SPRAWOZDANIE Z DZIAŁAŃ MINISTERSTWA SPRAW WEWNĘTRZNYCH
DOTYCZĄCYCH ZAPOBIEGANIA PRZEMOCY W RODZINIE
Warszawa 2014
2
SPIS TREŚCI
WSTĘP......................................................................................................................................... 3
DZIAŁANIA REALIZOWANE PRZEZ POLICJĘ W ZWIĄZKU Z PRZECIWDZIAŁANIEM PRZEMOCY W
RODZINIE W 2014 ROKU ............................................................................................................ 7
KWESTIONARIUSZE SZACOWANIA RYZYKA I ALGORYTMY POSTĘPOWANIA PODCZAS
INTERWENCJI W PRZYPADKU PRZEMOCY DOMOWEJ ............................................................. 10
PILOTAŻ NARZĘDZI W WOJEWÓDŹTWIE LUBUSKIM ............................................................... 13
PODSUMOWANIE ..................................................................................................................... 17
Załącznik nr 1 ............................................................................................................................ 19
Załącznik nr 2 ............................................................................................................................ 48
Załącznik nr 3 ............................................................................................................................ 49
3
WSTĘP
Rodzina jest grupą społeczną, która w ciągu swojego istnienia znajduje się w różnych
sytuacjach, także takich, które sprzyjają jej funkcjonowaniu i rozwojowi bądź lub je
utrudniają. Szczególne zagrożenie stanowią sytuacje trudne, kryzysy życiowe, z którymi
rodzina nie umie lub nie jest w stanie sama sobie poradzić. Prowadzi to często do różnych
zjawisk patologicznych, w tym uzależnień i przemocy.
Ustawodawca w celu jak najlepszego zabezpieczenia praw członków rodzin uchwalił
Ustawę z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, której preambuła
mówi: „uznając, że przemoc w rodzinie narusza podstawowe prawa człowieka, w tym prawo
do życia i zdrowia oraz poszanowania godności osobistej, a władze publiczne mają
obowiązek zapewnić wszystkim obywatelom równe traktowanie i poszanowanie ich praw
i wolności, a także w celu zwiększania skuteczności przeciwdziałania przemocy w rodzinie
stanowi się (...)”1. Ustawa określa zadania w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie,
zasady postępowania wobec osób dotkniętych przemocą w rodzinie, a także zasady
postępowania wobec osób stosujących przemoc w rodzinie. Dbanie o prawidłowe
funkcjonowanie podstawowej komórki społecznej, jaką jest rodzina, to obowiązek wszystkich
instytucji, posiadających odpowiednie ku temu narzędzia. Jednocześnie należy pamiętać
o konieczności poszanowania praw poszczególnych osób – dzieci, rodziców, dziadków,
opiekunów – tworzących rodzinę. Mają oni prawo do wolności, godności, szacunku,
równości, ochrony życia i zdrowia. Należy przy tym wziąć pod uwagę, że czas intensywnych
przemian społecznych często współwystępuje z różnymi utrudnieniami i zagrożeniami dla
funkcjonowania rodziny, i w takich okresach powinna ona stanowić wartość nadrzędnie
chronioną.
Zapobieganie przemocy domowej i pomoc ofiarom należą do zadań złożonych
i wieloaspektowych, dlatego zajmują się nimi przedstawiciele różnych instytucji
państwowych. W skład Zespołu Monitorującego do Spraw Przeciwdziałania Przemocy
w Rodzinie, działającego przy Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, wchodzą
przedstawiciele resortów: Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Ministerstwa Sprawiedliwości,
Ministerstwa Edukacji Narodowej, jak również przedstawiciele: Komendy Głównej Policji,
Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Równego Traktowania Kancelarii Prezesa Rady
Ministrów oraz Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Efektem
1 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. z dnia 20 września 2005 r.).
4
pracy ww. Zespołu jest kolejny, opracowany na lata 2014-2020, Krajowy Program
Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie.
Na przemoc w rodzinie można spojrzeć z perspektywy prawnej, psychologicznej
i społecznej. W ustawie definiowana jest ona w następujący sposób: „przemoc w rodzinie –
(należy przez to rozumieć) jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub
zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób wymienionych w pkt 1,
w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające
ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich
zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne
u osób dotkniętych przemocą”2.
Z punktu widzenia prawa przemoc w rodzinie to przestępstwo, które może otrzymać
różne kwalifikacje prawne czynu. Bezpośrednim przepisem Kodeksu Karnego, odnoszącym
się do przemocy w rodzinie, jest art. 207 kk, czyli znęcanie się fizyczne lub psychiczne nad
osobą najbliższą, które zagrożone jest karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat,
w szczególnych przypadkach kara może wzrosnąć nawet do 12 lat. Ponadto przyjmuje się
inną kwalifikację prawną czynów, które mają podłoże przemocy w rodzinie, takich jak:
groźba bezprawna (art. 190 kk), zgwałcenie (art. 197 kk), spowodowanie ciężkiego
uszczerbku na zdrowiu człowieka (art. 156 kk) czy zabójstwo (art. 148 kk)3.
Psychologiczne spojrzenie na przemoc domową zwraca naszą uwagę na cierpienie
i bezradność ofiary, odsłania mechanizmy wewnętrzne i sytuacyjne sterujące przemocą oraz
złożone procesy interakcji między sprawcą a ofiarą. Psychologiczne zrozumienie przemocy
odgrywa podstawową rolę przy pomaganiu ofiarom w wyzwalaniu się od przemocy
i w naprawianiu szkód, jakie poczyniła w ich życiu. Wyróżnia się przemoc fizyczną,
psychiczną i seksualną, zwracając uwagę na jej aktywne lub pasywne formy oraz różne
nasilenie.
