Sturing van welzijn
Auteurs: Heleen Rijnkels en Amanda Jansen, BMC
Tim Robbe, Robbe Adviesbureau
Joost van Alkemade en Saskia van Grinsven, MOVISIE
Eindredactie: Ethiscript
Vormgeving: Ontwerpburo Suggestie en Illusie
Foto omslag: Hollandse Hoogte
Druk: True Colours
Deze publicatie is tot stand gekomen dankzij financiering van het ministerie van VWS.
© 2010 MOVISIE
Sturing van welzijnHoe gemeenten de sturing op de kwaliteit
van het welzijnswerk kunnen verbeteren
2 Sturing van welzijn
Inhoud
1. Inleiding 5 Leeswijzer 5
2. Welzijnalscomplexbeleidsterrein 62.1 Definitievanwelzijn 6
2.2 Inhoudelijkecomplexiteit 7
2.3 Strategischecomplexiteit 9
3. Sturingsopvattingen 103.1 Maatschappelijkeontwikkelingen 10
3.2 NewPublicManagement 11
3.2.1 Uitgangspunt 11
3.2.2 Consequenties 11
3.2.3 Instrumenten 12
3.2.4 Voorwaarden 13
3.3 Governance 13
3.3.1 Uitgangspunt 13
3.3.2 Consequenties 14
3.3.3 Instrumenten 15
3.3.4 Voorwaarden 15
4. Sturingsinstrumenten 174.1 Inleiding 17
4.2 Instrumenten 17
4.3 Procesgangen 20
4.3.1 Aanbestedingsproces 20
4.3.2 Subsidieprocesklassiek 20
4.3.3 Subsidieprocesmodern 21
Sturing van welzijn 3
5. Dilemma’s 235.1 Inleiding 23
5.2 Regievoerderofopdrachtgever? 23
5.3 Partnerofopdrachtnemer? 24
5.4 Concurrentieofsamenwerking? 25
5.5 Samenvattend:Deverbindingtusseninhoudelijkdebaten
zakelijkeafspraken 27
6. Conclusies 296.1 Werkenvanuiteensturingsvisie 29
6.2 Maatschappelijkondernemerschap 33
6.3 Relatieencommunicatie 34
6.4 Conclusies 34
6.5 Aanbevelingen 36
Bijlage1:Overzichtdeelnemersinterviews 37
Bijlage2:Overzichtdeelnemersexpertmeeting 39
4 Sturing van welzijn
Sturing van welzijn 5
Inleiding
ParticipatieenzelfredzaamheidzijndedoelstellingenvandeWetmaatschappelijkeonder-
steuning(Wmo).Daarmeestaathetwelzijnswerkmeerdanooitindeschijnwerpers.Erisgrote
behoefteaanprofessioneelwelzijnswerk,datnietalleenheldereprestatieslevertmaarook
‘waarvoorhetgeld’biedt.Inditkaderdoetookdeterm‘Welzijnnieuwestijl’1opgeld.De
nieuweprofessionaliteitinhetwelzijnswerkwordtgekenmerktdoordevolgendebegrippen:
vraaggerichtwerken,eencentralerolvoordeeigenkrachtvanburgers,een‘er-op-af-menta-
liteit’enhetverbindenvanmenseneninitiatieven.Eenverbeterdesturingopkwaliteitvande
uitvoeringkandewelzijnssectorversterken.
HetexperimentVernieuwendWelzijn2werptdevraagopwelkeinstrumentendewelzijns-
sectorkunnenversterken.MOVISIEheeftinhetkadervanditprojectdevolgendeonderzoeks-
vraaggeformuleerd.
Hoe kunnen gemeenten de sturing op kwaliteit van het welzijnswerk verbeteren?
Welke sturing en wijze van financiering, waaronder aanbesteden, kunnen daarbij
helpen en onder welke voorwaarden?
Hetonderzoekiseenmixvanliteratuurstudie,interviewseneenexpertmeetingenisuitgevoerd
doorMOVISIE,Europeesjuridisch/bestuurskundigadviseurTimRobbeenadviesbureauBMC.
Leeswijzer
Inheteerstehoofdstukbestedenweaandachtaandecomplexiteitvanhetbeleidsterrein
welzijn.Vervolgensstaanwestilbijdetweegrotesturingsopvattingenindepubliekesector:
New Public ManagementenGovernance.Dezesturingsopvattingenkoppelenweaandecom-
plexiteitvandeproblemendiespelenindewelzijnssector.Totslotbestedenweaandachtaan
verschillendesturingsinstrumenten.Webrengeninkaartopwelkemanierinkopen,subsidië-
renenonderhandelenkunnenhelpenomdesturingopkwaliteitteversterken.
Naastliteratuurstudiebestaathetonderzoekuiteenserieinterviewsmetgemeentenen
welzijnsorganisatieseneenexpertmeetingmetvertegenwoordigersvangemeentenenwelzijns-
organisaties.3Detheoriewordtaandehandvanpraktijkvoorbeeldentoegelicht.
1 WelzijnnieuwestijliszoweleenvisieopwelzijnendeWmovanhetministerievanVWS(metachtbakensvoorverandering)alseenstimuleringsprogrammavanVWS,deVNGendeMOgroep2010-2011.
2 Zowelgemeentenalswelzijnsorganisatieszijndoordrongenvandenoodzaaktotverbeteringenvernieuwingvanhetwelzijnswerk.DeministeriesvanVWSenVROM/WWIhebbenMOVISIEinhetkadervanexperimentenindekrachtwijkeninvijfgemeentengevraagddaaruitvoeringaantegeven.HetexperimentVernieuwendWelzijnisgerichtopadviseringaangemeentenenwelzijnsorganisaties,methetdoelomvernieuwingmogelijktemaken.
3 Vooreenlijstmetgeïnterviewdenendeelnemersaandeexpertmeeting:ziebijlagen.
1
6 Sturing van welzijn
Welzijn als complex beleidsterrein
2.1 Definitie van welzijn
Jongeren-enouderenwerk,algemeenmaatschappelijkwerk,buurtwerk,straatcoaches,schuld-
hulpverlening,boodschappendiensten,opvangvandak-enthuislozenenverslavingszorg.Dit
isslechtseenkleinegreepuiteengrootaantalactiviteitendatonderdenoemerwelzijnvalt.
Dezeactiviteitenzijnherkenbaarindesamenlevingomdatzedichtbijdeburgerplaatsvinden.
Tochblijktzowelhetontwikkelenalshetuitvoerenvanwelzijnsbeleideenlastigeopgave.
OpalleprestatieveldenvandeWmodiewehiernanoemen,speeltwelzijneenrol.
• Hetbevorderenvandesocialesamenhanginenleefbaarheidvandorpen,wijkenen
buurten.
• Oppreventiegerichteondersteuningvanjeugdigenmetproblemenmetopgroeienenvan
oudersmetproblemenmetopvoeden.
• Hetgevenvaninformatie,adviesencliëntondersteuning.
• Hetondersteunenvanmantelzorgersenvrijwilligers.
• Hetbevorderenvandedeelnameaanhetmaatschappelijkverkeerenvanhetzelfstandig
functionerenvanmensenmeteenbeperkingofeenchronischpsychischprobleemenvan
mensenmeteenpsychosociaalprobleem.
• Hetverlenenvanvoorzieningenaanmensenmeteenbeperkingofeenchronischpsychisch
probleemenvanmensenmeteenpsychosociaalprobleemtenbehoevevanhetbehoudvan
hunzelfstandigfunctionerenofdeelnameaanhetmaatschappelijkverkeer.
• Hetbiedenvanmaatschappelijkeopvang,waarondervrouwenopvangenhetvoerenvan
beleidterbestrijdingvangewelddatdooriemanduitdehuiselijkekringvanhetslachtoffer
isgepleegd.
• Hetbevorderenvanopenbaregeestelijkegezondheidszorg,metuitzonderingvanhetbie-
denvanpsychosocialehulpbijrampen.
• Hetbevorderenvanverslavingsbeleid.4
Indebeschrijvingvandezeprestatievelden,nochinandereonderdelenvandeWmo,iseen
eenduidigedefinitievanwelzijnteherkennen.
Welzijnisalsbegriplastigtevattenenkandaardoorveelverschillendeactiviteitenher-
bergen.Hetisgeenverrassingdatditgevolgenheeftvoorhetdefiniërenentyperenvande
maatschappelijkeproblemen,hetformulerenvandoelstellingenengewensteeffectenende
vertalingdaarvanineenheldereopdracht.
4 ArtikelsubgWmo.
2
Sturing van welzijn 7
InhetAmsterdamsestadsdeelZeeburg heeftmenaandenlijveervarenhoezeerde
definitievanwelzijnvanbelangisvoordeuitvoering.Alsdienstverlenendbedrijfging
CIVICZeeburgvanstartmetdenieuwedefinitievanwelzijnswerkvanhetstadsdeel.
Indezedefinitiewaseenduidelijkeveranderopdrachtvanhetstadsdeelverwoord.
Dieopdrachtkonzoweldooreenwelzijnsinstellingalsdooreendienstverlenendbe-
drijfuitgevoerdworden.
Erontstondbijdebuitenwacht,onderanderebijanderestadsdelenenbijbestaande
instellingen,veelruisomdateenpartijdiegeengesubsidieerdeinstellingwashetwel-
zijnswerkginguitvoeren.
Conclusie:erzijnkennelijkduidelijkebeeldenvanwathetwelzijnswerkinhoudtende
verwachtingisdatditdoorbestaandeofbekendewelzijnsinstellingenmoetworden
uitgevoerd.Hetgaathierbijombekendewelzijnsactiviteiten,zoalshetsociaal-cultureel
werkinbuurthuizen.Depraktijkisechterdatwelzijnswerknieteeneenduidigedefini-
tiekentenopverschillendewijzenuitgevoerdkanworden.
InZeeburgishetverwachtingspatroontenaanzienvanwelzijnswerknaardebuiten-
wachtdoorbroken.Metalsgevolgeentoenemendebewustwordingenherbezinning
ophetbegripwelzijnswerkinAmsterdam.Opeenaantalfacettenzijnoudebeelden
bijdebuitenwachtjuistbevestigd:voorveelstadsdelenishetnaZeeburgondenkbaar
dateenprivaatrechtelijkeovereenkomstzalwordengeslotenvoordeuitvoeringvan
hetwelzijnswerk.BinnenZeeburgzelfismentevredenmetdeuitvoeringdoorCIVIC
Zeeburg,metalsgevolgdathetoudebeeldvanwelzijnswerkislosgelaten.
2.2 Inhoudelijke complexiteit
Hetgemeentelijkewelzijnsbeleidhoudtzichbezigmetverschillendemaatschappelijkevraag-
stukken.Elkegemeentevultditbeleidopeeneigenmanierin.5Ditkomtnatuurlijkdoordat
elkegemeentehaareigenmaatschappelijkeproblemenkent.DevisieindeWmoisdatde
analysevandevraagstukkenbegintbijdevraagwelkeproblemenburgersinhundagelijks
levenervaren.Dewelzijnsorganisatievangtsignalenopenlegtdezezowelbijburgersals
bijanderemaatschappelijkeorganisatiesneer.Eengedeeldeanalysevormtdeinputvoorde
gemeenteomtekomentoteenvisieopwelzijn,waarbijdebegrippenparticipatieenzelf-
redzaamheiddekernvormen.
5 Hierdooris‘benchmarking’geeneffectiefinstrumentbijhettoetsenvandekwaliteitvangemeentelijkwelzijnsbeleid.ZieQuickscanWelzijn,blz.4.WelzijnindeWmo,Quickscanontwikkelingeninbeleid,uitvoeringenuitgaven2006-2010,Maastricht,september2009,PCkwadraat,JeroenHoenderkampe.a.
8 Sturing van welzijn
Zowelbijhetopstellenalsbijhetuitvoerenvanbeleiddiscussiërenbetrokkenenoverenerzijds
debenodigdeeningebrachtekennisensignalenenanderzijdsdenormatievemaatstavenom
gesignaleerdemaatschappelijkeproblemenaantepakken.DeQuickscanWelzijnconcludeert:
“Gemeenten worstelen met de vraag wat de ‘waarde’ van welzijn moet zijn en ze hebben moeite
om de abstracte principes te vertalen in concrete acties”.Ookblijktdat“in de praktijk(…)de
aard van de thema’s waar het om gaat zichlastiglatendefiniëren en kwantificeren”.6Hetvoor-
gaandeneemtoverigensnietwegdatgemeentenwelsteedsmeerproberenbepaaldedeelpro-
ductentedefiniëren.Voorbeeldenzijndestraatcoachesenonderdelenvanhetjongerenwerk.
