1

UNIVERZITET “GOCE DEL^EV” - [TIP

FAKULTET ZA PRIRODNI I TEHNI^KI NAUKI

INSTITUT ZA POLITEHNIKA

MODUL: INDUSTRISKA LOGISTIKA I INDUSTRISKI MENAXMENT

PROIZVODEN MENAXMENT (2+2+4) 5EKTS

- predavawa-

Prof.d-r Zoran Despodov

Fevruari 2009

2

ВОВЕД

Користењето материјални добра е услов за одржувње на животот на човекот во општеството.

Но мал е бројот на материјалните добра што се користат од човекот во таква состојба, во каква

што се среќаваат во природата. Најголемиот број од нив се резултат на производството, т.е. на

процесот на трансформација во кој материјалите од природата се прила-годуваат кон

потребите и желбите на човекот.

Трансформацијата на материјалите, зависно од нивната природа и од видот на

потребите за чие задоволување се наменети, се врши најчесто во повеќе степени. Првиот

степен е, всушност, процесот на добивање или одделување на материјалите од природата. Во

натамошните степени се врши трансформација на така добиените материјали од природата за

да се прилагодат кон потребите и желбите на потрошувачите. До колку еден материјал помине

низ повеќе степени на трансформација, до толку добиениот производ станува поразличен од

првобитниот материјал од кој е создаден. Во некои процеси на трансформација материјалите

од приро-дата трпат толку големи промени, што во крајниот производ не е можно да се

препознаат првобитните материјали од кои истиот е создаден.

Според намената материјалните добра што се резултат на производството, би можеле да

бидат или производи за лична потрошувачка или средства за производство.

Во рамките на втората група производи се разликуваат предмети кои се наменети за

натамошна трансформација во други материјални добра, и добра кои

човекот ги користи како средство со чија помош ја врши

трансформацијата на предметите заради добивање други материјални

добра или успуги. Co користењето на овие средства човекот ја олеснува својата работа и

ја зголемува сопствената ефикасност.

Производството како процес на трансформација на материјалите од природата има свое

оправдување само под услов создадените производи да бидат прифатени од оние за кого се

наменети. А тие ќе бидат при-фатени само под следните услови:

1. до колку со своите својства тие се погодни за задоволување на одредени потреби и

желби на луѓето;

2. доколку се произведени во количества што не ја надминуваат побарувачката за нив; и

3. доколку оние за кои се наменети се спремни да ја платат цената што ќе го оправда

нивќото производство.

3

Наведените услови покажуваат дека производството не е само технички проблем, туку

активност со сложена проблематика, која треба да се управува. А управувањето на

производството подразбира негово планирање, организирање,

мотивирање на работниот персонал, како и контрола на

работењето, за да се оствараат целите на производството на

најефективен и најефикасен начин.

Основните цели на производствениот менаџмент се:

- да се произведат производи со определени својства;

- да се произведат во потребни количества и според определен временски распоред;

-,да се произведат со минимални трошоци.

Целите на производствениот менаџмент и на сите активности сврзани за остварување

на производството се предмет на планирање. Преку планирањето се воспоставува

баланс меѓу желбите и намерите на менаџерите и можностите на претпријатието (средства,

луѓе и други фактори) тие желби и намери да бидат остварени.

Организирањето, како една од функциите на менаџментот, се јаву-ва како

средство за остварување на целите на претпријатието. Во услови на учество на голем број

лица во извршување на заедничка работа, потребно е расчленување на вкупната работа на

парцијални задачи и нивно доверување за извршување на одделни лица. Од друга страна, пак,

остварувањето на задачата на претпријатието во целина, во услови на таква поделба на

работата, не е можно без координирано и усогласено извршување на работата на сите

вработени во претпријатието. Co организирањето се создаваат услови преку

учеството на поголем број извршители во остварување на

парцијални задачи да се остварува вкупната задача на

претпријатието.

За работата на претпријатието директно се заинтересирани три групи субјекти:

сопствениците на претпријатието, менаџерите и непосредните извршители. Покрај некои

заеднички цели, секоја од овие групи субјекти има и свои посебни, а не ретко и спротивни цели.