Z perspektywy społecznej zwracamy uwagę na czynniki zawarte w obyczajach
i postawach społecznych, które mogą sprzyjać przemocy lub ją usprawiedliwiać. Z drugiej
strony w obronie przed przemocą mogą organizować się znaczące siły społeczne i wywierać
wpływ na stan spraw publicznych i życie4.
2 Ibidem.
3 Sprawozdanie z Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie 2012r.
4 J. Mellibruda, Psychologiczne aspekty przemocy domowej, [w:] http://www.psychologia.edu.pl/czytelnia/50-
artykuly/712-psychologiczne-aspekty-przemocy-domowej.html dostęp 28.05.2014
5
Przemoc w rodzinie charakteryzuje się tym, że:
JEST INTENCJONALNA Przemoc jest zamierzonym działaniem człowieka i ma na celu
kontrolowanie i podporządkowanie ofiary.
SIŁY SĄ NIERÓWNOMIERNE W relacji jedna ze stron ma przewagę nad drugą. Ofiara
jest słabsza, a sprawca silniejszy.
NARUSZA PRAWA I DOBRA OSOBISTE Sprawca wykorzystuje przewagę siły,
narusza podstawowe prawa ofiary (np. prawo do nietykalności fizycznej, godności,
szacunku itd.).
POWODUJE CIERPIENIE I BÓL Sprawca naraża zdrowie i życie ofiary na poważne
szkody. Doświadczanie bólu i cierpienia sprawia, że ofiara ma mniejszą zdolność do
samoobrony5.
Źródło: Definicja Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie "Niebieska Linia" Instytutu Psychologii Zdrowia Polskiego
Towarzystwa Psychologicznego
Skoro ofiarami przemocy stają się osoby słabsze, to należy uznać, że są na nią
narażone przede wszystkim kobiety i dzieci.
W całej Europie dostrzega się problem dyskryminacji kobiet, wskazując, że
w większości przypadków to one są ofiarami przemocy domowej. Dane bardzo niepokoją –
codziennie jedna na pięć kobiet w Europie staje się ofiarą przemocy. Rada Europy ocenia, że
około 25% kobiet doświadczyło przemocy fizycznej, a 10% doznało przemocy seksualnej
z użyciem siły. W większości przypadków sprawcą była osoba z najbliższego otoczenia
ofiary, najczęściej jej partner lub były partner. Szacuje się, że społeczne, ekonomiczne i
zdrowotne skutki, jakie wywołuje przemoc, kosztują każdy z krajów Rady Europy ponad 34
miliardy euro rocznie, co daje 555 euro rocznie na jednego mieszkańca. Badania na poziomie
europejskim pokazują, że około 14% wszystkich kobiet po 16 roku życia doświadczało
przemocy domowej, pozostając nadal w związku ze sprawcą. Także wiele kobiet mimo
ucieczki od sprawcy cierpi z powodu doznawanej w przeszłości przemocy fizycznej,
5 http://www.niebieskalinia.pl/edukacja/podstawowe-informacje-o-przemocy/definicje/3987-przemoc-w-
rodzinie-definicja dostęp 28.05.2014.
PRZEMOC W RODZINIE TO ZAMIERZONE I WYKORZYSTUJĄCE PRZEWAGĘ
SIŁ DZIAŁANIE PRZECIW CZŁONKOWI RODZINY, NARUSZAJĄCE PRAWA I
DOBRA OSOBISTE, POWODUJĄCE CIERPIENIE I SZKODY.
6
psychicznej czy seksualnej i ma to ogromny wpływ na budowanie przyszłych relacji. Należy
podkreślić, że samo zakończenie związku z agresorem nie daje pełnej gwarancji
bezpieczeństwa. Częstym zjawiskiem jest również przemoc wobec dzieci, które są całkowicie
bezbronne wobec takich działań dorosłych, jak zaniedbywanie, znęcanie się fizyczne,
psychiczne czy wykorzystywanie seksualne. Trzeba zwrócić uwagę, że samo przebywanie
w miejscu, w którym występuje przemoc domowa, pozostawia u dzieci trwały uraz6.
W Polsce, tak jak w innych krajach europejskich, przemoc domowa wobec kobiet jest
powszechna. W ostatnich dwóch latach Policja założyła w sumie ponad 100 000 Niebieskich
Kart7, tzn. funkcjonariusze Policji wypełnili w tych przypadkach dokumenty służbowe
stwierdzające przemoc w rodzinie. Służą one do dokumentowania faktów związanych
z przemocą w danej rodzinie, oceny zagrożenia dalszą przemocą, mogą wreszcie służyć jako
dowód w sprawach sądowych. Wypełnienie „Niebieskiej Karty" nie jest jednak równoznaczne
ze złożeniem zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa, nie stanowi podstawy do wszczęcia
postępowania karnego. W przypadku jednak złożenia takiego zawiadomienia może ona zostać
wykorzystana jako dowód procesowy.
Należy przy tym podkreślić, że po nowelizacji Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy
w rodzinie Policja nie jest jedyną instytucją, która ma prawo założyć rodzinie Niebieską
Kartę. Oprócz policjantów i pracowników socjalnych, taką kompetencję otrzymali również
przedstawiciele służby zdrowia i oświaty. W latach poprzedzających nowelizację Policja
odnotowywała średnio rocznie ok. 130 000 ofiar przemocy domowej8.