Indegesprekkengevenzowelgemeentenalsmaatschappelijkeorganisatiesaandathetmaat-
schappelijkevraagstukcentraalmoetstaanennietzozeerhetproduct,deactiviteitofdeoutput.
Ditkwaminveelgesprekkenterug.Depraktijkblijktechtervaakanderstezijn.
6 QuickscanWelzijn,blz.14enblz.17.WelzijnindeWmo,Quickscanontwikkelingeninbeleid,uitvoeringenuitgaven2006-2010,Maastricht,september2009,PCkwadraat,JeroenHoenderkampe.a.
Voorbeelden van situaties uit de praktijk waarin de nadruk meer op de activiteiten
zelf is komen te liggen dan gezien het voorliggende maatschappelijke vraagstuk de
bedoeling was.
InZeeburglagereenduidelijkeinhoudelijkeveranderopdrachtvoordenieuwe
aanbieder,beschreveninhetaanbestedingsbestek.Tochwarenindelateraangegane
subsidierelatiedeafsprakenuitdebeschikkingopactiviteitenniveauindepraktijk
meerleidenddandeveranderopdrachtdieaanCIVICZeeburgwasmeegegeven.
Hetaanbestedingsbestekendelaterafgegevensubsidiebeschikkingkomenqua
inhoudnietmetelkaarovereen.Hetgevolgisdatdeaanbiedermanoeuvreerttussen
tegenstrijdigeverwachtingen.Aandeenekantdeveranderopdracht,aandeandere
kantdeafgesprokenactiviteitenuitdebeschikking.GraagzouCIVICZeeburgeen
regulierprivaatrechtelijkcontractzijnaangegaanmethetstadsdeel,waarindeveran-
deropdrachtcentraalstaat,nietdeactiviteitendieuitgevoerdworden.
InOssstagneerdehetprocesmaatschappelijkaanbestedenopdedefiniëringvanhet
probleemendeinventarisatievanactiviteitendiealplaatsvonden.Afsprakenwerden
hierdoornietophoofdlijnengemaakt.Hetproceswaszekerophetvoorliggende
maatschappelijkevraagstukgericht,maardefinitieproblemenleiddendeaandachtaf.
InPurmerendlagdefocusaanvankelijkopdeinhoudelijkeverkenningvanderol,
positieenbijdragediehetwelzijnswerkzoumoetenhebben.Dezerichtingisechter
snelverlateninverbandmetdeurgentieomwelzijnswerkaantetrekkenvooreen
nieuwewijk.Erontstondeenbredeopdrachtaaneenaanbiederdiemeekongroeien
metnieuwebeleidsmatigeontwikkelingenbinnendegemeente.Hetmakenvan
afsprakenoverdedienstverleningopkortetermijnstondvoorop.
Sturing van welzijn 9
2.3 Strategische complexiteit
Nietalleendecomplexiteitvandemaatschappelijkeproblemenwaarwelzijnzichopricht
maaktdebeleidsvorminglastig.Effectiefwelzijnsbeleidkomttotstandineensamenspeltussen
gemeente,maatschappelijkeorganisatiesenburgers.Bijhetoplossenvanvraagstukkeniseen
actieverolvoorburgersweggelegd.Hetstrevennaarparticipatieenzelfredzaamheidvraagtvan
degemeenteenmaatschappelijkeorganisatiesdatzijburgersactiefondersteunenenfaciliteren.
Degemeentemaakthetbeleid.Indeuitvoeringdaarvaniszijechterafhankelijkvaneen
grootaantalmaatschappelijkeinstellingendiewelzijnsactiviteitenuitvoeren.Omdatdevraag-
stukkenvaakinmeerderelevensdomeinenliggen,hebbenmeerdereorganisatieseentaakbij
deuitvoering.Designaleringsfunctieendeskundigheidmetbetrekkingtotmaatschappelijke
problemenisvooralbijdemaatschappelijkeorganisatiestevinden.
InOssiseenmaatschappelijkaanbestedingstrajectuitgevoerd,waarin50verschillende
instellingen,verenigingenenbelanghebbendenmetelkaarronddetafelgingenom
eenprobleemoptelossen.Ditzegtietsoverdecomplexiteitvandeproblematiek.
Anderzijdsontstaatmetdeveelheidaangesprekspartnerseveneenshetstrategische
probleemvanderegievoering.
IndeOosterschelderegiohoudtondersteuningvanburgersinhetkadervandeWmo
indat,geziendestrenggereformeerdegrondslagvanveelinwoners,steedswordt
afgewogenofeendienstofproductalgemeentoegankelijkmoetzijnofdatdedienst
vooralbestemdisvoormensenuiteenbepaaldedoelgroep.Hetproductzelfmoet
welsteedsaandezelfdekwaliteitseisenvoldoen.Zomageengereformeerdeschool
‘gereformeerdschoolmaatschappelijkwerk’inkopen,maarhetmoetwelvoldoen
aanalgemenekwaliteitseisen.Terwijlhetalgemeenmaatschappelijkwerkvooralle
inwonerstoegankelijkmoetzijn.Deorganisatiemagnieteenconfessionelegrondslag
hanteren,maarwelvoorspecifiekedoelgroepenspecifiekewerkersinhuren.Kwaliteit
vandeondersteuningenmaximaleaansluitingopdevraagvaninwonersgaanopdeze
wijzehandinhandomparticipatiemogelijktemaken.
InZeeburg, Almere, Purmerend en Utrechtwassprakevaneenlangdurigerelatiemet
ééngrotewelzijnsinstelling.Debehoefteaanvernieuwingvanhetwelzijnswerkwasin
dezegemeentengroot.Inallegevallenwerdereenandereoplossinggekozenomeen
nieuweimpulsaanhetwelzijnswerktegeven.Dittypeertdestrategischecomplexiteit
omtoteenwelzijnnieuwestijltekomen.
InZeeburg isaanbesteedeniseenveranderopdrachtmeegegevenaandenieuweaanbieder.
InAlmere isresultaatgerichtesubsidieverleningvanstartgegaanenhierdoorisde
communicatieensamenwerkingmetdebestaandewelzijnsinstellingverbeterd.
InPurmerendisdeaanbestedinggestoptomeersthetbeleidnadertedefiniëren.Tevens
isdegemeentezichaanhetherbezinnenophaareigenrolalssubsidieverstrekker.
10 Sturing van welzijn
Sturingsopvattingen
3.1 Maatschappelijke ontwikkelingen
Complexemaatschappelijkeproblemenkomenvoorineenmaatschappijdiezelfsteedscom-
plexerwordt.Niemandzalontkennendatdoorprocessenvaninternationalisering,individuali-
seringeninformatiseringdemaatschappijinsneltempovangedaanteverwisselt.
Dearrangementendiezijnontwikkeldindeverzorgingsstaathebbenhetdoelomte
fungerenalsvangnetvoordeburgersdiehetechtzelfnietredden.Inveelgevallenzijndeze
arrangementendoorontwikkeldtotbasisvoorzieningenvooriedereen;voorzieningenwaar
iedereenrechtopheeft.Burgerszijnindepositievanconsumentgekomen,claimenhunrecht
enrakenhetvertrouwenkwijtalsdeoverheidonvoldoendeantwoordkangeven.
Nietalleeniszodevraaggegroeid,maarookhetaanbod.Veelvoorzieningenzijngepro-
fessionaliseerdendaarmeeduurdergeworden.Doorspecialisatieisereenlappendekenaan
voorzieningenontstaan;voorelkprobleemeeninstellingofhulpverlener.
Degrenzenvanonzeverzorgingsstaatkomeninzicht.Dekostennemensneltoeterwijl
deeffectiviteitafneemt.Erblijvengroependiestructureelineenachterstandspositiezittenen
hetverschilmetgroependiehetgoedhebben,neemttoe.
Erligteenenormeuitdagingvooroverheid,burgersenmaatschappelijkeorganisatiesom
tewerkenaaneennieuweaanpak.DeWmoenWelzijnnieuwestijlkunnenhierbijalskrach-
tigekatalysatorenwerken.Participatie,zelfredzaamheideneigenkrachtzijndebegrippen
waarhetomgaat.Hetzelforganiserendvermogenligtbijmensenenhunnetwerkenzelf.Dat
isdebasisvoordesocialeduurzaamheidvaneensamenleving.Maatschappelijkeorganisaties
endeoverheidondersteunenenfaciliterenslechts.
Doordergelijkeontwikkelingenisdehoudbaarheidsdatumvandeoude,traditionele
vormvanoverheidssturingvancommand en control(voorschrijvenenvolgen)allangverstre-
ken.Meteendergelijkeverouderdesturingsopvattingliepdeoverheidsteedsmeerachterde
feitenaan.Zijiszelfsteedsafhankelijkervaneenveelvoudaanmaatschappelijkepartnersom
doelstellingentebereiken.Hetconceptvandenetwerksamenlevingheeftzijnintredegedaan.
Deonzekerhedenvandezenieuwesamenleving,waarinontwikkelingenelkaarsteedssneller
opvolgen,vragenomeennieuwparadigmaopoverheidssturing.Indevolgendeparagrafen
besprekenwetweesturingsopvattingen,diebeideuitgaanvanhorizontaleverhoudingen
tussendeoverheidenmaatschappelijkepartners.
3
Sturing van welzijn 11
3.2 New Public Management
3.2.1Uitgangspunt
NewPublicManagement(NPM)iseenbestuurlijkemanagementfilosofiedie,medeonder
invloedvandeeconomischerecessieindejarentachtigvandevorigeeeuw,indeAngelsaksi-
schewereldisontstaanomdepubliekesectortemoderniseren.7NPMheeftinmiddelsbreed
inganggevondenindeNederlandsebestuurspraktijk,hoeweltegenwoordigkritischegeluiden
tehorenzijnoverdedaadwerkelijkeeffectiviteitervan.8
HetuitgangspuntvanNPMiseenbedrijfsmatigeoverheiddieburgerseninstellingen
klantgerichtbenadert.9NPMleuntdanookzwaaropsturingstechniekenuithetbedrijfsleven.
Burgerseninstellingenmoetmenzienalsklantenendeoverheidis,naaranalogiedaarvan,
eenbedrijfdatproductenendienstenlevert.Desturingsopvattingbenadruktdatoverheden
hunbedrijfsvoeringmoetenbaserenopresultaatgerichtheid,bedrijfsmatigwerken,publiek
ondernemerschap,concurrentieenklantgerichtheid.10
3.2.2Consequenties
HetuitgangspuntvanNPMheefteenaantalconsequentiesvoordepraktischetoepassing
ervan.Teneersteleidthettoteenscheidingvanpolitiekebesluitvormingenuitvoering.
Daarnaastdoetindieuitvoeringhetmarktdenkenopgeld,waarbijeenduidelijkefocusligt
opeffectiviteit,efficiency,prestatie-indicatorenensturingopoutput.11Ditvertaaltzichnaar
eensterkefocusop,waarmogelijk,privatiseringenuitbestedingvanpubliekediensteneneen
vervlechtingvandepubliekeendeprivatesector.12
HetNPMimpliceertzodoendeeenveranderinginsturingsrelatiestenopzichtevandeoude,
traditioneleoverheidssturingvanvoorschrijven en volgen.Desturingopbasisvanhiërarchie
(command en control)isvervangendoorsturingopgrondvancontracten.13Datgeldtzo-
welvoordeinterneorganisatievanoverhedenalsvoorderelatiestussenoverhedenenhun
omgeving.
7 ZieonderandereBovens,’tHartenVanTwist,Openbaar bestuur, Beleid, Organisatie en Politiek,Kluwer,AlphenaandenRijn,zevendedruk,2007.Verderaangehaaldals:Bovens2007.
8 ZiebijvoorbeeldSociaalBestek,december2009.9 ZieonderandereHood,C.,A Public Management for all seasons?In:PublicAdministration,vol69,pp.3-19,
1991;Lips,M.,Bekkers,V.&Zuurmond,A.,ICT en openbaar bestuur,Lemma,Utrecht,2005;Bekkers,V.,Beleid in beweging,Lemma,DenHaag,2007.
10 DebekendstevoorvechtersvanNPMzijndeauteursvanhetboekReinventing goverment,OsborneenGaebler.Zijbeschrijventienleidendeprincipeswaarmeedeoverheidmeerondernemendhaartakenkanvervullenrich-tingdesamenleving.ZieookBovens,2007.
11 ZieonderandereKoppenjan,J.enKlijn,E.H.,Managing Uncertainties in Networks,Routledge,LondonandNewYork,2004.
12 Politt,C.,Unbundled Government: A Critical Analysis Of The Global Trend To Agencies, Quangos And Contractu-alisation,Routeledge,LondonandNewYork,2003.