Во таква положба се наоѓаат интересите на сопствениците (и менаџерите) и оние на

работниците, имајќи предвид дека максимирањето на профитот може да биде на штета на

платите на работниците. За остварување на целите на сопствениците на капиталот и на

менаџерите преку работниците е неопходно усогласување на различните

интереси и мотивирање на работниците. За таа цел на менаџерите им стојат на

4

располагање разни мерки преку кои работникот се става во положба работејќи за себе да ги

остварува и интересите на менаџерите и на сопствениците на капиталот.

Контролата, пак, како една од функциите на менаџментот, подразбира следење на

сите активности и на остварените резултати и нивна споредба со планираните. Отстапувањата

на остварувањата од планира-ните наметнуваат потреба од согледување на причините за тоа,

и преземање корективни акции преку кои остварувањата ќе се доведат во склад со

предвидувањата.

Оваа kurs е посветен на производствениот менаџмент. Неговата сложена

проблематика ќе биде обработена во рамките на следните поглавја:

1. Производството како систем

2. Планирање на системот на прризводството

3. Производ -Дизајн на производот

4. Производ - Квалитет на производот

5. Производ - Производствена програма

6. Локација на производството

7. Производствен капацитет

8. Производствена опрема

9. Фабрички згради

10. Планирање на фабричкиот простор

11. Производствени процеси

12. Планирање на методите, студија на процесите и времето и плаќање на трудот

13. Планирање и следење на производството so време

14. Материјалот во производството

15. Контрола на залихите

16. Системот на складирање и на внатрешен транспорт

17. Одржување на опремата и градежните објекти и обезбедување на

производството со енергија

18. Контрола на трошоците

19. Организациона структура на производството

Од редоследот на поглавјата би можело да се забележи дека најнапред се обработува

проблематиката што е сврзана за донесување одлуки со кои се создаваат трајни услови за

производството, а дури потоа на такви кои се однесуваат на остварување на производството и

5

на неговата контрола. Но постојат и некои отстапувања од наведениот принцип . Така, на

пример, прблематиката на организационата структура, која според наведениот принцип би

требало да зазаме место во горниот дел на поглавјата, е ставена на последно место. Тоа е

направено од причина што познавањето на разновидните активности во организацијата и на

целосната проблематика на производствениот менаџмент се услов за изградба на ефикасна

организационата структура.

6

1.Proizvodstvoto kako sistem

1.1.Proizvodstvoto i celite na pretprijatieto

Neposreden rezultat na proizvodstvoto, nezavisno od

organizicionite formi preku koi se obavuva, se materijalni proizvodi i

uslugi nameneti za zadovoluvawe na potrebite i `elbite na lu|eto vo

op{testvoto. No, vo sovremeni uslovi, koga stopanisuvaweto se odviva, vo

najgolema mera, preku stopanski organizacii i koga proizvodite se

nameneti za proda`ba, za zadovoluvawe na potrebite i `elbite na drugi,

proizvodstvoto na proizvodi i uslugi stanuva samo sredstvo za ostvaruvawe

na celite na onie {to preku vlo`uvaweto kapital sozdavaat mo`nost za

organizirawe i ostvaruvawe na proizvodstvoto.

Osnovniot motiv za vlo`uvawe kapital za sozdavawe uslovi za

obavuvawe stopanska aktivnost e ostvaruvaweto na dobivka(profit), kako

zna~aen izvor za obezbeduvawe sredstva za li~na potro{uva~ka i za

zgolemuvaweto na kapitalot na sopstvenikot. Ottamu, maksimiraweto na

dobivkata na vlo`eniot kapital, pretstavuva i krajna cel na

sopstvenikot na pretprijatieto.

Dobivkata na pretprijatieto e pozitivna razlika me|u prihodite

od raboteweto, P, koi vo najgolemiot del poteknuvaat od proda`bata na

proizvodite i uslugite, i za niv napravenite rashodi, vo koi dominantno

u~estvo imaat tro{ocite sodr`ani vo prodadenite proizvodi, T.

