
Psychologia kliniczna
Zarządzanie
![Page 6: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/6.jpg)
Defincja „Stan, który krystalizuje się powoli, przez dłuższy okres przeżywania ciągłego stresu i zaangażowania całej energii życiowej i który w końcowym efekcie wywiera negatywny wpływ na motywację, przekonania i zachowanie (H. Freudenberger i G. North)
![Page 7: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/7.jpg)
Główną cechą wypalenia zawodowego jest wyczerpanie
Wyczerpanie fizyczne
Wyczerpanie emocjonalne
Wyczerpanie psychiczne
![Page 8: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/8.jpg)
Wyczerpanie fizyczne 1. Brak energii;
2. Chroniczne zmęczenie;
3. Osłabienie;
4. Podatność na wypadki, napięcie i kurcze w obrębie mięśni szyi i ramion;
5. Bóle pleców;
6. Zmiana zwyczajów żywieniowych;
7. Zmiana wagi ciała;
8. Zwiększona podatność na przeziębienia i infekcje wirusowe;
9. Zaburzenia snu;
10. Koszmary senne;
11. Zwiększone przyjmowanie leków lub konsumpcja alkoholu w celu zniwelowania wyczerpania fizycznego.
![Page 9: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/9.jpg)
Wyczerpanie emocjonalne 1. Uczucie przeziębienia;
2. Uczucie bezradności;
3. Uczucie beznadziejności i braku perspektyw;
4. Niepohamowany płacz;
5. Dysfunkcje mechanizmów kontroli emocji;
6. Uczucie rozczarowania;
7. Poczucie pustki emocjonalnej;
8. Pobudliwość;
9. Uczucie pustki i rozpaczy;
10. Uczucie osamotnienia;
11. Uczucie zniechęcenia;
12. Ogólny brak chęci do działania.
![Page 10: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/10.jpg)
Wyczerpanie psychiczne 1. Negatywne nastawienie do siebie;
2. Negatywne nastawienie do pracy;
3. Negatywne nastawienie do życia, przesyt;
4. Wykształcenie nastawienia dezawuującego klientów (cynizm, lekceważenie, agresja);
5. Utrata szacunku do siebie;
6. Poczucie własnej nieudolności;
7. Poczucie niższej wartości;
8. Zerwanie kontaktów z klientami i kolegami.
![Page 11: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/11.jpg)
Kto jest narażony na wypalenie zawodowe? • ludzie, którzy pracują z innymi, w zawodach
polegających na niesieniu pomocy; • którzy w swych relacjach z klientami lub
pacjentami, przełożonymi lub kolegami są stroną dającą;
• ci, którzy w życiu zawodowym lub społecznym cechują się dużym zaangażowaniem, są oddani działaniom na rzecz środowiska.
![Page 12: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/12.jpg)
Trójfazowy model wypalenia według Ch. Maslach Wyczerpanie emocjonalne
Depersonalizacja
Negatywna ocena siebie jako pracownika oraz wypalenie
![Page 13: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/13.jpg)
Pierwsza faza – wyczerpania emocjonalnego
![Page 14: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/14.jpg)
Pierwsza faza – wyczerpania emocjonalnego. • Dominują w niej objawy
psychosomatyczne, np. bóle głowy, zmęczenie, bezsenność.
• Objawia się ona zniechęceniem do pracy, pesymizmem, coraz mniejszym zainteresowaniem sprawami zawodowymi, drażliwością.
![Page 15: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/15.jpg)
Faza druga – depersonalizacji
![Page 16: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/16.jpg)
Faza druga – depersonalizacji związana jest z
• obojętnością i dystansowaniem się wobec problemów klienta,
• obwinianiem klientów za swoje niepowodzenia,
• skróceniem czasu obsługi, • cynizmem.
• Depersonalizacja jest próbą zwiększenia psychicznego dystansu wobec osób z pracy.
![Page 17: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/17.jpg)
Faza trzecia - łączy wszystkie dotychczasowe symptomy
![Page 18: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/18.jpg)
Faza trzecia - łączy wszystkie dotychczasowe symptomy; • dominuje tu negatywna ocena siebie jako pracownika
oraz wypalenie. • Objawia się to zmniejszoną efektywnością pracy (jej
jakość się zmniejsza, a czas poświęcony na uzyskanie efektów znacznie się wydłuża).
• Wzrasta konfliktowość w stosunku do współpracowników. Wypalony pracownik często sięga po alkohol lub narkotyki.
• Przejawia silny lęk oraz poczucie krzywdy i winy. • Lęk jest tu faktycznie kanalizowany w objawach
somatycznych.