13 Bekkers,o.c.,2007.
12 Sturing van welzijn
EenduidelijkvoorbeeldhiervanisdeOosterschelderegio.Bijiedereoverheidstaak
wordtafgewogenofuitbestedingenhetsluitenvaneencontractzinvoliseneen
economischvoordeelkanopleveren.Ookwordtdevraagvande‘klant’hierbijsteeds
nauwbetrokken.HetzelfdegeldtvoordewijzewaaropdeinkopervanPurmerend
tegenderelatiemetinwonersaankijkt:alsoverheidmoetjehetbestebiedenaande
burgervoordemiddelendieburgersaandeoverheidbeschikbaarstellen.
3.2.3Instrumenten
HetuitgangspuntvanNPMmaaktdatuitvoeringdoorderdenenhetaangaanvanovereen-
komstenlogischesturingsinstrumentenzijn.14Bedrijvenwerkenalsindsjaarendagsamenmet
behulpvandezeinstrumentenomdoelstellingentebereiken.
Waarinhetbedrijfslevenechterruimtebestaatvooronderhandelingeninallefasesvande
samenwerking,lijktjuistdatelementbijoverhedendiecontractensluitenvaakteontbreken
ofnietvolledigtoepasbaar.Despecifiekewijzewaaropdeoverheidbijvoorbeeldmoetom-
gaanmetrechtmatigheidenrechtszekerheid,staathetéénopéénovernemenvanpraktijken
uithetbedrijfslevenindeweg.15Hethorizontaleeffectvandeinstrumenteninhetbedrijfs-
levenlijktdaarombijdepraktischetoepassingdooroverhedenvanNPM,tochteleidentot
verticaleverhoudingen.
ContractenlijkenbijdepraktischetoepassingvanNPMdoordeoverheiddaaromnoghet
meestopdeklassiekecontractvorm.Inklassiekecontractenschrijfteenopdrachtgevervoor
hoeeenopdrachtnemerproductenofdienstenmoetaanbieden,conformvoorafopgestelde
prestatie-indicatorenenandereprikkelsenbeperkingen.16Denadrukligtbijdezecontract-
vormopjuridischeregels(bijvoorbeeldaanbestedingsregelsenprivaatrecht),formeledocu-
menten(devraagspecificatie,deofferteenhetcontract)eneenvolledigevoorspelbaarheidin
deuitvoeringvanhetcontract.17Erisduidelijksprakevaneenverticalerelatieopdrachtgever
enopdrachtnemer.
IndeOosterschelderegioprobeertmendezewerkingvanNPMtevermijdendoormet
elkaarafsprakenteblijvenmakenenelkaaraantesprekenopdeonderlingeafhanke-
lijkheidvanpartijen.Inveelgevallenisergeenfeitelijkeconcurrentieaanwezig,wat
hetmakenvangezamenlijkeafsprakenbevordert.Waarwelconcurrentieis,wordthet
klassiekecontractgehanteerd.
14 KoppenjanenKlijn,o.c.,2004.15 Aanbestedingswetgevingiseenvanderechtsgebiedendieditbevestigt,aangezieneeneenmaalingezetteaan-
bestedingsprocedureweinigtotgeenruimtevooronderhandelingenbiedteneenmaalaanbestedecontractennietmeeronderhandelbaarzijn.Houdteenoverheidsinstantiezichnietaandezeregels,danmoetzijdeaanbe-stedingopnieuwuitvoeren.
16 KoppenjanenKlijn,o.c.,2004.17 Williamson,O.E.,Transaction-Cost Economics: the Governance of Contractual Relations.In:P.J.BuckleyandJ.
Michie(eds),Firms,OrganizationsandContracts,OxfordUP,1996,pp.168-185;190-192.
Sturing van welzijn 13
3.2.4Voorwaarden
HetvoorgaandeleidtertoedatvooreensuccesvolletoepassingvanNPMiniedergevalaan
eentweetalrandvoorwaardenvoldaanmoetworden:
1. Eenduidelijkeproductspecificatie.Bijgebrekdaaraanishetmoeilijkomteevaluerenofde
gecontracteerdepartijhaarverplichtingennakomt.
2. Monitoring:dekwaliteitvandeoutputisafhankelijkvandeinspanningendiedegecon-
tracteerdepartijleverttijdensdecontractperiode.Daaromdientermonitoringplaatste
vindenopdegeleverdediensten,omtevoorkomendateencontractpartnerzijnverplich-
tingennietnakomt.18
NPMlijktgeziendezevoorwaardenvooraleffectiefbijmaatschappelijkeproblemenwaarbij
betrokkenpartijenheteenszijnoverdeaardvanhetvraagstukendegekozenoplossingsrich-
tingen.Alsvraagstukkenvoldoende‘ontleed’zijn,ishetmogelijkomproductspecificatiesen
afsprakenoverdeuitvoeringtemaken.Desturingsopvattingkaneentesimplistischeaan-
vliegroutezijnbijmaatschappelijkeproblemenwaarbetrokkenpartijenhetnieteenszijnmet
elkaar.Hetprobleemisdanniettespecificerenendeoutputniettebenoemen.Deuitvoering
isindatgevalooknieteffectieftemonitoren.
3.3 Governance
3.3.1Uitgangspunt
GovernancekenteenandereinsteekdanNPM.NetalsNPMgaatGovernanceuitvaneenho-
rizontalerelatietussenallepartijenbetrokkenbijeenmaatschappelijkprobleem.Andersdan
NPMerkentGovernanceechterdatdezepartijenwederzijdsafhankelijkvanelkaarzijnbijhet
oplossendaarvan.
Omdehorizontalerelatiesgeengeweldaantedoen,krijgeninGovernanceookdeniet-
rationeleelementenvanbesluitvormingdemogelijkheidzichtemanifesteren.Inhetgevalvan
complexemaatschappelijkproblemenlijktimmerseerdereenpolitiekebenaderingvanbeleid
nodigdaneenrationelebenaderingomtoteenoplossingtekomen.19Diemeerpolitieke
benaderingkenmerktzichdoorhetidentificerenvanbeleidsnetwerkenwaarinwederzijds
afhankelijkepartijenactiefzijn.Beleidisdanstratego,nieteendoel-middel constructie.20
18 KoppenjanenKlijn,o.c.,2004.19 Bekkers,o.c.,2007.20 Bekkers,o.c.,2007.
14 Sturing van welzijn
EenvoorbeeldvanGovernanceisdemanierwaaropdegemeenteOsshaarregierolin
hetmaatschappelijkeaanbestedenbenadert.PeterNoten,beleidsmedewerkerinOss,
zegthierover:
“Rationeelgezienkunjedeslagkrachtvergrotenalsjealsgemeentedetakenbeter
verdeelt.Jekunthettakenpakketvandegemeentenietonbeperktlatengroeien.Het
isnodigomhieropnieuwnaartekijken.”
en:
“Wewillenineenandereverhoudingmetpartijenopereren,meervanuithetvertrou-
wenwerkendatiedereenzijneigenverantwoordelijkheidheeftendieookneemt.Heb
ooknietdeillusiedatjenogalleszelfkuntalsgemeente.Jebentsteedsmeerafhanke-
lijkvandenetwerkendieerzijn.”
3.3.2Consequenties
InGovernanceisgeensprakevancommand en control,zoalsindeoude,traditionelesturings-
opvatting.NetalsNPMzoektzijnaarmogelijkhedenomeffectieftestureninhorizontalever-
houdingen.PraktischetoepassingvanGovernancebetekentechter,integenstellingtotdievan
NPM,dathetbesluitvormingsprocesalseencontinuprocesgezienmoetworden.Eenproces
waarinallebetrokkenpartijensteedsderuimtekrijgenomzichaantepassenaanverande-
rendesituatiesenomgevingen.
HetsuccesvoltoepassenvanGovernancemoetsteedsopnieuwleidentoteengedragen
(voorlopige)oplossingvooreenmaatschappelijkprobleem,waarinbetrokkenpartijenzich
kunnenvinden.Ookalsditnietdeoplossingisdiehunvoorkeurheeft,ofwaarbijzijbereid
zijnzichneerteleggen.
HetsuccesvoltoepassenvanGovernanceimpliceertdusdateenwijzigingindesituatieof
deomgevingwaarinhetmaatschappelijkprobleemzichvoordoet,leidttoteengecoördineer-
deaanpassingvande(voorlopige)oplossing.
DezecoördinatiebijhetvindenvaneenoplossingisindepraktijkinOss eenprobleem
gebleken.BeleidsmedewerkerPeterNoten:
“Vertrouwengevenaanpartijenomtotdebesteoplossingtekomen,governance,is
belangrijkmaarhetisnietgenoeg.Organisatiesvoelenzichhetbosingestuurd.Par-
tijeninhetveldwillengraagdatdegemeentederegievoert.”
Sturing van welzijn 15
3.3.3Instrumenten
InGovernancespelensturingsinstrumentenslechtseenondergeschikterol.Deaandachtgaat
uitnaardezichontwikkelendesamenwerkingprocessentussenpartijenbetrokkenbijeen
maatschappelijkprobleem.Elkemogelijkheiddieprocessentebeïnvloedeniseeninstrument
opzich(bijvoorbeeldfinanciëlemiddelenenformelebevoegdheden,maarookstrategische
vaardighedenenmobilisatiemacht).
AlsmenindepraktischetoepassingvanGovernancealgebruikwilmakenvaneenover-
eenkomst,danstaatdaarbijvooralderelatiecentraal.Relationeelcontracterenrichtzichop
derelatietussencontractspartijenzoalsdiezichontwikkeltinplaatsvanopeeninitieelopge-
stelde(schriftelijke)overeenkomst.21
3.3.4Voorwaarden
Governanceisvooraleensuccesvollesturingsopvattingbijmaatschappelijkeproblemenwaar
onzekerhedenbestaanoveringebrachtekennis,normatievemaatstavenendusookover
oplossingsrichtingen.Zijndemaatschappelijkeproblemenechterjuistcomplexvanaard,dan
ishetwelnodigdefocusopsamenwerkingteleggen.Alsdiesamenwerkingernietis,kunnen
betrokkenpartijennamelijkgeenkennisnemenvanelkaarsbelangen,doelstellingen,afhan-
kelijkheden,perceptiesenstrategieën.Indatgevalkennenzeooknietelkaarsvisieophet
maatschappelijkeprobleemendemogelijkeoplossingenendatresulteertineenpatstelling.
HetfaciliterenvandesamenwerkingvraagtomeffectieveGovernance.
VooreensuccesvolletoepassingvanGovernancealssturingsopvattingzijndevolgenderand-
voorwaardennodig.
1. Nadrukophorizontalevormenvansturingomdesamenwerkingtussenactorente
bevorderen.
2. Nadrukopeeneffectievergebruikvankennisvergaarddooractorenomdepublieke
dienstverleningteverbeteren.
3. Nadrukophetzovroegmogelijkbetrekkenvanactoreninhetbesluitvormingsprocesom
delegitimiteitvanbesluitvormingtevergroten.
4. Nadrukophetzovroegmogelijkbetrekkenvanactoreninhetbesluitvormingsprocesom
onzekerhedeninzakestrategieënenkenniswegtenemenentekomentoteengedeelde
visieophetbeleidsprobleemenintezettenverandertrajecten.22
21 Williamson,o.c.,1996.22 KoppenjanenKlijn,o.c.,2004.
16 Sturing van welzijn
InonderstaandetabelzijndeonderdelenvandesturingsopvattingenNPMenGovernance
schematischweergegeven.
NPM Governance
Uitgangspunt Bedrijfsmatigeoverheid Relatiesenafhankelijkheden
Consequenties Scheidingpolitiekebesluitvormingenuitvoering
Focusopmarktdenken
Besluitvormingalscontinuproceswaarinbetrokkenpartijenzichkunnenaanpassenaanwijzigendeomstandighedenensituaties
Instrumenten Uitbesteden
Overeenkomsten
Elkmiddeldateenpartijkaninzettenombesluitvormingtebeïnvloeden
Voorwaarden voor effectiviteit
Heldereproductspecificatie
Monitoringvandeuitvoering
Bevorderenvansamenwerking
Effectiefbenuttenvanaanwezigekennisbijallepartijen
Legitimerenbesluitvormingenwegnemenstrategischeeninformatieveonzekerhedendoorzovroegmogelijkbetrekkenvanallepartijen
Effectief bij Maatschappelijkeproblemenwaarbijpartijenheteenszijnoveringebrachtekennis,normatievemaatstavenenoplossingsrichtingen
Maatschappelijkeproblemenwaarbijpartijenhetnieteenszijnoveringebrachtekennis,normatievemaatstavenenoplossingsrichtingen
Figuur1:Sturingsopvattingen
Sturing van welzijn 17
Sturingsinstrumenten
4.1 Inleiding
Overhedenformulerenbeleidwaarmeezij‘op gezaghebbende wijze waarden willen toebede-
len aan de maatschappij.’23Overhedenwillenopdiemanierindesamenlevingdoelstellingen
bereiken.Zijwillenaanzettentotmaatschappelijkeontwikkelingen,dezestimuleren,afrem-
menofjuistbeëindigen.
