UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I EKONOMISË
DEPARTAMENTI I FINANCËS
Temë Disertacioni
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE DHE
PARASHIKIMI I TIJ
(Ndërtimi i një modeli për parashikimin e falimentimit të
njësive ekonomike shqiptare me kapital privat)
Në kërkim të gradës shkencore “Doktor”
Doktorant: Udhëheqës Shkencor:
Eni NUMANI Prof. Dr. Halit XHAFA
Tiranë, 2017
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
i
© Copyright Eni Numani, 2017
Përmbajtja e këtij punimi është totalisht autentike. Të gjitha të drejtat e rezervuara.
DEKLARATË
Unë, i nënshkruari Eni Numani deklaroj që: (1) Ky punim përfaqëson punimin tim
origjinal, përveç rasteve të citimeve dhe referencave dhe (2) Ky punim nuk është
përdorur më parë në këtë Universitet apo në Universitete të tjera.
Eni NUMANI
Tiranë, 2017
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
ii
FALENDERIME DHE MIRËNJOHJE
Ky punim është finalizimi i përpjekjeve disa vjeçare dhe i një rrugëtimi të gjatë dhe
shumë sfidues, fryt i një pune me shumë përkushtim, i realizuar me përkrahjen e disa
personave, të cilët dëshiroj t'i falenderoj.
Falenderoj udhëheqësin tim shkencor, Prof. Dr. Halit Xhafa për mbështetjen, tolerancën
dhe bashkëpunimin jo vetëm në këtë punim, por edhe në karrierën time si pedagog.
Falenderoj kolegët e mi në Departamentin e Financës, Fakulteti i Ekonomisë,
Universiteti i Tiranës, për idetë dhe mendimet që kanë ndarë gjatë punimit të këtij
disertacioni.
Do të doja të falenderoja gjithashtu të gjithë studentët e mi, të cilët kanë qenë dhe janë
gjithmonë frymëzim dhe motivim në punën time si pedagog.
Së fundmi, falenderimi më i rëndësishëm shkon për familjen time, së cilës i jam shumë
mirënjohës për mirëkuptimin dhe përkrahjen e pakursyer gjatë këtyre viteve.
Eni NUMANI
Shtator, 2017
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
iii
ABSTRAKTI
Shmangia e dështimit të njësive ekonomike është një nga çështjet më të rëndësishme në
fushën e drejtimit financiar. Studimi i tij ka shfaqur interes gjithnjë e në rritje për shumë
kërkues shkencorë për disa arsye. Së pari dështimi i njësisë ekonomike përfshin shumë
grupe interesi. Së dyti, kostot direkte dhe indirekte të dështimit të njësisë ekonomike
janë shumë të larta. Së treti, disponueshmëria e të dhënave dhe avancimi i teknikave
sasiore ka shtuar mundësitë e kërkuesve shkencorë për ndërtimin e modeleve të
parashikimit të falimentimit. Ky punim fokusohet në parashikimin e falimentimit të
njësive ekonomike, duke studiuar shkaqet që çojnë njësitë ekonomike drejt falimentimit
si dhe faktorët më të rëndësishëm që ndikojnë në falimentim. Gjithashtu, në këtë punim
rekomandohet një model me një variabël (analiza diskriminuese me një variabël) dhe dy
modele me shumë variabla (analiza diskriminuese me shumë variabla dhe analiza logit)
për parashikimin e falimentimit, modele të cilat mund të aplikohen tek njësitë
ekonomike që operojnë në Shqipëri. Rezultatet e modeleve të ndërtuara tregojnë se
variablat që ndihmojnë më shumë në klasifikimin e njësive ekonomike në të
falimentuara dhe jo të falimentuara janë raportet e përfitueshmërisë, raportet e aktivitetit
dhe raportet e strukturës financiare, ndërsa raportet e likuiditetit nuk rezultojnë të
rëndësishëm nga ana statistikore. Ajo që ja vlen të përmendet është se analiza logit arrin
të klasifikojë me saktësi më të lartë njësitë ekonomike në krahasim me analizën
diskriminuese me një variabël dhe me shumë variabla.
Fjalët kyçe: falimentimi, dështimi financiar, shkaqet e falimentimit, parashikimi i
falimentimit, saktësia e klasifikimit.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
iv
ABSTRACT
Avoiding business failure is one of the most important issues in financial management.
Research in this field has shown increasing interest to many scholars for several reasons.
First, the enterprise failure has direct impact on the wealfare of many stakeholders.
Second, the direct and indirect costs of the enterprise failure are too high. Third, the
availability of data and the advancement of quantitative techniques has increased the
possibilities of researchers to build bankruptcy forecasting models. The aim of this
disertation is to build a model to forecast the enterprise bankruptcy by studying the
causes that lead enterprises to bankruptcy as well as the most important factors which
signal approaching financial failure. In order to achieve this objective, a forecasting
model with one variable (one variable discriminant analysis) and two other multi
variable models (multiple discriminant analysis and logit analysis) are recommended to
be applied by enterprises operating in Albania to predict bankruptcy. The results of the
models show that profitability ratios, activity ratios and financial structure ratios are the
variables that lead to a better classification of enterprises in bankrupt or non-bankrupt,
while liquidity ratios are not statistically significant. It is worth mentioning that the logit
analysis is more accurate in classification compared to one variable and multi variable
discriminant analysis.
Key words: bankruptcy, business failure, bankruptcy causes, bankruptcy prediction,
classification accuracy.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
iv
TABELA E PËRMBAJTJES
Lista e tabelave ........................................................................................................................ vi
Lista e figurave ....................................................................................................................... vii
Lista e grafikëve ..................................................................................................................... vii
Lista e shkurtimeve ................................................................................................................. ix
HYRJE ...................................................................................................................................... 1
I. Fokusi i punimit .................................................................................................................. 2
II. Qëllimi i punimit ............................................................................................................... 3
III. Objektivat e punimit ......................................................................................................... 3
IV. Metodologjia .................................................................................................................... 4
V. Kontributi shkencor ........................................................................................................... 5
VI. Kufizimet e punimit ......................................................................................................... 7
VII. Struktura konceptuale dhe teorike .................................................................................. 8
KAPITULLI 1: KONCEPTET, KOSTOT E FALIMENTIMIT DHE TRAJTIMI
JURIDIK ................................................................................................................................. 11
1.1 Konceptet kryesore ......................................................................................................... 12
1.2 Kostot e falimentimit ...................................................................................................... 20
1.2.1 Kostot e falimentimit në vendet e zhvilluara ........................................................... 22
1.2.2 Kostot e falimentimit në Shqipëri dhe në Rajon ..................................................... 33
1.3 Trajtimi juridik i falimentimit në Shqipëri ..................................................................... 35
1.3.1 Ligji nr. 110 “Për falimentimin” ............................................................................. 37
1.3.2 Ndryshimet që solli ligji i ri nr. 110 “Për falimentimin” ......................................... 42
KAPITULLI 2: FALIMENTIMI I NJËSIVE EKONOMIKE DHE SHKAQET
E TIJ ........................................................................................................................................ 46
2.1. Një vështrim i përgjithshëm i numrit të falimentimeve ................................................ 47
2.1.1. Falimentimi në Europën Perëndimore .................................................................... 47
2.1.2. Falimentimi në Europën Qëndrore dhe Lindore ..................................................... 52
2.1.3. Falimentimi në Shqipëri ......................................................................................... 55
2.1.3.1 Mbyllja e njësive ekonomike në Shqipëri ................................................... 56
2.1.3.2 Kërkesat për hapjen e procedurave të falimentimit ....................................... 57
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
v
2.2. Shkaqet e falimentimit .................................................................................................. 63
2.2.1 Faktorët e jashtëm.................................................................................................... 65
2.2.2 Faktorët e brendshëm .............................................................................................. 74
KAPITULLI 3: RISHIKIMI I LITERATURËS. MODELET E FALIMENTIMIT TË
NJËSIVE EKONOMIKE ...................................................................................................... 94
3.1 Analiza diskriminuese - modelet me një variabël .......................................................... 95
3.2 Analiza diskriminuese – modelet me shumë variabla .................................................. 102
3.3 Analiza Logit ................................................................................................................ 124
3.4 Modele të tjera për parashikimin e falimentimit .......................................................... 138
KAPITULLI 4: MODELIMI I FALIMENTIMIT PËR NJËSITË EKONOMIKE
SHQIPTARE ........................................................................................................................ 142
4.1 Baza e të dhënave ......................................................................................................... 143
4.2 Variablat e përzgjedhur ................................................................................................ 145
4.3 Statistika përshkruese e bazës së të dhënave ................................................................ 148
4.4 Analiza diskriminuese me një variabël ........................................................................ 153
4.4.1 Modeli i parashikimit të falimentimit një vit përpara ............................................ 154
4.4.2 Modeli i parashikimit të falimentimit dy vite përpara ........................................... 159
4.5 Analiza diskriminuese me shumë variabla ................................................................... 162
4.5.1 Modeli i parashikimit të falimentimit një vit përpara ............................................ 162
4.5.2 Modeli i parashikimit të falimentimit dy vite përpara ........................................... 168
4.6 Analiza Logit ................................................................................................................ 172
4.6.1 Modeli i parashikimit të falimentimit një vit përpara ............................................ 173
4.6.2 Modeli i parashikimit të falimentimit dy vite përpara ........................................... 178
KONKLUZIONE ................................................................................................................. 183
REKOMANDIME ............................................................................................................... 189
REFERENCA ....................................................................................................................... 194
SHTOJCAT .......................................................................................................................... 205
SHTOJCA A: Përmbledhje e studimeve me një variabël dhe me shumë variabla ........... 205
SHTOJCA B: Variablat e përfshirë në studim .................................................................. 208
SHTOJCA C: Statistika përshkruese ................................................................................. 220
SHTOJCA D: Analiza diskriminuese – Modeli me një variabël (Saktësia një vit përpara
falimentimit) ...................................................................................................................... 224
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
vi
SHTOJCA E: Analiza diskriminuese – Modeli me një variabël (dy vite përpara) ........... 226
SHTOJCA F: Analiza diskriminuese – Modeli me një variabël (Saktësia dy vite përpara
falimentimit) ...................................................................................................................... 227
SHTOJCA G: Korrelacioni midis variablave .................................................................... 229
SHTOJCA H: Testi i shpërndarjes normale të variablave të pavarur ............................... 238
SHTOJCA I: Analiza diskriminuese – Modeli me shumë variabla (modeli me të gjitha
variablat një vit përpara falimentimit) ............................................................................... 240
SHTOJCA J: Analiza diskriminuese – Modeli me shumë variabla (modeli me të gjitha
variablat dy vite përpara falimentimit) ............................................................................... 242
SHTOJCA K: Analiza logit ............................................................................................... 244
Lista e tabelave
Tabela 1.1: Shkaku i hapjes së procedurës së falimentimit në vende të ndryshme ................ 16
Tabela 1.2: Përmbledhje e studimeve në lidhje me kostot e falimentimit .............................. 31
Tabela 1.3: Falimentimi në Shqipëri dhe në vendet e rajonit ................................................. 34
Tabela 2.1: Numri i njësive ekonomike të falimentuara në disa vende të Europës ................ 48
Tabela 2.2: Numri i njësive ekonomike të falimentuara në Europën Qëndrore dhe Lindore 53
Tabela 2.3: Numri i njësive ekonomike aktive, të reja dhe të mbyllura ................................. 56
Tabela 2.4: Numri i kërkesave për hapjen e procedurave të falimentimit .............................. 58
Tabela 2.5: Fati i kërkesave për hapjen e procedurave të falimentimit .................................. 59
Tabela 2.6: Koha e shqyrtimit të kërkesave për hapjen e procedurave të falimentimit .......... 62
Tabela 3.1: Saktësia e parashikimit të falimentimit sipas modelit të Deakin ....................... 108
Tabela 3.2: Saktësia e klasifikimit të njësive ekonomike sipas katër modeleve .................. 136
Tabela 3.3: Karakteristikat kryesore të modeleve të reja për parashikimin e falimentimit .. 138
Tabela 4.1: Shpërndarja e njësive ekonomike sipas qarqeve ................................................ 144
Tabela 4.2: Shpërndarja e njësive ekonomike sipas sektorit ................................................ 145
Tabela 4.3: Raportet e përdorura në modelim ...................................................................... 145
Tabela 4.4: Statistika përshkruese për njësitë ekonomike të falimentuara ........................... 148
Tabela 4.5: Statistika përshkruese për njësitë ekonomike jo të falimentuara ....................... 149
Tabela 4.6: Rezultatet e analizës diskriminuese me një variabël (një vit përpara falimentimit)
................................................................................................................................................ 154
Tabela 4.7: Saktësia e variablave në klasifikimin e njësive ekonomike ............................... 158
Tabela 4.8: Saktësia e variablave në klasifikimin e njësive ekonomike ............................... 161
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
vii
Tabela 4.9: Rezultati i testit Fisher ....................................................................................... 163
Tabela 4.10: Testimi i modelit .............................................................................................. 166
Tabela 4.11: Vlera mesatare “Z” për dy klasat e njësive ekonomike ................................... 166
Tabela 4.12: Rezultatet e klasifikimit sipas analizës diskriminuese (një vit përpara
falimentimit) ......................................................................................................................... 167
Tabela 4.13: Rezultati i testit Fisher ..................................................................................... 169
Tabela 4.14: Testimi i modelit .............................................................................................. 170
Tabela 4.15: Vlera mesatare e “Z” për dy klasat e njësive ekonomike ................................ 171
Tabela 4.16: Rezultatet e klasifikimit sipas analizës diskriminuese (dy vite përpara
falimentimit) ......................................................................................................................... 172
Tabela 4.17: Rezultatet e testimit të përshtatshmërisë së modelit (Hosmer - Lemeshow) ... 174
Tabela 4.18: Përzgjedhja e variablave në secilin hap ........................................................... 175
Tabela 4.19: Koeficienti i përcaktueshmërisë ....................................................................... 175
Tabela 4.20: Rezultatet e klasifikimit sipas analizës logit (një vit përpara falimentimit) .... 177
Tabela 4.21: Rezultatet e testimit të përshtatshmërisë së modelit (Hosmer - Lemeshow) ... 178
Tabela 4.22: Përzgjedhja e variablave në secilin hap ........................................................... 179
Tabela 4.23: Koeficienti i përcaktueshmërisë ....................................................................... 180
Tabela 4.24: Rezultatet e klasifikimit sipas analizës logit (dy vite përpara falimentimit) ... 181
Lista e figurave
Figura 2.1: Cikli i jetës së njësisë ekonomike ......................................................................... 71
Figura 2.2: Modeli Miller - Orr ............................................................................................... 81
Lista e grafikëve
Grafiku 2.1: Trendi i njësive ekonomike të falimentuara në Europën Perëndimore dhe
Eurozonë ................................................................................................................................. 49
Grafiku 2.2: Ndryshimi i numrit të njësive ekonomike në paaftësi paguese gjatë periudhës
2010 - 2015 ............................................................................................................................. 50
Grafiku 2.3: Shpërndarja e njësive ekonomike të falimentuara në Europën Perëndimore ..... 51
Grafiku 2.4: Shpërndarja e njësive ekonomike të falimentuara në Europën Perëndimore sipas
sektorëve për periudhën 2011 - 2015 ...................................................................................... 52
Grafiku 2.5: Kontributi i sektorëve kryesorë në falimentimin e njësive ekonomike të Europës
Qëndrore dhe Lindore në vitin 2014 dhe 2015 ....................................................................... 54
Grafiku 2.6: Çështjet e pushuara për hapjen e procedurave të falimentimit ........................... 60
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
viii
Grafiku 2.7: Çështjet e pranuara për hapjen e procedurave të falimentimit ........................... 61
Grafiku 4.1: Raportet e likuiditetit ........................................................................................ 151
Grafiku 4.2: Raportet e aktivitetit ......................................................................................... 151
Grafiku 4.3: Raportet e strukturës financiare ........................................................................ 152
Grafiku 4.4: Raportet e përfitueshmërisë .............................................................................. 153
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
ix
Lista e shkurtimeve
AASH_DET Aktive afatshkurtra ndaj totalit të detyrimeve
BEP Fuqia e aktiveve për të gjeneruar fitim
DET_KAP Detyrime ndaj kapitalit të vet
FMB Raporti i fitimit marxhinal bruto
FMN Raporti i fitimit marxhinal neto
FMO Raporti i fitimit marxhinal operativ
ILF Indeksi i levës financiare
INSTAT Instituti i Statistikave
KAPEKON_AKTIVE Kapitali ekonomik ndaj totalit të aktiveve
KAPVET Raporti i kapitalit të vet
KQN_DASH Kapitali punues ndaj detyrimeve afatshkurtra
KQN_DET Kapitali punues ndaj totalit të detyrimeve
LOG_AKT Logaritmi i aktiveve
LOG_SH Logaritmi i shitjeve
PBB Produkti i Brendshëm Bruto
PMA Periudha mesatare e arkëtimit të llogarive të arkëtueshme
QARK_AASH Raporti i qarkullimit të aktiveve afatshkurtra
QARK_AKTIVE Raporti i qarkullimit të aktiveve gjithsej
QARK_KAP Raporti i qarkullimit të kapitalit të vet
QARK_PUNUES Raporti i qarkullimit të kapitalit punues
RB Raporti i borxhit
RK Raporti korrent
RL Raporti likuid
ROA Raporti i kthimit mbi aktivet gjithsej
ROE Raporti i kthimit mbi kapitalin e vet
RSH Raporti i shpejtë
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
1
HYRJE
Megjithë ndryshimet strukturore që kanë ndodhur në vendin tonë, njësitë ekonomike të
vogla dhe të mesme vazhdojnë të zënë pjesën më të madhe të ofruesve të shërbimeve dhe
të mirave në treg. Sipas Anketës Strukturore të Ndërmarrjeve në vitin 2015, publikuar nga
INSTAT, 99.9% të njësive ekonomike aktive e zënë njësitë ekonomike të vogla dhe të
mesme. Sektori i tregtisë mbizotëron në numrin e njësive ekonomike aktive me 43.1%, i
ndjekur nga sektori i shërbimeve të tjera me 19.3%.1 Gjithashtu, njësitë ekonomike të
vogla dhe të mesme luajnë një rol shumë të rëndësishëm përsa i përket punësimit. Ato
punësojnë rreth 81% të të gjithë të punësuarve, ndërsa pjesa tjetër punësohet nga njësitë
ekonomike të mëdha. Sektori i tregtisë dominon me 24.5% të të punësuarve, i ndjekur nga
ai i shërbimeve me 16%.2
Zhvillimi i njësive ekonomike të vogla dhe të mesme ka qenë i vazhdueshëm dhe
pavarësisht disa luhatjeve, sidomos në vitet e krizës, ka patur një trend rritës. Sipas
INSTAT, numri i njësive ekonomike aktive për vitin 2015 u rrit me 22.7%, krahasuar me
2014 dhe pothuajse të gjithë kontributin në rritje e kanë dhënë njësitë ekonomike të vogla
dhe të mesme, kurse në terma të punësimit, rritja ishte 17.4%.3 Edhe pse statistikisht kanë
tregues pozitivë, këto njësi ekonomike përballen me sfida dhe me një mjedis shumë
konkurrues. Zhvillimet ekonomike në 25 vitet e fundit në vendin tonë, përveç të tjerave,
kanë ndryshuar edhe pamjen e profesioneve të financierit në këto njësi ekonomike.
Njohja dhe aplikimi i standardeve të reja në kontabilitet (standardeve ndërkombëtare të
kontabilitetit), përdorimi i programeve të ndryshme kompjuterike, njohja e legjislacionit,
kryerja e analizave të thelluara financiare etj., janë disa nga përgjegjësitë e reja të
financierit në njësitë ekonomike.
1 Sipas klasifikimit të INSTAT, njësi ekonomike të vogla janë njësitë ekonomike me 10-49 të punësuar dhe
njësi ekonomike të mesme ato me 50-249 të punësuar.
2 Statistika mbi Ndërmarrjet e Vogla dhe të Mesme 2015, INSTAT.
3 Statistika mbi Ndërmarrjet e Vogla dhe të Mesme 2015, INSTAT.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
2
Në paralelizëm me njësitë ekonomike të vogla dhe të mesme, ato të mëdha operojnë në
mjedise shumë komplekse dhe ndodhen në sfida të zgjerimit dhe shtrirjes në tregje
ndërkombëtare. Ky zhvillim ka rritur kërkesën për profesionistë në fushën e analizës
financiare, menaxhimit të riskut dhe konsulencës ad-hoc. Njësitë ekonomike të mëdha,
sidomos në sektorët me zhvillimin më dinamik, kanë një nevojë në rritje për ekspertizë në
çështje të lidhura me financën në nivel lokal dhe ndërkombëtar, legjislacionin tatimor,
vlerësimin e biznesit në tërësi ose të njësive të veçanta etj., në mënyrë që të arrijnë të
depërtojnë në tregje të huaja dhe të kenë sukses.
Në këtë kuadër të zhvillimeve të viteve të fundit, një nga çështjet më të rëndësishme në
fushën e drejtimit financiar është studimi i falimentimit. Studimi i tij ka shfaqur interes
gjithnjë e në rritje për shumë arsye. Së pari, dështimi i njësisë ekonomike ndikon në
nivelin ekonomik të një vendi në tërësi, si rrjedhim i pasojave negative të tij në nivelin
ekonomik të aksionerëve, furnitorëve, kreditorëve si dhe punonjësve. Së dyti, kostot
indirekte dhe direkte të dështimit të njësisë ekonomike janë shumë të larta, si dhe rriten
në mënyrë të ndjeshme me afrimin e momentit të falimentimit. Së treti, kërkuesit
shkencorë në ditët e sotme kanë në dispozicion më shumë të dhëna dhe mund të përdorin
teknika sasiore më të avancuara. Kjo ka shtuar në mënyrë të ndjeshme mundësitë për
ndërtimin e modeleve të parashikimit të falimentimit.
I. Fokusi i punimit
Punimi fokusohet në parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike, duke studiuar
shkaqet që çojnë njësitë ekonomike drejt falimentimit si dhe faktorët më të rëndësishëm
që ndikojnë në falimentim. Theksi kryesor vihet mbi krijimin e një modeli për
parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike me kapital privat që operojnë në
Shqipëri. Në këtë studim janë përfshirë njësi ekonomike me një xhiro vjetore mbi 20
milionë lekë. Kjo është kryer për të siguruar të dhëna sa më të besueshme në lidhje me
pasqyrat financiare. Fillimisht, kërkimi është përqëndruar në sigurimin e të dhënave në
lidhje me njësitë ekonomike të falimentuara. Më pas, siç sugjerohet edhe në shumicën e
punimeve të autorëve të tjerë (sidomos në punimet që është përdorur analiza
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
3
diskriminuese me një variabël dhe me shumë variabla për parashikimin e falimentimit),
puna është përqëndruar në sigurimin e të dhënave financiare të një numri të njëjtë të
njësive ekonomike jo të falimentuara me ato të falimentuara. Përzgjedhja është kryer në
bazë të procesit të “përputhjes”, sipas të cilit, për çdo njësi ekonomike të falimentuar
përzgjidhet një njësi ekonomike jo e falimentuar, që i përket të njëjtit sektor dhe që ka
pak a shumë të njëjtin vëllim shitjesh ose total aktivesh. Kjo është kryer, në mënyrë që
krahasimi të bëhet ndërmjet njësive ekonomike të ngjashme me njëra – tjetrën.
II. Qëllimi i punimit
Qëllimi i punimit është studimi i falimentimit të njësive ekonomike me kapital privat që
operojnë në Shqipëri. Theksi kryesor vihet në modelet që ekzistojnë për parashikimin e
falimentimit të njësive ekonomike dhe në saktësinë e klasifikimit të njësive ekonomike të
falimentuara dhe jo të falimentuara. Gjithashtu, në këtë punim rekomandohen një model
me një variabël (analiza diskriminuese me një variabël) dhe dy modele me shumë
variabla (analiza diskriminuese me shumë variabla dhe analiza logit) për parashikimin e
falimentimit, modele të cilat mund të aplikohen tek njësitë ekonomike që operojnë në
Shqipëri.
III. Objektivat e punimit
Punimi është realizuar përmes arritjes së objektivave të mëposhtme:
Identifikimi i koncepteve që përdoren për të shprehur falimentimin e njësive
ekonomike;
Identifikimi i kritereve që përdoren për t’i klasifikuar njësitë ekonomike në të
falimentuara dhe jo të falimentuara;
Identifikimi i modeleve me një variabël dhe me shumë variabla për parashikimin
e falimentimit;
Identifikimi i variablit më të rëndësishëm në klasifikimin e njësive ekonomike
nëpërmjet analizës diskriminuese me një variabël dhe vlerësimi i saktësisë së
modelit në klasifikimin e njësive ekonomike një vit dhe dy vite përpara
falimentimit;
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
4
Identifikimi i variablave më të rëndësishëm në klasifikimin e njësive ekonomike
nëpërmjet analizës diskriminuese me shumë variabla dhe vlerësimi i saktësisë së
modelit në klasifikimin e njësive ekonomike një vit dhe dy vite përpara
falimentimit;
Identifikimi i variablave më të rëndësishëm në klasifikimin e njësive ekonomike
nëpërmjet analizës logit dhe vlerësimi i saktësisë së modelit në klasifikimin e
njësive ekonomike një vit dhe dy vite përpara falimentimit.
IV. Metodologjia
Pas vështrimit të literaturës, puna kërkimore është bazuar fillimisht në një analizë
krahasimore të indikatorëve kryesorë të parashikimit të falimentimit në vendet e tjera, për
të zbuluar ngjashmëritë dhe ndryshimet me vendin tonë. Më pas, është zhvilluar një
analizë krahasimore ndërmjet modeleve me një faktor, me shumë faktorë dhe modeleve
logit të parashikimit të falimentimit të njësive ekonomike që ekzistojnë në vendet e
zhvilluara, në vendet në zhvillim dhe në vendet e rajonit, për të zbuluar ngjashmëritë dhe
ndryshimet ndërmjet këtyre modeleve. Në vijim, është ndërtuar një model empirik për të
përcaktuar ndikimin e faktorëve të brendshëm mbi falimentimin e njësive ekonomike,
duke përdorur të dhëna nga pasqyrat financiare të njësive ekonomike. Së fundi, është
specifikuar një funksion përcaktues i faktorëve që ndihmojnë në parashikimin e
falimentimit të njësive ekonomike private që operojnë në Shqipëri, bazuar në analizën
diskriminuese me një variabël, me shumë variabla dhe në analizën logit.
Filozofia e kërkimit në këtë punim bazohet në krahasimin, interpretimin dhe zbatimin e
modeleve me një dhe me shumë variabla për parashikimin e falimentimit. Gjithashtu,
filozofia e kërkimit është pozitiviste, sipas së cilës realiteti merret si unik dhe statik.
Faktet objektive ekzistojë pavarësisht nga studiuesi dhe mund të zbulohen. Kjo
korrespondon me njohjen absolute. Veç të tjerash, fenomenet janë të parashikueshme dhe
të kontrollueshme. Përpjekjet shkencore kanë për qëllim të vetëm zgjerimin dhe përsosjen
e aftësisë së parashikimit dhe të kontrollit të dukurisë në studim.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
5
Studimi ka në përgjithësi karakter induktiv, sepse një punim i tillë (për sektorin privat në
rang kombëtar) nuk ekziston aktualisht në ekonominë shqiptare.
Metoda kryesore e kërkimit në këtë punim është observimi dhe përpunimi financiar i të
dhënave të siguruara nga pasqyrat financiare të njësive ekonomike të përfshira në studim.
Baza e të dhënave është kryesisht sekondare, përveç rasteve kur gjatë punimit ka qenë e
nevojshme mbledhja e të dhënave primare. Në këtë studim, janë shfrytëzuar të dhënat e
pasqyrave financiare të njësive ekonomike, si dhe të dhënat e ofruara nga institucionet
kryesore që prodhojnë statistika në Shqipëri (INSTAT, Banka e Shqipërisë, Ministria e
Financave). Pjesa më e madhe e të dhënave të paraqitura në punim janë të përpunuara
paraprakisht nga vetë doktoranti.
Analiza e të dhënave është matematikore e statistikore nga njëra anë dhe eksploruese,
parashikuese dhe interpretuese nga ana tjetër. Për përpunimin statistikor të të dhënave
është përdorur programi i njohur statistikor SPSS.
V. Kontributi shkencor
Falimentimi i një njësie ekonomike ka ndikim tek të gjithë personat e përfshirë, tek
aksionerët, kreditorët dhe të punësuarit, shpesh edhe te shoqëria dhe ekonomia e një
vendi në tërësi. Kur një njësi ekonomike pushon së funksionuari, aksionerët do të
humbasin një pjesë ose të gjithë kapitalin e investuar në të; kreditorët mund të humbasin
një pjesë të principalit të dhënë dhe të interesave që do të merrnin nëse njësia ekonomike
do të vazhdonte të funksiononte; të punësuarit do të humbasin të ardhurat e tyre të
zakonshme.
Për shkak se falimentimi sjell pasoja të rënda për investitorët dhe kreditorët e një njësie
ekonomike, ka qënë dhe është me interes të madh mundësia e përdorimit të një ose më
shumë raporteve financiare për parashikimin e tij. Nëse do të ishte e mundur të
parashikohej mundësia e një njësie ekonomike për të falimentuar, atëherë drejtuesit e saj
do të ndërmerrnin hapa për shmangien e tij, ndërsa kreditorët, furnitorët dhe palë të tjera
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
6
të përfshira do të ndërmerrnin hapa për të zvogëluar efektin negativ që falimentimi do të
kishte mbi ta. Për këtë arsye, shumë studiues i kanë kushtuar dhe po i kushtojnë shumë
rëndësi kësaj çështjeje. Në fakt, është mjaft e vështirë që të parashikohet nëse një njësi
ekonomike e caktuar do të falimentojë në të ardhmen apo jo. Më saktë mund të thuhet
nëse një njësi ekonomike ndodhet në të njëjtën situatë me njësitë ekonomike që kanë
falimentuar në të kaluarën apo jo.
Përsa i përket vendit tonë, studimet në lidhje me dështimin dhe falimentimin e njësive
ekonomike kanë qënë të pakta. Pjesa më e madhe e studimeve në këtë fushë janë
përqëndruar në arsyet që i çojnë njësitë ekonomike drejt falimentimit, ndërkohë që për
parashikimin e falimentimit janë kryer vetëm dy studime në vendin tonë. Studimi i parë
në Shqipëri në lidhje me parashikimin e falimentimit është kryer nga Perri (2007). Fokusi
i këtij studimi ishin njësitë ekonomike me kapital shtetëror dhe për ndërtimin e modelit u
përdorën të dhënat e 10 njësive ekonomike të falimentuara dhe 10 njësive ekonomike jo
të falimentuara. Studimi i dytë në vendin tonë është kryer nga Ballkoci (2015). Pjesë e
këtij studimi ishin njësitë ekonomike që ushtronin aktivitetin në sektorin tregtar dhe në
rrethin e Elbasanit. Për ndërtimin e modelit u përdorën të dhënat e 30 njësive ekonomike
të falimentuara dhe 30 njësive ekonomike jo të falimentuara.
Duke qënë se nga hulumtimet e deritanishme na rezulton se në vendin tonë nuk ka asnjë
punim të karakterit kërkimor e shkencor lidhur me falimentimin e njësive ekonomike me
kapital privat në rang kombëtar, ky është një motiv për një studim të mirëfilltë teoriko-
shkencor, por edhe praktik e konkret për falimentimin dhe parashikimin e tij në një
ekonomi të vogël në zhvillim, siç është Shqipëria.