![Page 19: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/19.jpg)
2. Przyczyny syndromu Czynniki związane z pracą i strukturą organizacyjną instytucji zatrudniającej a) wymagania pracy (m.in. obciążenie pracą; zbyt wiele zadań
do wykonania w ograniczonym czasie; konflikty roli polegające na konieczności sprostowania sprzecznym wymogom oraz niejasność roli wynikająca z braków informacji na temat celu pracy, zakresu obowiązków i odpowiedzialności; specyfika pracy z ludźmi dotycząca np. istoty ich problemów, konieczności konfrontacji z cierpieniem, śmiercią czy agresja)
b) brak zasobów (m.in. brak wsparcia ze strony przełożonych, współpracowników i innych osób; brak lub istnienie negatywnych informacji zwrotnych; ograniczenia autonomii pracy; brak udziału w podejmowaniu decyzji; niesatysfakcjonujące wynagrodzenie; ograniczone możliwości rozwoju własnej kariery)
![Page 20: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/20.jpg)
Czynniki indywidualne powiązane z osobowością oraz oczekiwaniami a) czynniki demograficzne (wiek - młodsze osoby mają wyższe
wskaźniki wypalenia; płeć - z części badań wynika, że u kobiet obserwuje się wyższe wyniki w skali emocjonalnego wyczerpania, a u mężczyzn w skali depersonalizacji; bycie osobą żyjącą w związku lub samotnie - te drugie są bardziej narażone na wypalenie zawodowe; poziom wykształcenia - wyższy poziom wypalenia u ludzi z wyższym wykształceniem)
b) czynniki osobowościowe (niższy poziom odporności psychicznej; zewnętrzne umiejscowienie źródła kontroli; niska samoocena; wysoki poziom neurotyczności; ocenianie sytuacji w kategorii zagrożenia, stosowanie mechanizmów unikania trudności; nieracjonalne przekonania zawodowe)
c) postawy i oczekiwania wobec pracy (nierealistyczne oczekiwania).
![Page 21: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/21.jpg)
Wskaźniki występowania • W Polsce ponad 27% pracowników służb społecznych
doświadcza wypalenia zawodowego (Ogińska-Bulik, 2006). • Na uwagę zasługuje fakt rosnącego trendu już i tak wysokich
wskaźników stresu i wypalenia zawodowego.
![Page 22: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/22.jpg)
4. Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań
Autor Rok
Cechy korelujące z wypaleniem
Meyer 1982
Nierozwiązane problemy osobiste, nierealne wyobrażenia o zarobkach, konflikty między celem osobistym a instytucjonalnym, trudności strukturalne w instytucji
Gillespie i in. 1984
Zbyt duża odpowiedzialność, brak uznania, złe komunikowanie się, niezadowolenie z przełożonych
Shinn i in. 1984
Obciążenie zawodowe Brak wsparcia grupowego
Davis-Spack 1985
Brak wsparcia ze strony kolegów i partnerów
Cushman i in. (1995)
Organizacja pracy: brak funduszy, mała liczba personelu, częste zmiany kadry
![Page 23: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/23.jpg)
Autor rok
Objawy wypalenia
Thompson i in. 1996
74% pracowników socjalnych pracujących w terenie wskazało na objawy patologicznego poziomu lęku i borderline
Bradley i Sutherland 1995
51% doświadcza długotrwałego stresu, włączając w to wyczerpanie psychiczne (51%) i emocjonalne (38%)
Autor rok
Czynniki buforowe
Himle i in. 1989 Wsparcie emocjonalne ze strony superwizora i współpracowników powoduje niższy poziom wypalenia, stresu związanego z pracą i problemów psychicznych
Coady i in. 1990 Pracownicy socjalni postrzegający superwizorów jako źródło wsparcia mieli mniejsze tendencje do wypalenia zwłaszcza w wymiarze depersonalizacji
![Page 24: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/24.jpg)
5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie wypalenia sił na poziomie organizacji i jednostki
![Page 25: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/25.jpg)
Organizacja pracy • niewykonywanie kilku zadań w jednym czasie, aby nie
dopuścić do zbytniego obciążenia fizycznego i psychicznego, • korzystanie z pomocy innych osób, • organizowanie przerw w pracy, aby uzyskać równowagę i
uniknąć przeciążenia, • określenie celów swojej pracy oraz uczynienie ich realnymi a
także dokonywanie pomiaru każdego postępu i sukcesu, • ograniczenie energii poświęcanej pracy na rzecz urlopu i
wypoczynku, • skoncentrowanie w trakcie pracy na konkretnych zadaniach
(wyeliminowanie czynników dekoncentrujących, np. komunikatory, telefony)
• nietraktowanie spraw zawodowych w sposób personalny
![Page 26: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/26.jpg)
Życie poza pracą • higiena życia (sen ok. 7-8 godzin, zredukowanie liczby zadań do
wykonania w trakcie dnia, zdrowe i systematyczne posiłki, dbanie o kondycję fizyczną),
• wyznaczenie granic pomiędzy życiem zawodowym a prywatnym (np. wyznaczenie czasu tylko dla rodziny, tylko dla siebie, nie odbieranie w tym czasie telefonów, e-maili itp.)