Ponadto w badaniach przeprowadzonych przez TNS OBOP w 2010 roku większość
respondentów oceniła, porównując obecną sytuację z tą sprzed 10-15 lat, że nastąpił wzrost
liczby ofiar przemocy i sprawców tych przestępstw. Jednocześnie ofiarą przemocy
(ekonomicznej, psychicznej lub fizycznej) w rodzinie padło nawet 16% badanych osób,
a 60% z nich oświadczyło, że zna przynajmniej jedną rodzinę, w której kobiety doświadczają
przemocy. Z zebranych danych wynika, że większość respondentów ma doświadczenia
z przemocą w rodzinie i zetknęła się z nią osobiście albo pośrednio. Tylko 28% badanych
w ogóle nie miało doświadczeń z przemocą w rodzinie9.
6 http://amnesty.org.pl/uploads/media/Przemoc_wobec_kobiet_FIN.pdf dostęp 28.05.2014.
7 Procedura Niebieskiej Karty obejmuje ogół czynności podejmowanych i realizowanych w związku z
uzasadnionym podejrzeniem zaistnienia przemocy w rodzinie. 8 http://statystyka.policja.pl/st/wybrane-statystyki/przemoc-w-rodzinie/50863,dok.html dostęp 28.05.2014.
9 http://www.mpips.gov.pl/gfx/mpips/userfiles/_public/1-2010_%20Raport-ogolnopolski_K-M_01-03-11.pdf
dostęp 28.05.2014.
7
Mając na względzie dobro i ochronę osób najsłabszych, czyli przede wszystkim
dzieci, kobiet i osób starszych, Minister Spraw Wewnętrznych zapowiedział walkę
z przemocą domową i ustanowił ją jednym z pięciu priorytetów swoich działań na 2014 r. W
niniejszym sprawozdaniu opisano działania Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i służb mu
podległych, które służą jak najlepszej ochronie praw i zapewnianiu bezpieczeństwa członkom
rodzin. Należy podkreślić, że w głównej mierze zadania te spoczywają na Policji, która jako
organ porządku publicznego jest właściwa do podejmowania interwencji i wykrywania
przestępstw, również tych związanych z przemocą w rodzinie. Zmianą, która usprawniła
działania Policji w zakresie walki z przemocą w rodzinie, było utworzenie i wdrożenie
z dniem 1 stycznia 2014 roku kwestionariuszy szacowania ryzyka i algorytmów działania
podczas interwencji domowej. Narzędzia te zostały opracowane na polecenie Ministerstwa
Spraw Wewnętrznych przez Komendę Główną Policji we współpracy z organizacjami
pozarządowymi.
DZIAŁANIA REALIZOWANE PRZEZ POLICJĘ W ZWIĄZKU
Z PRZECIWDZIAŁANIEM PRZEMOCY W RODZINIE W 2014 ROKU
Nowelizacja Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z 2010 r. wprowadziła
zasadnicze zmiany w podejściu problemu przemocy domowej i pomocy osobom zagrożonym.
Do najważniejszych zmian należy zaliczyć utworzenie zespołów interdyscyplinarnych i grup
roboczych, które powoływane są przez samorządy gminne i funkcjonują przy Ośrodkach
Pomocy Społecznej. Analizują one każdy przypadek przemocy domowej i przygotowują plan
naprawczy. Również przedstawiciele Policji mają obowiązek uczestniczyć w pracach takiego
zespołu. Policjanci dokonujący interwencji i stwierdzający zaistnienie sytuacji przemocowej
w domu są zobligowani do założenia Niebieskiej Karty bądź kontynuowania procedury
i zgłoszenie danej sprawy w ciągu 7 dni do zespołu interdyscyplinarnego. Obecnie
uprawnienia do zakładania Niebieskiej Karty zostały rozszerzone na dodatkowe podmioty, do
Policji i pracowników pomocy społecznej dodano przedstawicieli ochrony zdrowia
i przedstawicieli oświaty. W związku ze zmianą ustawy, również Policja nabyła nowe
uprawnienia, które zostały zamieszczone w Ustawie o Policji (art. 15a), mówiące o tym, że
funkcjonariusz Policji ma prawo zatrzymania sprawców przemocy w rodzinie stwarzających
bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego w trybie określonym w art. 15.
8
Biuro Prewencji i Ruchu Drogowego KGP podejmuje wiele zadań w obszarze
przemocy w rodzinie, m.in. wdrożenie w Policji od 1 stycznia 2014 r. narzędzi szacowania
ryzyka zagrożenia życia i zdrowia w związku z przemocą w rodzinie.
We wszystkich Komendach Wojewódzkich Policji i w Komendzie Stołecznej Policji,
w ramach nadzoru nad realizacją procedury Niebieskiej Karty, podczas patroli oficerskich
oraz sprawdzeń doraźnych (czynności badawczych) w podległych jednostkach
organizacyjnych Policji, zwraca się uwagę na podejmowane działania w tym obszarze przez
interweniujących policjantów, w tym sporządzoną dokumentację.