D = P – T

Ako se ima predvid deka prihodite se proizvod na koli~estvoto na

prodadenite proizvodi i nivnite proda`ni ceni, a tro{ocite, pak, rezultat

na koli~estvoto na potro{enite faktori na proizvodstvoto i nivnite

nabavni ceni, toga{ proizleguva deka e:

D = qicpi - xicfi

kade: D = dobivka

7

qi = koli~estvo na prodadeni proizvodi i

xi = koli~estvo na potro{eni faktori i

cpi = proda`na cena na proizvodot i

cfi = nabavna cena na faktorot i

Ako se ima predvid deka krajnata cel na sopstvenicite na kapitalot e

da ja maksimiraat dobivkata na sopstveniot kapital {to e vlo`en vo

raboteweto, toga{ kako najdobar pokazatel za stepenot na ostvaruvawe na

celta na pretprijatieto e vo procenti iska`anata dobivka vo odnos na

vlo`eniot kapital, {to mo`e da se prika`e na sledniot na~in:

Kade

d = dobivka vo procenti od vlo`eniot sopstven kapital

K = sopstven kapital.

Od prethodno navedenata ravenka mo`e da se zabele`i deka vrz

goleminata na dobivkata, iska`ana vo procenti, vlijaat slednite pet

faktori:

koli~estvata na prodadenite proizvodi,

proda`nite ceni na proizvodite,

koli~estvata na potro{enite faktori na proizvodstvoto,

nabavnite ceni na faktorite na proizvodstvoto i

goleminata na vlo`eniot kapital.

Promenite kaj sekoja grupa od navedenite faktori mo`e da ima vlijanie

vrz goleminata na procentot na ostvarenata dobivka. Pod pretpostavka

ostanatite faktori da ostanat nepromeneti, zgolemuvaweto na obemot na

proda`nite koli~estva na proizvodite, zgolemuvaweto na proda`nite ceni,

namaluvaweto na koli~estvata na potro{enite faktori, namaluvaweto na

8

nabavnite ceni na faktorite, kako i namaluvaweto na vlo`eniot kapital

vo raboteweto, vlijaat vo nasoka na zgolemuvawe na procentot na

dobivkata t.e. kon zgolemuvawe na prinosot na sopstveniot kapital. I

obratno, namaluvaweto na prodadenite koli~estva, namaluvaweto na

proda`nite ceni, zgolemuvaweto na potro{uva~kata na oddelnite faktori,

zgolemuvaweto na nabavnite ceni na faktorite, kako i zgolemuvaweto na

vlo`eniot kapital vo raboteweto, vlijaat kon namaluvawe na procentot

na dobivkata, t.e kon namaluvawe na prinosot na sopstveniot kapital.

Upravata na pretprijatieto so svoite odluki mo`e da vlijae vrz

uspe{nosta na raboteweto preku site navedeni faktori. Se razbira,

nejzinoto vlijanie preku nekoi od faktorite mo`e da bide pogolemo, a

preku drugi pomalo. Taka, vrz nekoi faktori, kako {to se obemot na

pobaruva~kata, proda`nite ceni na proizvodite i nabavnite ceni na

faktorite na proizvodstvoto, kontrolata na upravata e ograni~ena, a

dominantno vlijanie vrz niv mo`e da ima pazarot. Nasproti niv, obemot na

iskoristuvaweto i potro{uva~kata na faktorite na proizvodstvoto,

vklu~itelno i vlo`uvaweto na kapitalot, e pod dominantna kontrola na

upravata, pa ottamu i nejzina glavna odgovornost.

Na op{tata cel na pretprijatieto-maksimiraweto na dobivkata-se

podredeni celite na proizvodstvoto i na site drugi aktivnosti vo

pretprijatieto. Pridonesot na proizvodstvoto vo ostvaruvaweto na op{tata

cel na pretprijatieto se ogleda osobeno:

vo sozdavaweto na opredeleni koli~estva proizvodi so potreben

kvalitet i drugi svojstva, za koi }e postoi pobaruva~ka na pazarot po

povolni ceni;

vo racionalnoto koristewe na faktorite (vklu~itelno i na

kapitalot) i ostvaruvawe poniski tro{oci na proizvodstvoto.