Ky punim doktorature sjell kontribut në disa elementë:
Jep një panoramë të plotë të kostove direkte dhe indirekte të falimentimit të
njësive ekonomike në vendet e zhvilluara dhe në vendet e Rajonit;
Jep një panoramë të plotë të trajtimit juridik të falimentimit dhe të ndryshimeve të
sjella nga ligji i ri për falimentimin (Ligji nr. 110, dt. 27/10/2016);
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
7
Jep një panoramë të plotë të ecurisë së numrit të njësive ekonomike të
falimentuara në shumicën e vendeve të Europës dhe të sektorëve më të prekur nga
falimentimi;
Jep një panoramë të plotë të ecurisë së numrit të njësive ekonomike të
falimentuara në vendin tonë dhe të problemeve gjyqësore në lidhje me procedurat
e falimentimit;
Jep një panoramë të plotë të shkaqeve të brendshme dhe të jashtme të falimentimit
të njësive ekonomike;
Jep një panoramë të plotë në lidhje me literaturën ekzistuese dhe teoritë mbi
falimentimin e njësive ekonomike me kapital privat;
Jep një panoramë të plotë në lidhje me saktësinë e parashikimit të falimentimit të
njësive ekonomike me kapital privat të modeleve të autorëve më të famshëm të
fushës;
Jep një kontribut praktik duke ndërtuar tre modele për parashikimin e falimentimit
të njësive ekonomike me kapital privat që operojnë në vendin tonë. Për ndërtimin
e tre modeleve janë përdorur të dhënat e 100 njësive ekonomike të falimentuara
dhe 100 njësive ekonomike jo të falimentuara.
VI. Kufizimet e punimit
Megjithë kontributin, studimi ka disa kufizime, të cilat përmblidhen më poshtë:
Mungesa e një baze të dhënash për njësitë ekonomike të falimentuara. Në vendin
tonë nuk ekziston një bazë të dhënash për njësitë ekonomike të falimentuara dhe kjo
e bën shumë të vështirë identifikimin e popullatës së studimit. Informacioni mund të
sigurohet vetëm duke përdorur të dhënat nga gjykatat e rretheve gjyqësore për njësitë
ekonomike që kanë hapur procedurat e falimentimit ose duke u nisur nga njësitë
ekonomike jo aktive sipas Qendrës Kombëtare të Biznesit. Megjithatë, këto burime
mund të mos çojnë në numrin real të falimentimeve që kanë ndodhur në vendin tonë.
Përdorimi i pasqyrave financiare të njësive ekonomike si burim informacioni.
Mungesa e një detyrimi ligjor në vendin tonë për publikimin e pasqyrave financiare e
bën shumë të vështirë gjetjen dhe përdorimin e tyre. Njësitë ekonomike kanë detyrim
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
8
vetëm depozitimin e pasqyrave pranë organeve tatimore dhe Qendrës Kombëtare të
Biznesit, megjithatë kërkimi i informacionit në këto dy institucione është i vështirë
për shkak të mungesës së një baze të dhënash për njësitë ekonomike që janë të
përfshira dhe kërkimi i informacionit mbetet manual, si dhe kërkon shumë kohë. Nga
ana tjetër, niveli i lartë i informalitetit në vendin tonë ul besueshmërinë e
informacionit financiar, edhe pse në studim janë përdorur vetëm pasqyra financiare
të audituara. Pasqyrat financiare që shfaqnin probleme në hartimin e tyre janë
përjashtuar nga studimi, megjithatë, sërish jemi të kufizuar në llogaritjen e disa
raporteve financiare, si p.sh. raporti i mbulimit të interesave, raporte të lidhura me
zërat në pasqyrën e flukseve të mjeteve monetare etj., të cilat mund të kenë ndikim
në falimentimin e njësive ekonomike.
Marrja në konsideratë vetëm e faktorëve financiarë. Falimentimi është një proces
shumë kompleks dhe mund të rezultojë nga kombinimi i një sërë faktorëve financiarë
dhe jo financiarë, sasiorë dhe cilësorë. Ky studim merr në konsideratë vetëm faktorë
sasiorë financiarë, duke mos përfshirë faktorë të tjerë jo financiarë, si: cilësia e
menaxhimit, ndryshimet teknologjike, ndryshimi i preferencave të konsumatorëve,
faktorë ekonomikë, socialë etj., që mund të kenë efekt negativ në performancën e
njësive ekonomike.
VII. Struktura konceptuale dhe teorike
Pasi është prezantuar fillimisht një informacion i përgjithshëm në lidhje me këtë punim,
si fokusi i punimit, qëllimi dhe objektivat e tij, kontributi shkencor dhe kufizimet e
punimit, si dhe metodologjia e përdorur për të realizuar qëllimin e vendosur, pjesa në
vijim e këtij punimi është e organizuar në katër kapituj, si më poshtë:
Kapitulli 1 – Konceptet, kostot e falimentimit dhe trajtimi juridik.
Në kapitullin e parë jepet një përshkrim i përkufizimeve dhe koncepteve që përdoren për
të shprehur falimentimin e një njësie ekonomike. Më pas, jepet një përshkrim i studimeve
të kryera për vlerësimin e kostove të falimentimit në vendet e zhvilluara dhe në vendet në
zhvillim, duke i grupuar këto kosto në kosto direkte dhe kosto indirekte. Gjithashtu, jepet
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
9
vlerësimi i kostove të falimentimit të njësive ekonomike në vendet e rajonit tonë dhe në
vendin tonë, vlerësim i cili është kryer nga Banka Botërore. Duke qenë se falimentimi
nuk përmban vetëm elementë financiarë, por edhe elementë juridikë, në këtë kapitull
trajtohet në mënyrë të detajuar edhe kuadri ligjor i falimentimit në Shqipëri.
Kapitulli 2 - Falimentimi i njësive ekonomike dhe shkaqet e tij.
Në këtë kapitull të punimit jepet ecuria e njësive ekonomike të falimentuara (ligjërisht)
në Europën Perëndimore dhe sektorët më të prekur. Më pas, paraqitet situata e
falimentimeve në Europën Qëndrore dhe Lindore, duke treguar të njëjtin informacion të
dhënë për vendet e Europës Perëndimore, pra ecurinë e njësive ekonomike të
falimentuara dhe sektorët më të prekur. Kapitulli paraqet gjithashtu edhe një vështrim të
përgjithshëm të ecurisë së njësive ekonomike në vendin tonë, si dhe trajton në mënyrë të
detajuar shkaqet që mund të çojnë një njësi ekonomike deri në falimentim.
Kapitulli 3 - Rishikimi i literaturës. Modelet e falimentimit të njësive ekonomike.
Në këtë kapitull jepet një përmbledhje e literaturës ekzistuese rreth falimentimit të njësive
ekonomike. Studimet e autorëve të tjerë në këtë fushë dhe konkluzionet e nxjerra prej
tyre përbëjnë një themel mbi të cilin mund të ndërtohet modeli për parashikimin e
falimentimit në Shqipëri. Në tre pjesët e para të këtij kapitulli jepet përkatësisht një
përshkrim i analizës diskriminuese me një variabël, analizës diskriminuese me shumë
variabla dhe analizës logit, cilat janë avantazhet dhe disavantazhet e përdorimit të tyre, si
dhe cilët janë autorët kryesorë që kanë përdorur këto metoda për parashikimin e
falimentimit. Ndërsa në pjesën e katërt jepet vetëm një përshkrim i shkurtër i
karakteristikave të metodave më të reja që janë krijuar për parashikimin e falimentimit të
njësive ekonomike, të cilat përdoren më rrallë nga studiuesit e fushës.
Kapitulli 4 – Modelimi i falimentimit për njësitë ekonomike shqiptare.
Ky është kapitulli më i rëndësishëm i punimit. Fillimisht jepet një përshkrim i të dhënave
të siguruara dhe variablave të përdorur për ndërtimin e modeleve. Për secilin variabël
jepen statistikat përshkruese të njësive ekonomike të falimentuara dhe jo të falimentuara.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
10
Më pas, nëpërmjet analizës diskriminuese me një variabël janë përcaktuar variablat që
ndihmojnë në klasifikimin e njësive ekonomike në të falimentuara dhe jo të falimentuara
një vit dhe dy vite përpara falimentimit dhe që janë të rëndësishëm nga ana statistikore,
duke vlerësuar edhe saktësinë e variablave në klasifikim. Më tej, për të siguruar saktësi
më të lartë në klasifikimin e njësive ekonomike është përdorur analiza diskriminuese me
shumë variabla. Edhe nëpërmjet kësaj analize janë ndërtuar dy modele, përkatësisht për të
parashikuar falimentimin e njësive ekonomike një vit dhe dy vite përpara falimentimit.
Duke qenë se studimet e shumë autorëve të tjerë kanë arritur në konkluzionin se analiza
logit arrin të klasifikojë me saktësi më të lartë njësitë ekonomike në krahasim me
analizën diskriminuese me shumë variabla, në pjesën e fundit të këtij kapitulli është
përdorur pikërisht analiza logit për klasifikimin e njësive ekonomike një vit dhe dy vite
përpara falimentimit.
Më tej, në mbyllje të punimit jepet një përmbledhje e përfundimeve të arritura dhe
gjetjeve kryesore. Bazuar në këto përfundime, janë hartuar disa rekomandime për të
gjitha grupet e interesit në lidhje me falimentimin e njësive ekonomike.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
11
KAPITULLI 1
KONCEPTET, KOSTOT E FALIMENTIMIT DHE TRAJTIMI
JURIDIK
Falimentimi është një dukuri, që megjithëse ka filluar të studiohet vonë krahasuar me
dukuritë e tjera të fushës financiare, ka ekzistuar dhe ka shoqëruar gjithmonë
veprimtarinë e njësive ekonomike. Humbjet dhe kostot që shkaktohen nga falimentimi
janë të konsiderueshme dhe prekin jo vetëm njësinë ekonomike, por edhe gjithë grupet e
interesit (investitorët, kreditorët, klientët, publikun etj.). Disa kosto mund të maten dhe të
shprehen nga ana monetare (kostot direkte të falimentimit), ndërsa disa të tjera janë të
vështira për t'u vlerësuar në aspektin financiar (kostot indirekte të falimentimit). Kostot
direkte mund të arrijnë vlera deri në 5.3% të vlerës së njësisë ekonomike një vit përpara
falimentimit (Warner, 1977) apo 19.4% të vlerës së aktiveve në momentin e falimentimit
(Strӧmberg dhe Thorburn, 1996). Kostot indirekte janë disa herë më të larta bazuar në
studime të ndryshme: 10.5% të vlerës së njësisë ekonomike një vit përpara falimentimit
(Altman, 1984) apo 58% - 79% të vlerës së njësisë ekonomike, në varësi të kohës kur
bëhet vlerësimi i këtyre kostove (tre muaj deri në 4 vite përpara falimentimit). Rëndësia e
falimentimit është rritur sidomos në vitet e fundit për shkak të krizës financiare botërore,
e cila rizgjoi edhe njëherë interesin e gjithë palëve të lidhura për ta studiuar, parashikuar
dhe menaxhuar atë. Kjo ka sjellë gjithashtu nevojën dhe domosdoshmërinë që qeveritë të
bëjnë përmirësime të vazhdueshme në legjislacionin për falimentimin e njësive
ekonomike në vendet e tyre.
Qëllimi i këtij kapitulli është të japë një panoramë të plotë të përkufizimeve dhe
koncepteve që përdoren për të shprehur falimentimin e një njësie ekonomike, si dhe të
paraqesë rëndësinë e studimit duke trajtuar aspektet financiare (kostot që shkaktohen prej
tij) dhe aspektet juridike që lidhen me të. Kapitulli është i strukturuar si vijon: në pjesën e
parë të kapitullit përshkruhen konceptet kryesore që përdoren në literaturë dhe shkaqet
ligjore për hapjen e procedurave të falimentimit në vende të ndryshme; në pjesën e dytë
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
12
paraqitet një përshkrim i studimeve të kryera për vlerësimin e kostove të falimentimit në
vendet e zhvilluara dhe në vendet në zhvillim, duke i grupuar këto kosto në kosto direkte
dhe kosto indirekte. Më tej jepet vlerësimi i kostove të falimentimit të njësive ekonomike
në vendet e rajonit dhe në vendin tonë, vlerësim i cili është kryer nga Banka Botërore. Në
pjesën e fundit trajtohet në mënyrë të detajuar legjislacioni i lidhur me falimentimin në
vendin tonë.
1.1 KONCEPTET KRYESORE
Mungesa e suksesit tek njësitë ekonomike është përkufizuar në mënyra të ndryshme.
Termat që janë përdorur më shumë nga studiuesit e kësaj fushe janë dështimi, vështirësia
financiare, paaftësia paguese, mosshlyerja e huave dhe falimentimi. Edhe pse këto terma
shpesh janë përdorur si zëvendësues të njëri – tjetrit, midis tyre ekzistojnë ndryshime.
Altman dhe Hotchkiss (2005) e përkufizojnë dështimin sipas kriterit ekonomik, sipas të
cilit “norma e realizuar e kthimit mbi kapitalin e investuar, pas rregullimit me riskun,
është në mënyrë të ndjeshme dhe të vazhdueshme më e ulët se norma aktuale e kthimit
nga investime të ngjashme”. Vendimi nëse njësia ekonomike do të vazhdojë aktivitetin e
saj varet nga norma e pritur e kthimit dhe mundësia e saj për të mbuluar kostot e
ndryshueshme (Gaughan, 2011). Ndërsa, në qoftë se njësia ekonomike nuk është në
gjendje të mbulojë këto kosto të prodhimit dhe koston e kapitalit, sipas Kuhn dhe Morton
(1990), njësia ekonomike mund të vazhdojë aktivitetin vetëm me miratimin e
investitorëve të saj, nëse ata janë të gatshëm të pranojnë norma më të ulta kthimi. Nga
ana tjetër, një njësi ekonomike që ndodhet në situatën e mësipërme, mund të mos ketë
probleme financiare, që do të thotë se ajo mund të jetë në gjendje të shlyejë detyrimet në
momentin e maturimit të tyre.
Sipas kriterit financiar, dështimi mund të përkufizohet si mungesa e aftësisë së njësisë
ekonomike për të shlyer detyrimet afatshkurtra në momentin e maturimit të tyre. Këto
detyrime mund të përfshijnë detyrime të papaguara ndaj furnitorëve, detyrime të
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
13
papaguara ndaj punonjësve, mospagesë në kohë të principalit dhe të shpenzimeve të
interesit, si dhe humbjet nga proceset gjyqësore (Wruck, 1990).
Sipas përkufizimeve të mësipërme, mund të thuhet se dështimi financiar është një
koncept më pak i qartë sesa dështimi ekonomik. Në këndvështrimin financiar, njësia
ekonomike nuk ka nivelin e duhur të likuiditetit për të përballuar detyrimet afatshkurtra
në momentin e maturimit të tyre dhe kjo është një situatë, e cila mund të ndodhë edhe
nëse vlera neto e njësisë ekonomike është pozitive (kur vlera e aktiveve tejkalon vlerën e
detyrimeve).
Në shumë studime, mungesa e mjeteve monetare është përdorur si një tregues i dështimit
financiar. Whitaker (1999) është një nga studiuesit e kësaj fushe që përdori treguesin e
mjeteve monetare dhe të vlerës së tregut të njësisë ekonomike për të identifikuar kur
njësia ekonomike ndodhet në situatën e vështirësisë financiare. Sipas tij, “vështirësia
financiare” është një situatë ku njësia ekonomike nuk ka mjetet e mjafueshme monetare
për të përballuar detyrimet dhe ajo pëson një rënie në vlerën e saj të tregut. Por, mungesa
e mjeteve monetare të njësisë ekonomike mund të jetë e përkohshme dhe situata mund të
përmirësohet duke përdorur disa alternativa, si reduktimi i nivelit të inventarit, zgjatja e
termave të kredisë tregtare, ristrukturimi i detyrimeve përpara dështimit, shtimi i kapitalit
dhe likuidimi i aktiveve të papërdorshme. Në qoftë se situata financiare e njësisë
ekonomike nuk përmirësohet duke përdorur këto alternativa, atëherë njësia ekonomike
shkon drejt falimentimit (Gaughan, 2011).
Është e rëndësishme të thuhet se dështimi financiar nuk është sinonim i falimentimit apo
likuidimit, por teorikisht të gjitha njësitë ekonomike mund të preken nga dështimi
financiar apo ekonomik. Për më tepër, Andrade dhe Kaplan (1998) theksojnë rëndësinë e
dallimit ndërmjet dështimit financiar dhe dështimit ekonomik. Ata e përcaktojnë
dështimin financiar si paaftësi të njësisë ekonomike për të shlyer detyrimet dhe dështimin
ekonomik si humbje të vazhdueshme operative.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
14
Një term tjetër që përshkruan performancën negative të njësisë ekonomike është
“paaftësia paguese”. Një njësi ekonomike mund të klasifikohet në situatën e paaftësisë
paguese, nëse ajo nuk është e aftë të shlyejë detyrimet e saj, duke përfshirë detyrimet ndaj
punonjësve, furnitorëve, kreditorëve, publikut dhe shpenzimet aktuale ose të mundshme
nga çështjet gjyqësore (Shrader dhe Hickman, 1993). Ky përkufizim është i njëjtë me
përkufizimin e Wruck (1990) dhe të Whitaker (1999) për dështimin financiar. Më
përpara, ky term është përdorur nga Walter (1957), sipas të cilit, për të përshkruar
gjendjen e paaftësisë paguese duhet përdorur raporti i fluksit të mjeteve monetare neto
ndaj detyrimeve afatshkurtra.
Wruck (1990) dhe Ross, Westerfield dhe Jaffe (2003) e kategorizojnë paaftësinë paguese
në paaftësi paguese të bazuar në aksione dhe paaftësi paguese të bazuar në mjetet
monetare. Paaftësia paguese e bazuar në aksione ndodh kur vlera e tregut e aktiveve të
njësisë ekonomike është më e vogël se vlera nominale e detyrimeve të saj. Ndërsa
paaftësia paguese e bazuar në mjetet monetare ndodh kur njësia ekonomike nuk ka
likuiditet të mjaftueshëm për të përballuar detyrimet e saj afatshkurtra dhe kjo njihet si
paaftësi paguese teknike. Gjendja e paaftësisë paguese teknike mund të jetë një situatë e
përkohshme, edhe pse shpesh është shkaku i deklarimit të falimentimit të njësisë
ekonomike (Altman dhe Hotchkiss, 2005).
Një koncept tjetër financiar, i cili është i lidhur në mënyrë të pashmangshme me
vështirësinë financiare është “mosshlyerja e huave”. Mosshlyerja e huave mund të
përshkruhet si një situatë në të cilën njësia ekonomike nuk është në gjendje të paguajë në
datën e maturimit principalin dhe/ose interesat ndaj kreditorëve dhe rrjedhimisht, ajo
shkel një kusht të marrëveshjes me kreditorin/kreditorët, që mund të jetë një shkak për
hapjen e procedurave të falimentimit të njësisë ekonomike. Andrade dhe Kaplan (1998)
kanë identifikuar dy forma të vështirësisë financiare: forma e parë është situata e
mosshlyerjes së principalit dhe shpenzimeve të interesit dhe forma e dytë është përpjekja
për të ristrukturuar borxhin, me qëllim parandalimin e situatës së mosshlyerjes së huasë.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
15
Falimentimi është një tjetër koncept i lidhur me vështirësinë financiare. Një lloj i
falimentimit i referohet nivelit të vlerës neto të njësisë ekonomike, sipas së cilës një njësi
ekonomike cilësohet e falimentuar nëse vlera neto e saj është negative. Lloji tjetër është
kërkesa formale e falimentimit të njësisë ekonomike drejtuar gjykatës, e shoqëruar me
kërkesën për të likuiduar aktivet ose për të ristrukturuar njësinë ekonomike (Altman dhe
Hotchkiss, 2005). Ristrukturimi është një përpjekje formale e njësisë ekonomike për të
parandaluar mbylljen përfundimtare të njësisë ekonomike, ndërsa likuidimi nënkupton
shitjen e aktiveve të njësisë ekonomike në përputhje me ligjin për falimentimin dhe
shpërndarjen e të ardhurave të realizuara tek kreditorët dhe grupet e tjera të interesit.
Ekonomistët neoklasikë e konsiderojnë dështimin e njësisë ekonomike si një përjashtim
nga industria. Në këtë kuptim, dështimi shihet si një mekanizëm i tregut që bën të
mundur dallimin ndërmjet njësive ekonomike eficiente dhe atyre jo-eficiente. Sipas
mbrojtësve të teorisë neoklasike, arsyeja e mungesës së eficiencës së njësisë ekonomike
dhe shkaku i përjashtimit të saj nga tregu është fitimi i pamjaftueshëm. Sipas tyre, njësitë
ekonomike që kanë marzh kontributi jokonkurrues hasin vështirësi financiare. Në këtë
situatë, përjashtimi nga tregu shihet si një mjet për të rritur mirëqënien dhe si një mundësi
për të rishpërndarë burimet e industrisë. Gjithashtu, njësia ekonomike mund të largohet
nga industria nëpërmjet bashkimit me një njësi tjetër ekonomike. Në këtë situatë,
përjashtimi ndodh prej suksesit dhe jo prej dështimit, ku konkurrentët mund të përfitojnë
nga shfrytëzimi i aktiveve apo i ekspertizës së njësisë ekonomike që blihet (Hunter dhe
Isachenkova, 2004).
Ajo që ja vlen të përmendet është se shumica e studimeve mbi falimentimin janë bazuar
pikërisht në përkufizimin ligjor të tij, falimentimin (Hossari, 2006). Arsyeja për këtë
është se ky përkufizim e bën më të lehtë dhe më të qartë dallimin midis dy grupeve të
njësive ekonomike, të falimentuara dhe jo të falimentuara (aktive) dhe si rrjedhim, bëhet
më i lehtë edhe aplikimi i metodave statistikore. Sipas Hossari (2006), më pak se 20% e
studimeve në fushën e falimentimit janë bazuar në këndvështrimin financiar, pra atë të
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
16
vështirësive financiare. Një nga arsyet që mund të jepet për këtë çështje është se ky
përkufizim është i paqartë dhe shumë subjektiv.
Duke qënë se përkufizimi ligjor është përdorur në shumicën e studimeve të kryera në
fushën e falimentimit, në tabelën e mëposhtme (Tabela 1.1) jepet në mënyrë të
përmbledhur shkaku i hapjes së procedurës së falimentimit të njësive ekonomike sipas
ligjit për falimentimin në Shqipëri, në Kosovë, në vendet e Rajonit dhe në disa vende
Perëndimore.
Tabela 1.1: Shkaku i hapjes së procedurës së falimentimit në vende të ndryshme
Shqipëria
Gjendja e paaftësisë paguese – Nëse njësia ekonomike nuk
është në gjendje të shlyejë detyrimet e saj në datën e
maturimit.
Paaftësia paguese në një të ardhme të afërt – Kur njësia
ekonomike parashikon se nuk do të jetë në gjendje të shlyejë
detyrimet e saj në datën e maturimit.
Kosova Paaftësia paguese – Paaftësia e njësisë ekonomike për të
përmbushur detyrimet në momentin e maturimit.
SHBA
Paaftësia paguese – Dështimi për të shlyer detyrimet në datën
e maturimit. Sipas Kodit të Falimentimit, "Paaftësia paguese"
është gjendja financiare, ku shuma e detyrimeve të njësisë
ekonomike është më e madhe se vlera e tregut e aktiveve të
saj.
Mbretëria e
Bashkuar
Paaftësia paguese – Detyrimet tejkalojnë aktivet.
Mungesa e likuiditetit – Pamundësia për të shlyer borxhet e
maturuara gjatë aktivitetit të zakonshëm të njësisë ekonomike.
Gjermania
Paaftësia paguese – Mbingarkesa me borxhe.
Mungesa e likuiditetit – Pamundësia për të shlyer borxhet e
maturuara gjatë aktivitetit të zakonshëm të njësisë ekonomike.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
17
Franca Paaftësia paguese – Kur njësia ekonomike nuk përballon dot
borxhet nëpërmjet aktiveve që ka në zotërim.
Italia Paaftësia paguese – Kur njësia ekonomike nuk është e aftë të
shlyejë detyrimet e saj në kohën e duhur.
Hollanda Paaftësia paguese – Kur njësia ekonomike ka ndërprerë
shlyerjen e detyrimeve të saj.
Zvicra Paaftësia paguese – Detyrimet tejkalojnë aktivet.
Mungesa e likuiditetit – Dështimi për të shlyer një kreditor.
Belgjika
Paaftësia paguese – Rënia e vlerës së kapitalit aksioner me
50%.
Mungesa e likuiditetit – Pamundësia për të shlyer borxhet në
kohën kur ato maturohen.
Spanja
Paaftësia paguese – Njësia ekonomike nuk arrin të përmbushë
rregullisht detyrimet e saj, edhe nëse zotëron aktive të
mjaftueshme për të mbulur detyrimet e saj.
Suedia
Paaftësia paguese – Rënia e vlerës së kapitalit aksioner me
50%.
Mungesa e likuiditetit – Pamundësia për të shlyer borxhet në
kohën kur ato maturohen dhe kur kjo pamundësi nuk është e
përkohshme.
Çekia
Gjendja e paaftësisë paguese – Nëse njësia ekonomike ka të
paktën dy kreditorë dhe nuk është në gjendje të shlyejë
detyrimet financiare brenda 30 ditëve nga data e maturimit të
tyre.
Mbingarkesa me borxhe – Kur njësia ekonomike ka të paktën
dy kreditorë dhe detyrimet tejkalojnë vlerën e aktiveve të saj.
Sllovakia
Gjendja e paaftësisë paguese – Nëse njësia ekonomike ka të
paktën dy detyrime ndaj të paktën dy kreditorëve dhe nuk
është në gjendje të shlyejë detyrimet e tyre brenda 30 ditëve
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
18
nga data e maturimit të tyre.
Mbingarkesa me borxhe – Kur njësia ekonomike ka të paktën
dy kreditorë dhe vlera e detyrimeve të tyre tejkalon vlerën e
aktiveve të njësisë ekonomike.
Polonia
Gjendja e paaftësisë paguese – Nëse njësia ekonomike nuk
është në gjendje të shlyejë detyrimet financiare në datën e
maturimit ndaj të paktën dy kreditorëve.
Mbingarkesa me borxhe – Kur vërtetohet se detyrimet e
njësisë ekonomike tejkalojnë vlerën e aktiveve të saj.
Rusia
Gjendja e paaftësisë paguese – Nëse njësia ekonomike nuk
është në gjendje të shlyejë detyrimet financiare brenda 3
muajve nga data e maturimit të tyre. Në këtë rast, shuma e
pretenduar duhet të jetë jo më pak se 300’000 rubla dhe
pretendimi duhet të konfirmohet nga gjykata kompetente.
Mbingarkesa me borxhe – Kur vërtetohet se detyrimet e
njësisë ekonomike tejkalojnë vlerën e aktiveve të saj.
Turqia
Gjendja e paaftësisë paguese – Nëse njësia ekonomike nuk
është në gjendje të shlyejë detyrimet e saj në datën e
maturimit.
Mbingarkesa me borxhe – Kur vërtetohet se detyrimet e
njësisë ekonomike tejkalojnë vlerën e aktiveve të saj.
Me kërkesë të kreditorit, nëse debitori nuk ka një adresë të
përhershme, është fshehur për të shmangur detyrimet ndaj
kreditorit, është i përfshirë në praktika mashtrimi për të
shkelur të drejtat e kreditorit, ka fshehur aktivet gjatë
procedurave të ekzekutimit ose ka informuar kreditorin që
detyrimi nuk do të shlyhet asnjëherë.
Sllovenia Paaftësia paguese – Paaftësia e zgjatur e njësisë ekonomike
për të paguar borxhet.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
19
Greqia
Paaftësia paguese – Situatë në të cilën detyrimet e njësisë
ekonomike tejkalojnë aktivet dhe paaftësia e saj për të shlyer
kreditorët.
Bullgaria
Gjendja e paaftësisë paguese – Nëse njësia ekonomike nuk
është në gjendje të shlyejë detyrimet e saj në datën e
maturimit.
Mbingarkesa me borxhe – Kur vërtetohet se pasuritë e njësisë
ekonomike nuk mbulojnë të gjitha detyrimet ndaj të tretëve.
Rumania
Gjendja e paaftësisë paguese – Nëse njësia ekonomike nuk
është në gjendje të shlyejë detyrimet e saj brenda 60 ditëve
nga data e maturimit.
Paaftësia paguese në një të ardhme të afërt – Kur njësia
ekonomike parashikon se nuk do të jetë në gjendje të shlyejë
detyrimet e saj në datën e maturimit.
Kroacia
Gjendja e paaftësisë paguese – Nëse njësia ekonomike nuk
është në gjendje të shlyejë detyrimet e saj brenda 60 ditëve
nga data e maturimit.
Mbingarkesa me borxhe – Kur vërtetohet se pasuritë e njësisë
ekonomike nuk mbulojnë të gjitha detyrimet ndaj të tretëve
dhe nëse njësia ekonomike parashikon se nuk do të jetë në
gjendje të shlyejë detyrimet e saj në datën e maturimit.
Maqedonia
Gjendja e paaftësisë paguese – Nëse njësia ekonomike nuk
është në gjendje të shlyejë detyrimet e saj brenda 60 ditëve
nga data e maturimit.
Paaftësia paguese në një të ardhme të afërt – Kur njësia
ekonomike parashikon se nuk do të jetë në gjendje të shlyejë
detyrimet e saj në datën e maturimit.
Mbingarkesa me borxhe – Kur vërtetohet se pasuritë e njësisë
ekonomike nuk mbulojnë të gjitha detyrimet ndaj të tretëve.
Serbia Gjendja e paaftësisë paguese – Nëse njësia ekonomike nuk
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
20
është në gjendje të shlyejë detyrimet e saj brenda 45 ditëve
nga data e maturimit.
Paaftësia paguese në një të ardhme të afërt – Kur njësia
ekonomike parashikon se nuk do të jetë në gjendje të shlyejë
detyrimet e saj në datën e maturimit.
Mbingarkesa me borxhe – Kur vërtetohet se pasuritë e njësisë
ekonomike nuk mbulojnë të gjitha detyrimet ndaj të tretëve.
Dështimi në zbatimin e planit të miratuar të riorganizimit.
Mali i Zi
Gjendja e paaftësisë paguese – Nëse njësia ekonomike nuk
është në gjendje të shlyejë detyrimet e saj brenda 45 ditëve
nga data e maturimit.
Mbingarkesa me borxhe – Kur vërtetohet se pasuritë e njësisë
ekonomike nuk mbulojnë të gjitha detyrimet ndaj të tretëve.
Bosnja dhe
Hercegovina
Gjendja e paaftësisë paguese – Nëse njësia ekonomike nuk
është në gjendje të shlyejë detyrimet e saj brenda 30 ose 60
ditëve nga data e maturimit.
Paaftësia paguese në një të ardhme të afërt – Kur njësia
ekonomike parashikon se nuk do të jetë në gjendje të shlyejë
detyrimet e saj në datën e maturimit.
Kina
Paaftësia paguese – Paaftësia e njësisë ekonomike për të
përmbushur detyrimet në momentin e maturimit.
Burimi: Komisioni Europian dhe Ligjet përkatëse të shteteve të përfshira në studim
1.2 KOSTOT E FALIMENTIMIT
Kostot e falimentimit janë kosto që i lindin njësisë ekonomike nga risku i falimentimit, që
nga momenti kur ajo ndodhet në situatën e vështirësisë financiare deri në momentin e
likuidimit të saj. Këto kosto klasifikohen në dy kategori:
Kosto direkte dhe
Kosto indirekte.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
21
Kostot direkte të falimentimit përfshijnë të gjitha kostot që kanë të bëjnë në mënyrë të
drejtpërdrejtë me procedurat e falimentimit, që nga hapja e procedurave të falimentimit
në gjykatë deri në momentin e miratimit të saj dhe mbylljen e njësisë ekonomike. Këtu
përfshihen shpenzimet e kryera nga ana e njësisë ekonomike për ndjekjen e procedurave
të falimentimit, që nga momenti i dorëzimit të dosjes për hapjen e tyre. Njësia ekonomike
duhet të kontraktojë konsulentë financiarë dhe vlerësues të pasurive të paluajtshme, në
mënyrë që të përcaktohet vlera e likuidimit e aktiveve të njësisë ekonomike, e cila
shërben si bazë më pas në likuidimin e të tretëve. Një shpenzim tjetër i kryer nga njësitë
ekonomike përfshin pagesat për avokatët ose konsulentët ligjorë, të nevojshme për të
mbrojtur të drejtat e njësisë ekonomike. Të gjitha këto shpenzime janë të matshme nga
ana monetare. Për këtë arsye, studimet e kryera për të përcaktuar kostot direkte të
falimentimit janë të shumta.