Ponadto, BPiRD KGP za pośrednictwem właściwej KWP/KSP dokonuje ustaleń pod
kątem występującej przemocy w rodzinie w każdej rodzinie, w której między innymi doszło
do zabójstwa lub jego usiłowania, dokonanego przez członka rodziny, lub rozszerzonego
samobójstwa. Ustalenia te mają na celu analizę zdarzeń poprzedzających tragedię, pod kątem
właściwej realizacji zadań Policji oraz wyciągnięcie wniosków i ewentualne wdrożenie
procedur, które pozwolą w przyszłości na minimalizację ryzyka powstawania takich sytuacji.
Na podstawie takiej analizy w KGP przygotowywane jest pismo, w którym Pierwszy
Zastępca Komendanta Głównego Policji zobowiąże komendantów wojewódzkich/stołecznego
Policji do tego, aby w przypadku dobrowolnego poddania się karze przez osobę podejrzaną
o popełnienie przestępstwa w związku z przemocą w rodzinie obligatoryjnie wnosić
o zastosowanie środków karnych w postaci nakazu opuszczenia wspólnie zamieszkiwanego
lokalu, zakazu zbliżania oraz poddania się oddziaływaniom korekcyjno-edukacyjnym.
Ponadto Pierwszy Zastępca Komendanta Głównego Policji wskazał na konieczność
występowania do prokuratora, w postępowaniu przygotowawczym, o zastosowanie środków
probacyjnych.
Biuro Prewencji i Ruchu Drogowego KGP w 2014 r. w celu profesjonalnego
wykonywania przez policjantów zadań w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie,
w szczególności w zakresie stosowania narzędzi szacowania ryzyka zagrożenia życia
zdrowia w związku z przemocą w rodzinie, do dnia 26 maja 2014 r. przeprowadziło:
szkolenie dla funkcjonariuszy z Biura Spraw Wewnętrznych KGP,
szkolenie dla Głównego Sztabu Policji,
szkolenia wykładowców szkół policyjnych,
czynności badawcze w 8 KPP/KMP, pod kątem przeszkolenia w ubiegłym roku
funkcjonariuszy realizujących interwencje w związku z przemocą w rodzinie,
posiadania przez patrol interwencyjny formularzy „Niebieska Karta – A”, „Niebieska
9
Karta – B” oraz kwestionariuszy szacowania ryzyka zagrożenia życia i zdrowia
w związku z przemocą w rodzinie dla osób dorosłych oraz w stosunku do dzieci (druki
MP-52, MP-53),
wideokonferencje.
Ponadto znowelizowana ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie dała
specjalne uprawnienia kuratorom sądowym, którzy mają możliwość złożenia wniosku
o odwieszenie kary pozbawienia wolności bądź zakończenia warunkowego zwolnienia
skazanego. Dzieje się tak w przypadku ponownego stosowania przemocy przez sprawcę.
Instytucja ta ściśle wiąże się z działaniami policjantów dzielnicowych, którzy mają za zadanie
współpracować z kuratorami sądowymi ze swojego rewiru i informować ich o wszelkich
nieprawidłowych zachowaniach osób będących pod kuratelą. Ogólna liczba wniosków
złożonych przez kuratorów sądowych w trybie art. 12d Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy
w rodzinie w 2012 roku wyniosła 2.143 (2011 – 1.315, 2010 – 372 wnioski), z czego 1.355
zostało uwzględnionych (2011 – 667, 2010 – 200). Obligatoryjne zarządzenie wykonania
kary wobec skazanego za przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby
bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej osoby małoletniej, zamieszkujących wspólnie
ze sprawcą dopuszczającym się ponownych zachowań przemocowych w okresie próby (art.
75 § 1a kk), zostało zastosowane w 2012 r. 1.767 razy (2011 – 1.096, 2010 – 70) (zob. wyk.
1)10
. Do zacieśnienia współpracy pomiędzy Policją a Kuratorską Służbą Sądową doszło w
2010 roku, kiedy zostały podpisane procedury współpracy przez Ministra Sprawiedliwości,
Komendanta Głównego Policji i przedstawicieli Krajowej Rady Kuratorów.
Wykres 1. Liczba obligatoryjnych zarządzeń kary na wniosek kuratora sądowego w wyniku ponownego
stosowania przemocy w rodzinie
Źródło: opracowanie własne na podstawie artykułu Temida a przemoc w rodzinie 2012 „Niebieska Linia
nr 4/2013”
10
http://www.niebieskalinia.pl/pismo/wydania/dostepne-artykuly/4829-temida-a-przemoc-w-rodzinie-2012 dostęp 25.05.2014.
0
2000
2010 2011 2012
70
1096 1767
Liczba obligatoryjnych zarządzeń wykonania kary w wyniku ponownego stosowania przemocy
10
KWESTIONARIUSZE SZACOWANIA RYZYKA I ALGORYTMY
POSTĘPOWANIA PODCZAS INTERWENCJI W PRZYPADKU PRZEMOCY
DOMOWEJ
Policja, mając na celu podniesienie standardów przeciwdziałania przemocy domowej,
jak również sprawniejszą pomoc ofiarom, opracowała specjalne kwestionariusze szacowania
ryzyka oraz algorytmy postępowania wobec sprawcy. Idąc wzorem państw Europy
Zachodniej, które takie narzędzia wykorzystują w pracy z przypadkami przemocy w rodzinie,
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zainicjowało wprowadzenie analogicznych procedur.
Nowe rozwiązania zostały opracowane przez Biuro Prewencji i Ruchu Drogowego Komendy
Głównej Policji przy współpracy z organizacjami pozarządowymi: Fundacją Dzieci Niczyje
i Ogólnopolskim Pogotowiem dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”.
