5SPIS TRECI

Wykaz skrtw ........................................................................................................................... 11

Rozdzia IHistoria i rda prawa wekslowego .................................................................................... 13

1. Geneza i rozwj weksla oraz prawa wekslowego ........................................................... 132. Prawo wekslowe i obrt wekslowy w Polsce ................................................................... 183. Literatura i orzecznictwo dotyczce polskiego prawa wekslowego ............................ 214. Ustawa Prawo wekslowe i inne rda prawa ................................................................. 23

Literatura .................................................................................................................................... 26

Rozdzia II Oglna charakterystyka weksla i zobowizania wekslowego ........................................ 28

1. Uwagi wstpne ...................................................................................................................... 282. Weksel jako papier wartociowy ....................................................................................... 283. Dalsze konsekwencje zwizku prawa z dokumentem .................................................. 314. Weksel trasowany i wasny ................................................................................................. 335. Zdolno prawna i zdolno do czynnoci prawnych w zakresie prawa

wekslowego ........................................................................................................................... 356. Wielo dunikw wekslowych ....................................................................................... 367. Abstrakcyjno zobowizania wekslowego ..................................................................... 378. Uproszczone dochodzenie roszcze wekslowych.......................................................... 419. Funkcje gospodarcze weksli .............................................................................................. 41

10. Obowizki starannoci wierzyciela ................................................................................... 4511. Terminy................................................................................................................................... 4512. Normy kolizyjne prawa wekslowego ............................................................................... 46

Literatura .................................................................................................................................... 47

Rozdzia IIIPowstanie zobowizania wekslowego .................................................................................. 49

1. Dwustronny charakter czynnoci zobowizujcej ........................................................ 49

62. Forma weksla ....................................................................................................................... 532.1. Uwagi oglne .................................................................................................................. 532.2. Forma weksla wasnego ............................................................................................... 54

2.2.1. Nazwa weksel .................................................................................................. 552.2.2. Przyrzeczenie bezwarunkowe......................................................................... 552.2.3. Oznaczenie sumy pieninej ........................................................................... 572.2.4. Termin patnoci ................................................................................................. 582.2.5. Miejsce patnoci ................................................................................................ 602.2.6. Oznaczenie remitenta ........................................................................................ 612.2.7. Miejsce wystawienia weksla ............................................................................. 622.2.8. Data wystawienia weksla ................................................................................. 632.2.9. Podpis wystawcy weksla ................................................................................... 63

2.3. Forma weksla trasowanego ......................................................................................... 662.4. Skutek niespenienia wymogw formalnych .......................................................... 68

3. Dodatkowe elementy treci weksla wywoujce skutki prawne ................................. 693.1. Materialnie skuteczne dodatkowe klauzule wekslowe ........................................... 693.2. Domicyl wekslowy ........................................................................................................ 703.3. Oprocentowanie sumy wekslowej ............................................................................. 73

4. Przyjcie weksla trasowanego ............................................................................................744.1. Istota akceptu wekslowego ...........................................................................................744.2. Przedstawienie weksla do przyjcia .......................................................................... 754.3. Odmowa przyjcia ........................................................................................................ 784.4. Sposb dokonania akceptu .......................................................................................... 794.5. Przyjcie przez wyrczenie ......................................................................................... 82

5. Porczenie wekslowe ........................................................................................................... 835.1. Charakter porczenia wekslowego............................................................................. 835.2. Powstanie zobowizania porczyciela ...................................................................... 835.3. Odpowiedzialno porczyciela ................................................................................. 875.4. Regres porczyciela ....................................................................................................... 89

6. Samodzielno (niezaleno) zobowiza wekslowych.............................................. 907. Reprezentacja w dokonywaniu czynnoci wekslowych. Odpowiedzialno

rzekomego reprezentanta ................................................................................................... 938. Wtropisy i odpisy weksla .................................................................................................. 98

8.1. Uwagi wstpne ............................................................................................................... 988.2. Wtropisy ........................................................................................................................ 988.3. Odpisy ........................................................................................................................... 101

9. Zmiana treci weksla ......................................................................................................... 102

Literatura ................................................................................................................................... 104

Rozdzia IVPrzeniesienie wierzytelnoci wekslowej i indos .............................................................. 106

1. Sposoby przeniesienia wierzytelnoci ............................................................................ 1062. Przelew wierzytelnoci wekslowej .................................................................................. 107

73. Pojcie i rodzaje indosu wekslowego; indos w znaczeniu formalnym ......................1113.1. Pojcie i rodzaje indosu ..............................................................................................1113.2. Miejsce i forma indosu .................................................................................................111

4. Legitymacja formalna indosatariusza ..............................................................................1144.1. Pojcie legitymacji formalnej z papieru wartociowego ........................................1144.2. Ustalanie wekslowej legitymacji formalnej ............................................................ 115

5. Indos przenoszcy wierzytelno .....................................................................................1185.1. Charakter prawny indosu wasnociowego .............................................................1185.2. Przesanki skutecznoci indosu ................................................................................1195.3. Przejcie wierzytelnoci na indosatariusza ............................................................. 1235.4. Zacignicie zobowizania przez indosanta .......................................................... 1245.5. Nabycie wierzytelnoci od nieuprawnionego ........................................................ 1275.6. Ograniczenie zarzutw dunika ............................................................................. 1315.7. Indos powierniczy ....................................................................................................... 1375.8. Indos wasnociowy poterminowy ......................................................................... 1395.9. Ograniczenia zbywania weksli zwizanych z umow o kredyt

konsumencki ................................................................................................................ 1405.10. Indos dokonywany w toku egzekucji z weksla .....................................................141

6. Wykorzystanie indosu wasnociowego w operacjach dyskontowych .................... 1426.1. Pojcie dyskonta i redyskonta weksla ...................................................................... 1426.2. Weksle przyjmowane do dyskonta .......................................................................... 143

7. Indos penomocniczy ......................................................................................................... 1458. Indos zastawniczy ............................................................................................................. 148

Literatura ................................................................................................................................... 151

Rozdzia VWykonanie zobowizania wekslowego .............................................................................. 153

1. Termin patnoci weksla .................................................................................................... 1532. Przedstawienie do zapaty ................................................................................................ 1553. Sytuacja dunika gwnego paccego weksel ........................................................... 160

3.1. Pokwitowanie i zwrot weksla .................................................................................... 1603.2. Skutki zapaty w terminie.......................................................................................... 1603.3. Zapata przed terminem patnoci ........................................................................... 1623.4. Waluta patnoci ......................................................................................................... 162

4. Roszczenia regresowe ........................................................................................................ 1644.1. Odpowiedzialno solidarna i regres wekslowy ................................................... 1644.2. Materialne przesanki regresu .................................................................................. 1664.3. Protest jako formalna przesanka regresu .............................................................. 168

4.3.1. Istota i sposb sporzdzenia protestu ........................................................... 1684.3.2. Termin do sporzdzenia protestu ................................................................ 1714.3.3. Skutek braku protestu ..................................................................................... 1724.3.4. Zwolnienia od protestu .................................................................................. 172

4.4. Notyfikacja .................................................................................................................. 175

84.5. Zakres roszcze regresowych ................................................................................... 1764.6. Uprawnienia i obowizki zwrotnie zobowizanego ............................................ 1784.7. Regres za pomoc weksla zwrotnego ...................................................................... 180

5. Zapata przez wyrczenie ................................................................................................. 180

Literatura ................................................................................................................................... 181

Rozdzia VIPrzedawnienie i bezpodstawne wzbogacenie w prawie wekslowym .......................... 183

1. Przedawnienie roszcze .................................................................................................... 1831.1. Istota i skutek przedawnienia .................................................................................... 1831.2. Dugo terminw przedawnienia i ich bieg .......................................................... 1841.3. Problemy wynikajce ze specyfiki zobowizania wekslowego ......................... 1871.4. Dopuszczalno zarzutu przedawnienia ................................................................ 1891.5. Przedawnienie roszczenia wekslowego a przedawnienie roszczenia

zabezpieczonego wekslem ......................................................................................... 1902. Regulacja bezpodstawnego wzbogacenia w prawie wekslowym ............................. 190

Literatura ................................................................................................................................... 193

Rozdzia VIIUmorzenie zaginionych weksli ............................................................................................ 194

1. Zagadnienia oglne ............................................................................................................ 1942. Przedmiot i przesanki umorzenia .................................................................................. 1943. Wszczcie i przebieg postpowania ................................................................................ 1954. Konsekwencje umorzenia weksla ................................................................................... 1975. Sytuacja stron stosunku wekslowego w toku postpowania ..................................... 198

Literatura ................................................................................................................................... 200

Rozdzia VIIIWeksel niezupeny (in blanco) ............................................................................................... 201

1. Pojcie i funkcja weksla in blanco ..................................................................................... 2012. Umowa bdca rdem zobowizania z weksla in blanco .......................................... 203

2.1. Istota porozumienia wekslowego ............................................................................. 2032.2. Tre umowy ................................................................................................................ 2042.3. Zawarcie umowy ......................................................................................................... 2062.4. Wykadnia porozumienia wekslowego ................................................................... 2072.5. Zacignicie zobowizania przez porczyciela ..................................................... 209

3. Uprawnienia wierzyciela .................................................................................................. 2114. Zabezpieczajca funkcja zobowizania ......................................................................... 2125. Przenoszenie praw z weksla niezupenego ....................................................................214

5.1. Indos weksla niezupenego .........................................................................................2145.2. Przelew praw z weksla niezupenego...................................................................... 216

6. Umorzenie weksla niezupenego .................................................................................... 2177. Skutki uzupenienia weksla niezgodnie z porozumieniem ........................................ 221

7.1. Niezgodne z porozumieniem uzupenienie weksla .............................................. 2217.2. Skutki indosu weksla uzupenionego niezgodnie z porozumieniem ................ 2267.3. Ograniczenie uprawnie wierzyciela wekslowego w czasie ............................... 231

Literatura ................................................................................................................................... 235

Rozdzia IXDochodzenie roszcze wekslowych w postpowaniu nakazowym ............................. 236

1. Sposoby dochodzenia roszcze ....................................................................................... 2362. Wszczcie postpowania nakazowego i wydanie nakazu zapaty ........................... 2363. Skutki wydania nakazu zapaty; zarzuty ...................................................................... 2414. Dalszy tok postpowania .................................................................................................. 243

Literatura ................................................................................................................................... 248

Wykaz wzorw weksli ............................................................................................................ 249

WYKAZ SKRTW

Biul. SN Biuletyn Sdu NajwyszegoDz. U. Dziennik UstawGS Gos Sdownictwak.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16,

poz. 93 z pn. zm.)k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postpowania cywil-

nego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z pn. zm.)KPP Kwartalnik Prawa Prywatnegok.z. rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 padzier-

nika 1933 r. Kodeks zobowiza (Dz. U. Nr 82, poz. 598 z pn. zm.)

M.Prawn. Monitor PrawniczyOSNC Orzecznictwo Sdu Najwyszego Izba CywilnaOSP Orzecznictwo Sdw PolskichPB Prawo BankowePiP Pastwo i PrawoPPH Przegld Prawa HandlowegoPPW Prawo Papierw Wartociowychpr. weksl., ustawa ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe (Dz. U. Nr 37,

poz. 282 z pn. zm.)PS Przegld SdowyPUG Przegld Ustawodawstwa GospodarczegoRP Radca PrawnyRPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i SocjologicznySI Studia IuridicaSN Sd NajwyszySPP Studia Prawa PrywatnegoTPP Transformacje Prawa PrywatnegoZb. Orz. Zbir Orzecze

13

Rozdzia I

HISTORIA I RDA PRAWA WEKSLOWEGO

1. Geneza i rozwj weksla oraz prawa wekslowego

Jak wikszo instytucji prawa cywilnego, zwaszcza tych zwizanych z dziaalnoci gospodarcz, weksel powsta jako wytwr praktyki obrotu i dopiero po duszym czasie zosta poddany regulacji prawnej.