Indehuidigenetwerksamenlevingisdeoverheidechterafhankelijkvanverschillendemaat-
schappelijkepartnersvoorhetbereikenvandoelstellingen.Zowelindividueleburgers,belan-
gengroeperingenvanburgers,hetmaatschappelijkmiddenveldalshetbedrijfsleven,dragen
hunsteentjegevraagdofongevraagdbijaanhetmakenen/ofuitvoerenvanoverheidsbeleid.
Ofzeblokkerenditjuist.
Omdoelstellingentebereikenzullenoverheidsorganisatiesdusgebruikmoetenmakenvan
maatschappelijkepartners.Datgeldtookvoorgemeentenbijhetmakenenuitvoerenvanwel-
zijnsbeleid.Gemeentenbeschikkenovereenaantalmogelijkhedenomhieroverafsprakente
makenmetderdepartijen.Indithoofdstukkijkenwijnaardezeinstrumenten,maarooknaar
deprocessendiegemeentenkunneninzettenomdeinstrumentenindepraktijktoetepassen.
4.2 Instrumenten
Degemeentewilvanwegehaarafhankelijkheidvanderdepartijenbijderealisatievanwel-
zijnsbeleidafsprakenkunnenvastleggenmetdiepartijen.Dieafsprakenkunnenbetrekking
hebbenoponderanderedeteleverendienst,dekwaliteitdaarvan,deprijs,etcetera.Erzijn
verschillendemogelijkhedenomafsprakenvastteleggen.Aandeenekantvanhetspectrum
ligtdeovereenkomst(privaatrechtelijk,horizontalerelatie)aandeanderekantdesubsi-
die(bestuursrechtelijk,verticalerelatie).Beleidsgestuurdecontractfinanciering(BCF)iseen
tussenvorm.
Overeenkomst
Alssprakeisvaneenovereenkomst,dantreedtdegemeenteopalseenprivaatrechtelijke
rechtspersoon.Zijsluitdaneenovereenkomstmeteenderdepartijvoordeleveringvaneen
welzijnsdienstaanhaarburgers.Voordezeleveringbetaaltdegemeenteeengeldbedrag.
Ineenovereenkomstisinprincipesprakevaneenhorizontalerelatietussengemeenteenop-
drachtnemer.Zijkunnenbeidenakomingvorderenvanafgesprokenprestaties.24Ditvloeitook
voortuithetprincipepacta sunt servanda;beidepartijenhebbenoverenweertoezeggingen
gedaanaanelkaar,overeenstemmingbereiktendeze(schriftelijk)vastgelegd.
23 Bekkers,o.c.,2007.OverigensisdezedefinitievanbeleidafkomstigvanEtzioni.24 Artikel6:262BurgerlijkWetboek.
4
18 Sturing van welzijn
Ingeenvandeinterviewsisgeblekendatmendaadwerkelijkeenprivaatrechtelijke
overeenkomstmeteenwelzijnsaanbiederheeftafgesloten.InZeeburgwerdhetnaeen
aanbestedingsprocestocheensubsidiebeschikking,inPurmerend isdeaanbesteding
stopgezetenookinAlmere ismennietdaadwerkelijkovergegaantoteenaanbeste-
dingmeteenovereenkomst.IndeOosterschelderegiowordenalleen‘harde’producten
aanbesteed,zoalstaxivervoer.
Conclusie:allegeïnterviewdegemeentenofregio’shanterenhetinstrumentsubsidie
voorhetwelzijnswerk.Ongeachtoferisaanbesteedofeenspecifieksubsidieprocesis
doorlopen.
Subsidiebeschikking
Alssprakeisvaneensubsidie,dantreedtdegemeente(althanshetcollegevanB&W)opals
bestuursorgaan.InditgevalformuleertzijopbasisvandeAlgemenewetbestuursrecht(Awb)
eensubsidiebeschikking, gerichtaaneenorganisatie.Daarinstaatvermeldvoorwelkbedrag
degemeentewelkeactiviteitenvandieorganisatiezalfinancieren.
Desubsidierelatieisinprincipeverticaalvanaard.Degemeentebesluit,aldannietopbasis
vanwet-ofregelgeving,ofzijbepaaldeactiviteitenwilsubsidiëren.Enofeenorganisatiedie
dezeactiviteitenuitvoertinaanmerkingkomtvooreensubsidie.
Mochteenorganisatienietofnietlangervoldoenaandevoorwaardengenoemdindebe-
schikking,dankandegemeentedesubsidiestopzettenof(gedeeltelijk)terugvorderen.25Het
isdusnietmogelijkvandeuitvoerendeorganisatienakomingvadeafsprakentevorderen,dat
wilzeggenhaarteverplichtendeactiviteitenuittevoeren.
Subsidieovereenkomst
Interessantisnogdesubsidieovereenkomst.DeBeleidsgestuurdecontractfinanciering(BCF)
valtonderditmodel.Deprivaatrechtelijkeovereenkomstmaakthetmogelijkineenhorizon-
talerelatiemetopdrachtnemerstesturen;deovereenkomstisimmershorizontaal.Inplaats
vaneenbetalingvoorbepaaldedienstenkunnengemeenteenopdrachtnemerechterovereen
komendateenpartijdezedienstenzaluitvoerenendaarvooreensubsidiebeschikkingzal
ontvangenvandegemeente.Definancieringblijftdandusverticaal.
25 Afdeling4.2.6Algemenewetbestuursrecht.
Sturing van welzijn 19
Gemeentenenwelzijnsorganisatiesworstelenvaakmetdebegrippenrondominstru-
mentenendeproceduresaanbesteden,subsidiërenenonderhandelen.Centraalin
dezeworstelingstaatsteedsdealgemeneindrukdatmenofwelsamenoptrektals
gemeenteenwelzijnsinstellingofdatdeverhoudingtussenbeidepartijenverzakelijkt
is.Datlaatstegeeftpartijensomsdeindrukdateruitsluitendformelerollenzijnendat
iederzelfstandigvoorzijnaandeelinhetvraagstukstaat:hetbepalenvandevraagc.q.
hetleverenvaneenaanbod.
Eenaantalvoorbeeldenvanmisverstandenenbegripsverwarringdiewijindeinter-
viewszijntegengekomenzijndevolgende.
InUtrechthebbenwegesprokenoverdemogelijkheidomaantebestedenmetJosé
Manshanden,directeurvandeDienstMaatschappelijkeOntwikkeling(DMO).Zij
gebruikthetbegripaanbestedenomdaarmeemeerscherptevanenconcurrentie
tussendewelzijnsaanbiederstebewerkstelligen.Uiteindelijkwildegemeentewelde
financiëlemiddelenverstrekkenopbasisvaneensubsidierelatie.Infeiteiserindeze
situatiegeensprakevanhetaanbestedenindeformelezinvaninkopen,maarvan
eennieuwevormvanrelatiebeheerwaarbijpartijenmeerscherpgehoudenworden.
StrategischinkoperKarinReitsmauitPurmerendverteldeovereenVNG-congreswaar
uitdrukkelijkisgesprokenoverdemogelijkheidomnaeenaanbestedingsprocedure
teonderhandelenmetelkaaroverdetemakenafspraken.Infeitegaathethierom
eenafwijkingvandereguliereaanbestedingsprocedure.Partijenmoetenzichhouden
aandeafsprakenuithetbestek.Hierissprakevaneenmisverstandoverdebegrippen
onderhandelenenaanbesteden.
InOss isgesprokenovermaatschappelijkaanbesteden,terwijldefocusindepraktijk
lagopdemaatschappelijkeverkenningvanpartijenvaneenvoorliggendprobleem.
Hetisnooittoteenaanbestedingofhetmakenvanafsprakenoverkadersenuitvoe-
ringgekomen.
Indevolgendeparagraafvolgteenkortetoelichtingopbegrippendievaakdoorel-
kaarwordengebruiktinrelatietotderollenvanpartijen.
20 Sturing van welzijn
4.3 Procesgangen
4.3.1Aanbestedingsproces
Aanbestedeniseenvormvan inkopenwaarbijeenopdrachtgever,doormiddelvaneenvraag-
specificatie met vastgestelde gunningscriteria,in concurrentie offertes opvraagtbijopdracht-
nemersenuiteindelijkeen opdracht verleent aandepartijdiedeofferteheeftingedienddie
hetbestevoldoetaandiegunningscriteria.
Ineenaanbestedingsprocesopereerteengemeentealsopdrachtgever.Hetimpliceerteen
gedegenspecificatievandeinputdiegemeenteenopdrachtnemermoetenleverenende
outputdiedegemeentevandeopdrachtnemerverwacht.26Demogelijkheidomdeuitvoering
temonitorenisdanookimplicietaanwezig.
Hetaanbestedingsprocesisspecifiekgerichtophetsluitenvaneenovereenkomst.De
vraagspecificatieendeoffertevandewinnendeaanbiedervormensamendieovereenkomst,
dieinbeginselnietvoorwijzigingenvatbaaris.27
Hetaanbestedingsprocesisverticaalvanaard.Hetprocesgaatimmersuitvaneendoorde
opdrachtgeveroptestellenvraagspecificatie,waarinookvermeldstaathoedecontroleopde
leveringzalplaatsvinden.
Hetprocesgaaterookvanuitdatdegemeentegeenvoorkeurheeftdepartijdiede
outputmoetrealiseren.Inschrijversmoetendoormiddelvaneencompetitieveoffertede
opdrachtzienteverwerven.Degemeentevergeeftdeopdrachtuiteindelijkaandepartijdie
debesteofferteschrijft.28
4.3.2Subsidieprocesklassiek
Ineensubsidieprocessteltdesubsidieverlenervoorafvastvoorafwelkeactiviteitenhijwil
stimuleren,onderwelkevoorwaardenentotwelkbedrag,waarbijeenpartijdiedezeactivi-
teitenuitvoerteneengeschikteaanvraagindienteenpubliekrechtelijke beschikkingontvangt.
Desubsidieverlenerzegtdaarintoedeactiviteitenmeteenbepaaldbedragtesubsidiëren.
Eengemeentetreedtbijklassieksubsidiërendusnietopalsopdrachtgever.Zijsluitookgeen
privaatrechtelijkeovereenkomst,maarmaaktgebruikvanpubliekrechtelijkebevoegdheden.
Ondanksdatergeensprakeisvanopdrachtgeverschapnochvaneenprivaatrechtelijke
overeenkomst,specificeertdegemeentewelkeactiviteitenzijwilstimulerenineenbepaalde
tijdspanne.Daarnaastspecificeertzijdevoorwaardenwaaronderzijdemiddelenterbeschik-
kingsteltaaneenaanvrager.Aanvragersdieaandezevoorwaardenvoldoen,ontvangendan
eensubsidiebeschikking.
26 Succesvolaanbestedengaatgepaardmetsuccesvolspecificerenenhetgoedomschrijvenvanwatmenwenst.Ditiseenalgemeenaanvaardewijsheidinhetinkoopvak.
27 Ditishetgevolgvanonderanderedewijzewaaropdealgemenebeginselenvanbehoorlijkbestuurdoorwerkenbijovereenkomstendiedooreeninkoopprocestotstandkomenenhetaanbestedingsrechtdatopdezeproces-senvantoepassingis.
28 Sterkernog,ditiszijverplichtopbasisdealgemenebeginselenvanbehoorlijkbestuurendealgemenebeginse-lenvanaanbestedingsrechtinallegevallenwaarindegemeenteeeninkoopprocedureinconcurrentieopstart.
Sturing van welzijn 21
Ookbijklassieksubsidiërenheefteengemeenteinprincipegeenvoorkeurvooreenpartij.