Pozytywne wyniki pilotażu nowych narzędzi, przeprowadzonego we wrześniu 2013
roku w województwie lubuskim (zob. zał. 1), pozwoliły na podjęcie decyzji o wprowadzeniu
kwestionariuszy i algorytmów z dniem 1 stycznia 2014 roku już w całym kraju. Blisko 35.000
funkcjonariuszy ogniw patrolowo-interwencyjnych, którzy między innymi przeprowadzają
interwencję w przypadku przemocy domowej, zostało wyposażonych w laminowane
formularze, w formie wkładki do notatnika, które pomagają im podczas wykonywania
czynności (zob. zał. 2). Ponadto wszyscy funkcjonariusze przeszli dodatkowe szkolenie
z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej i prawidłowego korzystania z nowych
narzędzi. Podczas szkoleń omawiano m.in. działania, jakie może podjąć policjant
w konkretnych sytuacjach. W czasie 42 spotkań przeszkolono 850 policjantów-liderów,
którzy następnie systemem kaskadowym przeszkolili kolejnych funkcjonariuszy. Przeszkoleni
zostali również wykładowcy szkół policyjnych, którzy zapoznają przyszłych funkcjonariuszy
z nowymi rozwiązaniami podczas szkolenia zawodowego. Wraz z kwestionariuszami
i algorytmami policjanci dostali Praktyczny podręcznik dla policjantów. Szacowanie ryzyka
związanego z indywidualnymi przypadkami przemocy w rodzinie, który został sfinansowany
ze środków Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i opracowany przez ekspertów Biura
Prewencji i Ruchu Drogowego Komendy Głównej Policji, Marzenę Kondraczuk-Wąs
i Wandę Mende (zob. zał. 3).
Potrzeba szacowania ryzyka wynika z dążenia do zwiększenia skuteczności działań
podejmowanych przez policjantów przeprowadzających interwencje wobec sprawców
przemocy w rodzinie. Jednym z ważniejszych zadań Policji jest zapewnienie bezpieczeństwa
11
osobom dotkniętym przemocą w rodzinie poprzez wykorzystanie dostępnych środków
mających na celu ochronę oraz minimalizowanie zagrożenia ich zdrowia i życia.
Doświadczenia niektórych policji europejskich wskazują, że można wyodrębnić czynniki
ryzyka, których zaistnienie oznacza podwyższenie stopnia zagrożenia bezpieczeństwa ofiar
przemocy w rodzinie. Czynniki te zawarto w kwestionariuszach szacowania ryzyka. Policjant,
który ma wątpliwości co do ryzyka, jakie występuje podczas interwencji, może skorzystać
z przygotowanego kwestionariusza, a następnie zastosować odpowiednie postępowanie
wobec sprawcy według algorytmu (zob. zał. 2)11
. Opracowano dwie wersje narzędzi, jedną
służąca do szacowania ryzyka i postępowania w przypadku przemocy wobec osoby dorosłej,
natomiast druga dotyczy postępowania wobec dziecka. Warto zaznaczyć, że nowe
rozwiązania są szczególnie pomocne młodym funkcjonariuszom, którzy najczęściej pracują
w ogniwach patrolowo-interwencyjnych i podejmują interwencję w rodzinie. Należy
pamiętać, że jest to sytuacja wysoce stresogenna i pełna emocji, dlatego kwestionariusz pełni
cenną wskazówkę jak dokonać najbardziej obiektywnej oceny.
Grupa robocza przygotowująca narzędzia oraz algorytmy postępowania, związane
z szacowaniem ryzyka przemocy w rodzinie, podczas prac wykorzystywała doświadczenia
policji szwedzkiej stosującej w zakresie szacowania ryzyka system SARA (ang. Spousal
Assault Risk Assessment), multidyscyplinarne doświadczenia brytyjskie w zakresie
stosowania narzędzia szacowania ryzyka DASH (ang. Domestic Abuse, Stalking and
Harrassment and Honour Related Based Violence), a w głównej mierze Formularz Oceny
Zagrożenia (ang. Danger Assessment) opracowany przez J. C. Campbell12
.
Autorzy nowego narzędzia określili następujące cele wprowadzenia kwestionariusza:
dostarczenie policjantom jednolitego narzędzia, a w konsekwencji zapewnienie spójnego
zrozumienia sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia ofiar związanego z przemocą
w rodzinie;
pomoc policjantom, przeprowadzającym interwencję wobec przemocy w rodzinie,
w zidentyfikowaniu przypadków wysokiego zagrożenia życia lub zdrowia w związku z tą
przemocą;
11
http://kwartalnik.csp.edu.pl/kp/ponadto-w-numerze/2145,PRZECIWDZIALANIE-PRZEMOCY-W-RODZINIE-Narzedzie-szacowania-ryzyka-zagrozenia-zyci.html dostęp 30.05.2014. 12
M. Kondraczuk-Wąs, W. Mende, Praktyczny podręcznik dla policjantów. Szacowanie ryzyka związanego z indywidualnymi przypadkami przemocy w rodzinie, Warszawa 2013, s. 3-4.
12
pomoc policjantom w podejmowaniu dobrze uzasadnionych decyzji zmierzających do
zatrzymania sprawcy przemocy w rodzinie, opartych na informacjach pochodzących
z analizy sytuacji na podstawie czynników ryzyka;
wypełniony formularz staje się ważnym dokumentem, który może być wykorzystywany
podczas dalszej pracy z konkretnym przypadkiem przemocy w rodzinie w ramach spotkań
zespołów interdyscyplinarnych lub grup roboczych13
.