Wikszo przedstawicieli doktryny upatruje genezy tego instrumentu w praktykach bankierw z pnocnych Woch, jakie zaczy si pojawia okoo XII wieku. Zrnicowanie systemw pieninych poszczeglnych miast wymuszao wytworzenie instrumentw wymiany pienidza dla osb zajmu-jcych si handlem i podrujcych. Trudnoci w odrcznej wymianie wszel-kiego rodzaju walut spowodoway natomiast zawieranie umw, w ktrych bankier zobowizywa si do zapaty wierzycielowi w oznaczonym miejscu i czasie okrelonej sumy pienidzy. Umowa ta miaa form aktu notarialne-go, ale bankier docza do niej wasne pismo potwierdzajce tre zawartej umowy. Po pewnym czasie prywatne dokumenty bankierskie uznano za wystarczajco wiarygodne, by mona byo zrezygnowa z aktu notarialnego i do nich ograniczaa si dokumentacja dokonanej transakcji. Ten dokument wystawiany przez bankiera i obejmujcy przyrzeczenie zapaty oznaczonej sumy w okrelonym terminie i miejscu uwaa si za pierwowzr weksla, a dokadnie jednej z jego postaci weksla wasnego.

W miar nawizywania wsppracy przez bankierw z poszczeglnych miast i tworzenia czego, co dzi nazwalibymy sieci placwek bankowych, upowszechnia si nowa praktyka, jeszcze bardziej upraszczajca wymian i zwikszajca jej bezpieczestwo. Do dokumentu obejmujcego zobowi-zanie do zapaty bankier dokonujcy wymiany docza list skierowany do swojego partnera rezydujcego w miejscu, do ktrego udawa si wierzyciel, w ktrym to licie poleca partnerowi wypat wierzycielowi odpowiedniej sumy. Z czasem oba dokumenty poczyy si w jeden, a adresaci listw za-czli skada na nich swoje podpisy oznaczajce przyjcie udzielonego im polecenia. W ten sposb powsta weksel trasowany i instytucja przyjcia weksla (akceptu). Tak uksztatowany instrument, obejmujcy zobowizanie dwch podmiotw, mg ju suy do bardziej skomplikowanych operacji gospodarczych ni prosta wymiana waluty. Nic wic dziwnego, e kolejnym

pocztki wekslapocztki weksla

14

etapem rozwoju obrotu wekslowego byo to, e weksle zaczy by wystawiane nie tylko przez bankierw, ale i przez kupcw, a zawarte w nich zobowizania do zapaty zaczy suy celom kredytu weksel wystawiany by zamiast zapaty za towar i powodowa odroczenie terminu patnoci do wskazanej w nim daty. Do tego dochodziy uproszczone zasady egzekucji zobowiza, zapewniajce szybko i skuteczno dochodzenia nalenoci.

Prawdziw rewolucj byo jednak wyksztacenie si na przeomie XVI i XVII w. instytucji indosu, czyli uproszczonego sposobu przenoszenia weksli (praw w nich zawartych) przez adnotacj zoon na odwrocie weksla i wy-danie go nabywcy. Pomimo prb ograniczania moliwoci obrotu wekslami za pomoc prawnych zakazw indosowania (inspirowanych zapewne przez bankierw pozbawionych dotychczasowego dochodu z porednictwa), indos rozpowszechni si bardzo szybko, a weksel sta si przedmiotem wymiany handlowej i zacz peni funkcj rodka zapaty. O ile to ostatnie miao ko-rzystny wpyw na gospodark, o tyle efekty kredytowego zastosowania weksli nie byy ju tak pozytywnie oceniane. atwo uzyskania kredytu powodowa-a lekkomylne, czsto na lichwiarskich warunkach, zaduanie si (zwaszcza tych, ktrzy handlem si nie zajmowali przede wszystkim szlachty). W po-czeniu z surowymi reguami egzekucji dugw wekslowych stanowio to powane zagroenie spoeczne. Zarwno koci, jak i organizacje pastwowe podejmoway wic inicjatywy zmierzajce do ograniczenia moliwoci wysta-wiania weksli wasnych, sucych gwnie uzyskaniu kredytu (m.in. bulla Piusa V z 1590 r. zakazujca wystawiania takich weksli czy polska konstytucja sejmowa z 1780 r. zabraniajca wystawiania weksli przez szlacht).

Reguy rzdzce obrotem wekslowym miay pierwotnie charakter zwy-czajowy. Poniewa weksel, zwaszcza trasowany, by dokumentem przezna-czonym do obrotu przekraczajcego granice pastw, istotn potrzeb byo ustalenie w miar jednolitych zasad zacigania i wykonywania zwizanych z nim zobowiza. Takie ujednolicanie nastpowao w sposb spontaniczny, a zasadnicz rol odgryway w nim tzw. jarmarki wekslowe, odbywajce si w rnych miastach na terenach dzisiejszych Francji i Woch ju od XII w. Bankierzy dokonywali na nich wzajemnych rozlicze dugw wekslowych. Rozstrzygano przy tym powstajce na miejscu spory (zajmowali si tym spe-cjalni sdziowie cechowi, ktrzy mieli szerokie kompetencje nadane przez miejscow wadz), co szczeglnie przyczynio si do uksztatowania si zwyczajw o zasigu szerszym ni tylko lokalny.

Reguy zwyczajowe byy kodyfikowane w postaci statutw cechowych bankierw (wekslarzy), a postanowienia tych statutw byy niekiedy przejmo-wane do treci statutw miejskich. Prawo pastwowe regulujce obrt wekslo-wy pojawio si na pocztku XVII wieku w pastwach niemieckich (pierwsza bya hamburska ustawa z 1603 r.), a w wieku XVIII stao si powszechne w caej niemal Europie (m.in. we Woszech, Francji, Szwecji, Austrii, Rosji i Polsce).

Upowszechnienie si obrotu wekslowego, w ktrym zaczli uczestniczy nie tylko kupcy spowodowao, e prawo wekslowe przestao by skadnikiem prawa stanu kupieckiego, wzgldnie jednolitego w caej zachodniej Europie.

pojawienie si indosu

pojawienie si indosu

prawo zwyczajowe

i pierwsze ustawy

prawo zwyczajowe

i pierwsze ustawy

trzy systemy praw

wekslowych

trzy systemy praw

wekslowych

15

Powstajce regulacje krajowe zaczy rni si midzy sob w istotnych punktach i mimo e akty wczeniejsze wpyway na tre pniejszych, nie udao si unikn zrnicowania obowizujcych systemw prawa wek-slowego. Pod koniec XIX wieku mona byo ju mwi o istnieniu trzech odmiennych grup krajowych praw wekslowych.

Pierwsz grup tworzyy prawa nalece do tzw. systemu francuskiego, przede wszystkim prawo francuskie, zawarte w kodeksie handlowym Napo-leona (Code de Commerce z 1807 r.), ale i recypujce ten kodeks czy wzorowane na nim ustawodawstwa belgijskie, greckie, holenderskie, hiszpaskie i inne. Francuski model prawa wekslowego przewidywa dwa rodzaje weksli: weksle trasowane, nazywane listami zmiany (lettre de change, art. 110186 C. Comm.) i weksle wasne, nazywane skryptami na zlecenie (billet a ordre, art. 187188 C. Comm.). Oba dokumenty byy sformalizowane, nie byo wymogu uycia sowa weksel, istniaa natomiast konieczno stosowania klauzuli na zle-cenie.

Konstrukcja weksla trasowanego oparta bya na podstawie tzw. kontrak-tu zmiany umowy, w ktrej jedna ze stron zobowizuje si dostarczy dru-giej w innym miejscu sum pienin w zamian za otrzymane od tej drugiej strony wiadczenie pienine lub niepienine. Weksel trasowany przedsta-wiano zatem jako pisemne zlecenie i penomocnictwo do dokonania wypaty kierowane przez dunika z kontraktu zmiany do osoby trzeciej, jednake z chwil przyjcia tego zlecenia i penomocnictwa akceptant stawa si bez-porednim dunikiem wierzyciela. W prawie francuskim weksel trasowany traktowano wic pocztkowo jako nastpstwo i rodek wykonania zawartego kontraktu zmiany. Dopiero upowszechnienie si indosu i intensyfikacja ob-rotu wekslowego spowodoway, e koncepcj t przestano traktowa sztyw-no, a zaczto przedstawia jedynie jako pewnego rodzaju model stosunkw wekslowych. Co do treci zobowizania wekslowego najwiksze znaczenie miaa jego kauzalno. W odniesieniu do weksla trasowanego polegaa ona na wymogu istnienia tzw. pokrycia (provision). Artykuy 115117 C. Comm. stanowiy, e wystawca powinien dostarczy trasatowi pokrycie; pokrycie to istnieje, jeeli w terminie wymagalnoci weksla trasat jest winien wystawcy sum co najmniej rwn sumie wekslowej; przyjcie weksla uzasadnia do-mniemanie istnienia pokrycia. Ta znajdujca si w majtku trasata warto stanowica pokrycie naleaa do wierzyciela wekslowego. W braku pokrycia trasat nie mia obowizku paci weksla. Natomiast weksel wasny (skrypt na zlecenie), do ktrego nie odnosiy si przepisy o pokryciu, powinien w swej treci wymienia walut dostarczon w gotowinie, w towarach, w rachunku lub w jaki bd inny sposb (art. 188 C. Comm.). Dokument nie zawierajcy wskazania dostarczonej waluty (nie wystarcza tu zwrot walut otrzyma-em) nie by wekslem i nie podlega przewidzianym w prawie wekslowym uatwieniom obiegu.

Drug grup praw wekslowych stanowiy prawa pastw, ktre przy-jy tzw. system niemiecki (Niemcy, a take m.in. Austria, Portugalia, Rosja, Szwajcaria, Wochy i kraje skandynawskie). Prawa te cechowa surowy for-

system francuskisystem francuski

system niemieckisystem niemiecki

16

malizm, zobowizanie wekslowe miao charakter cakowicie abstrakcyjny, wierzytelno bya swobodnie przenoszona przez indos (nie bya do tego konieczna klauzula na zlecenie w treci weksla), natomiast dla wanoci weksla niezbdne byo uycie w nim sowa weksel. Jak wida, weksel w tym systemie stanowi instrument przeznaczony do obiegu i majcy zapewni wy-soki poziom ochrony interesw wierzyciela. Szczegowe omawianie w tym miejscu systemu niemieckiego nie jest konieczne, poniewa to na nim gwnie oparte jest wspczesne polskie prawo wekslowe.

Trzeci grup praw wekslowych tworzyy prawo brytyjskie i amery-kaskie ( oraz ustawodawstwa niektrych innych pastw pozaeuropejskich). Ustawy brytyjska i amerykaska rniy si nieco midzy sob, ale obydwie cechowao bardzo swobodne podejcie do kwestii wymaga formalnych weksla, zupenie obce tradycji kontynentalnej. Istotne byy take rnice w rozwizaniach szczegowych, takie jak m.in. dopuszczalno wystawia-nia weksli na okaziciela, zastrzeenia oprocentowania w kadym rodzaju weksla, wyczenia odpowiedzialnoci wystawcy weksla trasowanego za jego zapat, czy ograniczenie wymagania sporzdzania protestu jedynie do weksli zagranicznych.

Z uwagi na czsto midzynarodowy charakter operacji wekslowych utrzymywanie si trzech zrnicowanych systemw wekslowych uznawa-no za zjawisko niepodane. Propozycj ujednolicenia prawa wekslowego zgoszono ju w 1863 r. na kongresie National Association for the Promotion of Social Science w Genewie. Nastpnie prace przygotowawcze toczyy si na forum Instytutu Prawa Midzynarodowego. Gdy uznano, e dyskusja midzynarodowa jest wystarczajco zaawansowana, rzd holenderski zwoa w 1910 r. pierwsz konferencj midzynarodow w Hadze, podczas ktrej opracowano wstpny projekt ujednoliconego prawa. Po konsultacjach we-wntrzpastwowych odbya si w 1912 r. druga konferencja haska, ktra dokonaa zmian w projekcie wstpnym oraz zakoczya si podpisaniem konwencji z 23 czerwca 1912 r., na mocy ktrej rzdy pastw-stron zobowi-zay si przedoy parlamentom projekty prawa wekslowego, uwzgldnia-jce rozstrzygnicia zawarte w dokumencie modelowym przyjtym przez konferencj (tzw. regulaminie wekslowym). Regulamin haski oparty by w przewaajcej mierze na niemieckim modelu prawa wekslowego. Konwen-cja haska nie zostaa jednak ratyfikowana przez strony z powodu wybuchu I wojny wiatowej.