Elkeorganisatiediedeactiviteitenuitvoertdiedegemeentewilstimulerenendievoldoet
aandedoordegemeentegesteldevoorwaarden,dientinbeginseleensubsidiebeschikkingte
ontvangen.29
4.3.3SubsidieprocesModern
Naasthetklassieksubsidiërenmakengemeentensteedsmeergebruikvandesubsidieovereen-
komst.Inwelzijnvertaaltditzichvaaknaardezogenaamde,alaangehaaldeBCF.BCFiseen
vreemdeeendindejuridischebijt;eenprivaatrechtelijkeovereenkomstgecombineerdmet
eenbestuursrechtelijksubsidiebesluit.
Gemeentenvragenoffertesaanvoorsubsidiabeleactiviteiten.Indiezinishetprocesgelijk
aanhetaanbestedingsproces.Alsgemeenteenopdrachtnemervervolgenseenovereenkomst
sluiten,moetdieopdrachtnemerechternogweleensubsidiebeschikkingaanvragen.Enisdan
dussprakevaneenklassieksubsidieproces.Niettemin,aangezienzowelinkopenalsklassiek
subsidiërenverticaalvanaardzijn,isookhetprocesnaarBCFinprincipeverticaal.
Eenoverzichtvaninstrumentenenprocessenisschematischuitgewerktindetweevolgende
figuren.
Overeenkomst Subsidiebeschikking Subsidieovereenkomst
Juridisch Privaatrecht Bestuursrecht Privaatrecht/Bestuursrecht
Relatie Horizontaal Verticaal Horizontaalenverticaal
Kenmerken Leveringvandienstenenbetalingdaarvoor
Financierenvanactiviteitendieeenpartijalontplooit
Financierenvanactiviteitendiezijnovereengekomen
Figuur2:Instrumenten
29 Ditkananderszijnalsbijvoorbeeldhetsubsidieplafondisbereikt.Deteverdelenmiddelenzijndanverdeeldendeaanvragervistdanachterhetnet.
22 Sturing van welzijn
Aanbestedings-proces Subsidieproces(Klassiek)
Subsidieproces(Modern)
Relatie Verticaal Verticaal Verticaal
Kenmerken Gemeentealsopdrachtgever,vraagspecificatieengunningscriteria,offertesopvrageninconcurrentie,opdrachtverlening
Geenvoorkeurvoorpartnerbijgemeente
Gemeentenietalsopdrachtgever,definitiesubsidiabeleactiviteiten,aanvraagdooruitvoerders,subsidieverlening
Geenvoorkeurvoorpartnerbijgemeente
Gemeentealsopdrachtgever,vraagspecificatieengunningscriteria,offertesopvragenwelofnietinconcurrentie,subsidieverleningvoorovereengekomenactiviteiten
(Geen)voorkeurvoorpartnerbijgemeente
Leidt tot Overeenkomstofsubsidieovereenkomstincombinatiemeteensubsidiebeschikking
Subsidiebeschikking Subsidieovereenkomstincombinatiemeteensubsidiebeschikking
Figuur3:Processen
Sturing van welzijn 23
Dilemma’s
5.1 Inleiding
Indevoorgaandehoofdstukkenhebbenwelatenzienwelkeinstrumentenenprocesgan-
gengebruiktkunnenwordenomvormtegevenaandesturingsrelatie.Ooklietenwezien
welkeachterliggendesturingsfilosofieënerzijn.Indithoofdstuklatenweeenstukjevande
weerbarstigepraktijkzien.Aandehandvaneenaantaldilemma’sschetsenwehoevisieen
doelstellingenophetgebiedvanwelzijnsbeleidhunbeslagkrijgenindesturingsrelatietussen
gemeenteenwelzijnsorganisatie.Degegevensuitdithoofdstukontlenenweaandeinter-
viewsmetgemeentenenwelzijnsorganisatiesendeexpertmeeting.
InallegemeentenisWmo-beleidontwikkeld.Indatbeleidkomtsteedsmeeraandacht
vooreenprominenterolvanburgers.Metdeinvullingvanhetcompensatiebeginsel30enmet
hettrajectvanWelzijnnieuwestijlkomtdekrachtvandeburgermeercentraaltestaanen
ishetdeopdrachtomtekijkennaarhetvraagstukendeoplossingachterdevraagvaneen
burger.Ofdezevisieookzijnbeslagkrijgtindesturingsrelatiemetwelzijnsorganisatiesisde
vraag.Ingesprekkenmetgemeentenbleekdatvoordeaansturingvandewelzijnsorganisatie
somsanderekadersbestaan.Hoeweldezekadersophoofdlijnenwelovereenkomenmetde
Wmo-visiezijnzesomsookopdelosseonderdelenvanhetwelzijnswerkgericht,bijvoorbeeld
sociaal-cultureelwerk,jongerenwerkofjeugdbeleid.Wezijnindegesprekkengeenverband
tegengekomentusseneenbepaaldevisieopwelzijn,hetbetrekkenvanburgers,horizontale
verantwoordingenhethanterenvaneenconcreetsturingsinstrument,zoalsaanbesteden.
5.2 Regievoerder of opdrachtgever?
Gemeentenonderhoudenmetwelzijnsorganisatiesvaaklangdurigerelatieswaarinpartijen
metelkaarverbondenzijndoormiddelvaneensubsidierelatie.Dezerelatieheeftmeerdere
dimensiesdiegemakkelijkdoorelkaarlopenendaardooronduidelijkhedenenbelangente-
genstellingenkunnenoproepen.
Degemeenteheeftderolvanregievoerderalshetgaatomlokaalwelzijnsbeleid.Zijis
verantwoordelijkvoorhetontwerpenvanhetwelzijnsbeleidenvoorderegievoeringopde
uitvoeringdoorwelzijnsorganisaties.Degeïnterviewdegemeentenenwelzijnsorganisaties
benoemenderolvanregievoerderenhetbelangvanhetinhoudelijkgesprektussengemeente
enwelzijnsorganisatie.Degemeentemoetkunnenaangevenwelkevraagstukkenprioriteit
30 Artikel4vandeWmoverplichthetCollegevanBurgermeesterenWethoudersomburgersmeteenbeperkingtecompenserenopdevolgendevierdomeinen:eenhuishoudenkunnenvoeren,zichkunnenverplaatseninenomhethuis,zichlokaalkunnenverplaatsenpervervoermiddelenmedemensenkunnenontmoetenenopbasishiervansocialeverbandenkunnenaangaan.Indewetstaatniethoedeondersteuningeruitmoetzien.Watteltishetresultaat.
5
24 Sturing van welzijn
hebbenenwelkedoelstellingendaarbijhoren.Omeengoedeanalysevandevraagstukkente
kunnenmakenheeftdegemeentedepraktijkkennisvandewelzijnsorganisatienodig.
Behalvealsregievoerderopbeleidenuitvoeringheeftdegemeenteookderolvanop-
drachtgeverofsubsidiënt.Dezerolvereisteenheldereaansturingenmonitoringvanpres-
taties.Eengemeenteinderolvanopdrachtgeverwilimmers‘waarvoorhaargeld’.Zowel
gemeentenalswelzijnsorganisatiesvindendatderelatietussenopdrachtgeverenopdracht-
nemerverderverzakelijktmagworden.Hierbijwordenbegrippengebruiktals:duidelijkeop-
drachtnodig,prestatiesleveren,verantwoorden.Bijhetbeeldvaneenzakelijkerelatiepraten
veelgesprekspartnersoverhetverzakelijkenvandebestaanderelatie.
Daarwaardegemeentemoetswitchentussenderolvanregievoerderendievanopdracht-
gever,geldtdatdewelzijnsorganisatiezichzowelinderolvanpartneralsvanopdrachtne-
mermoetkunnenverplaatsen.Degesprekspartnersgavenaandathetinhoudelijkgesprek
nietaltijdgevoerdwordtterwijlzeditwelbelangrijkvinden.Indepraktijkblijktdemeeste
aandachtinderelatieuittegaannaarhetzakelijkeaspect.Daarbijwordtnogaleensgefocust
ophetmakenvanafspraken.Voormonitoringenevaluatieblijkterminderaandachttezijn.
Ineenpogingomgreepopderelatietekrijgen,schietenpartijensomsindebeheersing.De
sturingvindtdanplaatsopproductniveauofisgerichtophetinspelenopincidenten.Deze
sturingopbeheersinghoudtvolgensgesprekspartnersverbandmeteengebrekaanvertrou-
wentussenpartijen.
5.3 Partner of opdrachtnemer?
Welzijnsorganisatiesgevenalsopdrachtnemervangemeentenuitvoeringaanhetlokaal
welzijnsbeleid.Omdatzijdooreenlangdurigesubsidierelatievaaknauwverwevenzijnmetde
gemeente,lopenverschillenderollengemakkelijkdoorelkaar.Aandeenekantlevertdewel-
zijnsorganisatieinderolvanpartnerenadviseurvandegemeentebelangrijkeinputvoorvisie
endoelstellingenvanhetgemeentelijkbeleid,aandeanderekantisdewelzijnsorganisatie
uitvoerdervandatzelfdebeleid.Hetgaatmiswanneergemeenteenwelzijnsorganisatieelkaar
opdeverkeerderolaanspreken.
Inderolvanpartnerenadviseurvandegemeentevertalenwelzijnsorganisatiesdevraag
vanburgersvoordegemeente.Dezeadviezenensignalengebruiktdegemeentealsinput
voorvisieendoelstellingenvanhetwelzijnsbeleid.Wanneerwelzijnsorganisatieengemeente
nauwmetelkaarverbondenzijnendewelzijnsorganisatieookuitvoerderis,kanhetlastigzijn
omadviezentegevenlosvanheteigeninstitutionelebelang.
Ookhetvervullenvanderolvanopdrachtnemerkenthakenenogen.Omdeze
rolgoedtekunnenspelen,zijnvolgenswelzijnsorganisatiesdevolgendezakennodig:
voldoendefinanciëlebuffer,flexibiliteitinpersoneel,hetvermogenomteinnoverenente
investerenindedeskundigheidvanhetpersoneelenkansenindemarktzienenpakken.
Welzijnsorganisatiesgevenaandatondernemerschapopgespannenvoetstaatmetdewijze
waaropzijgefinancierdworden.Erisweinigruimteomfinanciëlereservesoptebouwen,vast
Sturing van welzijn 25
personeelencao-verplichtingenstaanopgespannenvoetmetflexibeleinzetenafsprakenmet
gemeentenzijnsomstotopdetailniveauvastgelegd.
Welzijnsorganisatiesgevenaandatzijnognietaltijdklaarzijnomuitteblinkenin-de
verantwoordingvan-kwaliteit.Alsbelangrijkesleutelomzowelalspartnerenalsopdrachtne-
mergoedtefunctioneren,noemenzijondernemerschap.Hierbijgaathetomzowelinhoude-
lijkethema’senheteigenvakmanschapalsomaspectenvanbedrijfsvoering.Alsdezezaken
goedopderitstaan,leidtdattoteenhelderepositioneringmetaandachtvoorhetsignaleren
vanmaatschappelijkevragenenvooreenkwalitatiefhoogstaandaanbod.Bijondernemer-
schaphoortookhetlefomongenoegenovereenbestaanderelatieomtezetteninnieuwe
afspraken.Voordewelzijnsorganisatiebetekentditbijvoorbeeldhetontwikkelenvaneen
aanbodwaarookandereopdrachtgeversingeïnteresseerdzijn.Voordegemeentebetekent
ditdateenopdrachtgeformuleerdwordtwaarbijnietvantevorenbepaaldiswiedeop-
drachtnemerwordt.
5.4 Concurrentie of samenwerking?
Gemeentenzienaanbestedenalseenmogelijkheidommeerkeuzemogelijkhedentecreëren.
Ookisheteengoedestokachterdedeuromeenheldereopdrachtteformuleren.Welzijnsor-
ganisatieszijnterughoudenderalshetgaatoveraanbesteden.Daarbijwijzenzeophetbelang
vanlokaalgeworteldekennisennetwerkenenhetbelangvaneenduurzamerelatie.
Welzijnsorganisatieszoekenvooralnaarverbeteringvandebestaanderelatie,bijvoorbeeld
doordialoog,eenmeerzakelijkeverhoudingenelkaaraansprekenopfouten.Enalserdan
tochaanbesteedgaatwordendanzekernietophetbasispakket31maaralleenopdeaanvul-
lendeprojecten.Zonderbasispakketverliezenorganisatieshunruggengraat,menenzij.
Inkopenenconcurrerenisinteressantalsereenmarktis.Bijwelzijnisdiemarktsomsminder
vanzelfsprekendaanwezigdanbijzakenalstaxivervoer,huishoudelijkehulpofhulpmiddelen.