Ndryshe nga kostot direkte të falimentimit, kostot indirekte janë më të vështira për t’u
identifikuar dhe akoma më të vështira për t’u matur nga ana monetare. Këto janë kosto që
lindin si rezultat i hyrjes së njësisë ekonomike në vështirësi financiare dhe janë
shpenzime që ndodhin përpara hapjes së procedurave të falimentimit. Nëse klientët
nuhasin falimentimin e njësisë ekonomike, mund të ndodhë që ata të shkojnë tek
konkurrentët, për shkak se perceptohet rënie e cilësisë së produktit apo shërbimit të
ofruar. Në këtë mënyrë, njësia ekonomike humbet si klientët aktualë, ashtu edhe
mundësinë për të tërhequr klientë potencialë, duke pësuar një reduktim të vëllimit të
shitjeve, rënie e cila shoqërohet me reduktim të përfitueshmërisë. Për të njëjtën arsye, për
shkak të mungesës së besimit, njësia ekonomike mund të humbasë furnitorë, humbje e
cila mund të shoqërohet me vështirësi në gjetjen e furnitorëve të rinj cilësorë dhe me
kushte të përshtatshme kreditimi. Nga ana tjetër, punonjësit aktualë dhe ata potencialë
ndihen më pak të sigurtë për të punuar për një njësi ekonomike në falimentim e sipër. Pra,
aftësia e njësisë ekonomike për të mbajtur dhe tërhequr punonjës të kualifikuar bie
ndjeshëm me përkeqësimin e situatës financiare. Mënyra e vetme është rritja e
përfitimeve monetare për punonjësit e kualifikuar, e cila çon në rritjen e kostove të
njësisë ekonomike, duke reduktuar në këtë mënyrë përfitueshmërinë e saj.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
22
Falimentimi, gjithashtu, bën që njësia ekonomike të përqëndrohet në objektivat
afatshkurtër. Gjithashtu, vëmendja e drejtuesve të njësisë ekonomike është e përqëndruar
tek procedurat e falimentimit, duke sjellë rënie të produktivitetit dhe të
konkurrueshmërisë së saj në treg. Si rrjedhim, besueshmëria tek institucionet financiare
bie në mënyrë të ndjeshme, duke reduktuar në këtë mënyrë mundësinë për të siguruar
burime financiare. Ky reduktim ndikon negativisht tek ecuria afatgjatë e njësisë
ekonomike, pasi ajo në këtë situatë heq dorë nga realizimi i investimeve të leverdisshme.
Nga ana tjetër, shumë aksionerë shtojnë kostot për të monitoruar ecurinë e aksioneve dhe
për të mbrojtur investimin e tyre ose do të detyrohen të shesin aksionet e tyre, duke çuar
në uljen e vlerës së tregut të njësisë ekonomike.
1.2.1 KOSTOT E FALIMENTIMIT NË VENDET E ZHVILLUARA
Autori i parë që ka studiuar kostot direkte të falimentimit është Warner (1977), i cili u
përqëndrua në 11 njësi ekonomike hekurudhore të SHBA-ve. Eshtë e kuptueshme që me
afrimin e momentit të mbylljes së njësisë ekonomike për shkak të falimentimit, kostot e
falimentimit do të jenë më të larta. Rezulatet e studimit të Warner (1977) tregojnë se
kostot direkte të falimentimit janë 1% e vlerës së tregut të njësisë ekonomike 84 muaj
përpara falimentimit. Këto kosto arrijnë 1.4%, 2.5% dhe 4% të vlerës së tregut
përkatësisht 60, 36 dhe 12 muaj përpara falimentimit. Ndërkohë në momentin e
falimentimit, kostot arrijnë në 5.3% të vlerës së tregut. Warner (1977) arriti në
përfundimin se raporti i kostove direkte të falimentimit ndaj vlerës së tregut ulej me
rritjen e vlerës së njësisë ekonomike. Nga vëzhgimi i kryer prej tij, rezultoi se dy njësitë
ekonomike me vlerë tregu më të lartë kanë kosto më të lartë në vlerë absolute se dy
njësitë ekonomike me vlerë tregu më të ulët dhe e kundërta rezultoi kur bëhej fjalë për
kostot e falimentimit në vlerë relative ndaj vlerës së tregut. Kjo do të thotë që kostot
direkte lidhur me falimentimin e njësive ekonomike janë të konsiderueshme.
Ang, Chua dhe McConnell (1982) vlerësuan kostot direkte që lidhen me administrimin e
procesit të falimentimit, duke u bazuar në një kampion (përzgjedhja është kryer në
mënyrë rastësore) të përbërë nga 55 njësi ekonomike amerikane të falimentuara në
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
23
periudhën 1963 – 1978. Përfundimet e tyre treguan se kostot administrative të
falimentimit janë mesatarisht 7.5% e vlerës së likuidimit të njësisë ekonomike.
Një tjetër studiues që ka studiuar gjerësisht kostot e falimentimit është Altman (1984), i
cili u përqëndrua te kostot indirekte. Për këtë ai u bazua në një kampion prej 19 njësish
ekonomike të falimentuara. Për të përcaktuar kostot indirekte të falimentimit, Altman
(1984) krahasoi fitimin e pritshëm për një periudhë tre vjeçare përpara falimentimit me
fitimin e realizuar. Duke u bazuar në këtë metodë, kostot indirekte të falimentimit ishin
8.1% e vlerës së njësisë ekonomike tre vite përpara falimentimit dhe 10.5% në vitin kur
njësia ekonomia shpalli falimentimin.
Chow dhe Pham (1989) kanë studiuar kostot e falimentimit të njësive ekonomike që
operonin në Australi. Përfundimet e këtij studimi tregojnë se kostot e falimentimit,
kryesisht kostot indirekte janë mbi 20% e vlerës së njësisë ekonomike. Rezultatet e këtij
punimi tregojnë se vlera aktuale e kostove të falimentimit është më e madhe se përfitimi
fiskal nga përdorimi i borxhit për 13 nga 14 njësitë ekonomike të marra në shqyrtim,
duke arritur në konkluzionin se kostot e falimentimit ndikojnë në vendimet e strukturës së
kapitalit.
Weiss (1990) studioi falimentimin e 37 njësive ekonomike të bursës së Nju Jorkut
(NYSE) dhe bursës amerikane (AMEX) duke përdorur të dhënat nga viti 1980 deri në
vitin 1986. Për llogaritjen e kostove direkte të falimentimit Weiss e reduktoi kampionin
në 31 njësi ekonomike. Rezultatet e studimit treguan se kostot direkte të falimentimit të
njësive ekonomike ishin mesatarisht 2.8% e vlerës kontabël të aktiveve në fund të vitit
fiskal përpara falimentimit, ndërkohë që kostot luhateshin nga 0.9% deri në 7% të vlerës
kontabël të aktiveve. Nëse vlera kontabël e kapitalit të vet zëvendësohet me vlerën e
tregut, atëherë rezultatet tregojnë se kostot direkte të falimentimit të njësive ekonomike
ishin mesatarisht 3.1% e vlerës totale (vlerë kontabël e borxhit + vlerë tregu e kapitalit të
vet) në fund të vitit fiskal përpara falimentimit, ndërkohë që kostot luhateshin nga 1%
deri në 6.6%.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
24
Gilson, John dhe Lang (1990) shqyrtuan 169 njësi ekonomike të tregtuara publikisht, që
kanë hasur vështirësi financiare gjatë periudhës 1978 – 1987 dhe që janë riorganizuar në
mënyrë vullnetare. Njësitë ekonomike të përfshira në studim kanë rregjistruar një raport
mjaft të lartë të detyrimeve gjithsej (94% të vlerës totale të aktiveve), ku pjesa më e
madhe përbëhej nga detyrimet afatgjata (64% e vlerës totale të aktiveve). Investimi në
këto njësi ekonomike nuk ka qënë i leverdisshëm gjatë tre viteve të fundit të vështirësisë
financiare, pasi kthimi ka qënë -36.4%. Nga studimi i kryer, autorët arritën në
përfundimin se kosto direkte e riorganizimit është 0.65% e vlerës kontabël të aktiveve të
njësisë ekonomike dhe riorganizimi kërkon mesatarisht një periudhë 15 mujore.
Opler dhe Titman (1993) kanë vlerësuar kostot indirekte të falimentimit, duke përdorur të
dhënat për periudhën 1972 – 1991 të njësive ekonomike të tregtuara publikisht.
Rezultatet e studimit tregojnë se në industritë me performancë të ulët, njësitë ekonomike
me shkallë më të lartë të levës financiare përjetojnë rënie më të ndjeshme në nivelin e
shitjeve dhe në vlerën e tregut të kapitalit se njësitë ekonomike me shkallë më të ulët të
levës financiare. Një gjetje tjetër e këtij studimi është se njësitë ekonomike me shkallë më
të lartë të levës financiare që merren me kërkim dhe zhvillim vuajnë më shumë gjatë
periudhës së vështirësisë ekonomike.
Kwansa dhe Cho (1995) vlerësuan madhësinë e kostove indirekte të falimentimit, duke
marrë në shqyrtim restorante. Për të përcaktuar madhësinë e këtyre kostove, autorët kanë
parashikuar shitjet dhe fitimet duke u bazuar në performancën e njësive ekonomike
përpara fillimit të rënies së nivelit të shitjeve dhe më pas shitjet dhe fitimet e pritshme
janë krahasuar me vlerat faktike. Duke ndjekur këtë metodë, Kwansa dhe Cho (1995)
arritën në përfundimin se kostot indirekte të falimentimit janë afërsisht 7% e vlerës së
njësisë ekonomike.
Një tjetër studim për vlerësimin e kostove direkte të falimentimit të njësive ekonomike që
operojnë në SHBA është kryer nga Tashjian, Lease dhe McConnell (1996). Në këtë
studim janë përfshirë 39 njësi ekonomike që kanë nisur procedurat ligjore të riorganizimit
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
25
pasi është rënë dakord për planin e riorganizimit midis grupeve të interesit. Rezultatet e
nxjerra nga autorët tregojnë se kostot direkte të falimentimit arrijnë mesatarisht në 1.85%
të vlerës kontabël të aktiveve në fund të vitit që i paraprin hapjes së procedurës së
falimentimit.
Strӧmberg dhe Thorburn (1996) kanë studiuar kostot direkte të falimentimit të njësive
ekonomike në Suedi. Për këtë ata përdorën të dhënat e 263 njësive ekonomike të
falimentuara gjatë periudhës 1987 – 1991. Të dhënat e tyre tregojnë se këto njësi
ekonomike karakterizohen nga një risk financiar i lartë (raporti i borxhit është mesatarisht
92.4%), eficiencë e ulët e shpenzimeve të prodhimit (raporti i fitimit marxhinal bruto
është mesatarisht -0.2%) dhe përfitueshmëri negative (raporti i kthimit nga aktivet
gjithsej është mesatarisht -1.3%). Rezultatet e këtij studimi tregojnë se kostot direkte të
falimentimit arrijnë në 5.9% të vlerës së aktiveve përpara falimentimit dhe në 19.4% të
vlerës së aktiveve në momentin e falimentimit.
Një tjetër studim për vlerësimin e kostove direkte të falimentimit të njësive ekonomike që
operojnë në SHBA është kryer nga Betker (1997). Në këtë studim janë përfshirë 48 njësi
ekonomike që kanë nisur procedurat ligjore të riorganizimit pasi është rënë dakord për
planin e riorganizimit midis grupeve të interesit dhe 75 njësi ekonomike pa rënë dakord
për këtë plan. Të dhënat e këtij studimi i përkasin periudhës 1986 – 1993. Rezultatet
tregojnë se kostot direkte të falimentimit për grupin e parë të njësive ekonomike arrijnë
mesatarisht në 2.85% të vlerës totale të aktiveve përpara falimentimit, ndërsa për grupin e
dytë të njësive ekonomike kostot direkte të falimentimit janë më të larta, 3.93%.
Lawliss dhe Ferris (1997) në vlerësimin e kostove direkte të falimentimit kanë përfshirë
në studim 98 njësi ekonomike të falimentuara, të shqyrtuara nga 6 gjykata të
falimentimit. Mediana e totalit të aktiveve të njësive ekonomike të përfshira në studim
është 107’603 dollarë. Rezultatet e këtij punimi tregojnë se kostot direkte të falimentimit
janë 6.1% e totalit të aktiveve të njësive ekonomike në momentin e dorëzimit të dosjes në
gjykatë.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
26
Andrade dhe Kaplan (1998) studiuan kostot e falimentimit të njësive ekonomike duke
përfshirë në punim 138 transaksione me levë financiare të lartë. Ata trajtuan vetëm njësi
ekonomike që hasën vështirësi financiare, duke përjashtuar nga kampioni njësitë
ekonomike që shfaqën vështirësi ekonomike. Rezultatet e punimit treguan se mesatarisht
kosto e falimentimit të njësive ekonomike ishte 9.7% e vlerës së tyre përpara
falimentimit. Përveç aspektit sasior, Andrade dhe Kaplan (1998) kryen edhe analizë
cilësore në lidhje me kostot e falimentimit. Sipas tyre, njësitë ekonomike të falimentuara
ndeshen me situatën e nën – investimit, që nënkupton se këto njësi ekonomike reduktojnë
në mënyrë të papritur shpenzimet kapitale. Gjithashtu, njësi të tilla ekonomike janë të
detyruara të shesin një pjesë të aktiveve të tyre. Përsa i përket kostove indirekte të
falimentimit, ato luhaten nga 10% deri në 20% të vlerës së njësisë ekonomike.
Një tjetër studim për vlerësimin e kostove direkte të falimentimit për njësitë ekonomike
suedeze është kryer nga Thorburn (2000). Për këtë janë përdorur të dhënat e 263 njësive
ekonomike të falimentuara. Të dhënat tregojnë se 46% e njësive ekonomike të
falimentuara kishin fitim operativ negativ, një nivel të lartë të riskut financiar si rezultat i
nivelit të lartë të financimit me borxh (92%), si dhe gjendje jo të mirë të likuiditetit
(raporti korrent ishte mesatarisht 1.39 herë). Sipas këtij studimi, kostot direkte të
falimentimit të njësive ekonomike të likuiduara arrijnë në 6.4% të vlerës kontabël përpara
nisjes së procedurës së falimentimit, ndërkohë që kostot direkte të falimentimit të njësive
ekonomike të riorganizuara arrijnë në 2.5%.
Lubben (2000) ka kryer një tjetër studim në lidhje me kostot profesionale të njësive
ekonomike në momentin e falimentimit. Në studim u përfshinë 22 njësi ekonomike të
falimentuara me medianë të totalit të aktiveve 50 milionë dollarë. Rezultatet e studimit
tregojnë se kostot profesionale janë mesatarisht 1.8% e vlerës së aktiveve në momentin e
fillimit të procedurave të falimentimit.
Bris, Welch dhe Zhu (2004) studiuan falimentimin e më shumë se 300 njësive ekonomike
të Arizonës dhe të Nju Jorkut, duke përdorur të dhënat për periudhën 1995 – 2001. Vlera
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
27
totale mesatare e aktiveve për njësitë ekonomike të përfshira në studim, që u riorganizuan
ishte 19.8 milion dollarë, ndërsa vlera totale mesatare e aktiveve për njësitë ekonomike
që pushuan së funksionuari ishte 501’866 dollarë. Ajo që vihet re nga rezultatet e
studimit është se riorganizimi është më i kushtueshëm sesa mbyllja e njësisë ekonomike.
Kostot direkte të falimentimit të njësive ekonomike të riorganizuara rezultojnë 9.5% e
vlerës së njësisë ekonomike, ndërsa kostot direkte të falimentimit të njësive ekonomike
që kanë pushuar së funksionuari janë 8.1%.
LoPucki dhe Doherty (2004) në punimin e tyre vlerësuan vetëm kostot profesionale në
lidhje me falimentimin. Për këtë, ata përfshinë në studim 48 njësi ekonomike të
falimentuara në Delaware dhe në Nju Jork. Vlera mesatare e aktiveve të këtyre njësive
ekonomike në momentin e hapjes së procedurave të falimentimit ishte 480 milionë
dollarë. Rezultatet e studimit tregojnë se kostot profesionale arrijnë në 1.4% të vlerës së
aktiveve në momentin e fillimit të procedurave të falimentimit.
Pindado (2007) ka studiuar kostot e falimentimit të njësive ekonomike, duke përdorur të
dhënat e 2'381 njësive ekonomike nga 3 shtete të ndryshme: Gjermania, Mbretëria e
Bashkuar dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Qëllimi i punimit të tij ishte përcaktimi i
faktorëve që ndikojnë në kostot e falimentimit të njësive ekonomike. Rezultatet e modelit
të ndërtuar nga Pindado treguan se rritja e probabilitetit të vështirësisë financiare
shoqërohet me rritjen e kostove të falimentimit të njësive ekonomike në të tre vendet e
përfshira në studim. Nga ana tjetër, shkalla e levës financiare, mbajtja e aktiveve likuide
dhe ndryshimi i politikave të investimit ndikojnë në reduktimin e kostove të falimentimit
në të tre vendet. Gjithashtu, ndryshimi i politikave të punësimit (reduktimi i numrit të
punonjësve) dhe ekzistenca e mundësive të leverdisshme të investimit ndikojnë në
reduktimin e kostove të falimentimit të njësive ekonomike në Gjermani dhe në
Mbretërinë e Bashkuar, ndërkohë kjo lidhje negative nuk është e rëndësishme nga ana
statistikore në SHBA. Sipas modelit të ndërtuar nga Pindado (2007), përfitueshmëria e
sektorit ku bën pjesë njësia ekonomike ka ndikim të rëndësishëm në reduktimin e kostove
të falimentimit në SHBA, ndërkohë lidhja (pozitive) mes këtyre dy variablave është e
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
28
parëndësishme kur bëhet fjalë për njësitë ekonomike gjermane dhe britanike. Ndërkohë,
rezultatet janë të ndryshme kur i referohemi madhësisë së njësisë ekonomike. Në SHBA
dhe në Gjermani, madhësia ndikon në rritjen e kostove të falimentimit, ndërkohë që në
Mbretërinë e Bashkuar madhësia ndikon në uljen e kostove të falimentimit.
Korteweg (2007) në punimin e tij ka vlerësuar kostot e falimentimit, duke përdorur të
dhënat e 244 njësive ekonomike nga 22 industri të ndryshme. Rezultatet e këtij punimi
tregojnë se kostot mesatare të falimentimit luhaten nga 0% deri në 11% të vlerës së tregut
të njësive ekonomike. Gjithashtu, Korteweg (2007) ndërtoi një model për të përcaktuar
faktorët që ndikojnë në nivelin e kostove të falimentimit. Rezultatet e këtij modeli
pohojnë se njësitë ekonomike me nivel të lartë të aktiveve të qëndrueshme të
patrupëzuara humbasin vlerë nëse ndodhen në vështirësi financiare dhe si rrjedhim,
kostot e falimentimit janë më të larta. Gjithashtu, shpenzimet e kërkim – zhvillimit (që
janë karakteristikë për njësitë ekonomike me mundësi rritjeje të mëdha) ndikojnë në
rritjen e kostove të falimentimit.
Fisher dhe Martel (2009) kanë studiuar karakteristikat e njësive ekonomike të
organizuara dhe të likuiduara. Në punimin përfundimtar të autorëve janë përfshirë në
total 640 njësi ekonomike kanadeze, nga të cilat 314 njësi ekonomike janë të
riorganizuara dhe 326 njësi ekonomike të likuiduara. Ajo që vihet re nga të dhënat e
siguruara nga pasqyrat financiare është se njësitë ekonomike të likuiduara ndodhen në një
situatë financiare më të vështirë se njësitë ekonomike të riorganizuara. Raporti
aktive/detyrime është 20.9% për njësitë ekonomike të likuiduara, ndërsa për njësitë
ekonomike të riorganizuara është më i lartë, 56.6%. Pjesa më e madhe e detyrimeve për
të dyja llojet e njësive ekonomike përbëhet nga borxhi i zakonshëm. Ajo që vlen të
përmendet është se njësitë ekonomike të riorganizuara kanë më shumë borxh të siguruar
se njësitë ekonomike të likuiduara. Përsa i përket procedurave të falimentimit,
riorganizimi kërkon një periudhë kohore më të gjatë se likuidimi dhe rrjedhimisht kostot
e administrimit të procesit në vlerë absolute janë më të larta në rastin e riorganizimit të
njësive ekonomike (mesatarisht 48’400 $) se në rastin e likuidimit të tyre (6’200 $).
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
29
Rezultatet e këtij studimi tregojnë se kostot e administrimit të llogaritura në raport ndaj
vlerës totale të aktiveve janë më të larta në rastin e likuidimit të njësive ekonomike
(44.3%) se në rastin e riorganizimit të tyre (22.5%).
Bhabra dhe Yao (2011) studiuan kostot indirekte të falimentimit të 62 njësive ekonomike
amerikane, duke përdorur të dhënat nga viti 1997 deri në vitin 2004. Rezultatet e këtij
punimi tregojnë se kostot indirekte të falimentimit janë 2% e vlerës së njësisë ekonomike
3 vite përpara falimentimit, 6.21% e vlerës së njësisë ekonomike 2 vite përpara
falimentimit dhe janë akoma më të larta një vit përpara falimentimit, duke arritur në
14.95% të vlerës së njësisë ekonomike. Gjithashtu, Bhabra dhe Yao (2011) vlerësuan
kostot indirekte të falimentimit duke i grupuar njësitë ekonomike në 7 sektorë.
Përfundimet e arritura theksojnë se këto kosto janë më të larta për njësitë ekonomike që
operojnë në sektorin e teknologjisë (27.04% e vlerës së njësisë ekonomike një vit përpara
falimentimit), në sektorin e shërbimeve (22.99% e vlerës së njësisë ekonomike një vit
përpara falimentimit) dhe në sektorin e tregtisë me pakicë (22.99% e vlerës së njësisë
ekonomike një vit përpara falimentimit), ndërsa kostot më të ulëta rezultojnë tek njësitë
ekonomike që operojnë në sektorin e prodhimit (8.97% e vlerës së njësisë ekonomike një
vit përpara falimentimit).
Glover (2012) është një tjetër autor që ka vlerësuar kostot e falimentimit të njësive
ekonomike, duke përdorur një kampion prej 2'500 njësish ekonomike amerikane të
tregtuara publikisht. Rezultatet e këtij studimi treguan se kostot e falimentimit ishin
mesatarisht 45% e vlerës së njësisë ekonomike, duke konstatuar një vlerë më të lartë se
kostot e vlerësuara nga autorët e tjerë deri në momentin e publikimit të këtij punimi.
Gjithashtu, në studimin e kryer nga Glover (2012) është vlerësuar kosto e falimentimit
edhe duke i grupuar njësitë ekonomike në 14 industri. Kostot më të larta të falimentimit
rezultojnë për njësitë ekonomike që operojnë në sektorin e farmaceutikës, parfumeve dhe
të duhanit (53.2% e vlerës së njësisë ekonomike), ndërsa kostot më të ulëta i përkasin
njësive ekonomike që operojnë në sektorin e produkteve të fabrikuara (35% e vlerës së
njësisë ekonomike).
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
30
Reindl, Stoughton dhe Zechner (2013) u bazuan në studimin e tyre në 500 njësitë
ekonomike të bursës Standard & Poor’s, ndërkohë për ndërtimin e modelit kampioni u
reduktua në 221 njësi ekonomike. Sipas studimit të tyre, kostot e falimentimit janë më
pak se 10% në sektorin e gazit dhe të energjisë dhe më shumë se 60% në sektorin e
qymyrgurit, ndërsa në shumë sektorë të tjerë kostot e falimentimit luhaten në intervalin
20% – 30%. Sipas këtyre autorëve, industritë me barriera më të larta hyrjeje kanë kosto
më të ulët të falimentimit, siç janë industria ushqimore, industria e duhanit, minierat,
industria financiare, ndërsa kostot e falimentimit janë më të larta në sektorin e
shërbimeve, të pajisjeve të biznesit dhe në sektorin e transportit. Gjithashtu, sipas tyre
kostot e falimentimit rriten në mënyrë të ndjeshme me rritjen e riskut të aktiveve. Kjo
mund të vijë për shkak të asimetrisë së informacionit, e cila mund të çojë në një treg më
pak likuid për këto aktive. Ndërkohë, rritja e raportit të qarkullimit të aktiveve të
qëndrueshme çon në uljen e kostove të falimentimit. Kjo për arsye se tregu i aktiveve të
qëndrueshme është më likuid, në të ka më pak asimetri informacioni dhe vlera e
likuidimit të tyre është më afër vlerës kontabël. Një përfundim që të bën përshtypje është
se raporti vlerë tregu/vlerë kontabël ndikon në rritjen e kostove të falimentimit të njësisë
ekonomike. Kjo mund të vijë për shkak të humbjes së mundësive të rritjes, të
alternativave të leverdisshme të investimit nga ana e njësisë ekonomike.
Prakt dhe Larsson (2014) kanë vlerësuar kostot direkte dhe indirekte të falimentimit për
23 njësi ekonomike suedeze. Nga llogaritjet e kryera prej tyre, kostot direkte të
falimentimit vlerësohen në masën 0.81% – 5.48% të vlerës së njësisë ekonomike përpara
falimentimit. Ndërkohë që kostot direkte mund të përcaktohen duke u bazuar në dosjet e
falimentimit, llogaritja e kostove indirekte, siç e kemi përmendur edhe më sipër, është më
e ndërlikuar. Për të llogaritur kostot indirekte të falimentimit për çdo njësi ekonomike,
autorët kanë llogaritur vlerën e njësisë ekonomike përpara vështirësisë financiare. Më
pas, ata kanë grumbulluar të dhëna mbi vlerën e likuidimit të aktiveve të njësisë
ekonomike, e cila përfaqëson vlerën e saj pasi kanë përfunduar të gjitha procedurat e
falimentimit. Diferenca midis këtyre dy vlerave përfaqëson humbjen e pësuar (koston
totale të falimentimit) nga njësia ekonomike për shkak të falimentimit. Nga kjo vlerë,
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
31
duke zbritur kostot direkte të falimentimit është marrë një vlerësim i kostove indirekte të
falimentimit. Duke ndjekur këtë metodologji, Prakt dhe Larsson (2014) arritën në
përfundimin se kostot indirekte janë mesatarisht 58% deri në 79% të vlerës së njësisë
ekonomike, në varësi të kohës kur bëhet vlerësimi i këtyre kostove (tre muaj deri në 4
vite përpara falimentimit). Kostot indirekte janë më të larta se në studimet e autorëve të
tjerë për dy arsye: së pari - në këtë studim janë përfshirë njësi ekonomike që janë në
fazën e rritjes dhe kostot e tyre janë më të larta se në njësitë ekonomike të maturuara, për
shkak të nivelit të lartë të financimit me borxh dhe kostove më të larta të burimeve të
financimit; së dyti - ligji për falimentimin në Suedi pohon, se në momentin e hapjes së
procedurës për falimentim, caktohet një administrator likuidimi, i cili ndoshta nuk ka
iniciativën e duhur dhe aftësitë e nevojshme për drejtimin e njësisë ekonomike dhe
arritjen e objektivit të drejtuesve financiarë, që është maksimizimi i vlerës së njësisë
ekonomike.
Siç vërehet edhe më sipër nga rishikimi i literaturës, vlerësimi i kostove indirekte të
falimentimit është më i vështirë sesa vlerësimi i kostove direkte. Për këtë arsye, studimet
për vlerësimin e kostove indirekte janë më të pakta në krahasim me studimet e kryera për
vlerësimin e kostove direkte. Në tabelën e mëposhtme (Tabela 1.2) jepet një përmbledhje
e studimeve të rishikuara dhe konkluzioneve të nxjerra prej tyre.
Tabela 1.2: Përmbledhje e studimeve në lidhje me kostot e falimentimit
Viti Autori Rezultatet e studimit
1977 Warner Kostot direkte - 5.3%
1982 Ang, Chua dhe McConnell Kostot administrative - 7.5%
1984 Altman Kostot indirekte - 10.5%
1989 Chow dhe Pham Kostot indirekte - mbi 20%
1990 Weiss Kostot direkte - 3.1% në fund të vitit fiskal
përpara falimentimit
1990 Gilson, John dhe Lang Kostot direkte të riorganizimit - 0.65%
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
32
1993 Opler dhe Titman
Kostot indirekte - janë më të larta në industritë me
performancë të ulët dhe në njësitë ekonomike me
shkallë më të lartë të levës financiare
1995 Kwansa dhe Cho Kostot indirekte - 7%
1996 Tashjian, Lease dhe
McConnell Kostot direkte - 1.85%
1996 Strӧmberg dhe Thorburn
Kostot direkte - 5.9% të vlerës së aktiveve përpara
falimentimit dhe 19.4% të vlerës së aktiveve në
momentin e falimentimit
1997 Betker Kostot direkte – 2.85% dhe 3.93%
1997 Lawliss dhe Ferris Kostot direkte - 6.1%
1998 Andrade dhe Kaplan 9.70% e vlerës së aktiveve përpara falimentimit
2000 Thorburn
Kostot direkte të falimentimit të njësive
ekonomike të riorganizuara - 2.5%
Kostot direkte të falimentimit të njësive
ekonomike të likuiduara – 6.4%
2000 Lubben Kostot profesionale - 1.8%
2004 Bris, Welch dhe Zhu
Kostot direkte të falimentimit të njësive
ekonomike të riorganizuara - 9.5%
Kostot direkte të falimentimit të njësive
ekonomike të likuiduara - 8.1%
2004 LoPucki dhe Doherty Kostot profesionale - 1.4%
2007 Pindado
Shkalla e levës financiare, mbajtja e aktiveve
likuide dhe ndryshimi i politikave të investimit
ndikojnë në reduktimin e kostove të falimentimit.
2007 Korteweg 0 - 11% e vlerës së tregut të njësive ekonomike
2009 Fisher dhe Martel
Kostot administrative për njësitë ekonomike të
riorganizuara - 48'400$
Kostot administrative për njësitë ekonomike të
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
33
likuiduara - 6'200$
2011 Bhabra dhe Yao Kostot indirekte - 14.95% një vit përpara
falimentimit
2012 Glover 45% e vlerës së njësisë ekonomike
2013 Reindl, Stoughton dhe
Zechner
10% në sektorin e gazit dhe të energjisë;
60% në sektorin e qymyrgurit;
20 - 30% në shumë sektorë të tjerë.
2014 Prakt dhe Larsson Kostot direkte: 0.81 - 5.48%
Kostot indirekte: 58 - 79%
Burimi: Punim i Autorit
1.2.2 KOSTOT E FALIMENTIMIT NË SHQIPËRI DHE NË RAJON
Përsa i përket vlerësimit të kostove të falimentimit të njësive ekonomike në Shqipëri nuk
ka studime shkencore. Në vendin tonë mund të sigurohen të dhëna vetëm për shpenzimet
që bëhen në momentin e hapjes së procedurës së falimentimit. Sipas të dhënave të
siguruara nga vendimet gjyqësore për hapjen e procedurës së falimentimit, shpenzimet që
bëhen janë kryesisht shpenzimet për ekspertim në masën 60’000 lekë, shpenzimet për
rregjistrim 200 lekë dhe shpenzime të tjera, si shpenzimet për njoftim, për kancelari dhe
për akte noteriale. Ndërkohë që, shpenzimet e tjera të drejpërdrejta që kryhen gjatë
procedurave të falimentimit nuk janë të publikuara. Akoma më i vështirë (për të mos
thënë e pamundur) në vendin tonë është sigurimi i të dhënave për vlerësimin e kostove
indirekte të falimentimit. Mungesa e një tregu financiar të mirorganizuar e bën të
pamundur vlerësimin e tyre.