Po zakoczeniu I wojny wiatowej z inicjatywy rodowisk gospodar-czych (uczestnikw konferencji finansowej w Brukseli w 1920 r. i kongresu Midzynarodowej Izby Handlowej w Brukseli w 1925 r.) wznowiono prace nad ujednoliceniem prawa wekslowego, ktrych koordynacj zaj si ko-mitet ekonomiczny Ligi Narodw. Po przeprowadzeniu w latach 19261928 konsultacji eksperckich i prac przygotowawczych, na konferencji powi-conej prawu wekslowemu (ktra odbya si w Genewie w dniach 13 maja 7 czerwca 1930 r.) dnia 7 czerwca 1930 r. przyjto trzy konwencj miedzy-narodowe:

system anglosaski

system anglosaski

konwencja haska

konwencja haska

konwencje genewskie konwencje genewskie

17

1) Konwencj w sprawie jednolitej ustawy o wekslach trasowanych i was-nych1, w ktrej pastwa-strony zobowizay si wprowadzi na swoich obszarach ustaw jednolit, stanowic zacznik I do konwencji;

2) Konwencj o uregulowaniu pewnych kolizji ustaw w przedmiocie weksli trasowanych i wasnych2, zawierajc normy kolizyjne odnoszce si do zobowiza wekslowych;

3) Konwencj dotyczc opaty stemplowej w przedmiocie weksli traso-wanych i wasnych3, ktra reguluje wpyw niewykonania ewentual-nych obowizkw podatkowych zwizanych z wystawieniem weksli na istnienie i realizacj praw wekslowych. Konwencja ta stanowi, e ani wano zobowiza wekslowych, ani wykonywanie praw wekslowych nie mog by uzalenione od zachowania przepisw o opatach stemp-lowych (skarbowych). Pastwa-strony mog jednak zawiesi wykona-nie tych praw a do uiszczenia obowizujcych opat oraz nalenych grzywien, a take postanowi, e natychmiastowa wykonalno tytuu egzekucyjnego wydanego dla nalenoci wekslowej bdzie uzaleniona od uiszczenia obowizujcej opaty z chwil wystawienia weksla.

Wzorcowa genewska ustawa wekslowa bazowaa w przewaajcej mie-rze na regulaminie haskim. Jednoczenie pierwsza konwencja genewska pozo-stawiaa poza zakresem swojej regulacji niektre kwestie zwizane z obrotem wekslowym oraz przewidywaa (w zaczniku II) dla pastw bdcych jej stronami moliwoci odstpstw od rozwiza zawartych w ustawie jednolitej, tzw. zastrzee (rezerwatw) krajowych. Moliwoci te byy w wikszym lub mniejszym stopniu wykorzystywane przez poszczeglne pastwa, take i przez Polsk, w wyniku czego nawet midzy krajami, ktre ratyfikoway konwencj i wykonay wynikajce z niej zobowizania, istniej pewne rnice w treci ustaw wekslowych. Szczeglne znaczenie ma art. 16 zacznika II, w myl ktrego Kwestia, czy wystawca ma obowizek dostarczy pokrycia w terminie patnoci i czy posiadacz ma prawa specjalne do tego pokrycia, pozostaje poza ustaw jednolit. To samo dotyczy wszystkich innych kwestii odnoszcych si do stosunku, na podstawie ktrego wystawiono weksel. Przepis ten oznacza, e abstrakcyjno zobowizania wekslowego nie jest regu konwencyjn (na tej zasadzie cz pastw, w tym Francja i kraje Be-neluksu, zachowaa konstrukcj pokrycia wekslowego). Ponadto wykadnia przepisw krajowych wydanych w wykonaniu zobowiza konwencyjnych zostaa w caoci pozostawiona sdom krajowym, co zaowocowao rnicami w interpretacji i stosowaniu nawet tych regu, ktre formalnie zostay ujed-nolicone. Najistotniejsze jednak jest, e konwencji genewskiej (podobnie jak wczeniej haskiej) nie przyjy m.in. Wielka Brytania i Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej, powoujc si zarwno na trudnoci w jej wprowadze-niu do systemu common law, jak i na uwarunkowania polityczne, a wrd

1 Dz. U. z 1937 r. Nr 26, poz. 175.2 Dz. U. z 1937 r. Nr 26, poz. 177.3 Dz. U. z 1937 r. Nr 26, poz. 179.

18

nich przede wszystkim na autonomi prawodawcz poszczeglnych stanw USA i terytoriw Imperium Brytyjskiego. W efekcie konwencja genewska nie spowodowaa ujednolicenia prawa wekslowego w skali wiatowej, ale zmniejszya jedynie liczb gwnych systemw tego prawa z trzech do dwch konwencyjnego i anglosaskiego.

Po drugiej wojnie wiatowej prace nad zblieniem nadal istniejcych dwch systemw prawa wekslowego miaa podj Komisja Midzynaro-dowego Prawa Handlowego Narodw Zjednoczonych (United Nations Commission for International Trade Law UNCITRAL). Pierwotny zamys skonienia pastw anglosaskich do przyjcia odpowiednio zrewidowanej ustawy genewskiej szybko porzucono jako niewykonalny i Komisja ograni-czya swoje dziaania do opracowywania konwencji w sprawie tzw. weksli midzynarodowych. Od pocztku projekty konwencji przyjmowane byy przez praktyk sceptycznie, gdy uwaano, e tworzone przepisy wprowa-dz wicej komplikacji ni uproszcze. Ostatecznie, po ponad dwudziestu latach prac, przyjto Konwencj Narodw Zjednoczonych z dnia 9 grudnia 1988 r. o midzynarodowym wekslu trasowanym i midzynarodowym wek-slu wasnym. Konwencja UNCITRAL stanowi poczenie elementw prawa wekslowego kontynentalnego i anglosaskiego. Jej znaczenie praktyczne z gry miao by ograniczone, poniewa zgodnie z art. 2 konwencji dotyczy ona wycznie weksli midzynarodowych (to jest w pewnym uproszczeniu takich, w ktrych treci zawarto oznaczenia miejsc wystawienia, zapaty czy zamieszkania trasata lecych w wicej ni jednym pastwie), a w myl art. 1 zastosowanie konwencji w konkretnym przypadku uzalenione jest od woli stron, wyraanej przez oznaczenie weksla w jego nagwku i treci jako International bill of exchange (UNCITRAL Convention) lub International promissory note (UNCITRAL Convention). Co najwaniejsze, okazao si, e przez ponad dwadziecia lat od uchwalenia konwencja nie zostaa podpisana i ratyfikowania przez wymagan liczb dziesiciu pastw. Podpisao j lub przystpio do niej zaledwie kilka krajw (nie ma wrd nich Polski), a nie ratyfikowa jej aden. W efekcie konwencja do dzi nie wesza w ycie i mona przypuszcza, e nigdy ju to nie nastpi z dwch powodw. Pierwszym jest, podnoszona od pocztku, wtpliwa celowo tworzenia nowego, trzeciego systemu prawa wekslowego obok dwch ju istniejcych. Drugim, znacznie waniejszym, jest zanikajce znaczenie weksla jako instrumentu midzyna-rodowego obrotu gospodarczego.

2. Prawo wekslowe i obrt wekslowy w Polsce

Pierwsze polskie ordynacje wekslowe miay charakter lokalny i powsta-way w miastach Pomorza (Gdask 1701 r., Elblg 1758 r.), pod wyranym wpywem prawa niemieckiego. Pierwszym polskim powszechnie obowizu-jcym aktem prawa stanowionego regulujcym zagadnienia weksli, zarwno kwestie materialne, jak i procesowe, w tym egzekucyjne (ze rodkiem egzeku-

konwencja UNCITRAL konwencja UNCITRAL

pocztki polskiego prawa

wekslowego

pocztki polskiego prawa

wekslowego

19

cyjnym w postaci aresztu wcznie), bya konstytucja sejmowa z dnia 13 kwiet-nia 1775 r. Jej tre nawizywaa do regulacji niemieckich, a za posikowe rdo prawa przyjmowaa ona dzieo niemieckiego prawnika J. Heinecciusa Elementa iuris cambialis.

Po odzyskaniu niepodlegoci w 1918 r. na ziemiach polskich obowi-zyway ustawy wekslowe pastw zaborczych, a take przepisy stanowice pozostao po systemie prawnym Ksistwa Warszawskiego. Obok siebie funkcjonoway zatem ustawy: niemiecka (powszechna niemiecka ustawa wekslowa z 1848 r.), austriacka (ustawa wekslowa wprowadzona patentem cesarskim z dnia 25 stycznia 1850 r.), francuska (kodeks handlowy Napoleo-na), wgierska i rosyjska. Ustawa wgierska bya w zasadzie tumaczeniem austriackiej, za rosyjska bya wzorowana na ustawie fiskiej, a porednio na niemieckiej. Ustawy austriacka i niemiecka byy niemal identyczne. W istocie zatem na terytorium Rzeczypospolitej dominowao prawo nalece do syste-mu niemieckiego, ale wspistniao z nim prawo z rodziny francuskiej.

ywy obrt wekslowy okresu midzywojennego nie mg tolerowa dualizmu prawnego. Dlatego te prawo wekslowe byo jedn z pierwszych ujednoliconych dziedzin prawa prywatnego w II Rzeczypospolitej. Komisja Kodyfikacyjna, a cilej jej Podkomisja Prawa Handlowego pod przewod-nictwem S. Wrblewskiego, rozpocza prac nad prawem wekslowym ju w 1921 r. Projekt ustawy opracowano na podstawie referatu A. Doliskiego, ktry przyj za wzr regulamin haski. Zaakceptowany przez plenum Komisji Kodyfikacyjnej projekt, zosta wniesiony do Sejmu jako projekt rzdowy. Korzystajc jednak z moliwoci stworzonej ustaw z dnia lipca 1924 r. o na-prawie Skarbu Pastwa i poprawie gospodarstwa spoecznego, na podstawie uchway Rady Ministrw z dnia 15 padziernika 1924 r. Prezydent RP wpro-wadzi prawo wekslowe rozporzdzeniem z dnia 14 listopada 1924 r.4

Polska czynnie uczestniczya w konferencji genewskiej (reprezentowana przez J. Sukowskiego i J. Namitkiewicza), podpisaa wszystkie trzy konwencje, a nastpnie ratyfikowaa je i zoya dokumenty ratyfikacyjne. Co do najwa-niejszej, pierwszej konwencji, nasz kraj skorzysta z 13 zastrzee krajowych5, cho nie wszystkie z nich zostay nastpnie zrealizowane w ustawie.

Genewska jednolita ustawa wekslowa zostaa wprowadzona do prawa polskiego jeszcze przed ratyfikacj konwencji. Nastpio to ustaw z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe6. Ustawa ta obowizuje do dzi i przez ponad siedemdziesit lat swojego istnienia bya tylko raz nowelizowana, i to w minimalnym stopniu, w kwestii czysto technicznej (organu publikacyjnego dla ogosze sdowych).

Biorc pod uwag liczne orzecznictwo dotyczce wszelkich zagadnie prawa wekslowego, obszerno i szczegowo komentarzy, znaczn liczb artykuw naukowych i opracowa o charakterze poradnikowym, mona wnioskowa, e praktyka posugiwania si wekslami w II Rzeczpospolitej bya

4 Dz. U. Nr 100, poz. 926.5 Zob. Owiadczenia rzdowe z dnia 18 marca 1937 r., Dz. U. Nr 26, poz. 176.6 Dz. U. Nr 37, poz. 282 z pn. zm.

ujednolicenie prawa ujednolicenie prawa

ustawa z 1936 r. ustawa z 1936 r.

przemiany obrotu wekslowego

przemiany obrotu wekslowego

20

bogata i rnorodna, w niczym nie odbiegaa od praktyki panujcej wwczas w innych europejskich krajach kapitalistycznych. Weksel by w tym czasie przede wszystkim narzdziem uzyskiwania kredytu, zarwno kupieckiego (polegajcego na odroczeniu zapaty za towar lub usug), jak i bankowego, realizowanego przez operacje dyskonta weksla oraz akceptu udzielanego na wekslu przez bank.