Welzijnismensenwerkenkanmindergemakkelijk‘ingevlogen’worden,stellenwelzijnsor-
ganisaties.Gemeentenen(vooralook)welzijnsorganisatiesgevenaandatzijnietdirecteen
marktvoorwelzijnswerkzien.Interessantevraagisofdatwerkelijkklopt.Waaromzoueen
aanbiederuiteenandereregiogeenwelzijnswerkkunnenuitvoerenstellenanderegespreks-
partners?Erzijnervaringenvan‘vreemde’aanbiedersdiehebbenlatenziendatzesnelde
couleur localetepakkenhebben.
31 Onderbasispakketwordtmeestaldereguliereaanwezigheidvandewelzijnsorganisatieindewijkenverstaan.
26 Sturing van welzijn
DeinstellingDockissuccesvoluitgegroeidvaneenRotterdamsewelzijnsinstellingnaar
eeninstellingvanformaatdienuookinAmsterdamopereert.Eenandervoorbeeldis
YouthforChrist,eenorganisatiedieinverschillendegrotestedendeeltakenvanwel-
zijnuitvoert.OokZwind,metdeorganisatieCivicinAmsterdamZeeburg,iseengoed
voorbeeldvaneenondernemendeinstellingdiedegrenzenaftastenhaarkringvan
opdrachtgeversuitbreidt.
Werkenmetenvoorverschillendeopdrachtgeverspastbijeenondernemendehoudingenkan
innovatiestimuleren.Hetvoorkomtdatmensenteveel‘opdeautomatischepiloot’gaandraaien.
Deanderekantvandemedailleisdaterook‘gebouwd’moetkunnenwordenbinneneenrelatie.
Eenwelzijnsorganisatieheefteenduurzamerelatiemeteenopdrachtgevernodigomtekomentot
vernieuwing.Ineenprogrammavanvierjaarkaneenorganisatieeenveranderopgaverealiseren.
Naastderolvanpartnervoordegemeenteishetookbelangrijkdatwelzijnsorganisatiesde
rolvansamenwerkingspartnervanandereorganisatieskunnenspelen.Hetwelzijnsbeleid
wordtdooreenheelnetwerkaanorganisatiesenvoorzieningenuitgevoerd.Omtotgoede
prestatiestekomenissamenwerkingennetwerkvormingvanbelang.Ditstaatopgespannen
voetmetonderlingeconcurrentie.
Concurrentieisgoedmaarkanookdingenkapotmaken.Detegenstellingdiewelzijns-
organisatiesindepraktijkvaakervaren,isdatdegemeenteenerzijdsdebehoefteheeft
ommethensamentewerkenendatzijanderzijdsdeconcurrentietusseninstellingen
stimuleert.Ditwringtenwanneerhetspannendwordt,kiezenpartijendeveiligekant.
ElisevanMierlovanVivaanOss:“Hetduurtlangomderelatietehelen.Ineenaanbe-
stedingsprocedureineenanderegemeentewaarweervaringmeehebben,kregenwe
deopdrachtnietgegund.Belangrijksteredenwasdatwenietoverervarenpersoneel
kondenbeschikken,terwijldiezelfdepersoonhetproject(voordeandereorganisatie)
isgaanuitvoeren.Nogmoeilijkerwashetdataanonsgevraagdwerdomdegeneaan
wiedeopdrachtwelwasgegund,tehuisvesteninonspand.”
ElsdeBack,directeurClupWelzijnswerkPurmerend:“Aanbestedeniseenblijkvan
wantrouwen.Eennieuwelijnuitzettenbinnenhetwelzijnswerk,eenintegralekost-
prijsinvoerenendebedrijfsvoeringverbeteren,datdoejesameningoedoverleg.”
Conclusie:geenvandepartijenkiestvoordehardevormvanconcurreren:tenkostevan
deanderenpuurgerichtopwinst.Hetgaatallebetrokkeneneromdebestekwaliteit
vanhetwelzijnswerkterealiseren.Isditwelhetzelfdealsmarktconformconcurreren?
Sturing van welzijn 27
5.5 Samenvattend: De verbinding tussen inhoudelijk debat en zakelijke afspraken
Iedereenisheterovereens:een(subsidie)relatieisnooitvanzelfsprekend.Tochlijkthetdaar
indepraktijksomsweleenbeetjeop.Veelgemeentenenwelzijnsorganisatiesonderhouden
langdurigerelaties.Relatieswaarinzicheenforsewederzijdseafhankelijkheidvoordoet.
Vooralwelzijnsorganisatiesvindendatverbeteringenvernieuwingbinnendebestaande
relatiemoetgebeuren.Gemeentenzienookhetaangaanvanrelatiesmetnieuweaanbieders
alseenmogelijkekwaliteitsimpuls.OfzoalsJanHoek,voormaligbestuurdervandegemeente
Amsterdamhetverwoorde:“Je besteedt niet alleen de inhoud van het welzijnswerk aan. Je
besteedt ook een relatie aan.”
Hoekunnenpartijenuitdegreepvanwederzijdseafhankelijkheidkomen?Waarzittende
keuzemomentenvooropdrachtgeverenopdrachtnemerineen(langdurige)subsidierelatie?
Inveelgevallenzijngemeentenenmaatschappelijkeorganisatiesnauwmetelkaarverweven,
zowelfinancieelalsinhoudelijk.Hetzijndezewederzijdseafhankelijkhedendiedebeleidsvor-
mingtevenseenlastigetaakmaken.Alsgemeentenzichwillenontworstelenaanhunafhan-
kelijkerelatiemetdewelzijnsaanbieder,zullenzehetlefmoetenhebbenomteexperimen-
terenmetnieuweaanbieders.Zezullenzelfdemarktmoeten‘creëren’.Totnutoegebeurt
datvooralopdeelonderwerpenenbijtijdelijkeprojecten.Voorwelzijnsorganisatiesliggener
kanseninhetontwikkelenvanhunondernemerschap.
Indithoofdstukhebbenwerelatietussengemeenteenwelzijnsorganisatievanuitver-
schillendeperspectievenbekeken.Hetkunnenopererenvanuitverschillenderollenblijkt
eenbelangrijkesleuteltezijnvooreengoedewerkrelatie.Indeverschillendefasenvanhet
beleidsproceshebbengemeenteenwelzijnsorganisatieverschillenderollenenverantwoorde-
lijkheden.Voordegemeentegaathetomeengoedebalanstussenderolvanregievoerderen
opdrachtgever,voordewelzijnsorganisatieomeengoedebalanstussenpartnerenopdracht-
nemer.Alsdezebalanseris,lukthetomdeeerdergeschetstedilemma’shethoofdtebieden.
Datkanzowelbinneneenlangdurigesubsidierelatiealsbinneneen(nieuwe)relatiedie
ontstaatvanuiteenaanbestedingstraject.
28 Sturing van welzijn
DevoormaligebestuurdervanZeeburg,JanHoek,isenthousiastoverhetaanbesteden
vanwelzijnswerk:“Hetiseenmiddelomscherpteblijvenenomregelmatigtetoetsen
ofeeninstellingnogweldebesteisofhetbestepastbijdeopdrachtdievoorligt.”
OokJoséManshandenvandegemeenteUtrechtspreektoverdenoodzaakvanver-
nieuwingenbeweging,maardanopeenanderemanier.Uitgangspuntisdatjede
zaakmoetopschuddenomechtverdertekunnenkomen:
“Watwewelhardnodighebbenisinnovatiecreërenenvernieuwing.Welzijnswerk
heeftdringendbehoefteaanvernieuwing,andersdroogthetop.Vernieuwingreali-
serengaatnietaltijdmetdezelfdemensen,daarhebjenieuweimpulsenvoornodig.
Vanuitdezegedachtegajeopzoeknaarinstrumentendiejekunnenhelpen.Hetzijn
instrumentendieeenimpulsaanvernieuwinggeven.DegemeenteUtrechtverandert
derelatieendedialoogmetdewelzijnsorganisatiesomdemarktinbewegingte
brengen.Eeninstrumentwaarbijjenieuwepartnerskuntcontracterenzonderdatje
verstriktraaktindebureaucratischerompslompvaneenaanbestedingsprocedure.”
Sturing van welzijn 29
Conclusies
Inditlaatstehoofdstukkomenweterugbijdeonderzoeksvraag:
Hoe kunnen gemeenten de sturing op kwaliteit van het welzijnswerk verbeteren?
Welke sturing en wijze van financiering, waaronder aanbesteden, kunnen daarbij
helpen en onder welke voorwaarden?
Opbasisvandeliteratuurverkenning,deinterviewsendeexpertmeetingkomenweopdrie
bepalendefactorenvoorsturingopkwaliteituit.
• Visieopsturing:aandachtvoordewijzewaaropdeverschillendepartijenhunrollenenver-
antwoordelijkhedenindebeleidscyclusinvullen.Ditkomtaanbodinparagraaf6.1.
• Dewijzewaaropwelzijnsorganisatiesengemeentenvormgevenaanmaatschappelijkon-
dernemerschap.Ditkomtaanbodinparagraaf6.2.
• Demanierwaaropgemeenteenwelzijnsorganisatievormgevenaanhunonderlingerelatie.
Ditkomtaanbodinparagraaf6.3.
Wesluitendithoofdstukafmeteenaantalconclusiesenadviezen.
6.1 Werken vanuit een sturingsvisie
Devraagstukkenwaarhetwelzijnsbeleidzichoprichtzijncomplex,omdatbetrokkenenbijde
vraagstukkenenbeleidsvormingverschillenddenkenoverdeingebrachtekennisendeoplos-
singen.Bewonersenburgerszelfzijnbijnaaltijdmede-actorofcoproducentindeveranderingof
deoplossingvaneenprobleem.Ookishetbeleidsveldstrategischcomplex,omdatgemeentenbij
hetopstellenenuitvoerenvanhetbeleidwerkenmetmeerderemaatschappelijkeorganisaties
diezijningebedindelokale(politiekeensociale)infrastructuur.Welzijnswerkvoerthetwelzijns-
beleiduitenismeerdandeoptelsomvanverschillendewerksoorten.Deverleidingisgrootom
sneltegrijpennaarconcreteinstrumentenomhetwelzijnswerkaantesturen.Uitdeinterviews
bleekdatgemeentennogaleensvanuitpraktischeen/ofhistorischeoverwegingenvooreen
instrumentkiezenzondertevertrekkenvanuiteenuitgewerktevisieopinhoudensturing.
Deinhoudelijkeenstrategischecomplexiteitvanwelzijnvraagtomeenhelderesturingsvi-
sie.NewPublicManagementiseffectiefbijmaatschappelijkevraagstukkendieduidelijkzijn
gedefinieerdenwaarbetrokkenenovereenstemminghebbenoverdeoplossing.Governanceis
effectiefalsdiehelderheiden/ofconsensusjuistafwezigzijn.Doormiddelvansamenwerking
delenwederzijdsafhankelijkepartijenkennismetelkaar,zovroegmogelijkinhetproces,om
totgedragenoplossingsrichtingentekomen.Beidesturingsopvattingenkunneneenpositief
effecthebbenopdekwaliteitenkostenvanpubliekevoorzieningen.NPMvanuiteenbeheers-
matigeinvalshoek(watdegemeentebestuurt,bestuurtzijefficiënt),Governancevanuiteen
6
30 Sturing van welzijn
definiërendeinvalshoek(degemeentebestuurtopbasisvanhetgedeeldeperspectief,het
gewensteeffectendeinzetvandeburger/cliënt).
Inhetvorigehoofdstukzagenwedatdedilemma’svangemeentenenwelzijnsorganisaties
veeltemakenhebbenmetrollenenverantwoordelijkhedenendatdezetekoppelenzijnaan
deverschillendefasenvandebeleidscyclus.OokdeuitgangspuntenvanNPMenGovernance
zijntekoppelenaandebeleidscyclus.Hiermeehebbenweeenpraktischkaderomtekijken
naardesturingvanwelzijnswerk.
Debeleidscyclusbestaatuitdevolgendeonderdelen.
1. Maatschappelijke verkenning:welkvraagstukvraagtomeenoplossing?Welkekwaliteitvan
gemeenschap,samenlevenenleefruimtewillenbewonersineenbuurtofwijktotstand
brengen?
Indezefasevandebeleidscyclustreedtdegemeenteopalsregievoerderendewelzijns-
organisatiealsadviseurenpartner.Dewelzijnsorganisatiebrengtsignalen,vragen,proble-
men,initiatievenenperspectievenvanburgers,wijkanalysesentrendrapportagesinbijde
gemeenteenzesprekenhiersamenover.Ditiseenopendialooggerichtophetinhoudelijk
verkennenvanvraagstukken.Spanningtreedopalsdewelzijnsorganisatienietzekerisvan
hetkrijgenvandeopdrachtinfase2.Waarominformatiedelenalsjenietzekerbentvan
desamenwerking?Hoesterkerdatligthoemeererstrategischgehandeldzalworden,
somszelftegenhetbelangvandeopdrachtgevendepartij.Puntblijftomdatte(h)erkennen
enhetduidelijktebenoemen.Degemeentesluitdezefaseafmeteenmaatschappelijke
agendaofvisie.