• pielęgnowanie swoich zainteresowań pozazawodowych i swoich hobby
• dbanie o swoje potrzeby fizyczne, psychiczne, emocjonalne, społeczne i duchowe,
• elastyczność w poszukiwaniu rozwiązań problemów dnia codziennego,
• stosowanie indywidualnie dobranych metod odreagowywania napięcia emocjonalnego (wysiłek fizyczny, ćwiczenia relaksacyjne, modlitwa),
• dbanie o satysfakcjonujące relacje z innymi ludźmi, udzielanie się społecznie i towarzysko.
![Page 27: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/27.jpg)
Model 5 kroków Bärbela Kerbera Krok 1: Rozpoznanie problemu • Należy zadać sobie pytanie czy
rzeczywiście za dużo pracuję i czy mam za dużo obowiązków.
• Należy upewnić się czy nie potrafię odłożyć pewnych rzeczy na później.
![Page 28: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/28.jpg)
Krok 2: Ustalenie priorytetów • Należy ustalić ważność rzeczy zaplanowanych i
zamierzonych. • Trzeba nauczyć się oddzielać sprawy zawodowe
od prywatnych, porządkować organizację czasu tak, żeby z każdą czynnością zdążyć bez pośpiechu.
![Page 29: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/29.jpg)
Krok 3: Odzyskanie kontroli • Poczynienie kroków zapobiegających nastawaniu
obowiązków zawodowych na czas prywatny. • Zastanowienie się nad tym, co trzeba zmienić,
żeby znów wieść spokojne, wesołe życie i co zrobić, żeby praca satysfakcjonowała tak jak dawniej.
![Page 30: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/30.jpg)
Krok 4: Mówienie „nie” • Nauczyć się odmawiać pewnych rzeczy,
oceniać swoje możliwości zgodnie ze zdrowym rozsądkiem.
• Odrzucać polecone zadania podając jednocześnie proponowane przez siebie rozwiązanie.
![Page 31: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/31.jpg)
Krok 5: Robienie przerw • Zatrzymanie się na chwilę w codziennym biegu i
relaksowanie się, kontemplacja i odzyskanie jasnych struktur swej codzienności zawodowej.
• Przywracana jest w ten sposób równowaga psychiczna, a częstokroć rodzą się wtedy nowe pomysły.
• Najważniejsze w tym kroku jest to, żeby nie zatracić granicy pomiędzy pracą a przerwą.
![Page 32: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/32.jpg)
![Page 33: Pomaganie męczy: wypalenie sił u osób zaangażowanych w ... · Wypalenie zawodowe u pracowników służb społecznych- przegląd badań 5. Przeciwdziałanie i przezwyciężanie](https://reader031.vdocuments.pub/reader031/viewer/2022020416/5c76920509d3f2941e8c12c5/html5/thumbnails/33.jpg)
Literatura 1. Fengler J. (2000). Pomaganie męczy. Wypalenie w pracy
zawodowej, Gdańsk: GWP. 2. Litzke S. M. , Schuh H. (2007). Stres, lobbing i wypalenie
zawodowe, Gdańsk: GWP. 3. Lloyd Ch., King R., Lesley Ch., (2011) Social work, stress and
burnout: A review, JOURNAL OF MENTAL HEALTH · JANUARY 2011. 4. Ogińska-Bulik, N. (2006). Stres zawodowy w zawodach usług
społecznych. Źródła – Konsekwencje – Zapobieganie. Warszawa: Difin.
5. Sęk, H. (2000). Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
6. Szostak J, Wypalenie zawodowe osób zajmujących się pomaganiem oraz proces ich psychoprofilaktyki
7. Steciwko A. , Mastalerz-Migas A. (2012). Stres oraz wypalenie zawodowe. Jak rozpoznawać, zapobiegać, leczyć, Wrocław: Urban & Partner.
8. Szmagalski J., (2009). Stres i wypalenie zawodowe pracowników socjalnych, Warszawa 2004: IRSS, wydanie III.