I vetmi vlerësim në lidhje me kostot e falimentimit të njësive ekonomike në Shqipëri dhe
në vendet e rajonit është kryer nga Banka Botërore (2016). Sipas këtij institucioni, kostot
e falimentimit në Shqipëri arrijnë në 10% të vlerës së pasurive të paluajtshme të njësisë
ekonomike. Në vendin tonë, koha nga hapja e procedurës së falimentimit deri në
momentin e likuidimit arrin mesatarisht në 2 vite. Ndërsa kreditorët e siguruar arrijnë
mesatarisht të rikuperojnë vetëm 42.3% të shumës së dhënë hua. Përsa i përket vendeve
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
34
të rajonit, kostot më të larta të falimentimit janë të njësive ekonomike që operojnë në
Serbi, edhe pse kohëzgjatja e procedurave të falimentimit është 2 vite. Këto njësi
ekonomike, si rezultat i kostove të larta të falimentimit, arrijnë të kompensojnë kreditorët
e siguruar vetëm në masën 32.5%. Nga të dhënat e publikuara nga Banka Botërore vihet
re se kostot më të ulëta të falimentimit janë të njësive ekonomike që operojnë në Slloveni.
Procedurat e falimentimit në këtë vend zgjasin vetëm 0.8 vjet dhe kreditorët e siguruar
janë më të mbrojtur në krahasim me vendet e tjera të rajonit: ata arrijnë të rikuperojnë
89.2% të shumës së dhënë hua. Në tabelën e mëposhtme jepet në mënyrë të përmbledhur
informacion në lidhje me normën e kthimit (rikuperimit), koston dhe kohëzgjatjen e
procedurave të falimentimit për Shqipërinë dhe vendet e rajonit.
Tabela 1.3: Falimentimi në Shqipëri dhe në vendet e rajonit
Shteti Norma e kthimit (%) Kosto (%) Koha (vite)
Shqipëria 42.3 10 2
Kosova 38.8 15 2
Bosnja dhe Hercegovina 37.3 9 3.3
Kroacia 33.7 14.5 3.1
Greqia 35.6 9 3.5
Maqedonia 47.4 10 1.5
Mali i Zi 48.6 8 1.4
Serbia 32.5 20 2
Sllovenia 89.2 4 0.8
Burimi: Doing business 2017, World Bank
Megjithatë, vlerësimi i kryer nga Banka Botërore ka disa kufizime. Ky studim është kryer
duke u bazuar në të dhënat e siguruara nëpërmjet pyetësorëve dhe janë përfshirë vetëm
njësitë ekonomike që plotësojnë kriteret e mëposhtme:
Janë njësi ekonomike me përgjegjësi të kufizuar;
Ushtrojnë aktivitetin në qytetin me aktivitetin më të madh tregtar;
Kanë në total të paktën 201 punonjës dhe 50 furnitorë;
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
35
Drejtojnë një hotel, që përbën aktivin më të rëndësishëm;
Kanë një marrëveshje 10 – vjeçare huaje me një bankë vendase të garantuar nga
hoteli;
Kanë një vlerë tregu 100 herë më të lartë se të ardhurat për frymë të vendit ku
operojnë ose 200’000$, cilado vlerë të jetë më e lartë. Vlera e tregut e të gjitha
aktiveve të shitura veç e veç është 70% e vlerës së tregut të njësisë ekonomike në
funksionim.
Të gjitha këto kritere, bëjnë që vlerësimi i kryer nga Banka Botërore të mos jetë
përgjithësues për të gjitha njësitë ekonomike. Gjithashtu, në përcaktimin e kostove të
falimentimit janë marrë parasysh vetëm shpenzimet që bëhen nga njësitë ekonomike për
çështjet gjyqësore, për avokatë, konsulentë financiarë dhe vlerësues të pasurive të
paluajtshme, që do të thotë se janë vlerësuar vetëm kostot direkte të falimentimit.
Ndërkohë që, në këtë studim nuk jepet informacion sesa janë kostot indirekte të
falimentimit, pra shpenzimet që lindin si rezultat i hyrjes së njësisë ekonomike në
vështirësi financiare.
1.3 TRAJTIMI JURIDIK I FALIMENTIMIT NË SHQIPËRI
Në vendin tonë, mund të themi se falimentimi i njësive ekonomike përmendet për herë të
parë në Kodin Tregtar të Zogut. “Mund të themi”, sepse në këtë Kod nuk është përdorur
termi “falimentim” apo “likuidim”, por në vend të tyre është përdorur termi “mbyllje”
dhe “shpërbërje”, terma të cilat u referoheshin rasteve të mashtrimeve apo kur lindnin
mosmarrëveshje midis pronarëve. Në këto situata, ishte e nevojshme ndërhyrja e shtetit
për të zgjidhur mosmarrëveshjet.
Gjatë periudhës së komunizmit ekonomia ishte tërësisht e centralizuar dhe falimentimi
konsiderohej i papranueshëm. Rrjedhimisht, gjatë kësaj periudhe nuk ekzistonte asnjë ligj
apo rregullore mbi falimentimin e njësive ekonomike. Të vetmet njësi ekonomike që
mund të mbylleshin ishin ndërmarrjet shtetërore, por edhe në këtë rast mbyllja nuk ka
asgjë të përbashkët me termin e falimentimit. Kjo, për shkak se mbyllja e tyre lidhej me
ndryshimin e planeve afatgjata të hartuara dhe jo nga shkaqe ligjore.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
36
Pas kësaj periudhe, falimentimi u përmend në Shqipëri në ligjin nr. 7631, dt. 29.10.1992
“Për falimentimin e ndërmarrjeve shtetërore”. Objekti i këtij ligji ishin vetëm ndërmarrjet
me kapital shtetëror. Sipas tij, ndërmarrja i nënshtrohej procesit të falimentimit kur nuk
kishte aftësi paguese të mjaftueshme dhe kreditorët i kërkonin asaj kryerjen e pagesave të
prapambetura. Kërkesa për falimentim mund të bëhej nga kreditorët që kishin përqindjen
më të lartë të borxhit ose nga institucioni i pushtetit qendror apo lokal që kishte nën
vartësi ndërmarrjen.
Falimentimi i njësive ekonomike jo shtetërore u përmend për herë të parë në ligjin nr.
7638 “Për shoqëritë tregtare”, të miratuar në datë 19.11.1992. Në seksionin V të këtij ligji
trajtoheshin procedurat e likuidimit të njësive ekonomike private. Në këtë seksion ishin të
përcaktuara rregullat e likuidimit, pasojat e prishjes së njësisë ekonomike, përgjegjësitë e
likuiduesit dhe të gjitha procedurat deri në likuidimin përfundimtar të njësisë ekonomike.
Më pas, ligji nr. 8017, datë 25.10.1995, “Për procedurat e falimentimit” kishte për qëllim
t’i jepte zgjidhje ekonomike e financiare debitorit nëpërmjet rrugës gjyqësore. Në këtë
ligj ishin të përcaktuar të gjithë hapat për hapjen e procedurës së falimentimit, për
zhvillimin e tij, hapat për riorganizimin e njësive ekonomike ose sipas rastit, hapat për
likuidimin e tyre.
Rreth 7 vjet më vonë, u hartua dhe u miratua ligji nr. 8901 “Për falimentimin”. Pjesë e
këtij ligji ishin të gjitha njësitë ekonomike, me përjashtim të institucioneve financiare,
shoqërive të sigurimeve, enteve shtetërore, sektorëve të caktuar si strategjikë dhe njësive
të qeverisjes vendore. Objekti i tij ishte caktimi i rregullave të detyrueshme, të njëjta dhe
të barabarta për shlyerjen e detyrimeve të debitorëve gjatë një procedure falimentimi.
Qëllimi kryesor i procedurës së falimentimit ishte të shlyente detyrimet e debitorit
nëpërmjet likuidimit të të gjitha pasurive të tij dhe shpërndarjes së të ardhurave ose në
rastin e një plani riorganizimi, nëpërmjet arritjes së një marrëveshjeje tjetër, me synim
kryesor ruajtjen e veprimtarisë së tij. Gjithashtu, nëpërmjet procedurës së falimentimit,
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
37
çdo debitori të ndershëm synohej t’i jepej mundësia të shkarkohej nga pjesa e mbetur e
detyrimeve.
1.3.1 LIGJI NR. 110, DT. 27.10.2016 “PËR FALIMENTIMIN”
Sipas ligjit aktual për falimentimin, shkaku i hapjes së procedurës së falimentimit mund
të jetë:
Gjendja e paaftësisë paguese e debitorit. Debitori konsiderohet i paaftë për të
paguar nëse nuk është në gjendje të shlyejë detyrimet e tij në datën e maturimit.
Pra, paaftësia paguese ekziston nëse debitori nuk kryen pagesat.
Paaftësia paguese e debitorit në një të ardhme të afërt, nëse hapja e procedurës së
falimentimit kërkohet nga vetë debitori. Debitori ndodhet në gjendjen e paaftësisë
paguese në një të ardhme të afërt, kur ai parashikon se nuk do të jetë në gjendje të
shlyejë detyrimet e tij në datën e maturimit.
Pas marrjes së kërkesës për hapjen e procedurës së falimentimit, seksioni tregtar i
gjykatës së rrethit (Gjykata e Falimentimit) verifikon nëse ekziston njëri nga shkaqet për
hapjen e procedurës së falimentimit, nëse pasuritë e debitorit mund të mbulojnë
shpenzimet e procedurës së falimentimit dhe nëse ekziston mundësia për vazhdimësinë e
aktivitetit të njësisë ekonomike apo jo. Gjykimi bëhet duke u bazuar në dokumentat që
disponohen dhe kryhet në dhomë këshillimi. Gjykimi në seancë dëgjimore kryhet vetëm
në rastet kur është i nevojshëm sigurimi i të dhënave shtesë. Kërkesa për hapjen e
procedurës së falimentimit pranohet vetëm nëse ekziston njëri nga shkaqet dhe nëse
pasuria e debitorit është e mjaftueshme për të mbuluar shpenzimet e procedurës së
falimentimit. Në rast të kundërt, seksioni tregtar i gjykatës së rrethit është i detyruar ta
rrëzojë kërkesën.
Vendimi për hapjen e procedurës së falimentimit duhet të përmbajë të dhënat e
mëposhtme:
emrin, llojin e veprimtarisë, numrin e identifikimit të personit të tatueshëm dhe
selinë në rastin e personit juridik;
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
38
përcaktimin e administratorit të falimentimit ose atij mbikëqyrës, ku të jepet emri
dhe mbiemri, data e lindjes, numri i licensës, numri personal i identifikimit dhe të
specifikohet nëse është administrator falimentimi apo administrator mbikëqyrës;
urdhrin që vendimi të publikohet në faqen zyrtare të gjykatës, të Qendrës
Kombëtare të Biznesit dhe të botohet edhe në Fletoren Zyrtare;
afatin kohor për paraqitjen e pretendimeve të kreditorëve tek administratori i
falimentimit ose administratori mbikëqyrës;
datën e zhvillimit të mbledhjes mbi raportimin, e cila duhet të jetë jo më vonë se
120 ditë nga data e vendimit;
nëse lista e kreditorëve është e disponueshme, atëherë gjykata e falimentimit
mund të caktojë një komitet të përkohshëm të kreditorëve.
Sipas ligjit të mëparshëm, hapja e procedurës së falimentimit i hiqte të drejtën debitorit
për të administruar dhe disponuar pasurinë dhe kjo e drejtë i kalonte administratorit të
falimentimit. Ndërsa sipas ligjit të ri, debitori vazhdon të administrojë dhe të disponojë
pasurinë e tij (masën e falimentimit) nën mbikqyrjen e një administratori (që në këtë rast,
sipas ligjit të ri quhet administrator mbikqyrës) nëse kërkesa për hapjen e procedurave të
falimentimit është kryer prej tij. Ndërkohë, nëse kërkesa për hapjen e procedurave të
falimentimit është kryer nga kreditori, atëherë e drejta e administrimit dhe disponimit të
pasurisë i kalon një administratori (që në këtë rast, sipas ligjit të ri quhet administrator
falimentimi). Administratori i falimentimit ka një rol kyç në procedurën e falimentimit të
njësisë ekonomike dhe detyrat e mëposhtme:
Mund të paraqesë padi në Gjykatën e Falimentimit në lidhje me pavlefshmërinë e
veprimeve juridike të debitorit;
Duhet të kryejë të gjitha njoftimet dhe shpalljet e nevojshme nëse një gjë e tillë
kërkohet nga Gjykata e Falimentimit;
Ka të drejtë të marrë hua pas fillimit të procedurave të falimentimit nëse një gjë e
tillë është e nevojshme për të siguruar vazhdimësinë e aktivitetit dhe nëse është
në të mirë të kreditorëve;
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
39
Komunikon tek Zyra e Rregjistrimit të Pasurive të Paluajtshme vendimin për
fillimin e procedurave të falimentimit;
Duhet të informojë Gjykatën e Falimentimit mbi ecurinë e procedurës së
falimentimit dhe administrimin e masës së falimentimit në çdo kohë që i
kërkohet;
Duhet të paraqesë llogaritë e tij tek komiteti i kreditorëve;
Informon komitetin e kreditorëve në lidhje me vazhdimësinë e procedurave të
falimentimit dhe administrimin e masës së falimentimit;
Mund t’i kërkohet të marrë pjesë në çdo mbledhje të kreditorëve;
Mund të thërrasë mbledhjen e kreditorëve kur e sheh të nevojshme për
mbarëvajtjen e procedurave të falimentimit si dhe për miratimin e vendimeve;
Mund të paraqesë kërkesë për pezullimin e aktivitetit të njësisë ekonomike, nëse
një gjë e tillë është në të mirë të kreditorëve;
Kërkon anullimin e veprimeve të debitorit pas hapjes së procedurave të
falimentimit, nëse këto veprime dëmtojnë masën e falimentimit dhe nuk janë në
interes të kreditorëve;
Mund të padisë ortakët e shoqërisë së thjeshtë ose të shoqërisë me përgjegjësi të
kufizuar për të përballuar detyrimet e njësisë ekonomike edhe me pasurinë
personale;
Mund t’i lejojë debitorit mjetet monetare të nevojshme për të përballuar jetesën e
tij dhe të familjes. Shpenzimet e jetesës së debitorit përcaktohen pas konsultimit
me komitetin e kreditorëve ose me gjykatën e falimentimit;
Të ndërmarrë hapat e nevojshme sipas ligjit lidhur me kontratat e zbatueshme
midis debitorit dhe një personi tjetër;
Mund të këshillojë për përfundimin ose ndryshimin e kontratave të punës;
Brenda 30 ditëve nga data e fillimit të procedurës së falimentimit, duhet të
përgatisë një inventar të të gjithë pasurisë së njësisë ekonomike debitore, që
përbën masën e falimentimit. Lista e plotë e kreditorëve dhe tabela e pasurisë
depozitohen në gjykatën e falimentimit;
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
40
Mban llogaritë e njësisë ekonomike debitore sipas legjislacionit tregtar dhe atij
fiskal;
Njofton në mbledhjen e raportimit mbi gjendjen financiare të njësisë ekonomike
debitore dhe për shkaqet e paaftësisë paguese;
Mund t’i kërkohet nga mbledhja e raportimit hartimi i një plani për riorganizimin
e njësisë ekonomike debitore ose nga gjykata e falimentimit hartimi i një plani
për likuidimin e masës së falimentimit;
Përgatit listën e kreditorëve që kanë të drejtë të votojnë në mbledhjen e
diskutimit dhe të votimit të planit të riorganizimit;
Kryen shpërndarjen e masës së falimentimit sipas radhës së përparësisë së
parashikuar në ligj, pas marrjes së pëlqimit të gjykatës së falimentimit. Nëse
kreditorët e falimentimit shlyhen në mënyrë të plotë, teprica e mbetur nga masa e
falimentimit transferohet tek debitori;
Përgatit çdo dy muaj një raport për ecurinë e procesit të likudimit të njësisë
ekonomike dhe e vendos në dispozicion të palëve të përfshira në proces;
Pas marrjes së vendimit nga gjykata për përfundimin e procedurës së
falimentimit, administratori e dërgon vendimin në rregjistrat përkatës për fshirjen
e tij nga këta rregjistra.
Përsa i përket pretendimeve, kreditorët duhet t’ia paraqesin administratorit të falimentimit
me shkrim, së bashku me një kopje të dokumenteve që provojnë pretendimin. Kërkesa e
dorëzuar nga kreditorët duhet të përfshijë burimin e lindjes së pretendimit, shumën e
pretendimit dhe nëse kreditori është i siguruar apo i preferuar. Verifikimi i pretendimeve
kryhet nga administratori i falimentimit, i cili kryen vlerësimin e pretendimeve dhe
përcakton se cilat duhet të pranohen dhe cilat duhet të refuzohen. Pas kryerjes së
verifikimit, administratori i falimentimit depoziton listën e kreditorëve në gjykatën e
falimentimit së bashku me dokumentat shtesë për t’u verifikuar nga palët e përfshira.
Pas marrjes së vendimit përfundimtar për vlefshmërinë e çdo pretendimi të paraqitur,
mund të fillojë shpërndarja e masës së falimentimit. Lista e shpërndarjes sipas
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
41
pretendimeve të paraqitura dhe të verifikuara përgatitet nga administratori i falimentimit
dhe depozitohet në Gjykatën e Falimentimit. Radha e shpërndarjes së pretendimeve duhet
të jetë si më poshtë:
Shlyhen kreditorët e siguruar deri në vlerën e pronës që shërben si kolateral;
Shlyhen kreditorët e preferuar;
Shlyhen kreditorët e pasiguruar;
Shlyhen kreditorët fundorë;
Nëse kreditorët e falimentimit shlyhen në mënyrë të plotë, teprica e mbetur nga
masa e falimentimit transferohet tek debitori.
Shpërndarja e pretendimeve bëhet pasi të përfundojë shitja e masës së falimentimit dhe
vetëm me pëlqimin e seksionit tregtar të gjykatës së rrethit (Gjykatës së Falimentimit).
Pasi të jetë kryer shpërndarja përfundimtare, gjykata vendos mbylljen e procedurës së
falimentimit, duke bërë publike vendimin dhe shkakun e mbylljes.
RIORGANIZIMI I NJËSIVE EKONOMIKE
Përsa i përket riorganizimit të njësisë ekonomike në gjendjen e paaftësisë paguese, plani
në gjykatë mund të paraqitet nga administratori i falimentimit, nga kreditorët që kanë
pretendime të paktën 20% të shumës totale të pretendimeve ose nga debitori. Plani i
riorganizimit, midis të tjerave, përmban informacion në lidhje me:
aktivitetin e njësisë ekonomike debitore dhe të rrethanave që sollën situatën e
vështirë financiare;
parashikimin e ecurisë financiare të njësisë ekonomike, të rezultatit financiar dhe
të pasqyrave financiare gjatë periudhës së zbatimit të planit;
të ardhurat dhe shpenzimet e parashikuara, në qoftë se njësia ekonomike do të
likuidohej në momentin e dorëzimit të këtij plani.
Fillimisht, në planin e organizimit formohen grupet e kreditorëve me të drejta të
ndryshme në një mënyrë të tillë që të bëhet përfshirja e tyre në njërin prej grupeve të
mëposhtme:
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
42
Kreditorë të siguruar;
Kreditorë të preferuar;
Kreditorë të pasiguruar;
Kreditorë fundorë.
Të gjithë kreditorët brenda të njëjtit grup kanë të drejta të barabarta. Trajtimi i ndryshëm
lejohet vetëm me miratimin e të gjithë pjesëtarëve të tjerë të grupit dhe në këtë situatë,
planit të riorganizimit duhet t’i bashkëngjitet edhe deklarata miratuese e secilës prej
palëve.
Më pas, Gjykata e Falimentimit cakton datën e mbledhjes për diskutimin dhe votimin e
planit. Plani i riorganizimit pranohet nëse votohet nga kreditorët e falimentimit që kanë
pretendime në mbi 50% të vlerës totale të pretendimeve mbi masën e falimentimit. Ai
miratohet automatikisht nga gjykata e falimentimit, nëse në gjykatë nuk është paraqitur
asnjë ankim brenda 10 ditëve nga data e miratimit. Pas miratimit të planit të
riorganizimit, administratori mbikqyrës ka për detyrë mbikqyrjen e zbatimit të tij. Gjatë
periudhës së mbikqyrjes, administratori mbikqyrës duhet të raportojë çdo vit tek gjykata
mbi ecurinë e zbatimit të planit të riorganizimit. Periudha e mbikqyrjes zgjat për aq kohë
sa të përmbushen të gjitha kushtet për të cilat është rënë dakord në planin e riorganizimit.
1.3.2 NDRYSHIMET QË SOLLI LIGJI I RI NR. 110 “PËR FALIMENTIMIN”
Ligji i mëparshëm për falimentimin, edhe pse ishte hartuar dhe miratuar relativisht vonë,
përsëri kishte pengesa dhe vështirësi në praktikë për palët e përfshira, të cilat janë
përmbledhur më poshtë:
Ligji i mëparshëm për falimentimin kishte koncepte dhe terma të paqarta ligjore.
Ligjit për Falimentimin i mungonte një nen me përkufizime dhe kishte nevojë për të
qartësuar termat “paaftësi paguese”, “debitor”, “masa e falimentimit”, etj. Kishte
raste kur ligji për falimentimin dhe ligjet dhe Kodet e tjera në fuqi nuk përdornin të
njëjtat terma. Si për shembull, Ligji për Falimentimin përdorte termin “ripagim”,
ndërsa Kodi Civil përdorte termin “shlyerje”. Po ashtu, kishte konfuzion edhe
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
43
midis përdorimit të termit dhe të procesit “likuidim” në dy korniza ligjore. Në ligjin
për tregtarët dhe shoqëritë tregtare “likuidimi” shihej si procedurë më vete, ndërsa
tek ligji për falimentimin likuidimi trajtohej si pjesë e procedurës së falimentimit.
Ligji për falimentimin kishte probleme në raport me Ligjin për procedurat
tatimore. Sipas ligjit për procedurat tatimore, nr. 9920, dt. 19.05.2008, administrata
tatimore kërkonte në gjykatë fillimin e procedurës së falimentimit për tatimpaguesit,
shoqëritë tregtare që deklaronin rezultat me humbje të kapitaleve të veta për të
paktën 3 vite rresht. Në këtë mënyrë, u krijua një mungesë logjike në fillimin e
procedurave për falimentimin. Ligji për falimentimin e lidhte falimentimin me
paaftësinë paguese ose me mbingarkesën në borxhe, ndërkohë që ligji për procedurat
tatimore e lidhte falimentimin me një rezultat financiar negativ të njësisë ekonomike
për 3 vite të njëpasnjëshme. Por, në të njëjtën kohë mund të ndodhte që njësia
ekonomike me humbje të mos kishte detyrime të pashlyera.
Lidhur me pamjaftueshmërinë e masës së falimentimit. Një nga arsyet e dështimit
të ligjit të mëparshëm për falimentimin është fakti se masa e falimentimit nuk ishte e
mjaftueshme për mbulimin e shpenzimeve të procedurës së falimentimit, e cila sillte
mbylljen e procedurave të mëtejshme. Sipas ligjit të ri, në këtë situatë informohet
prokuroria për kryerjen e hetimeve përkatëse.
Lidhur me procedurën e falimentimit. Kërkesat për hapjen e procedurave të
falimentimit fillojnë me kërkesë të kreditorit ose të vetë debitorit. Sipas ligjit të
mëparshëm të falimentimit, kur procedura fillonte nga kreditori, kishte problem se
nuk dihej kush do ta caktonte administratorin e falimentimit.
Lidhur me gjykatën. Roli i gjykatës në procedurat e falimentimit ishte mbikqyrës.
Mungesa e shpeshtë e palëve të interesuara në seancat gjyqësore, bënte që shqyrtimi i
kërkesave të zgjaste në kohë dhe kjo sillte vonesa në procesin e falimentimit.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
44
Vonesa në përgatitjen dhe verifikimin e listës së kreditorëve. Faza e verifikimit të
pretendimeve të kreditorëve nga mbledhja e kreditorëve zgjaste përtej afateve të
përcaktuara në ligj. Kjo vonesë shkaktohej kryesisht për shkak të numrit të madh të
pretendimeve (kreditorëve) që mund të ishin regjistruar dhe vështirësisë në kryerjen
e verifikimeve, vonesë e cila mund të cënonte edhe masën e falimentimit.
Riorganizimi. Kishte raste të riorganizimit të njësive ekonomike, ku bëhej
transferimi i aktiviteteve nga pjesët me humbje tek ato pa humbje të veprimtarisë së
tyre. Riorganizim në kuadrin e falimentimit nuk kishte në ligjin e mëparshëm të
falimentimit. Thjesht, në të ishte i përfshirë koncepti i ristrukturimit, në drejtim të
afateve, të kësteve, etj.
Probleme lidhur me seancat gjyqësore. Ligji i mëparshëm nuk kishte një procedurë
të specifikuar në lidhje me mbledhjen e kreditorëve. Në këtë mënyrë, kjo sillte
shpeshherë vonesa të pajustifikuara. Gjithashtu, gjykata haste vështirësi edhe pas
mbledhjes së parë të kreditorëve, sepse ligji nuk përcaktonte nëse procedura e
falimentimit do të vazhdonte me seancë gjyqësore apo jo. Kjo paqartësi ka bërë që
shpeshherë kreditori nuk është paraqitur në gjykim.
Probleme lidhur me radhën e shlyerjes së pretendimeve, sepse neni 605 i “Kodit të
Procedurës Civile” është hartuar në një kohë kur nuk kishte filluar të mendohej për
falimentimin.
Lidhur me Administratorët gjatë procedurës së falimentimit. Ligji i mëparshëm për
falimentimin krijonte shpesh vështirësi për gjykatën dhe procesi vonohej, për shkak
të vonesës së administratorëve në përgatitjen e raportit ose sepse administratorët
jepnin dorëheqjen, duke e bërë të pamundur respektimin e afateve të përcaktuara.
Gjithashtu, administratorët në mënyrë të shpeshtë kanë hasur vështirësi për të marrë
dokumentacionin e nevojshëm nga palët e përfshira në procesin e falimentimit.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
45
Lidhur me publikimin dhe transparencën. Në ligjin e mëparshëm nuk ishte
përcaktuar në mënyrë të qartë nëse vendimi i marrë nga gjykata do të bëhej publik
plotësisht apo pjesërisht, nëse do të bëhej publik në web site apo do të dërgohej
fizikisht.
Lidhur me përcaktimin e masës së falimentimit apo të aktiveve të debitorit në prag
të falimentimit. Ligji i mëparshëm kishte probleme në këtë drejtim, që vinin
kryesisht nga mungesa e aksesit të administratorëve të falimentimit për të siguruar
informacionin e nevojshëm nga Zyra e Rregjistrimit të Pasurive të Paluajtshme
(ZRPP), nga Qendra Kombëtare e Rregjistrimit (QKR), nga zyrat e tatim - taksave,
nga institucionet bankare, etj.
Penalitetet në rastin e shkeljeve që lidhen me procedurat e falimentimit. Ligji i
mëparshëm për falimentimin nuk kishte penalitete për administratorin, debitorin dhe
nuk parashikonte mënyrën e paraqitjes së denoncimeve që lidhen me këto veprime.
Paqartësi në lidhje me shpërblimin e administratorit të falimentimit. Në ligjin e
mëparshëm për falimentimin kishte paqartësi në lidhje me shumën e shpërblimit,
cilët do të ishin elementët që do të ndikonin në vlerën e tij si edhe cila palë do ta
përcaktonte atë.
Në këtë mënyrë, pengesat dhe vështirësitë e hasura në praktikë nga zbatimi i ligjit të
mëparshëm për falimentimin, e bënë të nevojshëm rishikimin e tij, hartimin dhe
miratimin e një ligji të ri për falimentimin.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
46
KAPITULLI 2
FALIMENTIMI I NJËSIVE EKONOMIKE
DHE SHKAQET E TIJ
Ekonomia europiane po përmirësohet me ritme të ngadalta pas përjetimit të krizës
financiare të vitit 2008. Treguesit kryesorë makroekonomikë, si dhe të aktivitetit të
njësive ekonomike shënuan përmirësim në shumicën e vendeve të Europës Perëndimore
(Eurostat). Por, megjithë përmirësimin e situatës ekonomike të këtyre vendeve, numri i
njësive ekonomike të falimentuara në vitin 2015 ishte 33.6% më i lartë se numri i tyre i
rregjistruar përpara fillimit të krizës financiare (Corporate insolvencies in Europe, 2013
– 2015). Sektori që ka pasur rritje të numrit të falimentimeve deri në vitin 2015 është
tregtia, ndërsa 36.6% e njësive ekonomike të falimentuara në Europën Perëndimore në
këtë vit i përket sektorit të shërbimit (Corporate insolvencies in Europe, 2013 – 2015).
Ndërkohë, në vendet e Europës Qendrore dhe Lindore, ku bën pjesë edhe Shqipëria,
situata e falimentimit ka një trend tjetër. Numri i njësive ekonomike të falimentuara
është dyfishuar nga viti 2010 deri në vitin 2014, ndërsa në vitin 2015 është shënuar
përmirësimi i parë i ndjeshëm përsa i përket situatës së paaftësisë paguese të njësive
ekonomike gjatë 6 viteve të fundit. Ndryshe nga statistikat në Europën Perëndimore, në
këto vende shërbimet janë sektori me numrin më të lartë të falimentimeve (Corporate
insolvencies in Europe, 2013 – 2015).
Në këtë kapitull paraqitet ecuria e njësive ekonomike të falimentuara (ligjërisht) në
Europën Perëndimore dhe në Europën Qendrore dhe Lindore, duke treguar tendencat
kryesore të viteve të fundit dhe sektorët më të prekur. Më tej, jepet një vështrim i
përgjithshëm i ecurisë së njësive ekonomike të falimentuara në vendin tonë, duke u
përqëndruar në të dhëna sekondare nga INSTAT dhe Gjykatat e rretheve. Në pjesën e
fundit përshkruhen në mënyrë të detajuar se cilat janë shkaqet që mund të çojnë një njësi
ekonomike deri në falimentim.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
47
2.1. NJË VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM I NUMRIT TË FALIMENTIMEVE1
Ekonomia e vendeve anëtare të zonës euro shënoi përmirësim gjatë vitit 2015 (Eurostat).
Ritmi i rritjes ekonomike u përshpejtua (1,7% në vitin 2015 ndaj rritjes prej 1% në vitin
2014), ndërsa treguesit kryesorë të shëndetit ekonomik e financiar patën përgjithësisht
tendenca përmirësimi. Ky përmirësim i situatës ekonomike u shoqërua me reduktimin e
normës së papunësisë (Eurostat), duke arritur në 10.4% në fund të vitit 2015 (nga 11.3%
që ishte në fund të vitit 2014). Ndonëse në rritje, aktiviteti ekonomik në eurozonë
vazhdon ende të mbetet poshtë nivelit të tij potencial. Kërkesa agregate nuk është e
mjaftueshme për të shfrytëzuar në mënyrë të plotë kapacitetet prodhuese, gjë e cila
reflektohet edhe në nivelet ende të ulëta të inflacionit. Në këto kushte, nën nivele të ulëta
të inflacionit, Banka Qendrore Europiane ka ulur në mënyrë të vazhdueshme normën
bazë të interesit, me qëllimin kryesor rritjen e stimulit monetar. Gjithashtu, borxhi publik
i eurozonës u reduktua në vitin 2015 në 90.7%, duke shënuar në këtë mënyrë reduktimin
e parë që nga fillimi i krizës financiare.