Należy przy tym zaznaczyć, że używanie kwestionariusza i algorytmu nie jest
obligatoryjne, ponieważ każdy policjant powinien sam ocenić daną sytuację. Jedynie
w przypadku wątpliwości, jaką decyzję podjąć, może skorzystać z narzędzi pomocniczych.
Warto również zwrócić uwagę, że oprócz praktycznego wymiaru nowych procedur
policjanci dostali bardzo wyraźny sygnał, że dobro poszczególnych członków rodziny jest
wartością szczególnie chronioną i jakiekolwiek przejawy przemocy powinny być szybko
i skuteczne zwalczane. Wszystkie działania podjęte w celu podnoszenia standardów
zapobiegania przemocy w rodzinie (szkolenia, podręcznik dla policjantów, nowe narzędzia)
są jednocześnie elementami kształtującymi prawidłowe postawy funkcjonariuszy.
Jak wskazują sami policjanci, algorytm postępowania jest szczególnie pomocny, gdyż
daje im jasne wytyczne, na podstawie jakich przepisów mogą odizolować sprawcę, ew. jakie
inne środki zastosować. Należy tu zwrócić uwagę na możliwość natychmiastowego
odizolowania sprawcy w uzasadnionych przypadkach. Takiego zatrzymania funkcjonariusze
mogą dokonać na podstawie art. 15a Ustawy o Policji lub art. 244 Kodeksu postępowania
karnego. Jeżeli na pytania 1-3 z kwestionariusza szacowania ryzyka padła odpowiedź „tak”,
funkcjonariusz powinien rozważyć zatrzymanie sprawcy; jeżeli w pytaniach 4-13 padła
przynajmniej pięciokrotnie odpowiedź „tak”, również należy rozważyć zatrzymanie sprawcy.
Jeżeli wystąpiło mniej niż 5 czynników ryzyka, policjant powinien kontynuować procedurę
„Niebieskiej Karty”. Analogiczne postępowanie należy zastosować w przypadku przemocy
wobec dziecka, z tym, że policjant tym razem oprócz rozważenia zatrzymania sprawcy może
podjąć decyzję o odebraniu dziecka (zob. zał. 2).
13
Ibidem, s. 7.
13
PILOTAŻ NARZĘDZI W WOJEWÓDŹTWIE LUBUSKIM
Opracowanie i wdrożenie Algorytmów i Kwestionariuszy Szacowania Ryzyka
Zagrożenia Życia i Zdrowia w Związku z Przemocą w Rodzinie nie byłoby możliwe bez
przeprowadzenia pilotażu i sprawdzenia w praktyce użyteczności nowych narzędzia. Wnioski
płynące z realizacji pilotażu pozwoliły na opracowanie ostatecznego kształtu narzędzi.
Przed rozpoczęciem pilotażu Fundacja Dzieci Niczyje przeprowadziła badania
focusowe w siedzibie Komendy Głównej Policji, w którym wzięło udział łącznie 17
policjantów (5 kobiet i 12 mężczyzn) pracujących w służbach patrolowych i dzielnicowych
w Warszawie, miejscowościach podwarszawskich oraz Gorzowie Wielkopolskim. Ich staż
pracy wynosił od 4 miesięcy do 30 lat. W zdecydowanej większości brali oni udział
w interwencjach w związku z przemocą w rodzinie. Każdy wywiad trwał ok. 65 minut. Na ich
podstawie opracowano wnioski dotyczące mocnych i słabych stron algorytmu
i kwestionariusza w ocenie badanych policjantów.
W czasie trwania pilotażu założono ścisłą współpracę pomiędzy Ośrodkami Pomocy
Społecznej a interweniującymi policjantami. Miała ona polegać na 24-godzinnych dyżurach
pracowników OPS, którzy w razie potrzeby mogli pojawić się na miejscu interwencji na
prośbę Policji bądź ofiary w celu zapewnienia wsparcia. Do ich zadań należały: dostarczanie
informacji o dostępnych placówkach, gdzie można przewieźć dziecko lub rodzinę, opieka
psychologiczna podczas interwencji, pomoc w przypadku kontaktu z lekarzem czy Policją.
Niestety nie wszystkie gminy wyraziły gotowość do takiej współpracy. Wskazywano na
przeszkody instytucjonalne, prawne, jak również to, że gminy nie dysponowały
odpowiednimi zasobami do przeprowadzenia tego typu zadań. Mimo wspomnianych
trudności należy podkreślić, że w warunkach pilotażu blisko 70% gmin zapewniło takie
dyżury.
Zebrane uwagi i obserwacje zgłaszane przez pracowników pomocy społecznej,
dotyczące realizacji pilotażu obejmowały:
Problemy związane z uregulowaniami prawnymi:
Do obowiązku całodobowej dyspozycyjności pracowników socjalnych należy dostosować
dokumenty organizacyjne ośrodków pomocy społecznej, zakresy czynności ich
pracowników oraz przepisy prawa, na podstawie których aktualnie zatrudnieni są
pracownicy socjalni (art. 132 §1 Kodeksu Pracy). Należy na nowo ustalić podstawy
rozliczania czasu pracy dyżurującego pracownika socjalnego (osoby dyżurujące
14
oczekiwały dodatkowego wynagrodzenia w związku z pracą w godzinach
nadliczbowych).