Sytuacja ulega radykalnej zmianie w okresie powojennym. Wprawdzie ustawa z 1936 r. obowizywaa nadal, a w prawie PRL (odmiennie ni w pra-wie radzieckim) nie wyczono w ogle zastosowania weksli w obrocie we-wntrznym, to jednak zarwno podstawowe zasady systemu ekonomicznego, jak i szczegowe rozwizania prawne prowadziy do zaniku wewntrznego obrotu wekslowego. Od 1948 r. banki nie przyjmoway weksli do dyskonta; nie funkcjonowa te w obrocie uspoecznionym kredyt wymagajcy zabezpie-czenia wekslem. Inkasa weksli na rzecz jednostek gospodarki uspoecznionej dokonywaa Powszechna Kasa Oszczdnoci, a na rzecz osb fizycznych urzdy pocztowe. Wykorzystanie praktyczne weksli w stosunkach we-wntrznych ograniczyo si do dwch sfer zabezpieczania zapaty ceny z umowy sprzeday na raty (przy czym zasady wystawiania takich weksli re-guloway szczegowo przepisy bankowe) oraz zabezpieczenia ewentualnych roszcze pracodawcy z tytuu odpowiedzialnoci materialnej pracownika lub te roszcze dajcego zlecenie w stosunku do przyjmujcego zlecenie lub agenta. W obydwu przypadkach wystawiane byy weksle wasne, nie weksle trasowane. W penym zakresie stosowano natomiast prawo wekslowe w stosunkach zwizanych z handlem zagranicznym.

Po odzyskaniu przez Polsk suwerennoci oraz przywrceniu liberalnego systemu gospodarczego wielu oczekiwao odrodzenia obrotu wekslowego w je-go przedwojennym ksztacie, wychodzc z zaoenia, e weksel jest niezbd-nym elementem gospodarki rynkowej. Nauka prawnicza podja porzucone p wieku wczeniej tematy i dawne spory. Dzi mona ju jednak stwierdzi, e prognozy powrotu weksli do powszechnego i wszechstronnego uytku okazay si nietrafne. Zastosowanie prawa wekslowego we wspczesnej go-spodarce polskiej jest niewielkie gdy idzie o liczb transakcji i ograniczone co do sposobw wykorzystania moliwoci stwarzanych przez to prawo. Wydaje si, e jest to skutkiem dwch przyczyn. Pierwsz jest pidziesicioletnia przerwa w praktyce wekslowej, w wyniku ktrej przedsibiorcy podejmuj-cy dziaalno po 1989 r. nie mieli moliwoci nie tylko zgbi zasad obrotu wekslowego, ale nawet pobienie zetkn si z tym instrumentem, podob-nie zreszt jak ich doradcy ekonomiczni czy prawni. Drug, rwnie wan przyczyn, jest postp techniczny, organizacyjny i prawny, jaki dokona si w drugiej poowie XX w. i dokonuje si nadal, w c oraz wikszym tempie. Postp w dziedzinie rodkw komunikacji, poszerzenie prawnych moliwoci obrotu i zabezpieczenia wierzytelnoci, ekspansja sektora bankowego, w tym szeroki dostp do kredytu bankowego i dynamiczny rozwj usug bankowoci elektronicznej, wszystko to razem spowodowao, e cele, ktrym dawniej suy weksel (zwaszcza trasowany), s dzi realizowane prociej, szybciej i czsto

21

bezpieczniej za pomoc innych narzdzi gospodarczych. Weksle wystawiane s gwnie w celu zabezpieczenia roszcze, praktycznie wycznie w postaci weksli wasnych, stosunkowo rzadko podlegaj indosowaniu, a jeeli tak, to zwykle w zwizku z operacjami dyskontowymi, zabezpieczeniem albo inka-sem, nie peni natomiast praktycznie funkcji rodka zapaty. Ma to powany wpyw na praktyk prawnicz i nauk prawa. Wiele bowiem zagadnie nale-cych do kanonu wiedzy prawniczej czy te ywo dyskutowanych w okresie midzywojennym dzi zupenie stracio znaczenie, natomiast inne (zwaszcza dotyczce zabezpieczenia roszcze za pomoc weksli) dopiero teraz doczekay si pogbionej analizy w literaturze i orzecznictwie.

3. Literatura i orzecznictwo dotyczce polskiego prawa wekslowego

Cige obowizywanie ustawy z 1936 r. oraz jej due podobiestwo do dawnego prawa wekslowego z 1924 r. powoduje, e w zasadzie caa bogata przedwojenna literatura prawnicza powicona wekslom zachowaa aktual-no. Opracowania pochodzce sprzed 1936 r. wymagaj uwanej lektury, uwzgldniajcej rnice pomidzy wczesnym a obecnym stanem praw-nym, natomiast prace odnoszce si do ustawy z 1936 r. s w peni aktualne w tym sensie, e traktuj o obowizujcym nadal stanie prawa wekslowego. Poszczeglne zawarte w nich tezy mog by dzi uznane za nietrafne z uwagi na zmiany stanu prawnego w innych dziedzinach prawa prywatnego czy te z powodu zmiany pogldw na poszczeglne zagadnienia zwizanej z naturalnym rozwojem nauki prawa. Pewne fragmenty dawnych opracowa mogy straci aktualno z powodu przemian praktyki gospodarczej, w ktrej dzi nie wystpuj opisywane dawniej zjawiska. Nie przekrela to jednak przydatnoci literatury przedwojennej.

Z oczywistych wzgldw w czasach PRL mia miejsce niemal zupe-ny zastj w nauce prawa wekslowego, cho w charakterze wyjtku naley wspomnie wartociowe opracowanie problematyki weksli w Systemie prawa cywilnego, autorstwa Stefana Grzybowskiego. Znaczne oywienie nastpio w latach dziewidziesitych minionego wieku, przede wszystkim za spraw Adama Szpunara, ktrego liczne publikacje, z komentarzem do ustawy na czele, ogromnie posuny naprzd wiedz o tej dziedzinie prawa. Ponadto wydano wwczas, w postaci reprintw, wikszo podstawowych opracowa przedwojennych. Jakkolwiek ilo ukazujcych si nowych dzie wydaje si obecnie male, to jednak w cigu ostatnich dwudziestu lat powstao wiele wartociowych publikacji powiconych prawu wekslowemu, zarwno ko-mentarzy, jak i opracowa systemowych czy podrcznikowych oraz artyku-w i glos, a take kilka monografii.

Na osobne podkrelenie zasuguje rola orzecznictwa Sdu Najwyszego, ktry wypowiada si wielokrotnie w spornych zagadnieniach prawa wekslo-wego, a w wikszoci przypadkw jego rozstrzygnicia spotkay si z aprobat

dawniejsze opracowania dawniejsze opracowania

zbiory orzecznictwa zbiory orzecznictwa

22

doktryny i wpyny pozytywnie na praktyk obrotu. Orzecznictwo w spra-wach wekslowych byo wydawane w postaci osobnych zbiorw. Przedwo-jenne orzecznictwo (w duej mierze powstae pod rzdem prawa z 1924 r.) prezentuje praca Adama D. Szczygielskiego, Prawo wekslowe i czekowe 1936. Obowizujce od dnia 1-go lipca 1936 r. Objanione orzecznictwem Sdu Najwyszego (Warszawa 1936). W latach dziewidziesitych minionego wieku ukazay si dwa zbiory orzecze w sprawach wekslowych, pod redakcj Piotra Piszczka (Orzecznictwo Sdu Najwyszego. Prawo wekslowe i czekowe, Warszawa 1994) oraz Izabeli Heropolitaskiej (Orzecznictwo sdowe w sprawach wekslowych. Tezy orze-cze 19241994, Warszawa 1995). Orzeczenia Sdu Najwyszego w sprawach wekslowych s, rzecz jasna, publikowane take w takich czasopismach jak Orzecznictwo Sdu Najwyszego czy Orzecznictwo Sdw Polskich.

Spord dawniejszej literatury o charakterze podrcznikowym naley wymieni przede wszystkim znakomit prac Ignacego Rosenbltha Podrcznik prawa wekslowego (Krakw 1938). Po wojnie miaa ona drugie wydanie (Ignacy Raski, Podrcznik prawa wekslowego wraz z wzorami weksli, Warszawa 1957), a take ukazaa si w opracowaniu Wiesawa atay w pracy zbiorowej Prawo papierw wartociowych, pod red. Stanisawa Wodyki (Krakw 1995). Cenne fragmenty powicone wekslom zawarte s te w pracy Stanisawa Janczew-skiego Prawo handlowe, wekslowe i czekowe (Warszawa 1947). Z prac wydanych w ostatnim okresie warto sign przede wszystkim po prac Mirosawa H. Koziskiego Prawo wekslowe (Toru 1999), a take opracowania tego Autora zawarte w dwch dzieach zbiorowych: Papiery wartociowe (Krakw 2000) oraz System Prawa Prywatnego, t. 18, Prawo papierw wartociowych, pod red. Andrzeja Szumaskiego (Warszawa 2005). Rozdzia powicony wekslom (autorstwa Kazimierza Piaseckiego) zawiera te tom Prawo papierw wartociowych, pod red. Stanisawa Wodyki (Warszawa 2004).

Podstawowe znaczenie dla praktyki maj dwa znakomite przedwojenne komentarze do prawa wekslowego. Autorem pierwszego by jeden z naj-wybitniejszych polskich cywilistw Stanisaw Wrblewski (Prawo wekslowe i czekowe, Krakw 1936). Drugi napisa rwnie znakomity prawnik, sdzia Sdu Okrgowego w Krakowie Ignacy Rosenblth (Prawo wekslowe. Komentarz, Krakw 1936). Pomocny moe by take trzeci z obszernych przedwojennych komentarzy, autorstwa praktykw Artura Glasnera i Arnolda Thalera (Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Krakw 1936). Z komentarzy powojennych na-ley wymieni przede wszystkim dzieo Adama Szpunara, ktrego ostatnie wydanie po mierci autora przygotowa inny doskonay znawca tej problema-tyki, autor wielu artykuw i glos Maciej Kaliski (A. Szpunar, M. Kaliski, Komentarz do prawa wekslowego i czekowego, Warszawa 2003), a take najnowsz, obszern i wnikliw prac Jacka Jastrzbskiego i Macieja Kaliskiego (Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2008). Ponadto ukazay si komentarze Kazimierza Piaseckiego (Prawo wekslowe i Prawo czekowe. Komentarz, Bydgoszcz 1997), Tadeusza Komosy i Wiesawa Opalskiego (Prawo wekslowe. Prawo czekowe. Komentarz, Warszawa 1998), Marka Czarneckiego i Lidii Bagiskiej (Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2008).

podrczniki i opracowania

systemowe

podrczniki i opracowania

systemowe

komentarzekomentarze

23

4. Ustawa Prawo wekslowe i inne rda prawaUstawa podzielona jest na trzy tytuy, z ktrych dwa obejmuj regulacj

materialnoprawn i kolizyjn, natomiast trzeci (art. 105111) zawiera przepisy przejciowe i kocowe. Tytuy dziel si na dziay, a te niekiedy jeszcze na mniejsze jednostki redakcyjne, nie majce swojej nazwy. Tekst normatywny podzielony jest na artykuy, a te skadaj si z akapitw, ktre wprawdzie nie s numerowane, ale w praktyce nazywane s ustpami i oznaczane (w opra-cowaniach naukowych i orzeczeniach) liczbami.

Tytu pierwszy, zawierajcy art. 1100, obszernie reguluje weksel traso-wany, obejmujc niemal wszystkie zagadnienia zwizane z wystawieniem, przyjciem, obiegiem i zapat nalenoci z tego dokumentu. Ustawa normuje bowiem powstanie i tre zobowizania wekslowego, zmiany treci zobowi-zania, przenoszenie wierzytelnoci, wykonanie zobowizania i skutki jego niewykonania przez gwnego dunika, przedawnienie roszcze, umo-rzenie zaginionych weksli; zawiera te pewne przepisy kolizyjne (oparte na drugiej konwencji genewskiej) oraz szczegln regulacj bezpodstawnego wzbogacenia.