Përsa i përket aktivitetit ekonomik të njësive ekonomike, përgjatë vitit 2015 është
vërejtur një rritje e produktivitetit të tyre. Edhe pse situata makroekonomike në eurozonë
është përmirësuar në mënyrë të ndjeshme në vitin 2015, besimi nga ana e njësive
ekonomike dhe prodhimi industrial janë përmirësuar në nivele më të ulëta.
Përsa i përket besimit të konsumatorëve në eurozonë, vihet re një përmirësim i ndjeshëm
gjatë vitit 2014 dhe 2015, por përsëri mbetet në nivele negative (Eurostat). Rritja e
besimit të konsumatorëve është shoqëruar me rritje të nivelit të konsumit (Eurostat),
ndërkohë që norma e kursimeve familjare ka qënë pothuaj në të njëjtat nivele.
2.1.1. FALIMENTIMI NË EUROPËN PERËNDIMORE
Të dhënat e njësive ekonomike të falimentuara në Europën Perëndimore reflektojnë
rimëkëmbjen ekonomike pas viteve të krizës financiare botërore.
1 Në mungesë të të dhënave të përgjithshme për Europën, në këtë pjesë të punimit jepet një përshkrim i
situatës ekonomike për Eurozonën.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
48
Tabela 2.1: Numri i njësive ekonomike të falimentuara në disa vende të Europës
Vendi 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Austria 6’657 6’194 6’266 5’626 5’600 5’422
Belgjika 9’570 10’224 10’578 11’739 10’736 9’762
Danimarka 6’461 5’468 5’456 4’993 4’049 4’029
Finlanda 2’864 2’944 2’956 3’131 2’954 2’574
Franca 51’060 49’506 59’556 60’980 60’548 61’379
Gjermania 32’060 30’120 28’720 26’120 24’030 23’180
Greqia 355 445 415 392 330 189
Irlanda 1’525 1’638 1’684 1’365 1’164 1’049
Italia 10’089 10’844 12’311 14’272 16’101 16’015
Luksemburgu 918 961 1,033 1,016 845 873
Hollanda 7’211 6’176 7’373 8’375 6’645 5’271
Norvegjia 4’435 4’355 3’814 4’564 4’803 4’462
Portugalia 5’144 6’077 7’763 8’131 7’200 7’288
Spanja 4’845 5’910 7’799 8’934 6’392 4’916
Suedia 7’546 7’229 7’737 7’701 7’158 6’432
Zvicra 6’255 6’661 6’841 6’495 5’867 6’098
Mbretëria e Bashkuar 17’468 22’175 21’252 18’935 17’660 15’952
Gjithsej 174’463 176’927 191’563 192’769 182’132 174’891
Eurozona2 138’045 135’322 150’665 154’750 147’649
Burimi: Corporate insolvencies in Europe, 2013 – 2015
Sipas të dhënave të mësipërme (Tabela 2.1), njësitë ekonomike të falimentuara gjatë vitit
2015 janë reduktuar me 7’241 ose rreth 4% në krahasim me vitin e mëparshëm. Ky ishte
viti i dytë radhazi i përmirësimit të ndjeshëm përsa i përket situatës së paaftësisë paguese
të njësive ekonomike që prej vitit 2010. Por, megjithë përmirësimin e situatës ekonomike
të vendeve të Europës Perëndimore, numri i njësive ekonomike të falimentuara në vitin
2 Pa përfshirë Maltën dhe Qipron.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
49
2015 është ndjeshëm më i lartë se numri i tyre i rregjistruar përpara fillimit të krizës
financiare (në vitin 2007 numri ishte 130’910). Gjithashtu, i njëjti trend vërehet edhe
përsa i përket Eurozonës (Grafiku 2.1).
Grafiku 2.1: Trendi i njësive ekonomike të falimentuara në Europën Perëndimore
dhe Eurozonë
Burimi: Punim i Autorit. Të dhënat nga “Corporate insolvencies in Europe”
Në grafikun e mëposhtëm (Grafiku 2.2) jepet ecuria e numrit të njësive ekonomike të
falimentuara për disa vende të Europës Perëndimore gjatë periudhës 6-vjeçare (nga viti
2010 deri në vitin 2015), të grupuara sipas vijueshmërisë së këtij numri. Siç shikohet,
gjatë kësaj periudhe, nga vendet e Europës Perëndimore vetëm Gjermania, Danimarka
dhe Austria kanë pësuar rënie në numrin e njësive ekonomike që ndodhen në situatën e
paaftësisë paguese, ku Danimarka ka shënuar një rënie më të ndjeshme (37.6%) sesa
Gjermania (27.7%) dhe Austria (18.5%). Spanja, Portugalia, Finlanda dhe Belgjika kanë
njohur një rritje të numrit të njësive ekonomike në paaftësi paguese deri në vitin 2013 dhe
më pas një rënie të ndjeshme të tyre, si rrjedhim i përmirësimit të situatës ekonomike të
këtyre vendeve dhe rritjes së besimit nga ana e bizneseve. Siç shikohet në Grafikun 2.2,
reduktimi i numrit të njësive ekonomike në vështirësi paguese ka filluar më shpejt (që në
vitin 2011) në Mbretërinë e Bashkuar, Greqi dhe Irlandë. Ajo që të bën më shumë
përshtypje është situata në Francë dhe Itali, ku vihet re se numri i njësive ekonomike në
paaftësi paguese vazhdon ende të rritet, ku rritja gjatë periudhës 6 - vjeçare është më e
0
50,000
100,000
150,000
200,000
250,000
2010 2011 2012 2013 2014
Nu
mri
Europa Perëndimore
Eurozona
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
50
ndjeshme në Itali (58.7%) se në Francë (20.2%). Kjo rritje mund të shpjegohet nga
mungesa e besimit nga ana e biznesit, paqëndrueshmëria e nivelit të prodhimit industrial,
si dhe nga pasiguria ekonomike e këtyre vendeve.
Grafiku 2.2: Ndryshimi i numrit të njësive ekonomike në paaftësi paguese gjatë
periudhës 2010 - 2015
Burimi: Punim i Autorit. Të dhënat nga “Corporate insolvencies in Europe”
Por, cila është shpërndarja e njësive ekonomike të falimentuara sipas secilit vend në çdo
vit? Një informacion i detajuar jepet në grafikun e mëposhtëm (Grafiku 2.3). Siç shihet,
kontributi i vendeve të Beneluksit ka mbetur i qëndrueshëm përgjatë 6 viteve të përfshira
0
5,000
10,000
15,000
20,000
25,000
30,000
35,000
40,000
45,000
50,000
2010 2011 2012 2013 2014 2015
Austria Danimarka Gjermania
0
5,000
10,000
15,000
20,000
25,000
30,000
35,000
2010 2011 2012 2013 2014 2015
Belgjika Finlanda
Portugalia Spanja
0
5,000
10,000
15,000
20,000
25,000
2010 2011 2012 2013 2014 2015
Mbretëria e Bashkuar Greqia Irlanda
0
10,000
20,000
30,000
40,000
50,000
60,000
70,000
2010 2011 2012 2013 2014 2015
Franca Italia
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
51
në studim. Përsa i përket vendeve skandinave, Gjermanisë, Mbretërisë së Bashkuar,
Austrisë dhe Zvicrës, kontributi i tyre në numrin total të njësive ekonomike që ndodhen
në situatën e paaftësisë paguese ka pësuar rënie, ku rënia më e madhe është rregjistruar në
Gjermani, me 5.1%. Përsa i përket Francës, kontributi i saj në numrin total të njësive
ekonomike të Europës Perëndimore që ndodhen në paaftësi paguese ka ardhur duke u
rritur që nga viti 2011. Në vitin 2015, Franca është “përgjegjëse” për falimentimin e më
shumë se 1/3 e njësive ekonomike të kësaj pjese të Europës (35.1%). Gjithashtu,
kontributi i vendeve që kanë probleme me borxhin publik (Greqia, Irlanda, Italia,
Portugalia dhe Spanja) është rritur në mënyrë të ndjeshme, nga 12.6% në vitin 2010 në
16.8% në vitin 2015.
Grafiku 2.3: Shpërndarja e njësive ekonomike të falimentuara në Europën
Perëndimore
Burimi: Punim i Autorit. Të dhënat nga “Corporate insolvencies in Europe”
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
2010 2011 2012 2013 2014 2015
7.4% 7.3% 6.8% 6.3% 6.3% 6.6%
10.1% 9.8% 9.9% 11.0% 10.0% 9.1%
12.2% 11.3% 10.4% 10.6% 10.4% 10.0%
29.3% 28.0% 31.1% 31.6% 33.3% 35.1%
18.4% 17.0% 15.0% 13.5% 13.2% 13.3%
12.6% 14.1% 15.6% 17.2% 17.1% 16.8%
10.0% 12.5% 11.1% 9.8% 9.7% 9.1%
Mbretëria e Bashkuar
GIIPS
Gjermania
Franca
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
52
FALIMENTIMI SIPAS SEKTORËVE
36.6% e njësive ekonomike të falimentuara në Europën Perëndimore në vitin 2015 i
përket sektorit të shërbimit, përqindje e cila ka ardhur në rënie që nga viti 2012. Të
njëjtën ecuri ka rregjistruar edhe sektori i ndërtimit, ku përqindja e njësive ekonomike të
falimentuara është reduktuar nga 21.2% në vitin 2011 në 20.6% në vitin 2015. Sektori që
ka pësuar rritje në kontributin tek njësitë ekonomike të falimentuara është sektori i
tregtisë, nga 31% në vitin 2012 në 32.1% në vitin 2015. Ndërsa sektori i prodhimit, pas
një rritjeje në kontributin e njësive ekonomike të falimentuara deri në vitin 2013, ka
shënuar një përmirësim gjatë dy viteve pasardhëse.
Grafiku 2.4: Shpërndarja e njësive ekonomike të falimentuara në Europën
Perëndimore sipas sektorëve për periudhën 2011 - 2015
Burimi: Punim i Autorit. Të dhënat nga “Corporate insolvencies in Europe”
2.1.2. FALIMENTIMI NË EUROPËN QENDRORE DHE LINDORE
Situata në Europën Qendrore dhe Lindore, përsa i përket numrit të njësive ekonomike të
falimentuara, paraqitet pak më ndryshe nga situata që pamë më sipër për vendet e
Europës Perëndimore. Numri i tyre ka ardhur në rritje nga viti 2010 deri në vitin 2014,
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
2011 2012 2013 2014 2015
10.3% 10.7% 11.1% 11.0% 10.4%
21.2% 21.0% 20.7% 20.8% 20.6%
31.3% 31.0% 31.1% 31.4% 32.1%
37.1% 37.6% 37.0% 37.1% 36.6%
Shërbimi
Tregtia
Ndërtimi
Prodhimi
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
53
duke arritur në vitin 2014 pothuaj dyfishin e numrit të njësive ekonomike të falimentuara
në vitin 2010. Ndërsa në vitin 2015 është shënuar përmirësimi i parë i ndjeshëm përsa i
përket situatës së paaftësisë paguese të njësive ekonomike gjatë 6 viteve të fundit. Sipas
të dhënave të mëposhtme (Tabela 2.2), Estonia, Çekia, Polonia dhe Rumania kanë pasur
pak a shumë të njëjtën ecuri. Numri i njësive ekonomike në paaftësi paguese në këto
vende ka ardhur në rritje në vitet e para pas periudhës së krizës financiare dhe më pas
situata në këto vende është përmirësuar në mënyrë të ndjeshme. Situata në Bullgari,
Hungari, Letoni dhe Slloveni paraqitet e paqëndrueshme. Ecuria e njësive ekonomike të
falimentuara në këto vende ka pësuar luhatje gjatë 6 viteve të fundit dhe nuk mund të
arrijmë në një parashikim për ecurinë e tyre në vitet në vijim.
Tabela 2.2: Numri i njësive ekonomike të falimentuara në Europën Qendrore dhe
Lindore
Vendi 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Bullgaria 700 685 383 1’232 1’031 1’083
Çekia3 5’559 6’753 8’398 6’021 3,563 3,004
Estonia 504 623 506 469 428 376
Hungaria4 17,487 30,757 50,224 46,397 60,596 47,131
Kroacia5 1,501 4,878 6,922 9,019 7,776 20,531
Letonia 2,407 813 881 818 964 878
Lituania 1,496 1,302 1,354 1,561 1,594 2,012
Polonia 665 762 908 926 864 844
Rumania 21,692 22,650 26,807 27,924 20,696 10,269
Sllovakia 830 870 866 880 831 715
Sllovenia 510 675 595 941 1,302 1,154
3 Që prej vitit 2013, disa nga falimentimet e të vetpunësuarëve nuk përfshihen në falimentimet e njësive
ekonomike.
4 Falimentime dhe likuidime të tjera.
5 Përfshihen edhe çështjet e viteve të kaluara të papërfunduara. Në vitin 2015 është miratuar ligji i ri për
falimentimin, duke e bërë më të vështirë krahasimin me vitet e mëparshme.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
54
Gjithsej 53,351 70,768 97,844 96,188 101,707 90,069
Burimi: Corporate insolvencies in Europe, 2013 – 2015
Ajo që të bën më shumë përshtypje është situata në Kroaci dhe Lituani, ku vihet re se
numri i njësive ekonomike në paaftësi paguese vazhdon ende të rritet, ku rritja gjatë
periudhës 6 - vjeçare është më e ndjeshme në Kroaci (1267.8%) se në Lituani (34.5%).
Kjo rritje në Kroaci mund të shpjegohet nga norma negative vjetore e rritjes së PBB-së
përgjatë periudhës 6 - vjeçare, rritja e ndjeshme e borxhit publik (duke arritur në 86.7%
në vitin 2015), mungesa e besimit nga ana e biznesit, paqëndrueshmëria e nivelit të
prodhimit industrial, si dhe nga rritja e ndjeshme e kursimeve familjare. Ndërsa në
Lituani, rritja e numrit të njësive ekonomike në paaftësi paguese i atribuohet mungesës së
besimit të biznesit, i cili përgjatë periudhës 2010 – 2015 ka rregjistruar vlera negative.
Në vijim (Grafiku 2.5) jepet informacion në lidhje me sektorët kryesorë të prekur nga
falimentimi i njësive ekonomike në Europën Qendrore dhe Lindore (në këtë analizë janë
përfshirë 8 vende të Europës Qendrore dhe Lindore).
Grafiku 2.5: Kontributi i sektorëve kryesorë në falimentimin e njësive ekonomike të
Europës Qendrore dhe Lindore në vitin 2014 dhe 2015
Burimi: Punim i Autorit. Të dhënat nga “Corporate insolvencies in Europe”
0%
20%
40%
60%
80%
100%
2014 2015
10.7% 10.5%
13.7% 13.0%
38.1% 36.0%
37.5% 40.6%
Shërbimi
Tregtia
Ndërtimi
Prodhimi
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
55
Siç shikohet, përqindjet e të katër sektorëve kanë ndryshuar në vitin 2015 krahasuar me
vitin paraardhës. Tre nga sektorët më kryesorë kanë pësuar rënie në numrin e njësive
ekonomike të falimentuara, ku më e ndjeshme është rënia e numrit të falimentimeve në
sektorin e tregtisë, i cili është ulur nga 38.1% në vitin 2014 në 36% në vitin 2015. Më pak
i ndjeshëm ka qenë reduktimi i kontributit të sektorit të ndërtimit, nga 13.7% në vitin
2014 në 13% në vitin 2015 dhe i sektorit të prodhimit, nga 10.7% në vitin 2014 në 10.5%
në vitin 2015. Nga ana tjetër, ndikimi i sektorit të shërbimit në numrin total të njësive
ekonomike të falimentuara është rritur në mënyrë të ndjeshme, nga 37.5% në vitin 2014
në 40.6% në vitin 2015.
2.1.3. FALIMENTIMI NË SHQIPËRI
Në Shqipëri nuk ka të dhëna zyrtare për të gjitha rrethet mbi normën e falimentimit të
njësive ekonomike. Në vendin tonë nuk ekziston asnjë qendër e mbledhjes dhe e
grumbullimit të një informacioni të tillë. Për më tepër, nuk ka asnjë tregues i cili të masë
shkallën e mbylljes së njësive ekonomike për shkak të vështirësive financiare të tyre. Të
vetmet statistika që disponohen janë ato të mbledhura nga INSTAT, të cilat raportojnë
numrin e njësive ekonomike aktive dhe të njësive ekonomike të reja të krijuara, si dhe të
dhënat që disponohen nga 20 gjykatat e rretheve gjyqësore në lidhje me kërkesat për
hapjen e procedurave të falimentimit të njësive ekonomike. Në këtë mënyrë, ne jemi në
gjendje të llogarisim numrin e njësive ekonomike të mbyllura, por gjithsesi, nuk jemi në
gjendje të marrim një informacion mbi arsyet e mbylljes së tyre. Duke ditur se një njësi
ekonomike mund të mbyllë aktivitetin e saj edhe për shkak të shumë arsyeve të tjera
(shpesh arsye që nuk kanë të bëjnë me vështirësitë financiare, si p.sh, arritja e qëllimit për
të cilën ishte krijuar, vendimi i ortakëve, përfundimi i afatit të funksionimit të parashikuar
në statut dhe në kontratën e themelimit, largimi nga zona gjeografike, shkrirja apo blerja
nga një shoqëri tjetër, etj), mund të themi se këto statistika nuk janë përfaqësuese të
normës së vërtetë të falimentimit të njësive ekonomike në Shqipëri. Megjithatë, në
kushtet kur nuk mund të sigurohen të dhëna të tjera, do të përqëndrohemi në vijim në
statistikat mbi njësitë ekonomike aktive dhe shkallën e lindshmërisë së njësive
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
56
ekonomike në Shqipëri, si dhe të dhënat në lidhje me kërkesat për hapjen e procedurave
të falimentimit të njësive ekonomike.
2.1.3.1 MBYLLJA E NJËSIVE EKONOMIKE NË SHQIPËRI
Që prej fillimit të periudhës së përfshirë në studim (vitit 2007), numri i njësive
ekonomike aktive ka qenë në rritje të vazhdueshme, me përjashtim të vitit 2012, ku numri
i tyre ka pësuar rënie, duke qenë se në atë vit numri i njësive ekonomike të mbyllura ishte
më i lartë se numri i njësive të reja të krijuara. Ritmi i krijimit të njësive ekonomike të
reja në vite është i ndryshëm dhe karakterizohet në vitin 2008 nga një shkallë rritjeje prej
21% dhe në vitin 2015 nga një shkallë rritjeje prej 37.2%, duke rregjistruar rritjen më të
lartë gjatë kësaj periudhe, të ndikuar kryesisht nga nisma për formalizimin e ekonomisë, e
cila ka sjellë rregjistrimin në Qendrën Kombëtare të Biznesit të fermerëve (19’543
fermerë) dhe të një numri të konsiderueshëm të personave fizikë (17’760 persona fizikë),
të cilët e ushtronin aktivitetitn e tyre në mënyrë informale.
Tabela 2.3: Numri i njësive ekonomike aktive, të reja dhe të mbyllura
Viti
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Njësi
ekonomike
aktive
80’077 94’533 94’953 103’038 109’039 106’837 111’083 112’537 152’288
Njësi
ekonomike
të reja
14’010 19’884 13’081 16’469 12’905 12’828 12'131 17'377 56'787
Shkalla e
lindshmërisë 17.50% 21% 13.80% 16% 11.80% 12% 10.90% 15.40% 37.20%
Njësi
ekonomike
të mbyllura
7'605 5'428 12'661 8'384 6'904 15'030 7'885 15'923 17'036
Burimi: INSTAT
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
57
Prej vitit 2009 e në vazhdim, kemi një gjendje më pak të qëndrueshme, ku shkalla
mesatare e krijimit të njësive ekonomike të reja vlerësohet në nivelin 10%-16%, herë në
rritje e herë në rënie. Nga analiza e dukurisë së mbylljes së aktivitetit në vite, shohim se
në vitin 2008 dhe në vitin 2011 njësitë ekonomike të mbyllura janë në nivelet më të ulëta
gjatë viteve të fundit, ndërkohë numri më i lartë i tyre është shfaqur në vitin 2012 (viti
kur rritja reale e PBB-së zbriti në nivelin +1.6%), në vitin 2014 (vit kur norma e tatimit
mbi fitimin u rrit nga 10% në 15%) dhe në vitin 2015 (vit kur filloi aksioni kundër
informalitetit të ekonomisë).
Të dhënat e mësipërme flasin për një normë të lartë të mbylljes së njësive ekonomike në
Shqipëri gjatë vitit 2012, 2014 dhe 2015. Megjithëse është një përqindje e lartë, nuk
mund të spekulojmë dhe të arrijmë në përfundimin se shkaku për të gjitha këto mbyllje ka
qenë vështirësia financiare e njësive ekonomike. Siç u tha më sipër, për mbylljen e tyre
mund të ketë patur arsye të tjera përveç vështirësive financiare. Sidoqoftë, në ambientin e
ashpër ekonomik shqiptar, arsyet për falimentim nuk janë të pakta dhe ka mundësi që një
pjesë jo e vogël e këtyre njësive ekonomike të mbyllura, të jenë mbyllur vërtet për shkak
të përjetimit të vështirësive financiare.
2.1.3.2 KËRKESAT PËR HAPJEN E PROCEDURAVE TË FALIMENTIMIT
Siç është evidentuar edhe më sipër, kërkesat për hapjen e procedurave të falimentimit
shqyrtohen nga gjykata e rrethit ku njësia ekonomike ka zyrat qëndrore apo ushtron
aktivitetin e saj. Për të nxjerrë të dhënat e përgjithshme në lidhje me numrin e kërkesave
për hapjen e procedurave të falimentimit është mbledhur informacion nga 20 gjykatat e
rretheve gjyqësore të vendit. Në vijim (Tabela 2.4) jepet numri total i kërkesave të
mbartura dhe kërkesave të reja për hapjen e procedurave të falimentimit të njësive
ekonomike, të paraqitura në gjykatat e rretheve gjyqësore.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
58
Tabela 2.4: Numri i kërkesave për hapjen e procedurave të falimentimit
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Të mbartura 50 94 55 52 154 38 38 51
Të reja 80 11 11 19 69 30 69 24
Të ardhura pas prishjes 1 1 0 1 5 1 3 3
Të tjera 24 7 12 3 0 0 0 0
Gjithsej 155 113 78 75 228 69 110 78
Burimi: Punim i Autorit. Të dhënat nga Gjykatat e Rretheve Gjyqësore.
Siç shihet, numri i kërkesave të mbartura është më i lartë se numri i kërkesave të reja në
vitet e shqyrtuara, për shkak të zgjatjes së kohës së shqyrtimit të çështjeve nga gjykatat
përtej afateve të përcaktuara në ligjin “Për falimentimin”. Vetëm në vitin 2009 dhe 2015
numri i kërkesave të reja është më i lartë se numri i kërkesave të mbartura. Në vitin 2009
kjo ka ndodhur kryesisht për shkak të ndryshimeve në vitin paraardhës në ligjin “Për
falimentimin”, ndryshime të cilat e lehtësuan disi procesin e falimentimit, ndërsa në vitin
2015 numri i kërkesave të reja më të larta se ato të mbartura mund t’i atribuohet nismës
së ndërmarrë nga Ministria e Financave kundër informalitetit të ekonomisë. Ajo që ia
vlen të përmendet është fakti që numri më i lartë i kërkesave të paraqitura në gjykatë për
hapjen e procedurave të falimentimit është shënuar në vitin 2013, i cili ishte një vit
elektoral që u shoqërua me ndryshime politike dhe që i parapriu ndryshimeve në sistemin
tatimor të vendit.
Fati i gjykimit të kërkesave për hapjen e procedurave të falimentimit
Fati i kërkesave për hapjen e procedurës së falimentimit është në pjesën më të madhe të
rasteve i dështuar. Kjo ndodh për shkak se gjykata vendos pushimin e çështjes,
inkompetencën e saj gjyqësore ose e kthen çështjen për plotësim aktesh. Në tabelën e
mëposhtme (Tabela 2.5) jepet informacion në lidhje me vendimet e marra nga gjykata në
lidhje me kërkesat e paraqitura për hapjen e procedurave të falimentimit.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
59
Tabela 2.5: Fati i kërkesave për hapjen e procedurave të falimentimit
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Gjithsej
Gjithsej 155 113 78 75 228 69 110 78 906
Pranuar 3 1 1 7 8 7 5 3 35
Refuzuar 0 3 3 1 5 9 7 7 35
Pushuar 40 51 8 12 34 17 49 9 220
Të tjera 7 12 6 3 29 1 6 3 67
Përfunduar 50 67 18 23 76 34 67 22 357
Papërfunduar 105 46 60 52 152 35 43 56 549
Burimi: Punim i Autorit. Të dhënat nga Gjykatat e Rretheve Gjyqësore.
Pushimi i çështjes. Kur gjykata ka vendosur “pushimin e çështjes” do të thotë se:
1. Kërkuesi nuk është paraqitur në gjykim; ose
2. Kërkuesi ka hequr dorë nga gjykimi, sepse ka rishqyrtuar situatën financiare të
njësisë ekonomike.
Zakonisht, situata e dytë e pushimit të çështjes lidhet kryesisht me kërkesat e paraqitura
nga organet tatimore, të cilat fillimisht nisen nga ligji për procedurat tatimore se njësia
ekonomike rezulton në tre vite të njëpasnjëshme me humbje, por më vonë, gjatë gjykimit,
kërkuesi, pas rivlerësimit të situatës financiare, konstaton se kjo nuk e bën atë
automatikisht një njësi ekonomike të falimentuar. Si rrjedhim rezulton se njësia
ekonomike ka pasuri dhe aktive në dispozicion dhe është në gjendje të shlyejë detyrimet e
saj, pavarësisht humbjeve në tre vite të njëpasnjëshme. Gjykata ka vendosur pushimin e
gjykimit në 220 raste që nga janari i vitit 2009 deri në dhjetor të vitit 2016.
Siç shihet edhe në grafikun e mëposhtëm (Grafiku 2.6), në vitin 2009, 2010 dhe në vitin
2015, në shumicën e kërkesave të paraqitura për hapjen e procedurave të falimentimit,
gjykata ka vendosur pushimin e çështjes, ndërkohë që në vitet e tjera të përfshira në
studim ky trend nuk është aq i theksuar. Këto rezultate tregojnë se “nismëtari” i
procedurës së falimentimit nuk është paraqitur në gjykim ose është treguar i nxituar në
nismën e ndërmarrë.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
60
Grafiku 2.6: Çështjet e pushuara për hapjen e procedurave të falimentimit
Burimi: Punim i Autorit. Të dhënat nga Gjykatat e Rretheve Gjyqësore.
Rrëzimi i kërkesës. Kur gjykata vendos rrëzimin e kërkesës për hapjen e procedurës së
falimentimit, duke u bazuar në të dhënat e gjykatës, shohim se shkaqet për rrëzim lidhen
me arsyet e mëposhtme:
1. Mungon shkaku për hapjen e procedurës së falimentimit;
2. Nuk jemi në kushtet kur për një njësi ekonomike duhet të çelet procedura e
falimentimit, pasi ajo ka rritur kapitalet e veta dhe nuk rezulton të ketë asnjë borxh
të pashlyer ndaj pretendentëve të aktiveve.
Rrëzimi i kërkesës është vendosur në 35 raste gjykimi (që nga viti 2009 deri në vitin
2016), në bazë të të dhënave zyrtare të 20 gjykatave të rretheve gjyqësore.
Pranimi i kërkesës. Gjykata ka vendosur pranimin e kërkesës dhe hapjen e procedurës së
falimentimit në 35 raste që prej janarit të vitit 2009. Në grafikun e mëposhtëm (Grafiku
2.7) jepen të dhënat që kanë të bëjnë me pranimin e kërkesave të depozituara në gjykatën
e rretheve gjyqësore në raport me numrin total të çështjeve të përfunduara gjatë viteve të
marra në shqyrtim. Siç shihet, numri i kërkesave të pranuara gjatë pesë viteve të fundit
është rritur krahasuar me vitet e mëparshme. Kjo tregon se gjatë këtyre viteve një numër
0
10
20
30
40
50
60
70
80
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
50
67
18 23
76
34
67
22
40
51
8 12
34
17
49
9
Përfunduar
Pushuar
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
61
më i madh kërkesash janë në përputhje me ligjin “Për falimentimin” dhe për këto raste
ekziston të paktën një prej shkaqeve të falimentimit.
Grafiku 2.7: Çështjet e pranuara për hapjen e procedurave të falimentimit
Burimi: Punim i Autorit. Të dhënat nga Gjykatat e Rretheve Gjyqësore.
Raste të tjera - Inkompetenca ose kthimi i çështjes. Kur gjykata vendos inkompetencën,
kjo ndodh për shkak se kërkuesi ka paraqitur kërkesën në gjykatën e gabuar, që nuk ka
autoritetin për të vendosur për hapjen e procedurës së falimentimit. Por, lind pyetja: A
është seksioni tregtar i gjykatës së rretheve gjyqësore kompetent për shqyrtimin dhe
gjykimin e procedurës së falimentimit? Përgjigjen për këtë pyetje na e jep neni 9/1 (neni
3 sipas ligjit të mëparshëm nr. 8901, dt. 23/05/2002) i ligjit për falimentimin nr. 110, dt.
27/10/2016, ku gjejmë të përcaktuar: “Procedura e falimentimit administrohet nga
Gjykata e Falimentimit. Gjykata e Falimentimit disponon me vendime dhe urdhra”. Pra,
siç shikohet edhe më sipër, edhe pse gjykata e rretheve gjyqësore është kompetente për
shqyrtimin dhe gjykimin e procedurës së falimentimit, ajo në disa raste, në mënyrë të
pakuptueshme, ka vendosur inkompetencën e çështjes.
Kthimi i çështjes. Kur Gjykata vendos kthimin e çështjes për plotësimin e akteve, do të
thotë që mund të ekzistojë një nga situatat e mëposhtme si shkak:
0
10
20
30
40
50
60
70
80
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
50
67
18 23
76
34
67
22
3 1 1
7 8 7 5 3
Përfunduar
Pranuar
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
62
1. Dokumentet që i bashkëlidhen kërkesës për hapjen e procedurave të falimentimit
nuk janë të plota. Nën këto kushte, gjykata nuk është e qartë dhe e sigurt nëse
ekziston të paktën njëri nga shkaqet për të filluar procedurën e falimentimit të
njësisë ekonomike;
2. Kërkuesi nuk ka mundësi financiare për të përballuar shpenzimet e ekspertit të
falimentimit apo të administratorit të përkohshëm të falimentimit, të cilat
kërkohen nga palët si parapagim.
Edhe pse kërkuesit i jepet një afat në dispozicion për plotësimin e akteve, përsëri ai në
shumë raste nuk e ka kryer këtë gjë.
Afati i përfundimit të gjykimit të kërkesave për hapjen e procedurave të
falimentimit
Një nga problemet kryesore të shqyrtimit të çështjeve në lidhje me procedurat e
falimentimit është kohëzgjatja përtej afateve të përcaktuara në ligjin “Për falimentimin”.
Të dhënat e paraqitura në vijim (Tabela 2.6) tregojnë se shumica e çështjeve kanë kërkuar
një afat më të gjatë se 6 muaj për t’u shqyrtuar, gjatë periudhës së marrë në shqyrtim, me
përjashtim të dy viteve elektorale, të vitit 2009 dhe 2013, vite kur shumica e vendimeve
në lidhje me hapjen e procedurës së falimentimit është marrë brenda 6 muajve.
Tabela 2.6: Koha e shqyrtimit të kërkesave për hapjen e procedurave të
falimentimit
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Gjithsej
0-2 muaj 12 3 2 0 32 3 12 4 68
2-6 muaj 21 15 2 8 21 3 34 5 109
Mbi 6 muaj 18 50 15 15 23 28 21 13 183
Gjithsej 51 68 19 23 76 34 67 22 360
Burimi: Punim i Autorit. Të dhënat nga Gjykatat e Rretheve Gjyqësore.