Vo pridonesot na proizvodstvoto za ostvaruvaweto na op{tata cel na

pretprijatieto se ogleda, vsu{nost, osnovnata cel na proizvodstvoto.

Na ostvaruvaweto na ova cel im se podredeni brojni aktivnosti vo

proizvodstvoto, za koi ke stane zbor vo natamo{nite izlagawa.

9

1.2 Proizvodstvena funkcija

Proizvodot kako sredstvo za ostvaruvawe na op{tata cel na

pretprijatieto e rezultat na koristeweto na brojni faktori. Od vidot

na faktorite i od nivnata koli~estvena zastapenost vo proizvodstvoto,

zavisat kvalitetot i koli~estvoto na dobienite proizvodi. Ovaa

zavisnost na koli~estvoto na proizvodite od koristeweto na oddelnite

fakturi na proizdvostvoto bi mo`ela da se izrazi preku funkcijata na

proizvodstvoto, vo slednata forma:

q = f (x1, x2, x3,…, xn)

kade:

q = koli~estvo na proizvodi

xn = koli~estvo na faktorot n

Navedenata funkcija poka`uva deka za dobivawe na opredeleno

koli~estvo od nekoj proizvod e potrebno da bidat zastapeni opredeleni

faktori vo opredeleni koli~estva. Ottuka, pod odredeni uslovi, mo`e

da se dojde i do sprotivniot zaklu~ok, imeno, deka so koristeweto na

razni faktori, vo razli~ni koli~estva, mo`e da se ostvari

proizvodstvo na razni proizvodi, vo razli~ni koli~estva.

Pred da ja izneseme namenata i zna~eweto na proizvodstvenata

funkcija, ke se zadr`ime na nekoi nejzini karakteristiki.

Za sekoj proizvod tehnolozite mo`at da opredelat edna ili

pove}e proizdvostveni funkcii, vo koi za dobivawe na opredeleni

koli~estva od eden proizvod }e bidat zastapeni edna ili pove}e

kombinacii na faktorite na proizvodstvoto. Retki se slu~aite na

proizvodi pri koi faktorite na proizvodstvoto vo proizdvostvenata

funkcija se zastapeni vo nekoj konstanten odnos, koj ne bi mo`el da

bide promenet, kade nitu eden od faktorite ne bi mo`el da se zameni

so drug ili kade ne e mo`no da se ostvari nekoja druga kombinacija vo

koli~inskata zastapenost na oddelnite faktori. Vo najgolem broj

slu~ai postojat mo`nosti edni faktori da se supstituiraat so drugi,

10

ili za smetka na namaluvaweto na u~estvoto na nekoi faktori, da se

zgolemuva u~estvoto na nekoi drugi faktori.

Секој од факторите на производството има своја набавна цена.

Количеството на потрошениот фактор помножен со неговата набавна цена го

дава трошокот на односниот фактор, а трошоците на сите фактори во

производствената функција ја даваат функцијата на вкупните произ-водствени

трошоците на производот.

Промената во застапеноста на одделните фактори во производ-ната

функција можат да доведат до промена во производните количества. Така,

зголемувањето на учеството на еден фактор, обично, доведува до

зголемување на вкупното количество на производот (а поретко и до

намалување), но не секогаш во еднакви односи. Доколку, последователното

зголемувањето на застапеноста на еден фактор има за последица последователно зголемување на производното количество во еднаква

големина, се зборува за остварување на константен принос од вложувањето

на тој фактор. Доколку, пак, со последователно зголемување на застапеноста

на односниот фактор за определено количество,, последо-вателно се добива

поголемо или помало зголемување на производното количество, се зборува за

остварување на растечки или опаѓачкц приноси од вложувањето на односните

фактори. Разликата во вкупните коли-чества на добиените производи како

последица на зголемена застапенос на определен фактор во производството

на определено количество, во економијата е позната како граничен физички

производ на определен фактор на производството. Граничниот физички

производ се огледа во дополнителниот број на количествени единици од

производот, што е пос-ледица на зголемено учество на односниот фактор на

производството за една единица.