Tytu drugi tworz art. 101104, ktre reguluj weksel wasny, jednak tylko art. 101, 102 i 104 normuj wprost t posta weksla, natomiast art. 103 zawiera odesanie do przepisw tytuu pierwszego. Uyta w nim klauzula odsyajca jest przy tym bardzo zoona. Artyku 103 ust. 1 nakazuje stosowa do weksla wasnego przepisy o wekslu trasowanym, o ile z istot wekslu wasnego nie zostaj w sprzecznoci. Dalej przepis wymienia jednak, kt-re przepisy maj by stosowane dotyczce indosu (art. 1120); patnoci (art. 3337); zapaty (art. 3842); zwrotnego poszukiwania z powodu niezapa-cenia (art. 4350, 5254); zapaty przez wyrczenie (art. 55, 5963); odpisw (art. 67 i 68); zmian (art. 69); przedawnienia (art. 70 i 71); dni witecznych, obliczania terminw i zakazu dni ulgowych (art. 7274); sposobu uwierzy-telniania podpisw osb niepimiennych lub niemogcych pisa (art. 75); roszczenia z tytuu niesusznego zbogacenia (art. 76); kolizji ustaw (art. 7780 i 8284) oraz weksli zaginionych (art. 96100). Nastpnie art. 103 ust. 2 stano-wi, e do weksla wasnego stosuje si rwnie przepisy o wekslu patnym u trzeciego lub w innej miejscowoci ni miejsce zamieszkania trasata (art. 4 i 27); zastrzeeniu odsetek (art. 5); rnicach w oznaczeniu sumy wekslowej (art. 6); skutkach podpisu, zoonego w warunkach, przewidzianych w art. 7; skutkach podpisu osoby dziaajcej bez penomocnictwa albo przekraczajcej jego granice (art. 8); wekslu in blanco (art. 10) oraz o protestach (art. 8595) z t rnic, e protest ma by dokonany przeciw wystawcy. Wreszcie art. 103 ust. 3 dodaje, e do weksla wasnego stosuje si rwnie przepisy o porczeniu wekslowym (art. 3032), dajc te wskazwk co do ustalenia osoby porczo-nego. W efekcie dochodzimy do wniosku, e przepisami tytuu pierwszego, ktre nie mog znale zastosowania do weksli wasnych, s art. 13, 9, 2129 (z wyjtkiem kwestii domicylu i patnoci w innej miejscowoci), art. 51, 5658, 6466 oraz art. 81. Wyczone zostao zatem zastosowanie tych przepisw,

oglna charakterystyka ustawy z 1936 r.

oglna charakterystyka ustawy z 1936 r.

regulacja weksli wasnych regulacja weksli wasnych

24

ktre dotycz formy weksla trasowanego, wtropisw, przyjcia (akceptu) weksla oraz spraw cile zwizanych z instytucj akceptu wekslowego lub stosunkiem pomidzy wystawc a trasatem. Co do pozostaych przepisw, dopuszczono ich zastosowanie z tym zastrzeeniem, e nie mog by one w sprzecznoci z istot weksla wasnego.

Cho ustawa nie mwi o tym wyranie, nie ulega wtpliwoci, e chodzi o tzw. odpowiednie stosowanie przepisw, zakadajce konieczno ich mo-dyfikacji w celu dostosowania do przypadku weksla wasnego. Najistotniej-szym elementem odpowiedniego stosowania przepisw, o ktrym naley stale pamita, jest to, e przepisy tytuu pierwszego mwi o dwch dunikach: wystawcy i akceptancie (trasacie, ktry przyj weksel). Jak jeszcze bdzie szerzej o tym mowa, akceptant jest tu dunikiem gwnym, natomiast wy-stawca jest dunikiem ubocznym. Osoba trasata czy akceptanta nie wystpuje natomiast w stosunku prawnym zwizanym z wekslem wasnym. Dlatego w kadym przypadku odpowiedniego stosowania przepisw o wekslu traso-wanym do weksla wasnego naley bra pod uwag to, e przepisy mwice o akceptancie odnosz si w wekslu wasnym do wystawcy. Ponadto przepisy o wekslu trasowanym mwice o wystawcy zwykle maj zastosowanie do wystawcy weksla wasnego.

Jzyk ustawy nie jest jedyn trudnoci, przed ktr staj osoby stosu-jce prawo wekslowe. Drug uciliwo stanowi specyficzne terminy tego prawa, powstae w toku wielowiekowego rozwoju obrotu wekslowego i nie majce swojego odpowiednika nie tylko w powszechnym jzyku polskim, ale niekiedy nawet w innych sferach jzyka prawnego. Oprcz terminw ustawowych (trasat, indos, aval, akceptant, indosant, indosatariusz) w jzyku prawniczym funkcjonuj take inne terminy techniczne, nieobecne w ustawie (remitent, trata, akcept, yro, domicyl, rekta). Na szczcie cz nazw, ktrymi posugiwali si kupcy przedwojenni wysza z uycia wraz ze swoimi desyg-natami (rymesa komisowa, trata komisowa, weksel piwniczny). Zauway trzeba, e sama ustawa, wszak pochodzca z pocztku XX w., napisana jest jzykiem, ktry dzi musimy uzna za archaiczny. Wszystko to moe stwarza wraenie pewnej hermetycznoci prawa wekslowego, a na pewno utrudnia jego poznanie. Jeeli dodamy do tego oryginalno niektrych kryjcych si za t warstw jzykow rozwiza prawnych, odbiegajcych czasem znacznie od unormowa oglnego prawa zobowiza, atwo zrozumie, dlaczego prawo wekslowe uwaane jest za dziedzin trudn do opanowania. Jest to jednak czysta, klasyczna cywilistyka i kady, kto interesuje si prawem prywatnym, powinien po pokonaniu wstpnych trudnoci, zorientowa si, e znajduje si na dobrze znanym i przyjaznym terenie, cho w nieco ustronnym i troch egzotycznym jego zaktku.

Prawo wekslowe jest czci prawa cywilnego, a cilej prawa zobo-wiza. Nie znajduj uzasadnienia wyraane niekiedy w literaturze przed-wojennej kategoryczne pogldy, e prawo wekslowe powinno by samowy-starczalne, a prawo handlowe i cywilne powinno by stosowane do spraw wekslowych tylko subsydiarnie, w razie koniecznoci i wycznie wwczas,

jzyk ustawyjzyk ustawy

prawo wekslowe jako prawo

cywilne

prawo wekslowe jako prawo

cywilne

25

jeeli nie jest to sprzeczne z istot i celem weksla7. Moim zdaniem jest prze-ciwnie mimo e ustawa nie zawiera generalnego odesania do przepisw prawa cywilnego, a tylko jedno odesanie szczegowe (art. 71 ust. 1, dotyczcy przyczyn przerwania i zawieszenia biegu przedawnienia), we wszystkich sprawach w niej nieuregulowanych naley stosowa przepisy kodeksu cy-wilnego, ewentualnie innych waciwych ustaw. Zastosowanie maj wic midzy innymi przepisy nalece do czci oglnej prawa cywilnego, a do-tyczce zdolnoci prawnej i zdolnoci do czynnoci prawnych, dokonywania czynnoci prawnych i ich skutecznoci, przedstawicielstwa, przedawnienia (w zakresie nieuregulowanym w prawie wekslowym). Zastosowanie mog mie take niektre przepisy kodeksu cywilnego nalece do tzw. czci ogl-nej prawa zobowiza (dotyczce solidarnoci dunikw, bezpodstawnego wzbogacenia, wykonania zobowiza, odnowienia, przelewu wierzytelnoci i inne). Poniewa stosunek prawny zwizany z wekslem jest zobowizaniem, naruszenie obowizkw istniejcych w tym stosunku moe uzasadnia odpo-wiedzialno odszkodowawcz z tytuu niewykonania zobowizania, wedug przepisw art. 471 i n. k.c.

Nie ulega dla mnie wtpliwoci, e postanowienia prawa wekslowego nie mog by interpretowane w sposb zupenie niezaleny od konstrukcji i poj powszechnego prawa cywilnego. Na tym zaoeniu opiera si zreszt prezentowane opracowanie, w ktrym zagadnienia prawa wekslowego pre-zentowane s w takim ukadzie i w taki sposb, w jaki omawia si w nauce polskiej problematyk zobowiza.

Osobn kwesti jest moliwo stosowania do weksli przepisw kodeksu cywilnego o papierach wartociowych (art. 921692114 k.c.). Zostay one pomy-lane jako oglna regulacja papierw wartociowych, co zakada moliwo, a nawet konieczno uzupeniajcego ich stosowania w sprawach nieunor-mowanych w przepisach szczeglnych. Jak bdzie jednak wida z dalszych, szczegowych rozwaa, moliwoci takiego uzupeniajcego stosowania s bardzo ograniczone. Po pierwsze, regulacja prawa wekslowego jest raczej wyczerpujca, nie pozostawia zbyt wielu kwestii dotyczcych weksla jako papieru wartociowego bez unormowania. Po drugie, nawet tam, gdzie daoby si znale zagadnienie nierozstrzygnite prawem wekslowym, rozwizania proponowane przez kodeks cywilny s wtpliwe z punktu widzenia celo-wociowego.

Oprcz prawa wekslowego i kodeksu cywilnego do weksli odnosz si m.in. niektre postanowienia ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe8 (ktra za czynnoci bankowe uznaje m.in. operacje wekslowe wy-konywane przez bank, takie jak dyskonto i redyskonto weksli oraz forfaiting wekslowy); ustawy z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim9; ustawy z dnia 27 lipca 2002 r. Prawo dewizowe10; a przede wszystkim kodeksu post-

7 Tak Z. Fenichel, Istota zobowizania wekslowego, PPH 1934, nr 5, s. 194.8 Tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 z pn. zm.9 Dz. U. Nr 100, poz. 1081 z pn. zm.10 Dz. U. Nr 141, poz. 1178 z pn. zm.

pozostae rda prawa pozostae rda prawa

26

powania cywilnego (zwaszcza przepisy o postpowaniu nakazowym). Nato-miast od dnia 1 stycznia 2007 r. (od wejcia w ycie ustawy z dnia 16 listopada 2006 r. o opacie skarbowej11) weksle nie podlegaj opacie skarbowej, czego ubocznym skutkiem jest nieistnienie urzdowych blankietw wekslowych, na ktrych dawniej byy one przewanie wystawiane.

Wanym praktycznie zagadnieniem jest kwestia charakteru mocy wi-cej przepisw prawa wekslowego. Chodzi o odpowied na pytanie, czy normy prawa wekslowego s bezwzgldnie wice, czy te dyspozytywne. Niekiedy mona bowiem dostrzec (zwaszcza w dawniejszej literaturze) ten-dencj do kwalifikowania tych norm jako imperatywnych. Moim zdaniem tak generalny pogld nie ma uzasadnienia. Niewtpliwie naruszenie prze-pisw dotyczcych formy weksla powoduje niewano czynnoci prawnej, co zreszt sama ustawa wyranie stanowi, zastrzegajc przy tym wyjtki od tej zasady. Nie ma to jednak wiele wsplnego ze cile rozumian kwesti bezwzgldnego lub wzgldnego wizania przepisw, ktra dotyczy przede wszystkim postanowie ustawy okrelajcych tre istniejcego midzy stro-nami zobowizania. W tym obszarze nie ma natomiast podstaw do tego, by odstpowa od naczelnej w prawie zobowiza zasady swobody umw. Nie ma wic przeszkd, by strony stosunku wekslowego uzgodniy pomidzy sob odmienn tre przysugujcych im praw i obowizkw ni ta, ktra wynika z ustawy, o ile uzgodnieniu temu nie nadano takiej postaci, jaka byaby sprzeczna z wymogami formalnymi weksla. Trzeba jednak pamita o szczeglnych reguach rzdzcych przenoszeniem wierzytelnoci wekslo-wej przez indos. Bd one dokadniej omwione w odpowiednim miejscu, a sprowadzaj si do tego, e nabywca wierzytelnoci bdcy w dobrej wierze uzyskuje t wierzytelno w takim ksztacie, jaki wynika z treci weksla. Oznacza to, e umowne uksztatowanie stosunku wekslowego w sposb od-biegajcy od treci przepisw bdzie skuteczne pomidzy stronami umowy, nie bdzie natomiast miao znaczenia w stosunku do indosatariusza w dobrej wierze.