Por, cilat mund të jenë disa nga arsyet/shkaqet e vonesës në marrjen e vendimit në lidhje
me kërkesat e paraqitura në gjykatë për hapjen e procedurave të falimentimit?
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
63
Një shkaktar mund të jetë vetë gjykata. Roli i gjykatës në procedurat e
falimentimit të njësive ekonomike ishte mbikqyrës deri në momentin e miratimit
të ligjit të ri për falimentimin. Gjykata e Falimentimit duhet të gjykonte mbi
dosjen e falimentimit dhe duhet të kryente verifikimin pa seancë dëgjimore.
Mungesa e shpeshtë e palëve të interesuara në seancat gjyqësore, ka bërë që
shqyrtimi i kërkesave të zgjasë në kohë dhe të vonojë procesin.
Një arsye tjetër është vonesa në përgatitjen e listës së kreditorëve. Faza e
verifikimit të pretendimeve të kreditorëve në mbledhjen e kreditorëve ka zgjatur
shpeshherë përtej afateve të përcaktuara në ligj. Në shumë raste kanë kaluar më
shumë se 6 muaj që të përgatitej lista e kreditorëve, edhe pse neni 28 i ligjit të
mëparshëm përcaktonte se mbledhja për verifikimin e pretendimeve duhet të
bëhej jo më parë se 10 ditë dhe jo më vonë se 60 ditë nga përfundimi i afatit për
depozitimin e pretendimeve të kreditorëve.
Në disa raste, ka ndodhur që administratorët e falimentimit të kenë vonuar
raportin apo kanë dhënë dorëheqjen pasi procedura e falimentimit kishte kohë që
kishte filluar. Kjo ka krijuar vështirësi për Gjykatën e Falimentimit dhe ka ndikuar
në vonimin e procesit, duke e bërë të pamundur respektimin e afateve të
përcaktuara në ligj. Gjithashtu, administratorët shpesh bëjnë kërkesë në gjykatë
për përmbushjen e detyrave që ligji ua jep vetë atyre. Kjo ndodh kryesisht për
shkak të vështirësisë që kanë administratorët për të siguruar dokumentacionin e
nevojshëm nga palët.
2.2. SHKAQET E FALIMENTIMIT
Shkaqet e falimentimit të njësive ekonomike mund të jenë të shumta dhe nga më të
shumëllojshmet, si ndikimi i pafavorshëm i situatës ekonomike, vështirësitë financiare,
mungesa e profesionalizmit dhe neglizhenca e punonjësve, katastrofat natyrore etj.
Marrja e informacionit në kohën e duhur për të gjithë mjedisin e brendshëm dhe të
jashtëm të njësisë ekonomike ndihmon në marrjen e masave parandaluese për të
përmirësuar situatën.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
64
Studiuesit që kanë analizuar shkaqet e falimentimit të njësive ekonomike janë të shumtë.
Disa prej tyre theksojnë rëndësinë e faktorëve jo financiarë (Baum dhe Mezias, 1992;
Greening dhe Johnson, 1996), ndërsa autorë të tjerë theksojnë faktorët financiarë (Myers
dhe Majluf, 1984). Charan dhe Useem (2002) kanë përcaktuar drejtimin e njësisë
ekonomike, si përgjegjësin kryesor të falimentimit. Sipas tyre janë gabimet e drejtimit ato
që i kanë çuar më shumë njësitë ekonomike drejt mbylljes së aktivitetit të tyre. Morris
(1997) është një autor tjetër që ka studiuar shkaqet e falimentimit të njësive ekonomike, i
cili arriti në përfundimin se edhe pa analizuar treguesit financiarë mund të merret një
informacion i vlefshëm për ecurinë e njësisë ekonomike. Sipas tij, mosha e njësisë
ekonomike, niveli i diversifikimit dhe investimeve financiare afatgjata, ndryshimet në
emrin tregtar, zonën ku operon njësia ekonomike dhe në nivelin e aktiveve, si edhe numri
i viteve që njësia ekonomike nuk ka deklaruar dividendë, ka rezultuar me humbje dhe
shitjet nuk kanë shënuar rritje janë disa tregues ndaj të cilëve duhet kushtuar rëndësi.
Në bazë të rishikimit të literaturës, mund të themi se suksesi apo dështimi i një njësie
ekonomike është rezultat i ndërveprimit të dy grupeve të mëposhtme të faktorëve:
Së pari, performanca e një njësie ekonomike ndikohet nga faktorë të jashtëm, faktorë
të cilët nuk varen nga drejtimi i njësisë ekonomike. Norma e rritjes ekonomike,
norma e inflacionit, kursi i këmbimit, norma e interesit, preferencat, sjellja
konsumatore janë disa nga faktorët e jashtëm që ndikojnë në performancën e njësisë
ekonomike (Sharma dhe Mahajan, 1980).
Së dyti, performanca e njësisë ekonomike ndikohet nga faktorë të brendshëm, të cilët
janë faktorë që varen nga vendimet e marra nga drejtimi i njësisë ekonomike.
Përdorimi i tepërt i shkallës së levës financiare, përzgjedhja e gabuar e vendndodhjes
së pikave të shitjes, paaftësia në plotësimin e pritshmërive të konsumatorëve,
investimet e tepërta në aktive të qëndrueshme, janë disa nga faktorët e brendshëm që
mund të ndikojnë në performancën e njësisë ekonomike.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
65
2.2.1 FAKTORËT E JASHTËM
Njësia ekonomike, njëkohësisht, ndikohet dhe ka ndikim në ambientin në të cilin operon.
Disa nga faktorët e jashtëm (të ambientit ku operon) janë jashtë kontrollit të njësisë
ekonomike. Edhe pse nuk është e mundur për t’i mënjanuar këta faktorë, është e mundur
të merren masa për të reduktuar efektet negative të tyre. Faktorët e jashtëm që mund të
çojnë në dështimin e një njësie ekonomike mund të grupohen si më poshtë:
Faktorët ekonomikë
Njësitë ekonomike janë pjesë e një ambjenti ekonomik dhe janë të prekura nga kushtet
ekonomike të vendit në të cilin ushtrojnë veprimtarinë e tyre. Disa faktorë ekonomikë që
mund të çojnë në falimentimin e njësive ekonomike jepen më poshtë:
Kërkesat e klientëve dhe fuqia blerëse. Sektorë të ndryshëm ndikohen në mënyrë të
ndryshme nga luhatjet që ndodhin në kërkesën e klientëve dhe në fuqinë blerëse. Në
një ekonomi si e vendit tonë, ku dominon sektori i shërbimeve (75% në vitin 2015
sipas INSTAT) dhe ku fuqia blerëse është shumë e ndjeshme ndaj krizave
ekonomike, ky risk mund të ndikojë ndjeshëm në aktivitetin e njësisë ekonomike. Ky
lloj risku është përforcuar ndjeshëm nga kriza ekonomike që ka goditur rajonin dhe
më gjerë. Fuqia blerëse në Shqipëri ka rënë gjatë vitive 2009, 2010 dhe 2012 (Banka
Botërore), kryesisht si ndikim i drejtpërdrejtë i rënies së të ardhurave nga emigrantët.
Nxitja e kërkesës nëpërmjet mjeteve të marketingut dhe kërkimit të tregjeve të reja,
mund të përdoren nga njësitë ekonomike për të ulur efektin e rënies së kërkesës për
produktet e tyre.
Rënia e vlerës së tregut të pasurive të paluajtshme: është një tjetër faktor që ndikon
negativisht në mirë-funksionimin e një njësie ekonomike. Rënia e vlerës së tregut të
pasurive të paluajtshme ka dy efekte negative tek aktiviteti i një biznesi:
o së pari, redukton mundësitë e njësisë ekonomike për të siguruar burime financimi
nëpërmjet institucioneve financiare, si pasojë e rënies së vlerës së aktiveve që
mund të përdoren si kolateral për huanë e kërkuar;
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
66
o së dyti, rënia e vlerës së tregut të pasurive të paluajtshme çon në reduktimin e
vlerës së tregut të totalit të aktiveve që zotëron njësia ekonomike, rënie e cila
mund të sjellë edhe falimentimin e saj, nëse kjo vlerë bie nën vlerën e detyrimeve
që ka një njësi ekonomike.
Norma e rritjes së ekonomisë është një nga faktorët më të rëndësishëm
makroekonomikë që ndikon në aktivitetin e njësisë ekonomike. Rritjet ekonomike
negative shoqërohen me rënien e nivelit të shitjeve të njësive ekonomike dhe si
rrjedhim me ulje të përfitueshmërisë. Është e qartë që gjatë periudhave të rënies
ekonomike norma e falimentimit të njësive ekonomike do të rritet. Një fakt që është
vënë re gjatë këtyre periudhave është se njësitë ekonomike më të reja kanë më shumë
risk për të falimentuar se njësitë ekonomike më të vjetra. Sipas Altman (1983) mbi
50% e njësive ekonomike që falimentojnë nuk kanë më shumë se 5 vjet që ushtrojnë
aktivitetin e tyre dhe 25% e tyre kanë jo më shumë se 3 vjet.
Rritja e papritur e normave të interesit. Normat e larta të interesit janë një tjetër
faktor që kanë ndikim të ndjeshëm në ekonominë e një vendi. Në mënyrë të veçantë,
normat e larta të interesit janë shoqëruar me rritje të normës së falimentimit të
njësive ekonomike. Nga vëzhgimet e kryera gjatë viteve 70’ të shekullit të kaluar,
raporti i borxhit i njësive ekonomike dhe norma nominale e interesit ishin pothuaj sa
dyfishi i vlerave të tyre në periudhën e pas-luftës (Gordon dhe Malkiel, 1981).
Norma e interesit ndikon në mënyrë të drejtpërdrejtë në koston e burimeve të
financimit. Prej kohësh në vendin tonë normat e interesit të kredive, në përgjithësi,
janë të indeksuara ose me Bonot e Thesarit, ose me norma të tilla si
LIBOR/EURIBOR.
Ndryshimet e paparashikuara të normës së inflacionit. Ndryshimet e ndjeshme dhe të
shpeshta të çmimeve në sektorin ku operon, mund të sjellin veshtirësi financiare ose
ekonomike për njësitë ekonomike. Inflacioni është kryesisht një problem për
ekonomitë e paqëndrueshme dhe sidomos për vendet në zhvillim, siç është edhe
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
67
Shqipëria. Në rastin e normave fikse të interesit, rritja e normës së inflacionit bën që
borxhi t’i kushtojë më pak njësisë ekonomike, duke i bërë pagesat e principalit dhe të
interesit “më të lira”. Gjithashtu, rritja e normës së inflacionit shoqërohet me rritjen e
nivelit të shitjeve të njësisë ekonomike dhe si rrjedhim edhe të fitimit të saj. Kjo
mund të ndihmojë njësitë ekonomike në vështirësi financiare ose ekonomike të
mbijetojnë për një periudhë më të gjatë kohe se në rastin e një norme inflacioni të
ulët. Nga ana tjetër, inflacioni shkakton shtrembërim në shpërndarjen e të ardhurave,
ul nivelin e kursimeve, rrit praktikat monopolistike, rrit paqëndrueshmërinë e bilancit
të pagesave dhe të kursit të këmbimit, të cilat shkaktojnë paqëndrueshmëri në
ekonominë e një vendi. Si rrjedhim, në një ekonomi të tillë, njësitë ekonomike
përballen me më shumë vështirësi ekonomike dhe financiare (Eren, 1995).
Luhatjet e kurseve të këmbimit. Duke qenë se vendi ynë është një vend i hapur
ekonomikisht dhe kryen shkëmbime tregtare kryesisht me vendet e Bashkimit
Europian, kursi i këmbimit dhe luhatja e tij janë një risk më vete për çdo njësi
ekonomike. Është e kuptueshme se efektet më të mëdha janë në ato sektorë të varur
totalisht nga importi/eksporti. Rritja e vlerës së valutës vendase, nga njëra anë
ndihmon njësitë ekonomike që importojnë, ndërsa nga ana tjetër dëmton njësitë
ekonomike që eksportojnë. Kjo çon në rritjen e aktivitetit të njësive ekonomike që
merren me import dhe dëmton njësitë ekonomike eksportuese, si edhe njësitë
ekonomike që nuk merren me import/eksport.
Shtrëngimi i kredisë. Ky risk është përforcuar ndjeshëm nga kriza financiare e viteve
të fundit, e cila ka ndikuar në uljen e rezultatit ekonomik dhe financiar të
institucioneve bankare. Rritja e nivelit të kredive me probleme i ka bërë institucionet
bankare shumë më të kujdesshme në dhënien e kredive, duke zvogëluar mundësitë
për financim për shumë njësi ekonomike. Shtrëngimi i kredisë përbën një problem
shumë të madh sidomos për ato njësi ekonomike që operojnë në sektorë, ku
financimi për kapital qarkullues është jetik.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
68
Faktorët sektorialë
Sektori është një dimension që karakterizohet nga ndryshime dhe luhatje të vazhdueshme.
Kjo rritje e paqëndrueshmërisë së sektorit sjell rritjen e riskut të njësive ekonomike. Për
këtë arsye, njësitë ekonomike duhet të marrin parasysh edhe riskun e sektorit ku operojnë
gjatë ushtrimit të veprimtarisë së tyre. Kushtet e pasigurta të sektorit bëjnë që njësitë
ekonomike të përballen me disa risqe, të cilat janë jashtë kontrollit të tyre, por efekti i
tyre negativ mund të reduktohet nëse drejtimi i njësisë ekonomike ndërmerr veprimet e
nevojshme.
Disa prej risqeve të sektorit me të cilat mund të përballen njësitë ekonomike janë si më
poshtë:
Risku i zinxhirit të vlerës. Zinxhiri i krijimit të vlerës përbëhet nga disa aktivitete,
duke filluar që nga marrja e lëndëve të para nga furnitorët, deri në aktivitetet që kanë
të bëjnë me prodhimin dhe promovimin e produktit apo të shërbimit, duke
përfunduar tek shpërndarja e produktit apo shërbimit deri tek konsumatori
përfundimtar.
Problemet e krijuara nga furnitorët apo shpërndarësit e njësisë ekonomike e dëmtojnë
atë. Për shembull, nëse lëndët e para apo materialet e marra nga furnitorët janë me
defekt apo me cilësi të ulët, atëherë cilësia e produktit përfundimtar do të jetë më e
ulët, cilësi e cila do të çojë në dëmtimin e emrit të njësisë ekonomike dhe në
reduktimin e nivelit të shitjeve dhe si rrjedhim, çon në reduktimin e fitimeve dhe më
pas në vështirësi financiare. Në të njëjtën situatë njësia ekonomike do të ndodhej
edhe nëse furnitorët nuk do të ishin korrektë në lidhje me kohën e furnizimit, edhe
pse pasojat në këtë situatë do të ishin më pak të rënda. Marrëdhëniet me furnitorët
bëhen më problematike në kushtet e krizës së sektorit. Vënia në vështirësi e një
sektori apo industrie të caktuar mund të ndikojë në veprimtarinë e njësive
ekonomike. Në vendin tonë, shembulli më tipik është rasti i energjisë dhe i kostos së
saj në rritje për njësinë ekonomike. Problemet e hasura në sektorin energjitik kanë
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
69
ndikuar në mënyrë të ndjeshme në rritjen e luhatshmërisë së kostove (dhe për
rrjedhojë edhe të fitimit) të njësive ekonomike në Shqipëri.
Gjithashtu, problemet e krijuara me shpërndarësit mund të jenë fatale për një njësi
ekonomike. Nëse një njësi ekonomike prodhon produkte mjaft cilësore, por nuk është
në gjendje t’i tregtojë ato, atëherë ajo do të ndeshet me humbje. Nëse kjo situatë do
të zgjasë në kohë, atëherë humbjet sa vijnë e rriten dhe falimentimi i njësisë
ekonomike do të ishte i pashmangshëm.
Risku i konkurrencës: është një arsye tjetër, e cila mund ta çojë një njësi ekonomike
deri në falimentim. Shumica e njësive ekonomike e ndërpresin aktivitetin kryesisht
për mungesë të të ardhurave nga aktiviteti operativ. Dy elementët kryesorë që
ndikojnë në rënien e të ardhurave janë rënia e kërkesës së klientëve për produktin
apo shërbimin e njësisë ekonomike dhe konkurrenca që ndeshet në sektor/industri.
Njësitë ekonomike që janë të afta të shesin produktet e tyre kanë më pak të ngjarë të
ndeshen me situatën e paaftësisë paguese. Kjo është në përputhje me pikëpamjen
“Porteriane”, sipas së cilës, njësitë ekonomike që arrijnë të përfitojnë nga ambienti
gjeografik ose industrial dinamik kanë më shumë mundësi për sukses sesa njësitë
ekonomike që nuk janë në gjendje të përfitojnë nga këto ndryshime pozitive. Është e
kuptueshme që dështimi i njësive ekonomike është më i mundshëm nëse ato ndeshin
vështirësi në shitjen e produkteve të tyre, e cila mund të shkaktojë një reduktim të
vazhdueshëm të të ardhurave nga shitja dhe si rrjedhim një reduktim edhe të
përfitueshmërisë. Rëndësia e krijimit dhe mbajtjes së marrëdhënieve të mira me
klientët është theksuar edhe nga Shumway (2001), i cili tregon se raportet e tregut
janë më të rëndësishme sesa raportet financiare në parashikimin e falimentimit të
njësive ekonomike.
Risku i konkurrencës mund të lindë nga disa arsye, si hyrja e konkurrentëve të rinj në
treg, mungesa e diferencimit të produktit/shërbimit të ofruar ose ndryshimi i shijeve
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
70
të konsumatorëve. Konkurrentët e rinj ose ata ekzistues mund të ofrojnë një
produkt/shërbim më cilësor me të njëjtin çmim ose mund të ofrojnë një çmim më të
ulët për shkak të avantazhit në koston e prodhimit të produktit/shërbimit. Është e
qartë se në këtë situatë klientët do t’u drejtohen konkurrentëve për të blerë
produktet/shërbimet. Gjithashtu, nëse njësia ekonomike nuk është në gjendje të
përshtasë produktin/shërbimin në përputhje me shijet e konsumatorëve, shumë shpejt
ajo do të ndeshet me humbjen e klientëve dhe, si rezultat, shitjet e njësisë ekonomike
do të bien në mënyrë të ndjeshme. Kjo rënie e nivelit të shitjeve mund ta çojë njësinë
ekonomike shumë shpejt në vështirësi financiare, nëse nuk merren masat e
nevojshme.
Në vendin tonë, konkurrenca është një problem shqetësues për shumë njësi
ekonomike, për arsyen e thjeshtë se në mjaft sektorë ajo paraqitet e pandershme. Kjo
konkurrencë e pandershme mund të shfaqet në forma nga më të ndryshmet, por më
problematiket mbeten informaliteti (njësi ekonomike të parregjistruara ose të
parregullta, që ju bëjnë konkurrencë njësive ekonomike të rregjistruara dhe të
rregullta), evazioni fiskal, vendosja e tatimeve dhe taksave në mënyrë arbitrare (pa
marrë parasysh ligjet dhe procedurat tatimore në fuqi), etj.
Cikli i jetës së njësisë ekonomike: është një tjetër element i dështimit të mundshëm të
njësisë ekonomike. Në botën e financës njihen katër faza të ciklit të jetës së një njësie
ekonomike: themelimi, rritja, maturimi dhe falimentimi. Forma e ciklit të jetës së
njësisë ekonomike është e ngjashme me shkronjën “S”, për shkak të ndryshimit të
nivelit të të ardhurave, fitimeve dhe nivelit të prodhimit përgjatë kohës së
funksionimit të saj. Ky cikël, njihet ndryshe me emrin “Modeli S”, i cili paraqitet më
poshtë:
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
71
Figura 2.1: Cikli i jetës së njësisë ekonomike
Burimi: Punim i Autorit
Në fazën e parë, njësia ekonomike krijohet dhe bëhet publike për klientët e saj
potencialë. Vëllimi i shitjeve është i ulët, ndërsa rezultati financiar i njësisë
ekonomike është negativ. Në fazën e rritjes, vëllimi i shitjeve rritet në mënyrë të
përshpejtuar, ndërkohë që njësia ekonomike rezulton me fitim, i cili me kalimin e
kohës sa vjen e rritet, duke arritur maksimumin e tij në fund të fazës së dytë. Në
fazën e maturimit, fitimi i njësisë ekonomike bie, për shkak të rritjes së konkurrencës
në industri. Kjo është faza më e gjatë e ciklit të jetës së një njësie ekonomike, gjatë së
cilës vëllimi i shitjeve arrin kulmin e tij, pas cilës, fillon rënia. Në fazën e fundit,
njësia ekonomike humbet efektivitetin e saj, vëllimi i shitjeve dhe fitimet bien, deri
në një moment, kur mbijetesa e saj në treg bëhet e vështirë.
Cikli i jetës së njësisë ekonomike mund të kuptohet se kemi të bëjmë me një
menaxhim efektiv të saj në fazën e rritjes dhe me një menaxhim jo efektiv në fazën e
maturimit. Qëllimi i drejtimit të një njësie ekonomike duhet të jetë zgjatja e
qëndrimit në fazën e rritjes dhe mënjanimi i fazës së falimentimit.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
72
Faktorët shoqërorë
Ambienti shoqëror ka ndikim të ndjeshëm në ecurinë e aktivitetit të njësisë ekonomike
dhe përfshin besimet, zakonet, veprimet dhe sjelljet e shoqërisë. Çdo njësi ekonomike
ndërton ambientin e saj social. Disa prej besimeve, zakoneve, veprimeve dhe sjelljeve
janë të ngjashme ndërmjet vendeve, ndërsa disa të tjera janë të ndryshme. Është shumë e
rëndësishme që njësitë ekonomike të jenë të informuara në lidhje me to dhe të përshtaten
me ambientin, përndryshe ato nuk do të jenë në gjendje të mbijetojnë në treg për shumë
kohë. Ato duhet të jenë të vetëdijshme për preferencat sociale të shoqërisë, për dëshirat
dhe nevojat, të cilat mund të ndikohen nga besimet, zakonet dhe sjelljet e individëve.
Sipas Türko (1999) shmangia e praktikave monopolistike, respektimi i të drejtave të
konsumatorit dhe përgjegjshmëria ndaj ambientit janë disa nga pritshmëritë e shoqërisë
prej njësive ekonomike. Pakënaqësitë e shoqërisë, format e ndryshme të shprehjes së tyre
dhe ndryshimet në ambientin shoqëror kanë një ndikim të ndjeshëm në riskun ekonomik
dhe politik të vendit, risqe të cilat ndikojnë në aktivitetin dhe në vendimmarrjen e njësisë
ekonomike.
Kultura e biznesit është një problem tjetër që shpesh neglizhohet, sidomos në vendet e
pazhvilluara dhe në vendet në zhvillim, ku bën pjesë edhe vendi ynë. Vetë fakti që 99.9%
e njësive ekonomike në vendin tonë (INSTAT) janë të vogla dhe të mesme bën që ato të
jenë të orientuara drejt fitimit afatshkurtër, pa një qëllim afatgjatë, gjë që shpesh ndikon
negativisht në fitimin dhe ecurinë afatgjatë të aktivitetit të njësisë ekonomike.
Faktorët natyrorë
Ambienti natyror, burimet natyrore të përdorura në procesin e prodhimit si dhe ngjarjet
natyrore janë faktorë të tjerë të jashtëm që mund të ndikojnë në ecurinë e aktivitetit të
njësisë ekonomike. Zhvillimi dhe evoluimi i ambientit natyror sjell disa mundësi, të cilat
mund të çojnë në suksesin e një njësie ekonomike ose disa vështirësi, të cilat mund të
çojnë në vështirësi financiare dhe deri në falimentimin e një njësie ekonomike.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
73
Shterimi i burimeve natyrore dhe ndotja e ambientit ka ndikim të rëndësishëm në
aktivitetin e njësive ekonomike (Türko, 1999). Për më tepër, katastrofat natyrore si
tërmetet, zjarret, përmbytjet, epidemitë etj., kanë pasoja të jashtëzakonshme në aktivitetin
e tyre. Fatkeqësisht, vlerësimi dhe marrja e masave të duhura për t’u mbrojtur ndaj
katastrofave natyrore është shumë e vështirë.
Fakorët teknologjikë
Teknologjia është një tjetër element i rëndësishëm në aktivitetin e njësive ekonomike.
Amortizimi dhe vjetërimi i makinerive dhe pajisjeve të përdorura në procesin e prodhimit
është një arsye tjetër, e cila mund të çojë deri në falimentimin e një njësie ekonomike.
Ndryshimet e shpejta dhe të shpeshta në teknologji dhe në metodat e prodhimit rrisin
konkurrencën dhe pasigurinë e një njësie ekonomike. Për këtë arsye, paaftësia për t’iu
përshtatur ndryshimeve të tilla, mund t’i çojë njësitë ekonomike drejt vështirësive
financiare. Aksidentet, humbjet gjatë procesit të prodhimit, ndotja apo rrezatimi nga
përdorimi i teknologjisë janë disa nga risqet, me të cilat përballen njësitë ekonomike.
Faktorët ligjorë dhe politikë
Njësitë ekonomike janë të detyruara të respektojnë ligjet e vendit ku ushtrojnë aktivitetin
e tyre. Ata që i shkelin ligjet janë subjekt i masave të ndryshme dhe në këtë mënyrë
dëmtojnë emrin/imazhin e tyre. Kjo humbje emri/imazhi mund të jetë fatale për një njësi
ekonomike. Më shumë se mungesa e ligjeve dhe e akteve ligjore dhe nënligjore, problem
më i madh për njësitë ekonomike tona mbetet zbatimi i tyre, efektiviteti i sistemit
gjyqësor në çështjet që lidhen me biznesin, si dhe ndryshimi i shpeshtë i ligjeve, sidomos
atyre tatimore. Këto ndryshime bëjnë që parashikimet e njësive ekonomike për projektet
apo investimet e ndërmarra të jenë shpesh të pasakta, duke ndikuar në rezultatin financiar
dhe ekonomik të njësive ekonomike. Gjithashtu, ndryshimet e shpeshta të ligjeve, çojnë
në rritjen e riskut sistematik dhe rrjedhimisht edhe të normës së kthimit të kërkuar nga
ana e investitorëve, duke ndikuar në vendim-marrjen e njësive ekonomike, përsa i përket
vlerësimit të alternativave të investimit. Në këtë aspekt, menaxhimi i një njësie
ekonomike përballet me dy risqe:
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
74
riskun e pranimit të projekteve të investimit që nuk janë të leverdisshme për
njësinë ekonomike; dhe
riskun e refuzimit të projekteve të investimit që janë të leverdisshme për njësinë
ekonomike.
Përsa i përket ambientit politik, në Shqipëri ai është i polarizuar dhe kjo reflektohet
ndjeshëm edhe tek aktiviteti i njësive ekonomike. Mënyra se si funksionojnë gjërat në
vendin tonë dhe jo vetëm, favorizon klientelizmin politik. Madje, ka njësi ekonomike për
të cilat mund të flitet për një lloj cikli politik të tyre (rriten ndjeshëm kur forca e tyre
politike është në pushtet dhe pësojnë rënie ose falimentojnë kur në pushtet është forca
kundërshtare). Ambienti politik ndikon ndjeshëm edhe në klimën për investimet e huaja,
në partneritetet e njësive ekonomike vendase me njësitë ekonomike të huaja dhe në
imazhin që krijohet për produktet shqiptare. Një industri, me kontribut të rëndësishëm në
ekonominë e vendit tonë, që dëmtohet rëndë si pasojë e problemeve politike është
turizmi, duke përfshirë atë bregdetar, malor dhe kulturor.
2.2.2 FAKTORËT E BRENDSHËM
Faktorët e brendshëm janë faktorët që varen nga drejtimi i njësisë ekonomike. Disa prej
tyre janë si më poshtë:
Mungesa e drejtuesve efektivë dhe menaxhimi i papërshtatshëm
Studime të shumta tregojnë se një faktor që mund të çojë njësinë ekonomike drejt
falimentimit është mungesa e drejtuesve efektivë dhe menaxhimi i papërshtatshëm, faktor
i cili është subjektiv dhe i vështirë për t’u matur. Ky faktor është konsideruar si shkaku
kryesor i falimentimit të njësive ekonomike letoneze, në një studim të kryer nga A.
Klauss dhe K. Klauss (2004). Karakteristikat personale të drejtuesve të njësisë ekonomike
janë cilësuar në përgjithësi si faktori më i rëndësishëm në dështimin e njësisë ekonomike
(Ooghe dhe Waeyaert, 2004), ku përfshihen motivimi, aftësitë, cilësitë dhe karakteristika
të tjera të tyre. Gjithashtu, vendimet e gabuara të ekipit drejtues janë një nga shkaqet
kryesore të falimentimit të njësive ekonomike në Rumani sipas Transylvania Insolvency
House (2013). Në këtë studim, ku u përfshinë 650 njësi ekonomike, vendimet e gabuara
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
75
të drejtuesve kanë rezultuar në 43.1% të rasteve si shkaku kryesor i falimentimit. Sipas
Moyer (2005) ekzistojnë dy tipe të menaxherëve “të këqinj”: menaxherët e paaftë dhe
menaxherët konfliktualë. Menaxherët e paaftë marrin vazhdimisht vendime të gabuara
dhe ndikojnë negativisht në ecurinë e njësisë ekonomike. Ndërsa menaxherët
konfliktualë, kanë aftësi të marrin vendimet e duhura, por iniciativat e tyre nuk janë në
përputhje me ato të aksionerëve të njësisë ekonomike. Argenti (1976) në punimin e tij
identifikon disa simptoma të një menaxhimi të paaftë. Lideri autokrat, i cili kontrollon
njësinë ekonomike plotësisht pa asnjë diskutim me kolegët, paaftësia për t’iu përgjigjur
ndryshimeve të caktuara, si p.sh. ndryshimeve konkurruese, shoqërore dhe teknologjike,
janë disa arsye që theksohen në punimin e Argenti (1976).
Mungesa e planit të biznesit dhe e vizionit
Një shkak tjetër mund të jetë mungesa e planit të biznesit të njësisë ekonomike. Sipas
Moyer (2005) një njësi ekonomike mund të falimentojë edhe nëse produkti/shërbimi i saj
ka kërkesë në treg. Në këtë rast falimentimi mund të vijë nga pritshmëritë jorealiste të
rritjes dhe nga planifikimi jo i duhur. Si rrjedhojë, njësia ekonomike mund të gjendet në
situatën e mungesës së mjeteve monetare, duke qenë se niveli aktual i përfitueshmërisë
nuk është në gjendje të mbështesë strukturën e mëparshme të kapitalit, e cila është
ndërtuar duke u bazuar në nivelin e parashikuar të përfitueshmërisë.
Gjithashtu, shumë sipërmarrës nuk janë të ndërgjegjshëm në zotërimin e një njësie
ekonomike, sidomos sipërmarrësit e njësive ekonomike të vogla. Ata mendojnë se do të
realizojnë fitime që në ditën e parë. Në përgjithësi, shumë njësi ekonomike të reja
kërkojnë një vit ose edhe më shumë për të realizuar fitim. Gjithashtu, sipërmarrësit e rinj,
fitimet që realizojnë nuk i riinvestojnë në njësinë ekonomike, edhe pse në vitet e para
është e nevojshme një veprim i tillë për vazhdimësinë e aktivitetit. Në të njëjtën kohë,
shumë prej tyre mendojnë se do të kenë më shumë kohë të lirë duke zotëruar një biznes
të tyrin. Ndërkohë, studimet tregojnë se sipërmarrësit e njësive ekonomike, kryesisht të
vogla, punojnë më shumë se 60 orë në javë.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
76
Një element shumë i rëndësishëm për aktivitetin e njësive ekonomike është edhe
zhvillimi i produkteve. Një produkt i pamenduar mirë (jo cilësor, jo konkurrues, i vështirë
për t’u arritur nga konsumatorët) është një dështim i sigurt dhe mund të çojë njësitë
ekonomike drejt vështirësisë financiare dhe falimentimit.