Konieczność objęcia pracowników pełniących dyżury dodatkowym ubezpieczeniem,
którego koszt stanowiłby obciążenie pracodawcy.
Zabezpieczenie kadrowe realizacji zadania (w wielu miejscowościach zbyt mała liczba
pracowników socjalnych do realizacji obowiązku całodobowej dyspozycyjności).
Brak określenia osób/instytucji, które mają przewieźć dziecko z miejsca zdarzenia do
pogotowia, rodziny zastępczej, placówki, oraz brak regulacji umożliwiających
przewożenie dzieci pojazdem własnym pracownika socjalnego, trudności
w zorganizowaniu środka transportu i wyposażenia w fotelik.
Problemy z zapewnieniem technicznej strony realizacji zadania:
Uregulowanie możliwości dojazdu pracownika do miejsca zamieszkania ofiar, w tym
zapewnienie mu bezpieczeństwa, szczególnie w porze nocnej.
Uregulowanie sytuacji jednoczesnego prowadzenia pracy socjalnej w terenie
i administracyjnej oprawy zadań. Pracownicy socjalni realizowali równolegle te zadania,
nie mając możliwości odbioru nadgodzin.
Problemy z pełną realizacją zapisów ustawowych przez określone służby;
Do uregulowania pozostaje kwestia zwiększenia możliwości zapewnienia bezpieczeństwa
ofiarom w sytuacji, gdy zawiodły wszystkie środki odseparowania sprawcy (mała
infrastruktura i ograniczony zakres działania ośrodków interwencji kryzysowej);
jak również kwestia ewentualnego transportu osób ewakuowanych z miejsca
zamieszkania celem zapewnienia schronienia.
Zgłoszone zostały także problemy we współpracy z Prokuraturą, ochroną zdrowia w
zakresie realizacji ustawowych zadań na rzecz ofiar przemocy w rodzinie14
.
Obecnie w nielicznych większych miastach Ośrodki Pomocy Społecznej potrafią
zapewnić dostępność pracowników przez 24 godziny 7 dni w tygodniu (m. in. Kraków,
Gdańsk). Należy podkreślić, że obecność pracownika socjalnego podczas interwencji Policji
jest wysoko oceniana zarówno przez funkcjonariuszy, jak i pokrzywdzonych. Szczególnie
istotna jest pomoc pracownika OPS w przypadku odebrania dzieci z rodziny. Zapewniają oni
na miejscu specjalistyczną pomoc psychologiczną, a w szczególności pomagają odnaleźć się
dziecku w sytuacji na ogół wysoce dla niego traumatycznej.
14
Raport z realizacji programu pilotażowego wdrożenia algorytmów i kwestionariuszy szacowania ryzyka zagrożenia życia i zdrowia w związku z przemocą w rodzinie w woj. lubuskim
15
W ewaluacji pilotażu zawarto szczegółowe wnioski i konkluzje dotyczące stosowania
kwestionariuszy i algorytmów. Zaproponowano poprawki, które zostały uwzględnione przed
przygotowaniem finalnego narzędzia. Z ważniejszych wniosków wskazywanych przez Policję
dotyczących stosowania kwestionariuszy i algorytmów należy zwrócić uwagę na zwiększenie
efektywności i skuteczności interwencji policjantów wobec przemocy w rodzinie, gdyż
narzędzie ułatwia rozpoznanie sytuacji zagrożenia życia i zdrowia ofiar w związku
z przemocą w rodzinie i wskazuje sposób postępowania w stosunku do sprawcy. Nastąpiła
poprawa bezpieczeństwa ofiar przemocy w rodzinie. W okresie od 1 do 30 września 2013 r.,
policjanci w woj. lubuskim odizolowali od ofiar przemocy w rodzinie 147 sprawców, o 14%
więcej w porównaniu z poprzednim miesiącem. Większość – 71% (104 osoby) – została
doprowadzona do wytrzeźwienia, natomiast 29% sprawców (43 osoby) zostało zatrzymanych.
Liczba zatrzymań procesowych i prewencyjnych sprawców przemocy w rodzinie wzrosła
o 23%. Jednoznacznie można stwierdzić, że nastąpiło podniesienie jakości i skuteczności
współpracy Policji i pomocy społecznej w przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie.
Informacja o przemocy w rodzinie i potrzebie podjęcia działań pomocowych trafia do
pracownika socjalnego szybciej niż w przypadku realizacji procedury „Niebieskie Karty”.
Pracownik socjalny dociera do ofiary z ofertą pomocy jeszcze tego samego dnia lub
następnego po ujawnieniu przez policję przemocy. Natomiast zgodnie z procedurą
„Niebieskie Karty” Policja w ciągu 7 dniu przesyła „Niebieską Kartę” do przewodniczącego
Zespołu Interdyscyplinarnego, a ten w ciągu 3 dni informuje o rodzinie dotkniętej przemocą
członków zespołu lub grupy roboczej.
Również pierwsze statystyki z tego roku (dane dotyczą całej Polski) potwierdzają
skuteczność wprowadzenia nowego narzędzia. Należy zauważyć, że w okresie pierwszych
dziewięciu miesięcy 2014 r., w porównaniu z odpowiednim okresem 2013 r., odnotowano
wzrost o 31,91% liczby wypełnionych przez Policję formularzy „Niebieska Karta – A” (zob.
wykres 2). Jest to dowód na to, że dodatkowe szkolenie dla 35 tysięcy policjantów przynosi
zamierzony skutek – potrafią oni skuteczniej reagować na przemoc domową15
.