LITERATURA

Doliski A., Wykady austriackiego prawa wekslowego, Lww 1912F.K. Fierich, Prawo wekslowe w Polsce na podstawie konstytucyi sejmowych 1775,

1776, 1778, 1780, Krakw 1908Flamm F., Rzecz o wekslach i czekach na tle midzynarodowem, Warszawa 1882Goldsztein S., Polska ustawa wekslowa, PPH 1925, nr 1 i 2Howorka M., Polskie prawo wekslowe i czekowe, Pozna 1928Jastrzbski J., Kaliski M., Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa

2008Karmon, Systematyczny wykad prawa wekslowego, Krakw 1888

11 Dz. U. Nr 225, poz. 1635 z pn. zm..

dyspozytywny charakter

norm prawa wekslowego

dyspozytywny charakter

norm prawa wekslowego

Koziski M.H., (w:) System prawa prywatnego, t. 18, Prawo papierw wartociowych, red. A. Szumaski, Warszawa 2005

Namitkiewicz J., Konferencja Midzynarodowa Genewska (maj czerwiec 1930 r.) w sprawie ujednostajnienia prawa wekslowego, PPH 1931, nr 3

Retinger J., Podrcznik austryackiego prawa wekslowego, Krakw 1888Rosenblth I., Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz. Orzecznictwo przepisy zwiz-

kowe, Krakw 1936, t. IRaski I., Podrcznik prawa wekslowego wraz z wzorami weksli, Warszawa 1957Sukowski J., W sprawie unifikacji prawa wekslowego i czekowego, RPEiS 1930,

nr 2Szpunar A., Kaliski M., Komentarz do prawa wekslowego i czekowego, Warszawa

2003Wrblewski S., Prawo wekslowe i czekowe, Krakw 1936Zieliski D., O wexlach, Warszawa 1884abicki A., Prawo wekslowe i czekowe polskie i zagraniczne, Warszawa 1933abiski A., Prawo wekslowe Krlestwa Polskiego, Krakw 1922

28

Rozdzia II

OGLNA CHARAKTERYSTYKA WEKSLA I ZOBOWIZANIA WEKSLOWEGO

1. Uwagi wstpne

Chocia caa praca powicona jest wekslowi i stosunkom prawnym z nim zwizanym, to przed przystpieniem do omawiania poszczeglnych instytucji i regu rzdzcych obrotem wekslowym wskazane wydaje si przed-stawienie najpierw caej problematyki w oglnym zarysie, z podkreleniem tylko spraw najwaniejszych. Powinno to pomc w zrozumieniu i powizaniu ze sob zagadnie szczegowych.

2. Weksel jako papier wartociowy

Weksel jest papierem wartociowym. Papiery wartociowe w tradycyjnym ujciu (pozostawiajcym na boku instrumenty zdematerializowane) nale do tzw. dokumentw dunych, czyli dokumentw stwierdzajcych istnienie stosunku prawnego. S jednak szczegln kategori tych dokumentw.

Zasadnicz funkcj kadego dokumentu dunego jest funkcja dowodo-wa stanowi on dowd istnienia stosunku prawnego wraz z tworzcymi go uprawnieniami i obowizkami. Wystawienie takiego dokumentu przez du-nika wpywa zatem przede wszystkim na praktyk dowodzenia w procesie dunik musi podway fakt, e zobowizanie istnieje, a jego tre jest taka, jak opisano w dokumencie. Jest to jednak tylko kwestia procesowa. Ponadto w przypadku gdy zobowizanie powstao bez zachowania formy pisemnej (gdy forma ta nie zostaa zastrzeona pod rygorem niewanoci), wystawienie dokumentu dunego stanowi uznanie istniejcego ju dugu przez dunika (wystawc), przerywajce bieg przedawnienia. Jeeli do tego wystawienie i przyjcie dokumentu mona zakwalifikowa jako umow uznania (tzw. uznanie waciwe), to oznacza ono rwnie zrzeczenie si przez wystawc dokumentu zarzutw, jakie istniay i byy mu znane w chwili wystawienia dokumentu (cho przyjmuje si, e nie dotyczy to zarzutu nieistnienia uzna-wanego dugu, poniewa uznanie dugu nie ma w prawie polskim charakteru konstytutywnego).

dokumenty dune

dokumenty dune

29

Wskutek wystawienia zwykego dokumentu dunego nie ulegaj na-tomiast zmianie zasady wykonywania zobowizania. Jeeli zatem nadszed termin wykonania zobowizania, to dunik nie moe uzaleni spenienia wiadczenia od tego, by osoba z ktr zawar umow (pierwszy wierzyciel), wykazaa dokumentem swoje uprawnienie. Natomiast w przypadku zmia-ny wierzyciela to nabywca wierzytelnoci musi wykaza swoje nastpstwo prawne. Ponadto spenienie wiadczenia do rk osoby nieuprawnionej do jego przyjcia (nie bdcej wierzycielem i nie upowanionej przez wierzyciela) nie zwalnia dunika ze zobowizania, za wyjtkiem sytuacji opisanych w art. 464 i art. 512 k.c.

Papiery wartociowe oprcz cech charakteryzujcych wszystkie doku-menty dune maj te i t waciwo, e dunik moe bez popadnicia w zwok powstrzyma si ze spenieniem wiadczenia, dopki wierzyciel nie zwrci mu dokumentu lub nie udostpni go w celu pozbawienia mocy prawnej w sposb zwyczajowo przyjty. Inaczej mwic, moe on odmwi spenienia wiadczenia uprawnionemu wierzycielowi, jeeli ten nie oddaje mu jednoczenie dokumentu. Wystawienie papieru wartociowego chroni zatem dunika przed trudnociami w wykazaniu faktu spenienia wiadczenia, gdyby wierzyciel zada tego samego wiadczenia ponownie. Jeeli wierzy-ciel utraci dokument, do uzyskania wiadczenia nie wystarczy mu zoenie pisemnego owiadczenia o utracie (jak w art. 465 2 k.c.), ale niezbdne jest umorzenie dokumentu w drodze postpowania sdowego (a w przypadku niektrych dokumentw nawet to nie jest moliwe). Ponadto papiery war-tociowe maj jeszcze jedn wan cech. Jeeli wierzyciel przeniesie swoje prawo na inn osob, a nastpnie zada wiadczenia od niewiadomego tego przeniesienia dunika, ten ostatni, speniajc wiadczenie bez okazania mu dokumentu, nie zwolni si ze zobowizania (wyczona zostaje zatem regua z art. 512 k.c.). Std mwi si, e dunik nie tylko moe odmwi spenienia wiadczenia bez zwrotu dokumentu, ale te wolno mu speni wiadczenie jedynie za przedoeniem dokumentu. W przeciwnym bowiem razie, o ile dajcy wiadczenia nie bdzie uprawnionym, dunik nie zostanie zwol-niony z obowizku.

Ta konieczno okazania dokumentu dla uzyskania wiadczenia powo-duje, e w stosunku prawnym w ktrym wystawiono papier wartociowy, zmianie ulega jedna z regu wykonywania zobowiza nawet dug pie-niny ma zawsze charakter odbiorczy (inaczej ni stanowi art. 454 1 zd. 2 k.c.) w tym sensie, e wymagalno roszczenia uzaleniona jest od przedo-enia dunikowi papieru wartociowego. Mona zatem zdefiniowa papier wartociowy jako dokument opiewajcy na wierzytelno lub inne prawo podmiotowe, ktrego przedoenie osobie zobowizanej jest niezbdne do zrealizowania uprawnie. Ta niezbdno odnosi si do obu stron stosunku prawnego i polega na tym, e bez przedoenia dokumentu zobowizany moe wstrzyma si ze spenieniem wiadczenia, a jeeli je speni ryzyku-je, e nie zwolni si ze zobowizania, jeeli odbiorca wiadczenia okae si nieuprawnionym. Ponadto ustawodawca zmienia te sposb przenoszenia

cechy papierw wartociowych cechy papierw wartociowych

30

prawa objtego papierem wartociowym, wprowadzajc do kadego trybu przenoszenia tego prawa dodatkow przesank wydania dokumentu (por. art. 9218 zd. 2, art. 9219 3 i art. 92112 k.c.). To charakterystyczne dla papierw wartociowych powizanie prawa i dokumentu okrela si czsto jako inkor-porowanie prawa w dokumencie.

Wrd papierw wartociowych zasadnicz rol odgrywaj dokumenty nazywane papierami wartociowymi publicznej wiary (publicznego zaufania). Oprcz posiadania cech waciwych wszystkim papierom wartociowym, po-woduj one jeszcze dalej idce modyfikacje stosunku prawnego. Po pierwsze, zapewniaj osobie wykazanej jako uprawniona w treci dokumentu tzw. legi-tymacj formaln. Oznacza to, e jeeli osoba w odpowiedni sposb wymie-niona w dokumencie da od dunika wiadczenia, dunik ma obowizek uzna j za uprawnion i nie wolno mu pod sankcj popadnicia w zwok domaga si adnych dodatkowych dowodw uprawnienia. Jest to istotne w przypadku, gdy dajcy wiadczenia nie jest pierwotnym wierzycielem (bo od niego dunik z zasady nie moe da dowodw uprawnienia), ale nabywc wierzytelnoci. Ponadto dunik nie moe podnosi w stosunku do nabywcw wierzytelnoci adnych zarzutw niewynikajcych z treci doku-mentu, chyba e nabywca uzyskujc wierzytelno, dziaa w zej wierze. Prze-pisy dopuszczaj nawet nabycie w dobrej wierze wierzytelnoci nieistniejcej czy nieprzysugujcej zbywcy. Std bierze si nazwa papiery wartociowe publicznej wiary nabywca wierzytelnoci dziaajcy w zaufaniu do treci dokumentu uzyskuje wierzytelno w takim ksztacie, jaki wynika z treci dokumentu, niezalenie od tego, czy i jaka wierzytelno w rzeczywistoci przysugiwaa zbywcy. Dokument jest zatem podstaw prawnie chronione-go zaufania osb trzecich. Do tej kategorii papierw wartociowych nale papiery na okaziciela i na zlecenie.

Z uwagi na znaczenie wystawienia dokumentu dla istnienia prawa (nie jest bowiem tak, e prawo powstaje zawsze przez wystawienie dokumentu) dzieli si papiery wartociowe na konstytutywne i deklaratywne. Jeeli dany stosunek prawny istnieje ju przed wystawieniem papieru wartociowego, poniewa powstaje w wyniku innego zdarzenia prawnego, a wystawienie dokumentu zmienia tylko tre istniejcego stosunku w sposb waciwy dla papierw wartociowych, mwimy o papierze wartociowym deklaratyw-nym, stwierdzajcym istnienie prawa, ktre powstao ju przed wystawieniem dokumentu. Jeeli natomiast okrelony stosunek prawny powstaje wycznie w drodze czynnoci prawnej wystawienia papieru wartociowego, to taki papier wartociowy okrela si jako konstytutywny. Co do tego drugiego przypadku mona stwierdzi, e papier wartociowy stanowi zastrzeon pod rygorem niewanoci szczegln form owiadczenia woli dunika.

Weksel jest papierem wartociowym na zlecenie, a wic papierem pub-licznego zaufania. Odnosz si zatem do niego szczeglne, waciwe tym papierom wartociowym reguy przenoszenia i realizowania uprawnie. Jest to papier konstytutywny, bowiem wierzytelno wekslowa powstaje przez umow, ktrej elementem jest wystawienie weksla, czyli owiadczenie woli

papiery wartociowe

publicznej wiary

papiery wartociowe

publicznej wiary

papiery konstytutywne i deklaratywne

papiery konstytutywne i deklaratywne

weksel jako papier

wartociowy

weksel jako papier

wartociowy

31

dunika majce odpowiedni form. Jest on przy tym cile sformalizowany, poniewa ustawa dokadnie okrela form owiadczenia dunika i zastrzega dla niej rygor niewanoci. Weksel opiewa na wierzytelno i to wycznie wierzytelno pienin.