Kapitali njerëzor
Një nga elementët më të rëndësishëm për një sukses afatgjatë, edhe pse nuk pasqyrohet
në bilancin e njësive ekonomike, është kapitali njerëzor (human). Sipas Bontis (1999)
“Kapitali njerëzor përfaqëson faktorin human në një organizatë; kombinimin e
inteligjencës, aftësive dhe ekspertizës që i jep organizatës karakterin e saj të veçantë.
Elementët human të një organizate, janë ata të cilët janë të aftë të mësojnë, ndryshojnë, të
jenë kreativ dhe nëse janë të motivuar në mënyrën e duhur, mund t’i sigurojnë
organizatës jetë të gjatë në treg. Kapitali human duhet konsideruar aktivi kryesor i
organizatës dhe kjo e fundit duhet të investojë në kapitalin human në mënyrë që të
mbijetojë dhe të rritet”. Për fat të keq, në Shqipëri, njësitë ekonomike investojnë shumë
pak për të formuar kapitalin e tyre njerëzor. Njësitë ekonomike që kanë një program
formimi (trajnimi dhe zhvillimi) të punonjësve të tyre janë të pakta dhe mënyra e vetme
për të mbajtur të lidhur punonjësin është paga. Ndërkohë që përfitimet e tjera pothuajse
nuk përdoren.
Likuiditeti
Likuiditeti është një problem shumë i madh dhe në rritje për njësitë ekonomike. Ai mund
të përcaktohet si aftësia e njësisë ekonomike për të përmbushur detyrimet e maturuara
afatshkurtra. Pamundësia e pagimit të detyrimeve e çon njësinë ekonomike fillimisht drejt
vështirësisë financiare dhe më pas në falimentim. Pasojat e mungesës së likuiditetit janë
më të ndjeshme sidomos gjatë periudhave të rënies ekonomike.
Një situatë jo e mirë e likuiditetit mund të rrisë koston financiare të njësisë ekonomike
dhe mund ta çojë atë në pamundësi të pagimit të faturave. Megjithatë, edhe likuiditeti i
lartë nuk është i mirë, sepse shuma të mëdha në mjete monetare nënkuptojnë që njësia
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
77
ekonomike po fiton një normë të ulët kthimi. Në vendin tonë mund të përmendim
sektorin e ndërtimit si një sektor që aktualisht ka probleme likuiditeti. Si pasojë e rënies
së ndjeshme të shitjes së apartamenteve dhe vonesave në shlyerjen e faturave për punët
publike nga entet dhe agjencitë publike, është shkaktuar një zinxhir borxhesh në fushën e
ndërtimit. Kriza financiare botërore e vitit 2008 e ka theksuar edhe më tej këtë problem,
pasi shumë njësi ekonomike u përballen me rënien e shitjeve dhe të fuqisë blerëse, si
rrjedhojë pjesërisht edhe të reduktimit të transfertave nga emigrantët, të cilët ishin edhe
investitorë të rëndësishëm në këtë sektor në periudhën e para-krizës.
Raportet e likuiditetit janë një nga grupet kryesore të raporteve që përdoren për të
analizuar pasqyrat financiare të njësisë ekonomike. Raporti më i njohur i këtij grupi është
raporti korrent, i cili llogaritet si raport i aktiveve afatshkurtra ndaj detyrimeve
afatshkurtra. Një raport më i madh se një tregon se njësia ekonomike ka më shumë
aktiveve afatshkurtra se detyrime afatshkurtra dhe një raport më i vogël se një tregon se
detyrimet afatshkurtra janë më të mëdha se aktivet afatshkurtra. Ky raport ka edhe
mangësi. Ai është një raport statik, që do të thotë se ai tregon aftësinë e njësisë
ekonomike për të përballuar detyrimet afatshkurtra vetëm në një moment të caktuar kohe,
si dhe merr parasysh edhe aktive jo shumë likuide, siç janë inventarët dhe llogaritë e
arkëtueshme. Gjithsesi, një raport korrent më i vogël se një jep një sinjal të fortë mbi
gjendjen e likuiditetit të njësisë ekonomike dhe drejtuesit e saj duhet të shqyrtojnë me
kujdes arsyet e tij dhe të marrin masa nëse do të jetë e nevojshme.
Menaxhimi i fluksit të mjeteve monetare
Në rastin më të thjeshtë, duke supozuar se njësia ekonomike nuk mund të sigurojë burime
financimi të jashtme, nuk mund të humbasë mjete monetare dhe nuk mund të shesë asnjë
nga aktivet e qëndrueshme, sipas Walter (1957) flukset hyrëse të njësisë ekonomike
realizohen nga shitja e produkteve/shërbimeve, ku shuma e mjeteve monetare të
realizuara varet nga sasia dhe çmimi i produkteve të shitura dhe nga ndryshimi i gjendjes
së llogarive të arkëtueshme. Nga ana tjetër, flukset dalëse të njësisë ekonomike
realizohen nga blerja e produkteve/shërbimeve, ku shuma e mjeteve monetare të paguara
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
78
varet nga sasia dhe çmimi i produkteve të blera dhe nga ndryshimi i gjendjes së llogarive
të pagueshme. Më poshtë jepet në mënyrë të përmbledhur struktura e aftësisë paguese
sipas Walter (1957):
ICF = + ∗ − ′ (1)
OCF = + j ∗ + − ′ (2)
* = OCF − CF (3)
ku,
ICF = flukset monetare hyrëse të njësisë ekonomike X gjatë periudhës t;
R = llogari të arkëtueshme në fillim të periudhës t;
p = çmimi mesatar me të cilin është shitur produkti ose shërbimi gjatë periudhës t;
q = sasia e produktit ose shërbimit të shitur gjatë periudhës t;
R’ = llogari të arkëtueshme në fund të periudhës t;
OCF = flukse monetare dalëse të njësisë ekonomike X gjatë periudhës t;
P = detyrime afatshkurtra në fillim të periudhës t;
pj = çmimi neto mesatar me të cilin është blerë produkti/shërbimi për përdorim në
procesin e prodhimit dhe të shpërndarjes gjatë periudhës t;
qj = sasia e produktit/shërbimit të blerë gjatë periudhës t;
ak = akumulimi i pritur i inventarit gjatë periudhës t;
P’ = detyrime afatshkurtra në fund të periudhës t;
C* = gjendja minimale e mjeteve monetare që kërkohet në fillim të periudhës për
të ruajtur aftësinë paguese.
Sipas kësaj teorie (Walter, 1957) në qoftë se flukset dalëse të mjeteve monetare tejkalojnë
flukset hyrëse, njësia ekonomike duhet të përballojë këtë mungesë me gjendjen aktuale të
mjeteve monetare ose duhet të sigurojë burime financimi shtesë. Nëse kjo e fundit nuk
ndodh, atëherë njësia ekonomike mund të ndodhet në situatën e paaftësisë paguese.
Në një studim të kryer nga Beaver në vitin 1966, njësia ekonomike shihet si një
“rezervuar i aktiveve likuide”, i cili mbushet nga flukset hyrëse të arkës dhe shterohet nga
flukset dalëse të saj. Paaftësia paguese e njësisë ekonomike mund të përcaktohet si
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
79
probabiliteti që rezervuari të boshatiset, situatë në të cilën njësia ekonomike nuk do të jetë
në gjendje të shlyejë detyrimet e maturuara. Nga studimi i kryer, Beaver konstatoi 4
situata:
Sa më i madh rezervuari, aq më i ulët është probabiliteti i dështimit të njësisë
ekonomike;
Sa më i madh fluksi neto i aktiveve likuide nga aktiviteti operativ aq më i ulët
është probabiliteti i dështimit;
Sa më i madh raporti i borxhit, aq më i lartë është probabiliteti i dështimit;
Sa më i madh fluksi dalës nga aktiviteti operativ aq më i lartë është probabiliteti i
dështimit.
Për të ndihmuar drejtuesin financiar në shpërndarjen e fondeve të njësisë ekonomike në
mënyrë të tillë që të sjellin kthime më të larta për njësinë ekonomike janë zhvilluar një
sërë modelesh matematikore. Një nga modelet më të njohura është modeli i zhvilluar nga
Baumol (1952), i cili e ndihmon njësinë ekonomike të përcaktojë shumën optimale të
arkës në kushtet e pasigurisë. Objektivi i këtij modeli është minimizimi i kostos fikse të
transaksioneve dhe i kostos oportune të mbajtjes së mjeteve monetare gjendje që nuk
sjellin interes.
Sipas modelit Baumol këto kosto mund të shprehen me formulën e mëposhtme:
∗
∗
Ku:
F = kosto fikse e transaksionit;
T = mjetet monetare gjithsej të nevojshme për periudhën që shqyrtohet;
i = norma e interesit për titujt e tregtueshëm;
C = gjendja e arkës;
C* = niveli optimal i likuiditeteve.
Niveli optimal i arkës, sipas këtij modeli mund të përcaktohet duke përdorur formulën e
mëposhtme:
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
80
Përparësi e këtij modeli është dobia e përdorimit të tij kur flukset e mjeteve monetare janë
të parashikueshme dhe të shpërndara në mënyrë të njëtrajtshme gjatë kohës si dhe lehtësia
për t’u kuptuar dhe për t’u aplikuar. Mangësi e këtij modeli është se mbështetet në
supozime të thjeshtëzuara, të cilat mund të jenë jorealiste. Gjithashtu, ky model nuk
mund të aplikohet në rast se njësia ekonomike tejkalon kufirin e lejuar të kreditimit dhe
në të njëjtën kohë modeli nuk merr parasysh kostot shtesë që mund të lindin, në situatat
kur njësia ekonomike nuk ka mjete monetare në arkë.
Një model tjetër për manaxhimin e arkës, kur pagesat në mjete monetare janë të
pasigurta, është Modeli Miller-Orr (1966), i cili përcakton kufijtë më të lartë dhe më të
ulët të gjendjes së arkës si dhe një gjendje të synuar të arkës.
Sipas këtij modeli, kur gjendja e arkës arrin kufirin e sipërm, bëhet transfertë e mjeteve
monetare te titujt e tregtueshëm dhe kur gjendja e arkës arrin kufirin e poshtëm, bëhet
transfertë nga titujt e tregtueshëm te mjetet monetare. Nëse gjendja e arkës qëndron
brenda kufijve, atëhere nuk kryhet asnjë transaksion. Në modelin Miller-Orr merren
parasysh disa faktorë:
kosto fikse e transaksionit të titujve të tregtueshëm (F), e cila supozohet e njëjtë si
për blerjet, ashtu edhe për shitjet;
norma ditore e interesit mbi titujt e tregtueshëm (i);
luhatja ditore e flukseve të arkës (σ2).
Objektivi i këtij modeli është të plotësohen kërkesat për mjete monetare me koston më të
ulët të mundshme. Ky model bazohet në supozimin kryesor se flukset e arkës janë të
rastësishëm. Kufijtë e kontrollit në modelin Miller-Orr janë “H lekë” si kufi i sipërm dhe
“L lekë” si kufi i poshtëm.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
81
Figura 2.2: Modeli Miller - Orr
Burimi: Punim i Autorit
Kur gjendja e arkës arrin kufirin e sipërm, blihen H minus Z lekë tituj (gjendja optimale
e arkës) dhe gjendja e re bëhet Z lekë. Kur gjendja e arkës bëhet “L lekë”, shiten Z
minus L lekë tituj dhe gjendja e re arrin sërish Z lekë. Sigurisht, në praktikë gjendja
minimale e arkës përcaktohet në një shumë më të madhe se zero, për shkak të vonesave
në transfertat e mjeteve monetare.
Për të përcaktuar tepricën optimale të arkës Z, përdoret formula e mëposhtme:
ku,
Vlera optimale e arkës është Z
Kufiri i sipërm është H = 3Z – 2L
Gjendja mesatare është:
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
82
Përparësi e Modelit Miller – Orr është se njeh sjelljen rastësore dhe të paparashikueshme
të mjeteve monetare dhe shërben si bazë për menaxhimin e vazhdueshëm të arkës përmes
kontrollit të kufijve maksimalë dhe minimalë. Mangësi e këtij modeli është se supozon
transferta të menjëhershme të mjeteve monetare nga banka në njësinë ekonomike dhe
kërkon më shumë të dhëna se modeli Baumol për aplikimin e tij.
Leva financiare
Leva financiare është tregues i shkallës së përdorimit të borxhit nga ana e njësisë
ekonomike. Për të matur këtë levë, në fushën e financës përdoret shkalla e levës
financiare (DFL), e cila llogaritet si më poshtë:
∗
ose
ë ë ë
ë ë ë
Siç shikohet edhe nga formula e mësipërme, një njësi ekonomike që financohet vetëm me
kapital aksioner të zakonshëm ka një shkallë të levës financiare të barabartë me një. Me
rritjen e financimit të njësisë ekonomike me borxh dhe me aksione të preferuara, rriten
pagesat e interesit që njësia ekonomike duhet të kryejë ndaj kreditorëve, si dhe pagesat e
dividentëve të preferuar ndaj aksionerëve preferencialë. Si rrjedhim, në të dyja rastet, do
të kemi një rritje të luhatshmërisë së fitimit për aksion dhe gjithashtu të shkallës së levës
financiare. Kjo rritje e shkallës së levës financiare është tregues i rritjes së riskut financiar
të njësisë ekonomike, i cili tregon aftësinë e njësisë ekonomike për të përballuar
shpenzimet financiare fikse, shpenzimet e interesit dhe të dividentëve të preferuar. Në të
njëjtën kohë, rritja e riskut financiar sjell rritjen e riskut të dështimit të njësisë
ekonomike.
Huaja në strukturën e kapitalit të një njësie ekonomike mund të jetë e leverdisshme,
sepse ajo ndikon në uljen e tatimeve prej shpenzimeve të intetesit, meqë shpenzimet e
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
83
interesit janë shpenzime të zbritshme për efekte fiskale. Në të kundërt të huasë,
përdorimi i aksioneve të zakonshme si burim financimi nuk çon në ulje të tatimit, sepse
dividentët e zakonshëm nuk janë të zbritshme për efekte fiskale. Pra, politika tatimore
është një nxitëse për njësitë ekonomike që të përdorin huanë në strukturën e tyre të
kapitalit.
Pavarësisht se pagesa e interesave çon në ulje të tatimeve, huaja ka dhe kosto. Dihet se
risku financiar i njësisë ekonomike rritet me rritjen e huasë. Me rritjen e riskut financiar,
duke përfshirë dhe atë të falimentimit, njësia ekonomike merr mbi vete edhe koston e
riskut.
Si mund t’i balancojë njësia ekonomike kostot dhe përfitimet e huasë? Në vitin 1958
Modigliani dhe Miller ndërmorën një studim, i cili influencoi diskutimet e mëvonshme
për strukturën e kapitalit. Nëpërmjet studimit të kryer në lidhje me strukturën e kapitalit,
ata dolën në përfundimin se kur pagesat e interesit çonin në uljen e detyrimeve tatimore
të njësisë ekonomike, fitimi nga tatimet vjen duke u rritur me rritjen e borxhit të marrë.
Sipas kësaj hipoteze, struktura optimale e kapitalit është struktura e përbërë 100% nga
huaja.
Në arritjen e këtij përfundimi, Modigliani dhe Miller u mbështetën në disa supozime:
Nuk ka kosto të transaksionit;
Blerjet e letrave me vlerë nuk paguajnë tatim mbi të ardhurat;
Koorporatat dhe investitorët mund të marrin hua me të njëjtën normë interesi;
Investitorët dhe menaxherët kanë të njëjtin informacion mbi njësinë ekonomike;
Huaja e marrë nuk ndikon në të ardhurat operative neto.
Por shumë autorë dhe studiues të tjerë nuk janë të këtij mendimi. Në përgjithësi pranohet
se struktura e kapitalit e njësisë ekonomike ndikon tek vlera e saj dhe është një tregues i
rëndësishëm për të dalluar njësitë ekonomike të falimentuara nga ato jo të falimentuara.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
84
Santomero dhe Visno (1977) argumentojnë se ndryshimet pozitive në kapital vijnë nga
ndryshimet pozitive në fluksin operativ të mjeteve monetare, ndërsa humbjet çojnë në
likuidimin e aktiveve. Ky model supozon se njësia ekonomike nuk mund të sigurojë
burime financiare nga tregjet financiare. Sipas tij, një njësi ekonomike falimenton nëse
vlera e tregut e aktiveve të saj është nën vlerën e detyrimeve që ajo ka ndaj kreditorëve të
jashtëm.
Mund të thuhet se raporti i mbulimit të interesave6 dhe raporti vlerë tregu e kapitalit ndaj
totalit të detyrimeve janë të lidhura negativisht me probabilitetin e një njësie ekonomike
për të falimentuar. Gjithashtu, mund të thuhet se mundësia e falimentimit rritet me rritjen
e levës financiare dhe reduktohet me rritjen e nivelit të likuiditetit dhe të mundësive të
njësisë ekonomike.
Leva operative.
Leva operative është tregues i shkallës së përdorimit të shpenzimeve operative (të
prodhimit) fikse nga ana e njësisë ekonomike. Për të matur këtë levë, në fushën e financës
përdoret shkalla e levës operative (DOL), e cila llogaritet si më poshtë:
∗
∗
ose
ë ë ë
ë ë ë
Siç shikohet edhe nga formula e mësipërme, një njësi ekonomike që nuk ka shpenzime
operative fikse ka një shkallë të levës operative të barabartë me një. Me rritjen e
shpenzimeve operative fikse të njësisë ekonomike do të kemi një rritje të luhatshmërisë së
fitimit përpara interesave dhe tatimit dhe gjithashtu të shkallës së levës operative. Kjo
rritje e shkallës së levës operative është tregues i rritjes së riskut të biznesit (riskut
6
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
85
operativ) të njësisë ekonomike, i cili tregon aftësinë e njësisë ekonomike për të përballuar
shpenzimet operative fikse. Në të njëjtën kohë, rritja e riskut të biznesit sjell rritjen e
riskut të dështimit të njësisë ekonomike.
Diversifikimi i fluksit të mjeteve monetare
Diversifikimi i fluksit të mjeteve monetare, pra, sigurimi i mjeteve monetare nga disa
linja produkti ose segmente tregu, redukton riskun e njësisë ekonomike në të njëjtën
mënyrë si diversifikimi i portofolit të aksioneve, që redukton riskun e përgjithshëm të
portofolit të investitorit. Në qoftë se njësia ekonomike operon në segmente tregu që nuk
janë të korreluara me njëra – tjetrën, atëhere mundet që performanca negative në një
segment të mbulohet nga performanca pozitive në segmentet e tjera. Gjithashtu,
diversifikimi gjeografik, pra ushtrimi i aktivitetit nga njësia ekonomike në disa rajone që
nuk janë të korreluara me njëra – tjetrën, ndikon pozitivisht në reduktimin e riskut të
përgjithshëm të njësisë ekonomike dhe si rrjedhim edhe në performancën e saj.
Vonimi i pagesës së tatimeve dhe të taksave
Shumë njësi ekonomike e shikojnë vonimin e pagesës së tatimeve dhe të taksave si
mënyrën më të thjeshtë për të kursyer mjete monetare, të cilat mund të jenë thelbësore për
mbijetesën e tyre. Kjo mënyrë shihet si një huamarrje nga qeveria. Për të përfituar, nuk
është e nevojshme të plotësosh formularë, nuk është e nevojshme të bëhen vlerësime të
njësisë ekonomike, nuk paguan komisione dhe nuk kërkon kohë. Dhe në rastin më të
mirë, për shkak të amnistive të shpeshta që aplikohen në vendin tonë, mund të përfitosh
edhe nga mospagesa e interesave.
Në shumicën e rasteve, njësitë ekonomike që nuk paguajnë tatimet dhe taksat, nuk kanë
mundësi të paguajnë. Në këtë situatë, drejtuesit duhet të vlerësojnë dhe të analizojnë
aftësinë paguese të njësisë ekonomike me kujdes në qoftë se ndodhen në një situatë të
tillë.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
86
Keqmenaxhimi i kapitalit punues
Në përgjithësi, njësitë ekonomike një pjesë të blerjeve të tyre e realizojnë me pagesë të
mëvonshme, duke siguruar në këtë mënyrë kredi tregtare nga furnitorët. Në të njëjtën
mënyrë, njësitë ekonomike një pjesë të shitjeve e realizojnë me arkëtim të mëvonshëm,
duke ofruar kështu kredi tregtare ndaj klientëve. Diferenca në kohë midis momentit të
blerjes së lëndëve të para dhe prodhimit të produktit përfundimtar dhe momentit kur
njësia ekonomike arkëton mjetet monetare nga klientët e saj krijon një “faktor kohë”
(Platt, 1985).
Faktori kohë mund të ndikohet nga vendimet e menaxhimit në lidhje me politikat tregtare
të blerjeve dhe të shitjeve, me procesin e prodhimit dhe me ofrimin e zbritjeve tregtare.
Rritja e shitjeve me arkëtim të mëvonshëm ose zgjatja e afatit të arkëtimit, shkurtimi i
afatit të pagesës ndaj furnitorëve (shpesh për të përfituar nga zbritjet tregtare) do të çojë
në rritjen e “faktorit kohë”, ndërsa përmirësimi i procesit të prodhimit, që shoqërohet me
rritjen e produktivitetit dhe të eficiencës dhe ofrimi i zbritjeve tregtare ndaj klientëve për
pagesë të menjëhershme ose brenda një afati të përcaktuar do të çojnë në uljen e “faktorit
kohë”. Duhet theksuar se disa njësi ekonomike mund të pranojnë rritjen e faktorit kohë
nëse rritja e përgjithshme në fitim tejkalon kostot shtesë të burimeve të financimit të
përdorura për këtë qëllim.
Në vijim jepen disa nga burimet kryesore që mund të përdoren nga njësitë ekonomike për
financimin e kapitalit punues (qarkullues):
Huaja e pasiguruar – Huaja e pasiguruar mund të përdoret kryesisht nga njësitë
ekonomike që kanë besueshmëri shumë të lartë tek institucionet financiare. Në
përgjithësi, ajo përdoret për të financuar projektet që kanë flukse hyrëse të shpejta të
arkës dhe është e përshtatshme nëse njësia ekonomike ka likuiditet të menjëhershëm
dhe nëse mund ta ripaguajë huanë në një të ardhme të afërt. Mungesat sezonale në
mjete monetare dhe rritja e inventarit në nivele të larta janë dy nga arsyet e
përdorimit të huasë së pasiguruar. Anë negative e përdorimit të kësaj huaje është
norma më e lartë e interesit në krahasim me huanë e siguruar, pasi ajo nuk bazohet
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
87
në ndonjë garanci apo kolateral dhe kërkohet që kjo hua të paguhet me një shumë të
vetme.
Huaja e siguruar – Nëse njësia ekonomike nuk ka besueshmëri të lartë nga
institucionet financiare, ajo mund të marrë hua vetëm duke vendosur disa aktive si
garanci, si për shembull inventarë, llogari të arkëtueshme, letra me vlerë të
tregtueshme ose aktive të qëndrueshme. Edhe nëse njësia ekonomike mund të jetë
në gjendje të sigurojë hua të pagarantuar, mund të jetë me përfitim për të marrja e
huasë së garantuar, për shkak të normës më të ulët të interesit.
Linja e kredisë – Linja e kredisë i jep njësisë ekonomike të drejtën për të marrë hua
deri në një shumë të caktuar, kur të ketë nevojë për mjete monetare. Në përgjithësi,
banka aplikon normë interesi mbi shumën e përdorur dhe komision mbi shumën e
papërdorur të linjës së kredisë. Linjat e kredisë ofrohen zakonisht për një periudhë
një-vjeçare dhe mund të rinovohen çdo vit.
Përdorimi i linjës së kredisë ofron disa avantazhe për njësitë ekonomike. Zakonisht
linja e kredisë përdoret kur kushtet e tregut të parasë janë të pafavorshme. Ajo i jep
mundësi njësisë ekonomike të përdorë hua vetëm atë shumë për të cilën ajo ka
nevojë dhe ta ripaguajë atë kur të ketë mjetet monetare të mjaftueshme. Anët
negative të përdorimit linjës së kredisë si burim financimi lidhen me nevojën për
kolateral dhe kërkesën për informacion financiar shtesë që duhet t’i paraqitet bankës.
Gjithashtu, banka nga ana e saj mund të vendosë disa kufizime për njësinë
ekonomike, duke e detyruar atë të mos tejkalojë një nivel të caktuar të shpenzimeve
kapitale ose të mbajë një nivel minimal të kapitalit punues.
Letra tregtare – Letra tregtare është një burim financimi afatshkurtër i pasiguruar,
me afat maturimi që luhatet nga 2 ditë deri në 270 ditë. Ajo emetohet nga njësitë
ekonomike dhe blihet nga investitorët që kanë mjete monetare përkohësisht të lira.
Letra tregtare emetohet kryesisht nga njësitë ekonomike me besueshmëri të lartë. Si
rrjedhim, norma e interesit e këtij burimi financimi është më e vogël se ajo e huasë
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
88
bankare. Letra tregtare shitet me zbritje, pra shitet me vlerë më të vogël se vlera
emërore. Interesi i saj zbritet nga vlera emërore dhe në afatin e maturimit njësia
ekonomike paguan vlerën e plotë emërore.
Përparësi e përdorimit të letrës tregtare si burim financimi është se marrja e huasë
nëpërmjet emetimit të saj nuk kërkon ndonjë garanci nga njësia ekonomike (sepse
besueshmëria e njësisë ekonomike shërben si garanci për investitorët) dhe norma e
interesit të saj është më e vogël se ajo e kërkuar për huatë bankare. Anë negative e
saj është fakti se letrat tregtare mund të emetohen vetëm nga njësi ekonomike të
mëdha, me fuqi të madhe financiare.
Faktoringu – Faktoringu është shitja e llogarive të arkëtueshme një banke ose
institucioni financiar pa ofruar ndihmë në arkëtimin e tyre. Në këtë rast, blerësi merr
përsipër të gjithë riskun e arkëtimit të llogarive të arkëtueshme. Të ardhurat që merr
shitësi i llogarive të arkëtueshme janë të barabarta me vlerën e tyre minus interesin
dhe komisionin, të cilat së bashku janë më të mëdha se norma bazë e interesit.
Kosto e marrëveshjes së faktoringut është komisioni i blerësit të llogarive të
arkëtueshme, interesi i paguar mbi tepricën e fondeve të parapaguara dhe një zbritje
e vlerës së llogarive të arkëtueshme, kur risku i arkëtimit të tyre është i lartë. Në
këtë rast, shlyerja e llogarive nga ana e klientëve bëhet në mënyrë të drejpërdrejtë
tek faktori (blerësi i llogarive të arkëtueshme).
Përparësi e përdorimit të faktoringut si burim financimi është se ai ofron mjete
monetare në mënyrë të menjëhershme, ul koston operative, sepse vlerësimi i
llogarive të arkëtueshme nuk kryhet më nga njësia ekonomike dhe në këtë mënyrë
forcohet gjendja financiare e njësisë ekonomike.
E metë e përdorimit të faktoringut si burim financimi është kosto e lartë e tij dhe
përshtypja negative që krijohet tek klientët si rezultat i ndryshimit të pronësisë mbi
llogaritë e arkëtueshme. Gjithashtu, faktorët mund t’i irritojnë klientët, duke hartuar
metoda të tjera, shpesh edhe “agresive”, të arkëtimit të të drejtave, të cilave u ka
kaluar afati.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
89
Pengu – Në marrëveshjen e pengut mbi llogaritë e arkëtueshme, ndryshe nga
faktoringu, njësia ekonomike nuk e transferon pronësinë e llogarive të arkëtueshme.
Në këtë marrëveshje, banka ose institucioni financiar i jep njësisë ekonomike ndihmë
në arkëtimin e llogarive të arkëtueshme.
Përparësi e përdorimi të pengut si burim financimi është sigurimi i menjëhershëm i
mjeteve monetare dhe shmangia e reagimit negativ të klientëve. Ndërkohë, e metë e
përdorimit të tij është kosto e lartë si burim financimi, kosto e vazhdueshme e
administrative dhe njësia ekonomike vazhdon të jetë përgjegjëse për humbjet nga
borxhi i keq.
Financimi i inventarëve – Financimi nëpërmjet inventarit është një tjetër burim
financimi që mund të përdoret nga njësitë ekonomike për financimin e kapitalit
punues (qarkullues). Ky burim mund të përdoret nga njësitë ekonomike që kanë
mallra të tregtueshëm, të standartizuara dhe që nuk prishen shpejt, që nuk vjetërohen
dhe që raporti i qarkullimit të tyre është i lartë.
Financimi me anë të inventarit ka anë negative faktin se norma e interesit është i lartë
dhe llojet e inventarëve që mund shërbejnë si garanci janë të kufizuara.
Llojet kryesore të financimit nëpërmjet inventarit përfshijnë:
o Pengun – i cili i jep institucionit huadhënës të drejtë ndaj të gjithë inventarit të
njësisë ekonomike. Megjithatë, njësia ekonomike është e lirë ta shesë inventarin.
o Dëftesat e besimit – i cili është një mjet që vërteton se njësia ekonomike
(debitori) e ruan inventarin për llogari të institucionit kreditues. Në këtë lloj
financimi, shuma përkatëse që realizohet nga shitja e mallrave i kalon
institucionit kreditues në fund të çdo dite.
o Magazinat pjesërisht të kontrolluara – sipas së cilës, institucioni kreditues merr
interesin mbi inventarin e ruajtur në magazinën publike. Kosto fikse e kësaj
marrëveshje është e lartë. Në këtë lloj financimi mund të ekzistojë një
marrëveshje, sipas të cilës magazina vendoset në një zonë të sigurtë në
vendodhjen e njësisë ekonomike. Në këtë situatë, njësia ekonomike ka të drejtë të
tërheqë mallra, por vazhdimisht duhet të raportojë për to.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
90
Mospërputhja e afatit të aktiveve me burimet e financimit
Një nga parimet bazë të njësive ekonomike është që struktura kohore e aktiveve duhet të
jetë e njëjtë me strukturën kohore të burimeve. Në qoftë se midis tyre ekzistojnë
diferenca, ndikimi në ecurinë e mëtejshme të aktivitetit të njësisë ekonomike mund të jetë
negativ. Një njësi ekonomike që burimet afatgjata të financimit i përdor në investime
afatshkurtra tregon se ajo nuk po i përdor në mënyrë eficiente burimet e saj, veprim i cili
mund të çojë në uljen e përfitueshmërisë së njësisë ekonomike. Nga ana tjetër, nëse njësia
ekonomike përdor burimet afatshkurtra për të financuar investimet afatgjata, ajo jo vetëm
që do të rregjistrojë ulje të përfitueshmërisë, por shumë shpejt mund të gjendet në situatën
e paaftësisë paguese, situatë e cila mund të çojë deri në falimentim.
Mungesa e burimeve të veta të financimit
Një çështje shumë e rëndësishme për aktivitetin e mëtejshëm të një njësie ekonomike
është mungesa e burimeve të veta të financimit. Me rënien e fitimit, ulen mundësitë për të
financuar rritjen e njësisë ekonomike dhe projektet e investimit që i paraqiten. Nga ana
tjetër, ulja e rezultatit ekonomik, e bën më të vështirë për një njësi ekonomike të sigurojë
burime financimi nga ndërmjetësit financiarë, situatë e cila mund të çojë deri në mbylljen
e saj.
Humbjet e vazhdueshme jo detyrimisht e çojnë njësinë ekonomike drejt paaftësisë
paguese. Një njësi ekonomike që ndodhet në një situatë të tillë, mund ketë kapital
qarkullues të mjaftueshëm për të përballuar këto humbje dhe si rezultat njësia ekonomike
mund të jetë në gjendje të përballojë detyrimet e saj, duke mënjanuar në këtë mënyrë
paaftësinë paguese. Gjithashtu, një vëmendje e veçantë i duhet kushtuar dhe kohëzgjatjes
së këtyre humbjeve si dhe faktorëve, të brendshëm apo të jashtëm, që mund të kenë çuar
njësinë ekonomike në një situatë të tillë.