15
Informacja dotycząca realizacji zadań w związku z wdrożeniem w Policji od 1 stycznia 2014 r. narzędzi szacowania ryzyka zagrożenia życia i zdrowia w związku z przemocą w rodzinie
16
Wykres 2. Liczba wypełnionych formularzy "Niebieska Karta-A" w całej Polsce w okresach styczeń-wrzesień
2013 r. i 2014 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych KGP
Wzrosła również o 35,40% liczba osób, wobec których istnieje podejrzenie, że stosują
przemoc w rodzinie. Istotny wzrost zanotowano w przypadku liczby osób zatrzymanych. Jest
to ważny wskaźnik, który pokazuje, na ile skutecznie policjanci potrafią wykorzystać
algorytm postępowania ze sprawcą i zapewnić maksymalną ochronę ofierze poprzez izolację
agresora. Liczba zatrzymanych osób, wobec których istnieje podejrzenie, że stosują przemoc
w rodzinie, wzrosła o 52,12% (zob. wykres 3)16
.
Wykres 3. Liczba osób zatrzymanych podejrzanych o przemoc w rodzinie w okresach styczeń-wrzesień 2013r.
i 2014 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych KGP
16
Ibidem.
0
20 000
40 000
60 000
styczeń-wrzesień 2013 styczeń-wrzesień 2014
36 459 48 093
Wzrost liczby Niebieskich Kart
0
2 000
4 000
6 000
8 000
10 000
styczeń-wrzesień 2013 styczeń-wrzesień 2014
6 568
9 991
Liczba zatrzymanych osób podejrzanych o stosowanie przemocy domowej Liczba
zatrzymanych
osób
Liczba
wypełnionych
formularzy
17
Należy wskazać, że policjanci częściej odizolowywali nietrzeźwych sprawców, gdyż
liczba osób, wobec których istnieje podejrzenie, że stosują przemoc w rodzinie,
doprowadzonych do Izb Wytrzeźwień lub innych tego typu placówek, wzrosła o 63,01%. Zaś
liczba osób, wobec których istnieje podejrzenie, że stosują przemoc w rodzinie,
doprowadzonych do wytrzeźwienia do PDOZ (pomieszczeń dla osób zatrzymanych), wzrosła
o 18,21% (zob. wykres 4)17
.
Wykres 4. Liczba osób zatrzymanych i doprowadzonych do Izb Wytrzeźwień i PDOZ w okresach styczeń-
wrzesień 2013 r. i 2014 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych KGP
PODSUMOWANIE
Uznanie przeciwdziałania przemocy w rodzinie przez Ministra Spraw Wewnętrznych
jako jedno z priorytetowych działań w 2014 r. w wyraźny sposób przyczyniło się do
podniesienia standardów zapobiegania tego typu przestępczości. To właśnie w celu
skutecznego przeciwdziałania przemocy w rodzinie opracowano i wdrożono z dniem
1 stycznia 2014 r. na terenie całego kraju algorytmy i kwestionariusze szacowania ryzyka
w związku z przemocą w rodzinie. Wprowadzone do szerokiego stosowania w szeregach
funkcjonariuszy narzędzie powstało przy współpracy ekspertów Komendy Głównej Policji
17
Ibidem.
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
14000
styczeń-wrzesień 2013 styczeń-wrzesień 2014
4417
7 200
10 849
12 825
Wzrost liczby zatrzymanych nietrzeźwych sprawców przemocy
Liczba osób zatrzymanych i doprowadzonych do Izb Wytrzeźwień
Liczba osób zatrzymanych i doprowadzonych do PDOZ
18
z organizacjami pozarządowymi: Fundacją Dzieci Niczyje i Ogólnopolskim Pogotowiem dla
Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”. Zrealizowany we wrześniu 2013 roku pilotaż
narzędzia w województwie lubuskim potwierdził jego skuteczność, pozwolił też na
zastosowanie proponowanych uwag ewaluacyjnych i poprawek przed wprowadzeniem
algorytmów i kwestionariuszy w skali kraju.
Jak pokazują pierwsze analizy omawianego zjawiska, nastąpił (w pierwszych
dziewięciu miesiącach 2014 r.) wyraźny wzrost wszystkich wskaźników badanych przez
Policję przy analizowaniu danych dotyczących przemocy domowej. Funkcjonariusze założyli
więcej Niebieskich Kart niż w odpowiednim okresie w 2013 roku (wzrost o 32%). Również
zatrzymano więcej osób podejrzanych o stosowanie przemocy domowej (wzrost o 52%),
odizolowano też więcej sprawców będących pod wpływem alkoholu (wzrost o blisko 63%
w przypadku doprowadzeń do Izb Wytrzeźwień i wzrost o 18% w przypadku PDOZ). Blisko
35 tysięcy funkcjonariuszy z ogniw patrolowo-interwencyjnych zostało przeszkolonych
z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej i używania nowych narzędzi. Wszyscy oni
zostali wyposażeni w laminowane algorytmy i kwestionariusze szacowania ryzyka, jak
również w specjalny podręcznik, który obszernie opisuje stosowanie nowych procedur.
Obserwowalne są pierwsze niezwykle pozytywne efekty kroków podjętych z początkiem
roku.
19
Załącznik nr 1
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
Załącznik nr 2
49
Załącznik nr 3
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86