3. Kaderstelling en contractering:welkedoelenstellenweenwelkeconcreteresultaten
verwachtenwe?
Indezefasevandebeleidscyclustreedtdegemeenteopalsopdrachtgever.Zijformuleert
haardoelenenvertaaltdezeineenofferteaanvraagofbestek.Dewelzijnsorganisatie
treedtopalsopdrachtnemerenbrengteenofferteuitofdienteensubsidieaanvraagin.
Departnerssprekenafopwelkniveausturingenverantwoordingplaatsgaatvinden.
Uiteraardkandegemeentealsopdrachtgevervoormeerdereorganisatiesoptreden.
4. Verantwoording:inwelkematezijndedoelengerealiseerd?
Indezefasevandebeleidscycluszorgtdegemeenteinhaarrolvanopdrachtgevervoorhet
monitorenvandeuitvoering.Waarnodigwordenprogramma’sbijgesteld.Dewelzijnsorga-
nisatielegtinhaarrolvanopdrachtnemerverantwoordingafoverdeuitgevoerdeactivitei-
tenenprestaties.
5. Evaluatie:hoeervarenburgers/cliëntendehulpofverbetering,hoestonddeinzetvande
middeleninverhoudingtotdeopbrengst?Welkeinputlevertdezekennisaanhetopnieuw
verkennenvandevraagstukken?
Indezefasevandebeleidscyclusneemtdegemeenteweerderolvanregievoerderaan.De
activiteitendiezijnuitgevoerddoordewelzijnsorganisatie(enanderemaatschappelijke
organisaties)wordengelegdnaastdeeerdergeformuleerdevisieendoelen.Ishetgelukt
hetmaatschappelijkvraagstukoptelossen?Ofzijneranderevragengekomen?
Sturing van welzijn 31
Dewelzijnsorganisatiezet,inderolvanadviseurenpartner,haarkennisvanlokalenetwer-
ken,bewoners,uitgevoerdeactiviteitenennieuwetrendsinomsamenmetdegemeente
debalansoptemaken.Tevenswordtindezefasevooruitgekekenendeverbindinggelegd
naarfase1vandevolgendebeleidscyclus.
Deverbindingtussenbeleidscyclusensturing
DoorhetsuccesvoltoepassenvanGovernancekaneengemeenteinoverlegmetpartijenko-
mentoteengemeenschappelijkedefinitieenoplossingsrichtingenvoordeaanwezigevraag-
stukken.Zijwerkensamenaanhetopstellenvaneenmaatschappelijkeagenda.NPMisvervol-
genseenefficiëntemanieromdegevondenoplossingsrichtingenindepraktijktebrengen.
KarinReitsma,strategischinkoperinPurmerend,geeftaandathetvanhetallergroot-
stebelangisomgoedtebepalenwatjepreciesgaatinkopenomookmaximaalresul-
taattehalen.Uiteindelijkmoetjedoorhetprobleemtespecificerenuitkomenopeen
functioneelgeheelaangespecificeerdeproductenenoutput.
“Hetgaateromhetbesteproductofdebestevormvandienstverleningmogelijkte
makenmetzoweinigmogelijkoverheidsmiddelen.Maarhoegoedjejehierookvoor
inzet,tochblijkenindepraktijkvoorzieningensomsmindergoedopelkaaraanteslui-
ten.BijvoorbeelddezorgvanuitdeAWBZendezorgvanuitdegemeentelijkeWmo.
Hetblijfteenuitdagingomnogdichterbijdevraagvandeklanttekomenenomnog
duidelijkertedefiniërenhoevoorzieningenopelkaaraanmoetensluiten.”
Concreetbetekenthetdatgemeentenhetmeesteffectiefwerkenalszijin‘hetveld’steeds
metdepartijenwaarzijstrategischvanafhankelijkis,ophorizontalewijzemaatschappelijke
verkenningenmaakt.Zijdefinieertdandusmetdezepartijensteedsopnieuw‘welzijn’.Met
‘horizontaal’doelenwijopderolvanregisseuralsinitiërendendeelnemendactoraaneen
proces.Hetisdeverantwoordelijkheidvandegemeenteom,indialoog,tekomentoteenvisie
endoelstellingenvoorwelzijnsbeleidenomeenpartijennetwerkoptebouwen.Hetisdaarbij
deuitdagingomderolvandeburgers/cliëntengoedtepositionereninverhoudingtotde
belangenvandeinstituties,waaronderdegemeentezelf.Datkanveelbrederengevarieer-
derdanalleenviadeformeleinspraakendegestructureerde‘radenvanadvies’.Hetkanook
opbasisvankennenengekendworden(vertrouwensrelatiesenechteaandacht),peilingen,
gebruikvannetwerken,viazelforganisaties,virtueleenfysiekeontmoetingen,etcetera.
Zodraduidelijkheidenconsensusbereiktlijktovereenbepaaldonderdeelbinnen‘hetveld’,
kunnenpartijenovergaantotspecificatievandeoplossingenenhetmakenvanafsprakenoverde
uitvoeringendemonitoring.Dewelzijnsorganisatieneemtindezefasevandebeleidscyclusderol
vanopdrachtnemer.Degemeenteisverantwoordelijkvooreenheldereopdrachtverlening.Onder-
tussenblijftdegemeenteingesprekmetpartijenoversignalenennieuwevraagstukken.Zokun-
nenzijbijonverwachtewijzigingenin‘hetveld’directschakelenbinnendiestructuurenbesluiten
deuitvoeringvanbepaaldeprojectentewijzigen,opnieuwinterichtenofhelemaalteschrappen.
32 Sturing van welzijn
Indevolgendefiguurhebbenwealdezeingrediëntensamengebracht.
4. Gemeente evalueertdewerk-
wijzesamenmetburgersenmaat-
schappelijkeorganisaties:werkte
hetinhetlichtvandedoelstel-
ling?Ishetprobleemnu(tendele)
opgelost?Welkeffectheefthetin
desamenleving?(Governance)
3. Opdrachtnemer: verantwoor-
dingvandeuitvoeringvande
gemaaktecontractueleafspraken
doordegecontracteerdepartijen
beoordelingdoordeopdracht-
gever.Zijndeafsprakengoed
nagekomen?(NPM)
2. Opdrachtgever:kaderstelling
encontractering:vastleggenvan
kadersvaneenteverlenenop-
drachtencontractueleafspraken
m.b.t.uitvoeringvanhetgewens-
teproductofproject.(NPM)
1. Gemeenteverkentsamenmet
burgersenmaatschappelijke
organisatieshetvoorliggende
maatschappelijkevraagstukende
doelenenwaardendiemenwil
bereiken.Zebepaaltsamenmet
hendeoplossingsrichtingen.
(Governance)
Figuur4:Debeleidscyclus
Misverstandenindesamenwerkingtussengemeentenenwelzijnsorganisatiesontstaanwan-
neernietdegehelebeleidscyclusdoorlopenwordt,maarslechtseendeelervan.Paswanneer
allestappensteedsgenomenworden,ontstaatvoldoendebasisvoorhetmakenvanscherpe
product-enprijsafspraken.
1. en 4.
Maatschappelijkevraagstukken
metburgersenmaatschappelijke
organisatiesverkennenenevalueren
ofdeuitvoeringvaneenuitgezette
opdrachtheeftbijgedragenaanhet
oplossenervan
2. en 3.
Opdrachten
geven/nemen
Figuur5:Degroteendekleinecyclus
Dekleinecyclusisbestemdomafsprakentemakentussenopdrachtgeverenopdrachtnemer.
Degrotecyclusombeleidsmatignadereafstemmingtelatenplaatsvindenoverhetvoorliggen-
devraagstuk.Vaakwordtalleendekleinecyclusdoorlopen.Deinhoudelijkeafstemmingmet
burgersenanderebetrokkenenvindtdannietplaats.Heteffectdaarvanisdatmaatschappelijke
vraagstukkenonvoldoendewordenopgelost.Dekwaliteitvanlevenisonvoldoendeverbeterd.
Sturing van welzijn 33
6.2 Maatschappelijk ondernemerschap
Welzijniseencomplexemateriedieomeenhelderepositioneringvanpartijenvraagt.Or-
ganisatiesdiewelzijnswerkprofessioneelwillenuitvoeren,moetenkunnenopererenvanuit
eensterkeoriëntatieopdeinhoud,eenvraaggerichteinsteekeneenprofessionelebedrijfs-
voering.Uitdeinterviewsenexpertmeetingbleekdataanbestedenvanwelzijnswerktotop
hedenbijnanietvoorkomtindepraktijk.Erwordtveelovergesproken,maarerwordtinde
praktijkmindernaargehandeld.Debelevingisdusandersdandewerkelijkheid.
Alshetgaatomondernemerschap,gevenzowelwelzijnsorganisatiesalsgemeentenaan
dathiernogveeltewinnenvaltvoorwelzijnsorganisaties.Subsidierelatiesblijkenvanzelfspre-
kendtezijn.Dezevanzelfsprekendheidnodigtnietaltijduittotinnovatieendezorgvooreen
zelfstandige,sterkeorganisatie.Opbasisvandeinterviewsendeexpertmeetingkomenwetot
devolgendevoorwaardenvoorsuccesvolondernemerschapvanwelzijnsorganisaties.
• Visieopwelzijnnieuwestijleneenheldereinhoudelijkepositioneringwaaruitmeerwaarde
blijkt.Daaraangekoppeld:personeeldatoverdejuistecompetentiesbeschiktomwelzijn
nieuwestijluittevoeren.
• Instaatzijnomzowelopdrachtnemeralspartnertezijninrelatietotopdrachtgever.Daar
horencompetentiesbijals:resultaatgerichtzijn,communicatiefzijn,netwerkenhebbenen
onderhouden,etcetera.
• Zorgenvoorrisicospreiding,eenstevigeonderhandelingspositieengedegenmarktkennis,
bijvoorbeelddoorvoormeerdereopdrachtgeverstewerken.Nietalleenlevertdatmeer
kennisop,hetmaaktookminderafhankelijk.
• Solidebedrijfsvoering.Denkdaarbijaanhetafstotenofuitbreidenvanbedrijfsonderdelen/
projectenindiennodig,voldoendefinanciëlereserve,integralekostprijsberekeningenhet
benoemenvanprestatiesopoutcome-niveau.Ookbelangrijkishetinbouwenvanpersonele
flexibiliteitzodatdeorganisatiesnelkanreagerenopanderemarktomstandigheden.
Ookvangemeentenmagondernemerschapverwachtworden.Uitdegesprekkenblijktdat
gemeentenmeermogenvragenvanzichzelfendewelzijnsorganisaties.Wedenkendanaan
devolgendeonderwerpen.
• Gemeentenwerkenvaakalsmonopolistalshetgaatomhetuitgevenvanopdrachten.Juist
vanwegediepositieishetgoeddateengemeentezichverantwoordtoverdegeleverdebe-
leidsprestaties,zowelnaardegemeenteraadalsnaardeWmo-raad,dewelzijnsorganisaties
endeburgers.
• Degemeentemoetalsregievoerdermaatschappelijkeorganisatiesactiefuitnodigenomhet
inhoudelijkedebataantegaan.Zostellenzijwelzijnsorganisatiesinstaatomhunrolvan
partnerenadviseurgoedtevervullen.Daarbijmoetwelduidelijkzijndatdewelzijnsorga-
nisatiesdiemeewerkenaandemaatschappelijkeverkenningnietautomatischuitvoerder
zullenzijnvanwelzijnsprogramma’s.
34 Sturing van welzijn
• Heldergeformuleerdeopdrachten,offerteaanvragenenbestekkenzullenwelzijnsorganisa-
tiesuitnodigenommeteenscherpaanbodtekomen.
• Allefasenvandebeleidscyclusmoetenevenredigveelaandachtkrijgen.Dusookdeverant-
woordingenevaluatie.
6.3 Relatie en communicatie
Ineengoedewerkrelatietussengemeenteenwelzijnsorganisatieisercommunicatieenruimte
voordialoog.Hetiszaakomcontacttehoudenenwederzijdseverwachtingenvoortdurend
metelkaaraftestemmen.Daarbijishetbelangrijkomnietalleenhetzakelijkegesprekmaar
ookhetinhoudelijkedebatmetelkaartevoeren.Deinzetvandecommunicatiewisseltper
fasevandebeleidscyclus.