Од аспект на физичкото остварување на поголем обем на производство, во

интерес на претпријатието е факторите на произ-водството што имаат помал

граничен физички производ да се супституираат со фактори со поголем

граничен физички производ. При непроменета набавна цена на еден фактор на

производството, како и при нејзино намалување, зголемувањето на

застапеноста на факторот со поголем граничен физички производ придонесува

да се намалат вкупните произ-водствени трошоци по единица за односниот

производ. Иобратно, зголеменето вложување на факторот со помал граничен

физички производ, во услови на непроменета или зголемене набавна цена на

11

односниот фактор, има за последица зголемување на вкупните производствени

трошоци на единица од односниот производ.

Co инкорпорирањето на цената на факторите, функцијата на про-

изводството се претворува во функција на трошоците на производството, при

што таа ја добива следната форма:

Tq = f(x1Cf1, x2 Cf2, x3 С fз, ,,,,,,, -, xn c fn)

каде

Tq = вкупни трошоци содржани во продадените производи,

х„ = количество на потрошен фактор

cf = набавна цена на факторот

Оваа функција, освен теоретско има и големо практично значење, кое се

огледа во нејзиното користење за минимизирање на производстве-ните

трошоци.

Од досегашното излагање видовме дека функцијата на произ-водството

изготвена од технолозите, во повеќе варијанти, овозможува да се изнајде

граничниот физички производ. Цената на односниот фактор, пак, во услови на

позната големина на граничниот физички производ, пружа можност да се

пресмета големината на граничниот физички произ-вод на еден денар вложен

фактор, која во услови на постоење на такви големини за разни фактори за

производството кои меѓусебно се супсти-туирачки, допуштаат да се согледа

оптималната комбинација на факто-рите на производството. Оваа, пак, е таква

комбинација на факторите на производството, при која се остваруваат

минимални просечни трошоци на производството на еден производ. Таквата

комбинација се остварува во услови so кои граничниот физички

производ на еден денар кај сите фактори чие супституирање е

можно, достигнуваат еднаква големина, а тоа значи дека разликите

меѓу нивните гранични производи по еден денар вложен фактор се

еднакви на нула.

12

1.3. ВАРИЈАБЛИ НА ПРОИЗВОДСТВЕНИОТ СИСТЕМ

Системот на производството е комплет од компоненти чија функција е

определени вложувања (инпути) да ги конвертира во сакани резултати

(аутпути). Компоненти на производниот систем се: машините и друга опрема,

градежни објекти, луѓе, алати, системот на управување, и др. Инпути се

материјалите, работата на луѓето, финалните производи на други системи.

Аутпути на производствениот систем се финалните производи на односниот

систем, приходи од продажбата на производите и услугите, трошоците,

добивката, и др.

Компонентите, инпутите и аутпутите, на производствениот систем се

меѓусе:бно поврзани варијабли. Ако се има предвид мноштвото на вари-

јаблите на производството, би можело да се заклучи дека производството е

многу сложен и компликуван систем. Бројноста и заемната поврзаност на

варијаблите го прават тешко, па дури и неможно, прецизното согледување на

ефектите што ќе ги има менувањето на вредноста на некоја варијабла врз

резултатите на производството.1' Така, на пример, зголемувањето на

продажната цена на еден производ во некои случаи може да доведе до

зголемување на нето добивката во однос на вложениот капитал, а во други,

поради неповолното влијание врз побарувачката, да има спротивен ефект;

односно да доведе до намалување на приносот на капиталот. Токму поради

тоа управувањето со ваков сложен систем, каков што е про-изводството, е

многу тешко и бара познавање на меѓузависноста на вари-јаблите што го

сочинуваат.

Практично не е можно да се откријат и да се објаснат сите односи што

постојат меѓу големиот број варијабли во ваквите сможени системи. Но од тоа

ие би требало да се заклучи дека не е можно и управувањето на ваквите

системи. Врз основа на познавањето на некои суштински односи меѓу

варијаблите и законитостите во кои се одвива нивното менување, човекот е во

состојба да го насочува системот кон остварувањето на це-лите што се

поставуваат пред него.