3. Dalsze konsekwencje zwizku prawa z dokumentem

Jak ju wspomniano, weksel jest papierem wartociowym konstytutyw-nym. Oznacza to, e czynno prawna zacignicia zobowizania wekslowego przez wystawc weksla wymaga zachowania pisemnej formy owiadczenia woli wystawcy pod rygorem niewanoci. Jest to specyficzna odmiana formy pisemnej, poniewa do jej spenienia konieczne jest nie tylko utrwalenie owiadczenia wystawcy w dokumencie i zoenie wasnorcznego podpisu, ale ponadto nadanie temu owiadczeniu okrelonej treci umieszczenie w nim wymaganych przez ustaw elementw, w tym sowa weksel. Take owiadczenia woli innych dunikw wekslowych (akceptanta, porczyciela, indosanta) rodzce ich zobowizania dla swojej wanoci wymagaj formy pisemnej. Naley zasygnalizowa (bdzie o tym mowa dalej), e w myl domi-nujcego dzi pogldu wekslowe czynnoci zobowizujce maj posta umw. Wymg zachowania formy pisemnej odnosi si wycznie do owiadcze woli dunikw; owiadczenia wierzyciela maj form dowoln.

Tre weksla ma szczeglne znaczenie dla ustalania treci zobowizania. Wynika to z omwionych w poprzednim punkcie tego rozdziau cech wszyst-kich dokumentw dunych, a wrd nich papierw wartociowych publicz-nej wiary. W stosunkach pomidzy dunikiem a pierwszym wierzycielem weksel jest dowodem na tre istniejcego pomidzy nimi zobowizania. Jeeli doszo do jakich uzgodnie wpywajcych na prawa i obowizki stron, a nieujtych w treci weksla, strona ktra chce si na nie powoa (zwykle jest ni dunik), musi je udowodni. Przesadne jest jednak powszechne w literaturze i orzecznictwie kategoryczne twierdzenie, e wycznie tre weksla ma znaczenie dla ustalenia treci zobowizania. Dopuszczalne s bowiem pozawekslowe umowy stron okrelajce np. w jakim wypadku czy te w jakim rozmiarze wierzyciel bdzie mg dochodzi roszcze wekslowych. Na takiej wanie umowie opiera si konstrukcja weksla gwarancyjnego, za-bezpieczajcego istniejce lub przysze roszczenia wierzyciela w stosunku do dunika wekslowego. Porozumienia pozawekslowe s, powtrzmy, skuteczne pomidzy stronami, ktre je zawary. Zasada mwica, e czego nie napisano w wekslu, to nie istnieje (quod non est in cambio, non est in mundo) ma natomiast zastosowanie w odniesieniu do nabywcy wierzytelnoci wekslowej, ktry uzy-ska j przez indos, bdc w dobrej wierze. W takim przypadku rzeczywicie prawa i obowizki stron okrela z reguy tylko tre weksla.

Kolejn konsekwencj pisemnej postaci i obiegowego charakteru weksla jest ograniczona moliwo wykadni owiadcze woli. Naley podkreli, e wykadnia weksla jako dokumentu obejmujcego owiadczenie woli stron

wymg formy pisemnejwymg formy pisemnej

rola treci dokumentu rola treci dokumentu

wykadnia weksla wykadnia weksla

32

jest nie tylko moliwa12, ale te, jak w wypadku kadego innego owiadczenia woli, konieczna. To w drodze wykadni bowiem ustala si, czy dane zacho-wanie ma charakter owiadczenia woli i jaka jest jego tre. Specyfika prawa wekslowego przejawia si natomiast w szczegowych metodach wykadni owiadcze wekslowych. Reguy tej wykadni zostay sprecyzowane przede wszystkim w kilku orzeczeniach Sdu Najwyszego13.

Jak wiadomo, art. 65 k.c. dotyczcy wykadni owiadcze woli in-terpretowany jest w nauce prawa i orzecznictwie w duchu tzw. mieszanej (subiektywno-obiektywnej) koncepcji wykadni. Zakada ona konieczno ustalenia w pierwszym rzdzie zgodnego rozumienia danego zachowania przez strony czynnoci prawnej, a dopiero w braku takiego zgodnego rozu-mienia nakazuje ustali obiektywne znaczenie tego zachowania. Od zasady pierwszestwa subiektywnej woli stron nad obiektywnym znaczeniem ich wypowiedzi wprowadza si jednak wyjtki, m.in. gdy chodzi o dokumenty przeznaczone do obiegu, czyli takie, z ktrych istoty wynika, e ich tre moe wpywa na prawa i obowizki wielu osb. Takim wanie dokumen-tem jest weksel, dlatego wykadnia subiektywna, polegajca na ustalaniu rzeczywistych zamiarw podmiotu wystawiajcego i przyjmujcego weksel, jest wykluczona. Prowadzi to do przyjcia dwch regu rzdzcych inter-pretacj weksli. Po pierwsze, przedmiotem wykadni i materiaem sucym do jej prowadzenia jest wycznie sam weksel. Sens owiadcze woli ustala si zatem na podstawie znaczenia poszczeglnych sw uytych w wekslu, zwizkw treciowych pomidzy nimi i ukadu samego dokumentu. Nie mona natomiast dla wyjanienia znaczenia weksla posugiwa si innymi dokumentami, nawet jeeli s one merytorycznie zwizane ze stosunkiem wekslowym, ani te siga do innych rde informacji takich jak zeznania wiadkw czy przesuchanie stron. Po drugie, stosowa naley wycznie obiektywne dyrektywy interpretacyjne, a zatem odwoujce si do znacze powszechnie nadawanych w obrocie poszczeglnym sformuowaniom uy-tym w wekslu.

Konieczno prowadzenia wykadni zasuguje na szczeglne podkre-lenie z uwagi na czst w praktyce skonno do dopatrywania si wad for-malnych w wekslach, ktre w jaki sposb odbiegaj od przyjtych wzorcw konstruowania tego rodzaju dokumentw. Prawniczy bezmylny formalizm w poczeniu z bdnym pojmowaniem surowoci prawa wekslowego prowadzi bowiem do prb dyskwalifikowania dokumentw, ktre zawiera-j wprawdzie bdy gramatyczne czy uchybienia w pisowni albo s nie do

12 Co podkrela Sd Najwyszy w uchwale z dnia 23 kwietnia 1993 r., III CZP 7/93, OSNC 1993, nr 11, poz. 199.

13 Zwaszcza w powoanej uchwale z dnia 23 kwietnia 1993 r. oraz w uchwale skadu 7 s-dziw z dnia 29 czerwca 1995 r., III CZP 66/95, OSNC 1995, nr 12, poz. 168. Orzeczenia te stanowi kontynuacj i rozwinicie judykatury przedwojennej; zob. orzeczenie SN z dnia 14 czerwca 1927 r., III Rw. 2324/26, PPA 1927, poz. 316; z 15 wrzenia 1932 r., III 1 Rw. 1278/32, Zb. Urz. 1932, poz. 152; z 10 listopada 1932 r., C. 124/32, PPH 1933, poz. 1112; z 3 listopada 1933 r. 19 stycznia 1934 r., C III 45/33, Zb. Urz. 1934, poz. 359; z 13 stycznia 1933 r., III. 2. C. 231/32, Zb. Urz. 1933, poz. 25; z 28 czerw-ca 1935 r. C. III. 231/34, PPH 1936, poz. 1465 i z 28 czerwca 1935 r., C. II 559/35, PPH 1935, poz. 1443.

33

koca jasno sformuowane, ale ktrych sens da si bez wikszego wysiku jednoznacznie ustali. Dlatego susznie w swoich orzeczeniach Sd Najwy-szy podkrela, e wykadnia tekstu weksla moe prowadzi do ucilenia znaczenia poszczeglnych zwrotw, usunicia oczywistych omyek i bdw gramatycznych lub innych bdw jzykowych dotyczcych prawide pisow-ni poszczeglnych znakw graficznych, odmiany wyrazw, ich tworzenia i czenia, itp. Na tej wanie zasadzie trafnie uznawano w orzecznictwie m.in., e weksel sporzdzony na urzdowym blankiecie, w ktrym nie uzu-peniono kocwki w sowie zapac (nie wiadomo byo zatem, czy miao to by zapac lub zapacimy waciwe dla weksla wasnego, czy te zapaci Pan uywane w wekslu trasowanym) jest wekslem wasnym, poniewa w caym jego tekcie nie wymieniono osoby trasata14. Rwnie trafny jest pogld Sdu Najwyszego stanowicy, e w przypadku weksla, ktrego tre interpretowana jest w pierwszych latach XXI w., naniesionej na nim pismem rcznym liczb 2002 nie naley ustalajc rok wysta-wienia weksla wiza z wydrukowan na formularzu weksla liczb ,,19, oznaczajc pierwsze dwie cyfry roku przypadajcego w wieku XX, gdy w przeciwnym wypadku trzeba by doj do absurdalnego wniosku, e weksel zosta wystawiony w roku 20021915. Za nieistotne uwaa si te drobne nie-cisoci w oznaczeniu podmiotw stosunku wekslowego (remitenta, trasata, indosatariusza).

4. Weksel trasowany i wasny

Weksel moe wystpowa w dwch formach: weksla trasowanego i weksla wasnego. Podzia ten jest rozczny i wyczerpujcy kady wany weksel jest albo jednym, albo drugim.

Rnica pomidzy tymi dwoma dokumentami dotyczy ich treci i polega na tym, e w wekslu trasowanym wystawca poleca zapat sumy wekslowej jakiej osobie, zwanej trasatem, natomiast w wekslu wasnym wystawca zo-bowizuje si do zapaty sumy wekslowej. Weksel trasowany ma wic posta listu wystawcy skierowanego do trasata i zawierajcego polecenie zapaty okrelonej sumy wierzycielowi (remitentowi weksla). Weksel wasny jest owiadczeniem wystawcy zawierajcym przyrzeczenie zapaty. Ta wanie cecha polecenie lub przyrzeczenie zapaty pozwala na okrelenie rodzaju weksla, co moe by potrzebne, gdy dokument czy w sobie jakie cechy wek-sla wasnego i trasowanego, np. nazwany jest wekslem trasowanym i zawiera sowo przyjmuj przed podpisem wystawcy. Takie pomieszanie cech obu rodzajw weksli nie stanowi bowiem samo w sobie przyczyny niewanoci, naley tylko ustali, z jakiego rodzaju wekslem mamy do czynienia i spraw-dzi, czy zawiera on wymagane dla dokumentw tego rodzaju skadniki treci. To, e polecenie bd przyrzeczenie zapaty stanowi jedyne kryterium roz-

14 Wyrok SN z dnia 23 stycznia 1998 r., CKN 431/97, OSNC 1998, nr 78, poz. 130.15 Wyrok SN z dnia 25 maja 2005 r., I CK 741/04, LEX nr 180839.

rozrnienie dwch form weksla

rozrnienie dwch form weksla

34

rniania weksli trasowanych i wasnych, podkrela Sd Najwyszy jeszcze w orzeczeniach wydawanych na tle prawa wekslowego z 1924 r.16

Zasadnicze rnice zachodz przewanie pomidzy stosunkami zobo-wizaniowymi powstajcymi przez wystawienie kadego z rodzajw weksli. Zobowizanie powstajce w chwili wystawienia weksla wasnego jest stosun-kiem dwustronnym, odpowiadajcym klasycznemu schematowi zobowiza-nia. Wystawca jest dunikiem, zobowizanym do zapaty sumy wekslowej, a odbiorca weksla (nazywany remitentem) jest wierzycielem, uprawnionym do jej otrzymania.