Zoweldegemeentenalsdemaatschappelijkeorganisatiesgevenaandathetmaat-
schappelijkevraagstukcentraalmoetstaanennietzozeerhetproduct,deactiviteit
ofdeoutput.Ditthemakwaminveelgesprekkenterug.Depraktijkblijktechtervaak
anderstezijn.Onderstaandvoorbeeldillustreertdat.
BijdegemeenteAlmereisomdecommunicatiemetdewelzijnsinstellingteoptimali-
serendemethoderesultaatgerichtesubsidieverlening(rsv)ingevoerd.Hetrsv-traject
geeftdegelegenheidomgezamenlijkteleren.Gemeenteenwelzijnsorganisatietrek-
ken(metonderscheidenrollenenverantwoordelijkheden)samenopinhettraject.Sig-
nalenkunnendankzijdezemethodiekbeterensnellerwordenopgemerktenvertaald.
OpbasisvandezesamenwerkingheeftdegemeenteAlmereeennieuwbeleidskader
voorhetsociaal-cultureelwerkopgesteld.Naareigenzeggenismeneringeslaagdom
deinhoudcentraaltestellen.
6.4 Conclusies
Staatdebeleidscycluscentraalstaat,isondernemerschapdebasisvanhethandeleneniser
voldoendeaandachtvoorrelatiebeheerencommunicatie?Danisaandebelangrijkstevoor-
waardenvooreffectievesturingvoldaan.Vervolgenskandegemeentekiezenvoorverschil-
lendesturingsinstrumenten.Dieinstrumentenbestrijkenaltijdmaareenkleindeelvande
beleidcyclusenkomenalleentothunrechtalszegeplaatstwordenbinnenhetbrederekader
vandietotalebeleidscyclus.Daarmeewordthetsturingsinstrumenteenlogischsluitstukvan
eenaantalinhoudelijkeoverwegingen.
Zietdegemeenteconcurrentiealseenmogelijkheidomtekomentotmeerinnovatieofbete-
represtaties?Danligthetvoordehandomtekiezenvooraanbesteden.Alseengemeentetevre-
denisoverdegeleverdekwaliteitbinneneenduurzamerelatie,danligteensubsidierelatiemeer
voordehand.Inbeidegevallenkandegemeentesturenopdekwaliteitvanhetwelzijnswerk.
Sturing van welzijn 35
Aanbesteden
Hetaanbestedingsprocesisverticaalvanaard.Degemeenteroeptdoormiddelvaneen
vraagspecificatieconcurrentieoponderpartijendiegeïnteresseerdzijninhetleverenvaneen
productofdienst.Departijdiedebesteofferteindientopbasisvandevraagspecificatie‘wint’
deopdracht.Hetaanbestedingsprocesrichtzichophetbeheersenvanoplossingsrichtingen.
Hetfeitdatdegemeenteinoverlegmetpartijentoteenvraagspecificatiekankomen,laat
onverletdathetaanbestedingsprocesthuishoortbijNPM.Hetuitgangspuntisnamelijknietde
bestaandeafhankelijkheidtussendepartijendiebijdemaatschappelijkeproblemenbetrok-
kenzijn.Marktwerkinggaatuitvaneconomischrationeleactoren(prijs/kwaliteit)ennietvan
anderepraktische,menselijkeeigenschappendiehiermeeopgespannenvoetstaan.
Subsidiëren
Hetprocesomtekomentotsubsidieverleningisnetalsaanbestedenverticaalvanaard.De
gemeenteroeptnuechtergeenconcurrentieoptussenpartijen,maardefinieertzelfwelke
activiteitenzijgraagwilfinancieren.
Natuurlijkkaneengemeenteoverleggenmeteenpartij,voorafgaandaanhetbenoe-
menvandespecifiekeactiviteitendiezijwilsubsidiëren.Wanneerdieoverleggeneenmeer
formeelkarakterkrijgen,dansprekenwevanBCF.Indatgevallijktdesubsidieovereenkomst,
eenprivaatrechtelijkeovereenkomstmetdaaraanvasteensubsidiebeschikking,eengeschikt
instrumenttezijn.
Ondernemerschap
Hierbovenhebbenwegeziendatdeinstrumentenaanbestedenensubsidiërenzichvooral
richtenopdecycluswaarincontracteringenmonitoringcentraalstaan.Hetzichtopmaat-
schappelijkeverkenningenevaluatiekandangemakkelijkzoekraken.Omtekomentoteen
afgewogeninzetinallefasenvandebeleidscyclus,zalhetondernemerschapvanwelzijnsor-
ganisatieengemeenteeenscherpefocusmoetencombinerenmeteenbredeblik.Inelkefase
vandebeleidscyclusvullenpartijenhunrolenverantwoordelijkheidin.Hetstartpuntvanhet
procesligtnogvoorhetmomentdateengemeentepreciesweetwatzijwil.Insamenspraak
metanderepartijenkomtdegemeenteindialoogeersttotdespecificatievaneenprobleem
endemogelijkeoplossingendaarvan.Indefasenvanmaatschappelijkeverkenningenevalu-
atieligtdenadrukopdialoog,afstemming,samenwerkingenpartnerschap.Insamenspraak
metdepartijenzoektdegemeentevervolgensnaaralternatieveoplossingsrichtingen.In
defasenvancontracteringenmonitoringligtdenadrukoponderhandeling,voorwaarden,
prestatiesenbeoordelen.Indezefasenwordendeinstrumentenaanbestedenofsubsidiëren
ingezet.Deafsprakenkunnenhunbeslagkrijgenineenprivaatrechtelijkeovereenkomstof
eensubsidierelatie.
36 Sturing van welzijn
6.5 Aanbevelingen
Hoekomtdegemeentetoteensuccesvollesturingopkwaliteitvanhetwelzijnswerk?Wij
doenhiervoordevolgendeaanbevelingen.
• Ontwikkeleenduidelijkevisieopwelzijnenopdemaniervansturen.Neemallefasenvan
debeleidscyclushierbijalsuitgangspunt.
• Kiesvooreenrelatietussengemeenteenwelzijnsorganisatiewaarinrollenenverantwoor-
delijkhedenduidelijkzijngedefinieerd.Binnendierelatieisereengoedebalanstussen
zelfstandigheidenassertiviteitaandeenekantenpartnerschapenloyaliteitaandeandere
kant.
• Kiespasvoorconcreteinstrumentenalsaanbestedenofsubsidiërenalsuscherpzichthebt
opdeinvullingvandegehelebeleidscyclus.Metanderewoorden:stuurophetniveauvan
debeleidscyclusenniet(alleen)ophetniveauvandesubsidie-ofaanbestedingscyclus.
• Komuitdecomfortzoneenhebhetlefomondernemendtezijn.Datgeldtzowelvoorge-
meentealsvoorwelzijnsorganisatie.
• Weestransparantinuwcommunicatie.Legverantwoordingafoverdewijzewaaropbeleid
ontwikkeldwordtenhoedekeuzevooreensturingsrelatieisgemaakt.Speeluwrolals
opdrachtgeverofopdrachtnemermetenthousiasme.Maakinzichtelijkwelkeresultatende
uitvoeringoplevert.
• Investeerinhorizontaleverantwoordingengeefburgerseenrolinhetbepalenvande
maatschappelijkeagendaendeevaluatie!
Sturing van welzijn 37
Bijlage 1
Overzicht deelnemers interviews
Gemeenten
Gemeente Almere
CarlaSchipperheijn,teamleiderlokaalonderwijsbeleid,voorheenaccounthouderwelzijnsorga-
nisatieDeSchoor
WytseMiedema,projectmanagerenaccounthouderwelzijnsorganisatieDeSchoor
Gemeente Amsterdam, stadsdeel Oost (voorheen Zeeburg)
JanHoek,voormaligbestuurder
Gemeente Oss
PeterNoten,projectmanager
Gemeente Purmerend
TinekeBouchier,teammanagerBeleid
KarinReitsma,strategischinkoper
JoséVersteeg,ondersteunerinkoopteam
Gemeente Utrecht
JoséManshanden,directeurDienstMaatschappelijkeOntwikkeling
Samenwerkingsverband Welzijn Zorg Oosterschelderegio
FrankWitkam,secretaris
Frank Witkam is tevens secretaris van het College van Zorg en Welzijn, een samenwerkings-
verband van de 13 gemeenten in Zeeland en de gedeputeerde van de Provincie Zeeland en
directeur van de uitvoeringsorganisatie van het College van Zorg en Welzijn
Welzijnsorganisaties
Aanzet Maatschappelijk Werk
SandervandenBerk,teammanagerjeugd
Stichting Clup - Welzijnswerk Purmerend
ElsdeBack,directeur
Cumulus Welzijn
WijnandvanderGiessen,directeur/bestuurder
38 Sturing van welzijn
Doenja Dienstverlening
HeinzSchiller,directeur/bestuurder
Stichting Vivaan
ElisevanMierlo,projectleiderTeamInnovatieenProductontwikkeling
ZWIND BV (onderdeel van de B&A Groep)/CIVIC Zeeburg
JosétenKroode,directeur
JaapGerlof,directeur
Sturing van welzijn 39
Bijlage 2
Deelnemers expertmeeting
Gemeenten
Gemeente Amsterdam, stadsdeel Oost (voorheen Zeeburg)
JanHoek,voormaligbestuurder
Gemeente Amsterdam, stadsdeel Zuid (voorheen Oud-Zuid)
EmeryPrenen,aanbestedingsspecialist
Gemeente Dordrecht
WimSterk,projectleiderWmo
JoostLeemans,strategischbeleidsmedewerkerwelzijn
Gemeente Purmerend
TinekeBouchier,teammanagerBeleid
Gemeente Utrecht
IdaRombach,beleidsmedewerkerprestatieveld2Wmo
Samenwerkingsverband Welzijn Zorg Oosterschelderegio
FrankWitkam,secretaris
Frank Witkam is tevens secretaris van het College van Zorg en Welzijn, een samenwerkings-
verband van de 13 gemeenten in Zeeland en de gedeputeerde van de Provincie Zeeland en
directeur van de uitvoeringsorganisatie van het College van Zorg en Welzijn
Welzijnsorganisaties
Stichting Dock
JanHoefsloot,directeur/bestuurder
ZWIND/CIVIC Zeeburg
AnkevanBeckhoven,manager
Brancheorganisatie
MO Groep Welzijn & Maatschappelijke Dienstverlening
MarcvanGerdingen,seniorbeleidsmedewerkermarketing&innovatie
40 Sturing van welzijn
Onderzoekers/projectleiding
MOVISIE,JoostvanAlkemade,managerleefbaarheid
MOVISIE,SaskiavanGrinsven,senioradviseurleefbaarheid
RobbeAdviesbureau,TimRobbe
BMC,HeleenRijnkels,senioradviseur
BMC,AmandaJansen,adviseur
MOVISIE is hét landelijke kennisinstituut en adviesbureau
voor maatschappelijke ontwikkeling. We bieden toepasbare
kennis, adviezen en oplossingen bij de aanpak van sociale
vraagstukken op het terrein van welzijn, participatie, zorg
en sociale veiligheid. In ons werk staan vijf actuele thema’s
centraal: huiselijk & seksueel geweld, kwetsbare groepen,
leefbaarheid, mantelzorg en vrijwillige inzet. Onze ambitie
is daadwerkelijk te investeren in een krachtige samenleving
waarin burgers zoveel mogelijk zelfredzaam kunnen zijn.
Met de invoering van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) staat
het welzijnswerk meer dan ooit in de schijnwerpers. Er is grote behoefte aan
professioneel welzijnswerk, dat niet alleen heldere prestaties levert maar
ook ‘waar voor het geld’ biedt. Gemeenten hebben hierbij de rol van zowel
opdrachtgever als regievoerder. En dat in de actualiteit van een maatschappelijk
perspectief om juist ook de vraag en de rol van burgers als uitgangspunt te
nemen. Hoe kunnen gemeenten hierbij de sturing op de kwaliteit van het
welzijnswerk verbeteren?
In dit rapport kunt u lezen over welke sturing en wijze van financiering,
waaronder aanbesteden, kunnen helpen en onder welke voorwaarden. Het
onderzoek is een mix van literatuurstudie, interviews en een expertmeeting en
is uitgevoerd door adviesbureau BMC, Robbe adviesbureau en MOVISIE.
Postbus 19129 * 3501 DC Utrecht * T 030 789 20 00 * F 030 789 21 11 * www.movisie.nl * [email protected]