13

За да се објасни суштината на функционирањето и управувањето на

системот, во случајов - производството, во продолжение се дава приказ на

систем со неговите варијабли (слика 1-1).

На приложената слика системот е прикажан како кутија во која се

содржани поголем број варијабли. Поради непознаванзе на сите варијабли и

нивните меѓусебни односи и влијанија, оваа кутија е наречена црна кутија.

Варијаблите на системот што се содржани во кутијата се поврзуваат со

надворешноста со полни линии. Варијаблите што се претставени со овие линии

се групирани во три типа и тоа: излезни варијабли, влезни варијабли и

параметри.

Излезни варијабли се оние варијабли чии вредности не можат арбитрарно

да бидат определувани и остварувани. Нивното остварување се врши со

посредство на другите варијабли, што се наречени параметри. Всушност,

излезните варијабли се определуваат како цели кон чие остварување се

насочуваат активностите на системот. Од правилноста на изборот и на

комбинирањето на параметрите ќе зависи дали излезните варијабли (целите)

ќе ги достигнат оние вредности што ги определил упра-вувачот и кон чие

остварување тој ја насочува активноста на системот.

Влезни варијабли се варијаблите врз кои управувачот на системот нема

влијание или неговото влијание е многу ограничено. Вредноста на овие

варијабли постои независно од управувачот на системот, т.е. таа е дадена од

околностите во кои постои и дејствува системот.

Параметрите се варијабли чија вредност управувачот на системот може да ја

определува арбитрарно, по сопствен избор. Co менувањето на вредноста на

параметрите управувачот на системот се стреми вредноста на излезните

варијабли да ја приближи до онаа големина што е поставена како цел на

системот.

Во замислениот систем на производството (на пример, индустриско

претпријатие), како излезни варијабли би можеле да се јават приходот од

продажбата, трошоците на производството, залихите на готовите производи,

добивката, и други варијабли. Вредноста на секоја од овие варијабли

управувачот не може да ја оствари само врз основа на неговата желба. Тој

14

може само да очекува дека со изборот на низа поараметри и со определу-

вањето на нивните вредности, ќе ги оствари саканите вредности на излезните

варијабли.

-Како влезни варијабли во системот може да се јават положбата на

пазарст во однос на понудата и побарувачката на одредени производи,

степенот на конкуренцијата, висината на цените на факторите на произ-

водството, висината на каматните стапки на пазарот на капитал, мерките на

државата во стопанството, и други варијабли, врз кои управувачот на системот

може малку да влијае или, пак, кои се надвор од неговата контрола, но кои,

како и параметрите, можат да имаат значително влијание врз вредноста на

излезните варијаблки.

Како параметри во истиот систем би можеле да се јават продажните цени

на производите, технолошките методи, големината на производствените серии,

квалитетот на почетните материјали, и други. На сиве овие варијабли човекот

(управувачот на системот) може да им ја определи вредноста според својата

желба.

Управувањето на системот како процес опфаќа повеќе операции. На

почетокот управувачот ја определува вредноста на излезните варијабли што

треба да бидат остварени, водејќи сметка за дејството што ќе го имаат

влевните варијабли, а чие дејство ќе треба претходно да се оцени. Тоа значи

дека се утврдуваат вредностите на излезните варијабли како цели на системот

кон чие остварување ќе треба тој да се насочува. Потоа се планира

стретегијата на претпријатието во однос на изборот и комбинирањето на

факторите на производството (параметрите), што треба да доведе до

остварување на целите на најефикасен начин. Co други зборови, се

определува политиката на организацијата што ќе се применува за ост-

варување на целите. Во текот на функционирањето на системот се врши

следење на остварувањето на излезните варијабли за да се откријат евен-

туалните отстапувања меѓу реалното остварување и она што е поставено како

цел на системот. Информациите за евентуалните отстапувања, преку повратна

врска, доаѓаат до управувачот на системот и му овозможуваат да изврши

соодветни корекции, со избор на други параматери или други од-носи на

15

нивното комбинирање, и на таков начин да ја доведе вредноста на излезните

варијабли до вредноста што е определена како цел на системот.