Samo wystawienie weksla trasowanego, czyli wrczenie wierzycielowi odpowiednio sformuowanego dokumentu zawierajcego skierowane do trasata polecenie zapaty, nie rodzi oczywicie po stronie trasata adnych obowizkw. Moe on jednak weksel przyj, przez co zobowizuje si do zapacenia sumy wekslowej, stajc si dunikiem wekslowym, i to duni-kiem gwnym. Nazywa si go ju wwczas akceptantem. Rwnoczenie wystawca weksla od chwili jego wystawienia jest odpowiedzialny za jego przyjcie i zapat, co oznacza, e jest on dunikiem ubocznym, ktry b-dzie musia speni wiadczenie w wypadku, gdyby trasat weksla nie przyj lub przyj, ale nie zapaci w terminie. Jeeli zatem dojdzie do wystawienia i przyjcia weksla trasowanego, powstajcy na skutek tych zdarze zobowi-zaniowy stosunek prawny jest stosunkiem wielostronnym odpowiadajcym pod wzgldem konstrukcji stosunkowi powstajcemu z przyjcia przekazu. Wyjtkiem jest weksel, w ktrym trasatem lub remitentem jest wystawca, co wedug art. 3 jest moliwe, wwczas mamy bowiem do czynienia ze zwykym zobowizaniem dwupodmiotowym.

Taki ukad stosunkw pomidzy wystawc, akceptantem i remitentem powoduje, e weksel trasowany wystawiany jest zwykle w sytuacji, gdy wy-stawc i akceptanta oraz wystawc i remitenta cz jakie wczeniejsze sto-sunki prawne. Po akcepcie weksla dochodzi do nich zobowizanie akceptanta wobec remitenta i mamy do czynienia z ukadem trzech stosunkw prawnych pomidzy trzema podmiotami.

Pierwszym z nich jest stosunek prawny pomidzy wystawc weksla a odbiorc (remitentem), nazywany stosunkiem waluty. Jest to zwykle zo-bowizanie, w ktrym wystawca ma wobec remitenta obowizek spenienia wiadczenia. Istnienie tego obowizku jest uzasadnieniem dla wystawienia przez wystawc weksla dla konkretnego remitenta zapata weksla ma suy wykonaniu zobowizania wystawcy wobec remitenta.

Drugim stosunkiem prawnym jest ten, ktry istnieje pomidzy wy-stawc a trasatem, nazywa si go stosunkiem pokrycia. Jest to zobowizanie, w ktrym trasat ma wobec wystawcy obowizek spenienia wiadczenia. Istnienie tego obowizku jest uzasadnieniem dla tego, e wystawca poleca zapat wanie trasatowi i e trasat polecenie to zrealizuje; w ten sposb wykona bowiem swoje zobowizanie wobec wystawcy.

16 Zob. orzeczenie SN z dnia 17 padziernika 1928, Rw III 1367/28, OSP 1930, poz. 119 oraz z dnia 28 czerwca 1935, C II 559/35, OSP 1936, poz. 577.

struktura zobowizania

z weksla wasnego

struktura zobowizania

z weksla wasnego

struktura zobowizania

z weksla trasowanego

struktura zobowizania

z weksla trasowanego

35

Trzecim stosunkiem prawnym jest relacja pomidzy trasatem a remi-tentem, w ramach ktrej ma zosta spenione wiadczenie, nazywa si j stosunkiem zapaty. Zobowizanie takie powstaje, jak ju mwiono, gdy trasat przyjmie weksel (dokona akceptu).

Stosunek waluty i stosunek pokrycia niekoniecznie musz jednak ist-nie w chwili wystawienia weksla trasowanego, mog te bowiem powsta w wyniku wyranych lub dorozumianych umw wraz z wystawieniem wek-sla lub po jego wystawieniu.

5. Zdolno prawna i zdolno do czynnoci prawnych w zakresie prawa wekslowego

Prawo wekslowe nie normuje, kto moe by dunikiem wekslowym, podobnie jak, kto moe by wierzycielem. W dwch przepisach (art. 7 i art. 77) ustawodawca mwi o zdolnoci do zacigania zobowiza wekslowych, jednak zdolnoci tej nie definiuje. Take adne inne przepisy prawa cywilnego nie ustanawiaj jakiej szczeglnej zdolnoci czynnej ani biernej odnoszcej si do czynnoci i stosunkw prawnych z zakresu prawa wekslowego. Naley zatem przyj, e nie ma takiej kategorii jak zdolno wekslowa czy zdol-no do czynnoci (dziaa) wekslowych, a te, uywane niekiedy w literatu-rze, zwroty oznaczaj zdolno prawn i zdolno do czynnoci prawnych, odniesione jedynie do dziedziny prawa wekslowego. Inaczej mwic, stron stosunkw prawnych prawa wekslowego moe by kady, kto ma zdolno prawn, a czynnoci prawnych z zakresu prawa wekslowego dokonywa moe ten, kto ma zdolno do czynnoci prawnych. W obu przypadkach rozstrzygaj przepisy czci oglnej prawa cywilnego17.

W odniesieniu do osb fizycznych pojawia si problem dopuszczalnoci dokonywania czynnoci wekslowych przez osoby o ograniczonej zdolnoci do czynnoci prawnych. Naley go rozwizywa na podstawie art. 17 i n. k.c., bio-rc pod uwag, e czynnoci wekslowe maj charakter umw (nie czynnoci jednostronnych) oraz e z zaoenia nie nale do drobnych, biecych czyn-noci ycia codziennego. Prowadzi to do wniosku, e wystawienie, przyjcie, porczenie czy indosowanie weksla przez osob ograniczon w zdolnoci do czynnoci prawnych wymaga zgody przedstawiciela ustawowego (art. 17 i 18 k.c., z zastrzeeniem art. 22 k.c.). Natomiast takiej czynnoci wekslowej, w wyniku ktrej osoba ograniczona w zdolnoci do czynnoci prawnych nabywa wierzytelno, moe ona dokona samodzielnie.

W przypadku kolizji ustaw zdolno do zacigania zobowiza wekslo-wych (a take, jak si powszechnie przyjmuje, do nabywania praw wekslo-wych) ocenia si wedug prawa ojczystego danej osoby dokonujcej czynnoci wekslowej. W razie odesania zwrotnego czy dalszego, czyli jeeli prawo

17 Zob. uchwa skadu 7 sdziw SN z dnia 31 marca 1993 r., III CZP 176/92, OSNC 1993, nr 10, poz. 171 oraz uchwa SN z dnia 23 kwietnia 1993 r., III CZP 7/93, OSNC 1993, nr 11, poz. 199.

zdolno wekslowa i zdolno do czynnoci wekslowych

zdolno wekslowa i zdolno do czynnoci wekslowych

skutki ograniczonej zdolnoci do czynnoci prawnych

skutki ograniczonej zdolnoci do czynnoci prawnych

reguy kolizyjnereguy kolizyjne

36

ojczyste uznaje za waciwe prawo innego kraju, naley stosowa to prawo, do ktrego kieruje odesanie (art. 77 ust. 1 pr. weksl.). Poniewa jednak cile sto-sowana zasada legis patriae zagraaaby pewnoci obrotu, ustawa stanowi, e wane zobowizanie powstaje take wwczas, gdy osoba nie majca zdolnoci prawnej wedug prawa waciwego podpisaa weksel w kraju, wedug ustaw ktrego zdolno tak by miaa (art. 77 ust. 2 zd. 1 pr. weksl.). W ograniczonym stopniu dopuszczono zatem waciwo prawa miejsca podpisania weksla. Przepis ten jest zwykle rozumiany dosownie, czyli o prawie waciwym roz-strzyga miejsce, w ktrym zoono podpis na wekslu, bez wzgldu na to, gdzie dokonano pozostaych elementw umowy wekslowej. Od reguy przyjmujcej w ograniczonym stopniu waciwo legis loci actus dopuszczono wyjtek dla ochrony obywateli polskich, wyczajc zastosowanie art. 77 ust. 2 zd. 1 pr. weksl. do obywatela polskiego, ktry zacign zobowizanie wekslowe za granic (art. 77 ust. 2 zd. 2 pr. weksl.). Praktyczne znaczenie tego wyjtku jest jednak ograniczone bdzie on dziaa tylko tam, gdzie znajd zastosowanie reguy kolizyjne polskiej ustawy, czyli wedle wszelkiego prawdopodobie-stwa tylko przed sdem polskim, gdy sd obcy zastosuje kolizyjn lex fori, nie zawierajc takiego przepisu ochronnego.

6. Wielo dunikw wekslowych

Jedynie w najprostszych przypadkach, gdy wystawiony zosta weksel wasny lub weksel trasowany, ktry nie zosta przyjty, a przy tym dokumenty te maj jednego wystawc, mamy do czynienia z zobowizaniem jednego dunika. Moliwe jest jednak udzielenie akceptu przez trasata, udziele-nie porczenia, a take indosowanie weksla przez wierzyciela. Kada z tych czynnoci wywouje skutek zobowizujcy, osoba jej dokonujca staje si dunikiem wierzyciela wekslowego. Moliwe jest te, e czynnoci tych do-konuje wicej ni jedna osoba. Prowadzi to do wniosku, e w zobowizaniu wekslowym moe wystpowa wielu dunikw lub te e jeden dokument wekslowy stwierdza istnienie wielu zobowiza rnych osb (przyjcie jednej lub drugiej konwencji jest praktycznie bez znaczenia).

Do tego trzeba doda, e poszczeglni dunicy wekslowi maj rn sytu-acj prawn. Mona bowiem podzieli ich na dunikw gwnych, ktrymi s wystawcy weksli wasnych oraz akceptanci weksli trasowanych oraz dunikw ubocznych (zwrotnie zobowizanych, jak mwi ustawa), do ktrych nale wystawcy weksli trasowanych oraz indosanci. Sytuacj dunika gwnego cha-rakteryzuje to, e do niego w pierwszej kolejnoci zwraca si wierzyciel o zapat weksla, a jeeli zapata ta zostanie dokonana, zobowizanie wszystkich osb podpisanych na wekslu wygasa. Dunicy uboczni ponosz odpowiedzialno subsydiarn, maj speni wiadczenie, jeeli nie uczyni tego dunik gwny. Natomiast po dokonanej zapacie nabywaj oni roszczenie regresowe (zwrotne) do dunika gwnego, a w przypadku zapaty dokonanej przez indosanta, take do tych indosantw, ktrzy przed nim dokonali swoich indosw.

wielopodmiotowy charakter

zobowizania

wielopodmiotowy charakter

zobowizania

dunicy gwni i uboczni

dunicy gwni i uboczni

37

Szczegln pozycj zajmuje porczyciel, bowiem przesanki jego od-powiedzialnoci zale od tego, za kogo udzieli porczenia (za dunika gwnego czy ubocznego). Natomiast w kadym przypadku zapaty nabywa on roszczenie regresowe do osoby, za ktra porczy i do tych, ktrzy wobec niej ponosz odpowiedzialno wekslow.

Niezalenie od rnic w przesankach odpowiedzialnoci, a czasem i rozmiarach dugu, wszyscy dunicy wekslowi ponosz wobec wierzyciela odpowiedzialno solidarn (art. 47 pr. weksl.). Jak kada solidarno du-nikw, tak i solidarno wekslowa suy wzmocnieniu pozycji wierzyciela i zwikszeniu jego szans na uzyskanie wiadczenia.

Jednoczenie zobowizania poszczeglnych dunikw s od siebie wza-jemnie niezalene w tym sensie, e nieistnienie zobowizania jednej z osb podpisanych na wekslu nie wpywa na wano zobowiza pozostaych dunikw (tzw. zasada samodzielnoci zobowiza, art. 7 pr. weksl.).

7. Abstrakcyjno zobowizania wekslowego

W literaturze powszechny jest pogld, e zacignicie zobowizania wekslowego jest abstrakcyjn czynnoci prawn lub te zobowizanie wek-slowe ma charakter abstrakcyjny. Takie twierdzenia same w sobie niewiele jednak wyjaniaj z powodu niejasnoci pojcia abstrakcyjnoci. Co wi-cej, prby poszukiwania jakiego waciwego rozumienia tego pojcia s skazane na porak, poniewa abstrakcy