Gabimet dhe mashtrimet
Punonjësit janë burimi kryesor i riskut operacional në njësinë ekonomike. Gabimet, rastet
e mashtrimit apo të vjedhjeve nuk janë të pakta. Për mënjanimin apo reduktimin e tyre
është i domosdoshëm jo vetëm një menaxhim i kujdesshëm, por dhe një sistem i mirë i
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
91
kontrollit të brendshëm. Termi “Gabim” i referohet mangësive të paqëllimshme në
pasqyrat financiare, si për shembull gabimet në mbledhjen ose në përpunimin e të
dhënave, vendosjet e shumave në një llogari në vend të një llogarie tjetër, vlerësimet jo
korrekte, zbatimet e gabuara të parimeve dhe metodave kontabile etj. Ndërsa termi
“Mashtrim” i referohet veprimeve të qëllimshme dhe si të tilla mund të përmendim
falsifikimin e vlerave të pasqyrave financiare, mospërputhjen e aktiveve faktike me
gjendjen kontabile të raportuar në bilancin kontabël etj. Standarti ndërkombëtar i
auditimit SNA 240 e përcakton termin e mashtrimit si “një veprim të qëllimshëm të një,
apo më shumë individëve, që mund të jenë menaxherë, përgjegjës për qeverisjen,
punonjës apo palë të treta, për të marrë avantazhe jo ligjore dhe të padrejta”.
Injorimi i kontabilitetit dhe i kostos së plotë
Rregjistrimi në mënyrë të saktë dhe të detajuar i të ardhurave, shpenzimeve dhe të
detyrimeve është jetike për mbijetesën e një njësie ekonomike. Kjo është sidomos e
vërtetë për njësitë ekonomike të vogla. Mbajtja e kontabilitetit në mënyrë të
papërshtatshme dhe të pasaktë e bën të vështirë për sipërmarrësit njohjen e situatës
financiare dhe për më tepër ndikon në planifikimin e situatës financiare të njësisë
ekonomike dhe mund të çojë në vendime të gabuara. Injorimi i kontabilitetit dhe mos
përdorimi i metodave për vlerësimin e kostos së prodhimit të produktit apo të shërbimit,
mund të bëjë që kostot faktike të tejkalojnë kostot e parashikuara, duke çuar në humbjen
e konkurrueshmërisë së njësisë ekonomike.
Përgjegjësia ndaj të tretëve
Çdo njësi ekonomike ka marrëdhënie me palë të treta. Mund të ndodhë që një njësi
ekonomike, nga pakujdesia apo neglizhenca, të dëmtojë një palë të tretë, si për shembull,
një produkt jocilësor mund të dëmtojë klientët, mungesa e kushteve të sigurisë në
ambientin e punës mund të dëmtojë punonjësit, ndotja e mjedisit apo ndotja akustike i
shkakton dëm shoqërisë në tërësi. Të gjitha këto risqe shoqërohen me kosto të larta për
njësinë ekonomike, duke filluar që nga humbja e klientëve e deri tek përballja me çështje
ligjore të zgjatura dhe të kushtueshme.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
92
Zgjedhja e gabuar e vendndodhjes
Për shumë njësi ekonomike, përzgjedhja e vendit të ushtrimit të veprimtarisë ekonomike
është një vendim kritik, i cili ndikon në suksesin apo dështimin e saj. Faktorët që duhet të
merren parasysh në marrjen e një vendimi të tillë janë:
popullsia e zonës;
denduria;
shkalla e qarkullimit të këmbësorëve dhe automjeteve;
numri i konkurrentëve lokalë.
Është e kuptueshme që një njësi ekonomike e ka më të vështirë për të tërhequr klientë,
nëse e ushtron aktivitetin në një zonë me pak banorë, denduri dhe qarkullim të ulët të
këmbësorëve dhe ku numri i konkurrentëve është i lartë. Nën këto kushte, shumë shpejt
kjo njësi ekonomike do të ndeshet me probleme financiare, të cilat mund ta detyrojnë atë
më pas të ndërpresë aktivitetin.
Faktorë të tjerë
Faktorë të tjerë të rëndësishëm që mund të çojnë në falimentim është provuar të jenë edhe
mosha e njësisë ekonomike dhe madhësia e saj.
Një faktor tjetër që mund të çojë në falimentimin e njësisë ekonomike është mosha e saj.
Pastor dhe Veronesi (2003) e bazojnë argumentin e tyre tek risku. Sipas tyre, me kalimin
e viteve, risku i njësisë ekonomike vjen në rënie dhe si rrjedhim edhe norma e kërkuar e
kthimit nga investitorët do të bjerë. Prandaj, përfitueshmëria e njësisë ekonomike mund të
përkeqësohet me rritjen e moshës së saj.
Gjithashtu, sipas Loderer dhe Waelchli (2010), me kalimin e viteve, kosto e mallrave të
shitura dhe shpenzimet e përgjithshme të administratës rriten, rritja e njësisë ekonomike
ngadalësohet, shpenzimet për kërkim dhe zhvillim si dhe shpenzimet kapitale bien nën
mesataren e industrisë. Në të njëjtën kohë, qeverisja e koorporatës përkeqësohet, bordi i
drejtuesve zgjerohet dhe përfitimet personale të drejtuesve të njësisë ekonomike rriten. Të
gjitha këto, së bashku me rritjen e konkurrencës në industri dhe mungesën e eficiencës në
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
93
menaxhimin e shpenzimeve çojnë në uljen e nivelit të përfitueshmërisë së njësisë
ekonomike.
Së dyti, shumë studiues bien dakort mbi argumentin që njësitë ekonomike më të vogla
kanë probabilitet më të madh për të falimentuar. Njësitë ekonomike të vogla e kanë më të
vështirë për të siguruar burime financimi. Fitimet e ulta, aktivet e pakta që mund të
shërbejnë si kolateral si dhe risku operativ i tyre e bëjnë të vështirë për këto njësi të
fitojnë besueshmërinë e institucioneve kredituese. Gjithashtu, ata hasin vështirësi edhe në
sigurimin e burimeve njerëzore të kualifikuara, meqë mundësia për t’u zhvilluar dhe rritur
profesionalisht është më e vogël se në rastin e njësive ekonomike të mëdha.
Por, lidhja ndërmjet madhësisë së njësisë ekonomike dhe falimentimit të saj duhet
analizuar me kujdes. Coltorti dhe Garofoli (2011) analizuan ndikimin që ka madhësia e
njësisë ekonomike në falimentim, duke përfshirë në studim njësi ekonomike të mesme të
katër vendeve europiane, që operonin në industrinë e prodhimit. Ata arritën në
përfundimin se nuk ekziston një lidhje pozitive ndërmjet madhësisë dhe performancës së
njësisë ekonomike.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
94
KAPITULLI 3
RISHIKIMI I LITERATURËS. MODELET E FALIMENTIMIT
TË NJËSIVE EKONOMIKE
Shmangia e dështimit të njësive ekonomike është një nga çështjet më të rëndësishme në
fushën e drejtimit financiar. Studimi i tij ka shfaqur interes gjithnjë e në rritje për shumë
kërkues shkencorë për disa arsye. Së pari, dështimi i njësisë ekonomike përfshin shumë
grupe interesi. Ai ndikon në të ardhmen e drejtuesve financiarë dhe në pasurinë e
aksionerëve. Nga falimentimi preken në mënyrë të ndjeshme klientët, furnitorët dhe
kreditorët e njësisë ekonomike. Dështimi i një njësie ekonomike çon një numër të lartë
punonjësish në papunësi, duke ndikuar në gjendjen ekonomike të familjeve të tyre në
veçanti dhe në nivelin ekonomik të një vendi në përgjithësi, për shkak të reduktimit të
mundshëm të konsumit. Së dyti, kostot direkte dhe indirekte të dështimit të njësisë
ekonomike janë shumë të larta. Bhabra dhe Yao (2011) kanë vlerësuar kostot indirekte të
falimentimit të njësive ekonomike në SHBA. Sipas studimit të tyre kostot indirekte ishin
2% e vlerës së njësisë ekonomike tre vjet përpara falimentimit. Këto kosto rriteshin me
afrimin e momentit të falimentimit, përkatësisht në 6.2% dhe 14.9% të vlerës së njësisë
ekonomike dy dhe një vit përpara deklarimit të falimentimit. Nga ana tjetër, Altman
(1984) ka vlerësuar kostot direkte të falimentimit. Sipas tij, kostot direkte arrijnë
mesatarisht në 4.3% të vlerës së njësisë ekonomike tre vite përpara deklarimit të
falimentimit. Është e kuptueshme që edhe këto kosto janë më të larta sa më afër momentit
të falimentimit të jemi. Sipas Altman, kostot direkte arijnë në nivelin 4.6% dy dhe një vit
përpara falimentimit dhe në 6.2% në momentin e deklarimit të falimentimit. Së treti,
disponueshmëria e të dhënave dhe avancimi i teknikave sasiore ka shtuar mundësitë e
kërkuesve shkencorë për ndërtimin e modeleve të parashikimit të falimentimit. Në ditët e
sotme, një numër gjithnjë e më i lartë i njësive ekonomike publikojnë pasqyrat financiare,
duke i dhënë mundësi çdo individi të interesuar të informohet mbi aktivitetin financiar të
tyre dhe çdo kërkuesi të përdorë të dhënat për studime shkencore. Gjithashtu, progresi në
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
95
shkencat egzakte ka shtuar teknikat sasiore qe mund të përdoren për parashikimin e
falimentimit të njësive ekonomike.
Kapitulli i tretë është strukturuar si vijon: në tre pjesët e para jepen përkatësisht një
përshkrim i analizës diskriminuese me një variabël, analizës diskriminuese me shumë
variabla dhe analizës logit, avantazhet dhe disavantazhet e përdorimit të tyre, si edhe
autorët kryesorë që kanë përdorur këto metoda për parashikimin e falimentimit. Ndërsa
në pjesën e katërt jepet një përshkrim i shkurtër vetëm i karakteristikave të metodave më
të reja që janë krijuar për parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike, meqë këto
metoda përdoren më rrallë nga studiuesit e fushës.
3.1 ANALIZA DISKRIMINUESE - MODELET ME NJË VARIABËL
Qëllimi i analizës diskriminuese me një variabël është të klasifikojë njësitë ekonomike në
të falimentuara dhe jo të falimentuara duke u bazuar vetëm në një variabël. Synimi
kryesor i tij është të përcaktojë variablin që arrin të kryejë më mirë dallimin midis dy
grupeve të njësive ekonomike dhe të përcaktojë funksionin që arrin të parashikojë të
ardhmen e njësisë ekonomike. Ndërtimi i këtij modeli kërkon që grupet të jenë
reciprokisht të përjashtueshëm dhe madhësia e të dy grupeve të jetë pak a shumë e
ngjashme. Në rastin e parashikimit të falimentimit, njësitë ekonomike ndahen në dy
grupe: në të falimentuara dhe jo të falimentuara. Puna kryesore në këtë situatë
përqëndrohet në përcaktimin e kritereve që do të shërbejnë në klasifikimin e njësive
ekonomike si të falimentuara dhe jo të falimentuara. Gjithashtu, analiza diskriminuese me
një variabël kërkon që numri i njësive ekonomike të jetë i njëjtë midis dy grupeve.
Pas sigurimit të të dhënave për njësitë ekonomike dhe llogaritjes së raporteve financiare,
më pas përcaktohen variablat që arrijnë të kryejnë dallimin midis dy grupeve të njësive
ekonomike, të falimentuara dhe jo të falimentuara. Për këtë, fillimisht testohet rëndësia e
secilit variabël nëpërmjet tabelës ANOVA. Variablat konsiderohen të rëndësishëm nga
ana statistikore nëse vlera e rëndësisë së tyre është më e vogël se 0.05. Pasi përcaktohen
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
96
variablat që janë të rëndësishëm nga ana statistikore, më pas bëhet renditja e tyre sipas
rëndësisë duke u bazuar në treguesin “Wilks’ Lambda”.
Në hapin tjetër, puna përqëndrohet në llogaritjen e pikës së ndarjes ndërmjet dy grupeve
të njësive ekonomike për çdo variabël të rëndësishëm. Për këtë, për secilin variabël,
fillimisht llogaritet vlera mesatare për njësitë ekonomike të falimentuara dhe vlera
mesatare për njësitë ekonomike jo të falimentuara. Më pas, përcaktohet pika e ndarjes si
mesatare e thjeshtë e dy vlerave mesatare të mësipërme. Në qoftë se për një njësi
ekonomike, vlera e variablit përkatës rezulton më e lartë se pika kritike, atëherë njësia
ekonomike klasifikohet si jo e falimentuar sipas analizës diskriminuese me një variabël
dhe në qoftë se për një njësi ekonomike vlera e variablit përkatës rezulton më e ulët se
pika kritike, atëherë njësia ekonomike klasifikohet si e falimentuar, në rastin kur vlera
mesatare e variablit përkatës është më e lartë për njësitë ekonomike jo të falimentuara. E
kundërta ndodh kur vlera mesatare e variablit është më e lartë për njësitë ekonomike të
falimentuara.
Në hapin e fundit, duke u bazuar në pikën kritike të llogaritur më sipër, për secilin
variabël, përcaktohet se cilit grup i përket çdo njësi ekonomike dhe nëse parashikimi i
kryer nëpërmjet modelit përputhet me gjendjen faktike të njësisë ekonomike. Në këtë
mënyrë llogaritet saktësia e klasifikimit të njësive ekonomike të falimentuara dhe jo të
falimentuara dhe në të njëjtën kohë vlerësohet edhe saktësia e përgjithshme e modelit.
Modelet me një variabël kanë luajtur një rol të rëndësishëm në parashikimin e
falimentimit të njësive ekonomike. Edhe pse teknikat sasiore kanë avancuar dhe janë
shtuar, këto modele kanë shërbyer si bazë për shumë studiues. Më poshtë janë disa
përparësi të përdorimit të këtyre modeleve në parashikimin e falimentimit:
Modelet me një variabël janë të thjeshta për t’u përdorur. Përdorimi i tyre nuk
kërkon njohuri statistikore ose matematikore. Për çdo raport financiar, bëhet
krahasimi me pikën e prerjes dhe në varësi të vlerës së saj, njësia ekonomike
klasifikohet si e falimentuar ose jo.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
97
Këto modele tregojnë se cilat raporte ndikojnë më shumë në dështimin e njësisë
ekonomike. Studime të shumta kanë treguar se raportet që ndikojnë më shumë
janë raportet e përfitueshmërisë dhe jo raportet e likuiditetit.
Këto modele shërbejnë si bazë në përdorimin e modeleve sasiore më të avancuara,
duke dhënë një ndihmesë në përcaktimin e faktorëve që mund të merren në
konsideratë në ndërtimin e modeleve me shumë faktorë.
Modelet me një faktor janë modelet e para të ndërtuara nga studiuesit në fushën e
falimentimit. Këto modele përdoren rrallë në ditët e sotme, për disa arsye:
Numri i njësive ekonomike jo falimentuara është shumë herë më i lartë se i atyre
të falimentuara. Duke qenë se ndërtimi i këtyre modeleve kërkon një shpërndarje
të barabartë të njësive ekonomike tek këto dy grupe, përdorimi i tyre mund të jetë
problematik.
Ka vështirësi në përcaktimin e raporteve që do të merren në konsideratë.
Studiuesit janë subjektivë në këtë aspekt dhe mund të bazohen në literaturën e
shqyrtuar.
Këto modele marrin në konsideratë vetëm një faktor. Dështimi financiar mund të
shkaktohet nga disa shkaqe njëherësh dhe nga një tërësi faktorësh.
Modelet me një variabël supozojnë se lidhja e çdo faktori me dështimin e njësisë
ekonomike është lineare. Por, në praktikë kjo lidhje nuk ekziston për çdo faktor
(Keasey dhe Watson, 1991), duke bërë që këto modele të çojnë shpesh në
rezultate të pasakta.
Pika e prerjes për çdo raport, që bën dallimin e njësive ekonomike të falimentuara
dhe jo të falimentuara mund të ndryshojë me kalimin e kohës dhe nga njëra
industri në tjetrën.
Studimet e para në fushën e parashikimit të falimentimit ishin pikërisht studimet që
përdornin modelet me një variabël. Këto studime përqëndroheshin në raportet individuale
financiare dhe krahasonin vlerat e këtyre raporteve për njësitë ekonomike të falimentuara
me njësitë ekonomike jo të falimentuara. Këto studime kanë luajtur një rol të rëndësishëm
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
98
për grupet e interesit të kësaj fushe dhe kanë shërbyer si bazë për studimet e mëtejshme,
që përdorin modelet më shumë variabla për parashikimin e falimentimit.
Në vitin 1930, Zyra e Kërkimit në Biznes (Bureau of Business Research) publikoi
rezultatet e një studimi të kryer në lidhje me vlerat e raporteve financiare të njësive
ekonomike industriale të falimentuara. Në këtë studim u analizuan 24 raporte financiare,
duke përdorur të dhënat e 29 njësive ekonomike dhe qëllimi kryesor ishte të përcaktonte
karakteristikat e ngjashme të njësive ekonomike të falimentuara. Rezultatet nxorrën në
pah tetë raporte financiare si tregues të “dobësimit” të situatës financiare të një njësie
ekonomike (Kapitali punues ndaj totalit të aktiveve, Teprica dhe rezervat ndaj totalit të
aktiveve, Vlera neto ndaj aktiveve të qëndrueshme, Aktive të qëndrueshme ndaj totalit të
aktiveve, Raporti korrent, Vlera neto ndaj totalit të aktiveve, Raporti i qarkullimit të
aktiveve gjithsej dhe Raporti i Mjeteve monetare ndaj totalit të aktiveve). Në bazë të këtij
studimi, treguesi më i mirë për të shprehur dobësinë e një njësie ekonomike rezultoi
raporti i kapitalit punues ndaj totalit të aktiveve dhe më pas ishte raporti korrent
(afatshkurtër).
Më pas, FitzPatrick në vitin 1932 krahasoi 13 raporte financiare për 19 njësi ekonomike
të falimentuara dhe 19 njësi ekonomike jo të falimentuara. Ai zbuloi që në shumicën e
rasteve, njësitë ekonomike jo të falimentuara shfaqnin raporte të favorshme kur
krahasoheshin me nivelin standard, ndërsa ato të falimentuara shfaqnin raporte të
pafavorshme. Rezultatet treguan se dy raportet më domethënëse ishin “Vlera neto ndaj
detyrimeve gjithsej” dhe “Fitimi neto ndaj vlerës neto”. Gjithashtu, sipas FitzPatrick
duhet të kushtohet më pak vëmendje tek raporti korrent dhe raporti i shpejtë për njësitë
ekonomike me detyrime afatgjata.
Smith dhe Winakor (1935) analizuan raportet financiare për 183 njësi ekonomike, që
operonin në industri të ndryshme. Nga studimi i kryer, Smith dhe Winakor arritën në
përfundimin se raporti i kapitalit punues ndaj totalit të aktiveve ishte një tregues më i
mirë për parashikimin e problemeve financiare sesa raporti i mjeteve monetare ndaj
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
99
totalit të aktiveve dhe raporti i shpejtë. Gjithashtu, ata treguan se me afrimin e momentit
të falimentimit, njësitë ekonomike kishin një raport në rënie të aktiveve afatshkurtra ndaj
totalit të aktiveve.
Një studim tjetër i kryer për parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike është
studimi i kryer nga Merwin (1942), studim i cili është përqëndruar tek prodhuesit e
vegjël. Sipas Merwin, njësitë ekonomike të falimentuara shfaqnin shenja dobësie 4 ose 5
vite përpara dështimit. Në bazë të studimit, tre ishin raportet që rezultuan të rëndësishme
në falimentimin e një njësie ekonomike: kapitali punues ndaj totalit të aktiveve, raporti
korrent dhe vlera neto ndaj totalit të detyrimeve.
Në vitin 1962, Jackendoff krahasoi raportet financiare të njësive ekonomike me fitim dhe
të atyre me humbje. Ai arriti në përfundimin se raporti i shpejtë dhe raporti i kapitalit
punues ndaj totalit të aktiveve janë më të larta për njësitë ekonomike me fitim sesa për
ato që rezultuan me humbje. Gjithashtu, njësitë ekonomike me fitim kishin një raport më
të ulët të detyrimeve ndaj vlerës sesa njësitë ekonomike me humbje.
Studimi më i rëndësishëm me një variabël për parashikimin e falimentimit është studimi i
kryer nga Beaver në vitin 1966. Në këtë studim njësia ekonomike shihet si një “rezervuar
i aktiveve likuide”, i cili mbushet nga flukset hyrëse të arkës dhe shterohet nga flukset
dalëse të arkës. Në këtë këndvështrim, paaftësia paguese e njësisë ekonomike mund të
përcaktohet si probabiliteti që rezervuari të boshatiset, situatë në të cilën ajo nuk do të
jetë në gjendje të shlyejë detyrimet e maturuara. Nga studimi i kryer, Beaver konstatoi 4
situata:
Sa më i madh të jetë rezervuari, aq më i ulët do të jetë probabiliteti i dështimit të
njësisë ekonomike;
Sa më i madh të jetë fluksi neto i aktiveve likuide nga aktiviteti operativ, aq më i
ulët do të jetë probabiliteti i dështimit;
Sa më i madh të jetë raporti i borxhit, aq më i lartë do të jetë probabiliteti i
dështimit;
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
100
Sa më i madh të jetë fluksi dalës nga aktiviteti operativ, aq më i lartë do të jetë
probabiliteti i dështimit.
Beaver (1966), i cili është studiuesi më i njohur në përdorimin e analizës me një variabël,
llogariti vlerën mesatare të 29 raporteve financiare për një kampion njësish ekonomike të
falimentuara për 5 vite para falimentimit dhe i krahasoi me vlerat mesatare të po këtyre
raporteve për një kampion njësish ekonomike aktive për të njëjtat vite studimi. Objektivi i
tij ishte që të identifikonte ndërmjet tyre atë raport i cili dallonte më mirë njësitë
ekonomike të falimentuara nga ato aktive, si edhe të kuptonte se sa vite para falimentimit
fillonin të viheshin re dallimet midis njësive ekonomike.
Nga 29 raportet financiare të vëzhguara, ai arriti në përfundimin se gjashtë raportet me
fuqinë më të mirë diskriminuese ishin (sipas aftësisë parashikuese të tyre):
E ardhura neto para amortizimit, zhvlerësimit dhe shterimit / Detyrime totale;
E ardhura neto / Aktive totale;
Borxhi total / Aktive totale;
Kapitali punues neto / Aktive totale;
Aktive afatshkurtra / Detyrime afatshkurtra;
Mjete monetare, investime afatshkurtra dhe llogari të arkëtueshme / Shpenzime
operative pa amortizimin, zhvlerësimin dhe shterimin.
Casey dhe Bartczak (1984) përzgjodhën 60 njësi ekonomike të falimentuara gjatë
periudhës 1971 – 1982 dhe njëkohësisht 230 njësi ekonomike jo të falimentuara. Në
punim u studiuan tre variabla: fluksi operativ i mjeteve monetare, raporti i fluksit operativ
të mjeteve monetare ndaj detyrimeve afatshkurtra dhe raporti i fluksit operativ të mjeteve
monetare ndaj totalit të detyrimeve. Rezultatet e punimit treguan se asnjëri prej këtyre
variablave nuk arrinte të parashikonte me saktësi të lartë falimentimin e njësive
ekonomike. Fluksi operativ i mjeteve monetare arrinte të klasifikonte me saktësi vetëm
60% të njësive ekonomike, ndërsa për dy variablat e tjerë saktësia ishtë më e lartë.
Raporti i fluksit operativ të mjeteve monetare ndaj detyrimeve afatshkurtra arrinte të
klasifikonte me saktësi 75% të njësive ekonomike, ndërsa raporti i fluksit operativ të
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
101
mjeteve monetare ndaj totalit të detyrimeve arrinte të klasifikonte me saktësi 72% të
njësive ekonomike.
Një tjetër studim për parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike nëpërmjet
analizës diskriminuese me një variabël është kryer nga Neophytou, Charitou dhe
Charalambous (2000), të cilët kanë përshirë në punim 51 njësi ekonomike të falimentuara
të tregtuara publikisht dhe 51 njësi ekonomike jo të falimentuara. Rezultatet e analizës
me një variabël treguan se raporti më i rëndësishëm nga ana statistikore në klasifikimin e
saktë të njësive ekonomike është raporti i fitimeve të pashpërndara ndaj totalit të
aktiveve, ku saktësia e klasifikimit ishte rreth 90% një vit përpara falimentimit. Sipas
këtij studimi, raporti i dytë me saktësi më të lartë në klasifikimin e njësive ekonomike
është raporti i fitimit para interesave dhe tatimit ndaj totalit të detyrimeve, ku saktësia e
klasifikimit një vit përpara falimentimit arrinte në 85.42%. Më pas, dy raportet e tjerë në
radhë, raporti i fluksit operativ të mjeteve monetare ndaj totalit të detyrimeve dhe raporti
i fluksit operativ të mjeteve monetare ndaj detyrimeve afatshkurtra, kanë një përqindje
më të ulët në klasifikimin e saktë të njësive ekonomike (përkatësisht 69% dhe 67%).
Një studim tjetër i analizës me një variabël është kryer nga Fernandez (2012). Në këtë
punim saktësia e klasifikimit është shprehur nëpërmjet dy llojeve të gabimit që mund të
bëhen në parashikim: gabimi i llojit të parë dhe gabimi i llojit të dytë. Gabimi i llojit të
parë ndodh kur njësia ekonomike e falimentuar klasifikohet si jo e falimentuar, ndërsa
gabimi i llojit të dytë ndodh kur njësia ekonomike jo e falimentuar klasifikohet si e
falimentuar. Është e kuptueshme se gabimi i llojit të parë është më i kushtueshëm për
njësinë ekonomike dhe për grupet e interesit. Nga studimi i realizuar, nga raportet
financiare saktësi më të lartë në klasifikimin e njësive ekonomike ka shfaqur raporti i
fluksit të mjeteve monetare ndaj totalit të aktiveve. Sipas këtij raporti, një vit përpara
falimentimit gabimi i llojit të parë ishte 15%, ndërsa gabimi i llojit të dytë ishte ndjeshëm
më i lartë, 47%. Raporti i dytë me saktësi më të lartë në klasifikimin e njësive ekonomike
është raporti i fitimit marxhinal neto, sipas të cilit gabimi i llojit të parë ishte 20% dhe
gabimi i llojit të dytë 31% një vit përpara falimentimit. Raporti i kthimit nga aktivet
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
102
gjithsej ka saktësi të përafërt me raportin e fluksit të mjeteve monetare ndaj totalit të
aktiveve në klasifikimin e njësive ekonomike. Gabimi i llojit të parë sipas këtij raporti
ishte 22%, ndërsa gabimi i llojit të dytë rezulton i barabartë me 52%.
3.2 ANALIZA DISKRIMINUESE – MODELET ME SHUMË VARIABLA
Për shkak të mangësive të modeleve me një variabël në parashikimin e falimentimit të
njësive ekonomike, në fund të viteve ’60 të shekullit të kaluar ato filluan të
zëvendësoheshin nga modelet me shumë variabla dhe konkretisht nga analiza
diskriminuese me shumë variabla. Qëllimi i analizës diskriminuese me shumë variabla
është të klasifikojë njësitë ekonomike në të falimentuara dhe jo të falimentuara duke u
bazuar në më shumë se një variabël. Synimi kryesor i tij është të përcaktojë variablat që
arrijnë të kryejnë më mirë dallimin mids dy grupeve të njësive ekonomike dhe të
përcaktojë funksionin diskriminues që arrin të parashikojë të ardhmen e njësisë
ekonomike. Ndërtimi i këtij modeli bazohet në disa supozime, plotësimi i të cilave
ndikon në rritjen e saktësisë së parashikimit:
Grupet duhet të jenë reciprokisht të përjashtueshëm dhe madhësia e të dy grupeve
duhet të jetë pak a shumë e ngjashme. Në rastin e parashikimit të falimentimit,
njësitë ekonomike ndahen në dy grupe: në të falimentuara dhe jo të falimentuara.
Puna kryesore në këtë situatë përqëndrohet në përcaktimin e kritereve që do të
shërbejnë në klasifikimin e njësive ekonomike si të falimentuara dhe jo të
falimentuara. Gjithashtu, analiza diskriminuese kërkon që numri i njësive
ekonomike të jetë i njëjtë midis dy grupeve.
Mungesa e korrelacionit të shumëfishtë midis variablave të pavarur. Korrelacioni
midis variablave të pavarur mund të krijojë probleme, sepse mund të rrisë
variancën e koeficientëve dhe bën që vlerësimet të jenë shumë të ndjeshme ndaj
ndryshimeve të vogla në modelin e ndërtuar. Si rrjedhim, vlerat e koeficientëve
mund të jenë të paqëndrueshme dhe kjo mund të sjellë vështirësi në ndërtimin e
modelit përfundimtar dhe në interpretimin e tij.
Struktura variancë – kovariancë e variablave të pavarur duhet të jetë e ngjashme
brenda të njëjtit grup të variablit të varur. Analiza diskriminuese është e fortë nga
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
103
thyerja e këtij supozimi nëse numri i vrojtimeve është i njëjtë midis dy grupeve të
njësive ekonomike dhe numri i vrojtimeve është të paktën katër herë më shumë se
numri i variablave të përfshirë në model. Në rast të kundërt, nëse numri i
vrojtimeve nuk është i njëjtë midis dy grupeve të njësive ekonomike dhe numri i
vrojtimeve është i ulët, atëherë rezultatet e testimit të rëndësisë mund të jenë
çorientuese dhe jo reale. Në këtë situatë, është e nevojshme të kryhet një analizë e
dytë për të parë nëse përdorimi i grupeve të ndara variancë – kovariancë sjell
ndryshime të ndjeshme në rezultatet e saktësisë së modelit.
Variablat e pavarur duhet të kenë shpërndarje normale. Analiza diskriminuese
është e fortë nga thyerja e këtij supozimi nëse ajo vjen nga shpërndarja
probabilitare dhe jo nga vlerat e veçuara. Gjithashtu, siç e përmendëm edhe më
sipër, modeli i ndërtuar është i qëndrueshëm nëse numri i vrojtimeve është i njëjtë
midis dy grupeve të njësive ekonomike dhe numri i vrojtimeve është të paktën
katër herë më shumë se numri i variablave të përfshirë në model.
Pas verifikimit nëse këto supozime plotësohen apo jo, më pas përcaktohen variablat që
arrijnë të kryejnë më mirë dallimin midis dy grupeve të njësive ekonomike, të
falimentuara dhe jo të falimentuara. Për të kryer përzgjedhjen e variablave (raporteve
financiare) më të rëndësishëm mund të përdoren disa metoda, të cilat përshkruhen më
poshtë:
Metoda “forward”. Sipas kësaj metode, fillohet me variablin e pavarur më të
rëndësishëm dhe më pas shtohen në model një e nga një variablat më pak të
rëndësishëm dhe që ndikojnë në rritjen e saktësisë së përgjithshme të modelit
(saktësisë së klasifikimit të njësive ekonomike). Ky proces vazhdon deri në
momentin kur shtimi i variablave të mëtejshëm nuk ndikon në rritjen e saktësisë
së klasifikimit të njësive ekonomike.
Metoda “backward”. Sipas kësaj metode, fillohet me të gjitha variablat e përfshirë
në studim dhe më pas hiqen nga modeli një e nga një variablat më pak të
rëndësishëm, në qoftë se heqja e tyre ndikon në rritjen e saktësisë së përgjithshme
të modelit (saktësisë së klasifikimit të njësive ekonomike). Ky proces vazhdon
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
104
deri në momentin kur heqja e një variabli nuk ndikon në rritjen e mëtejshme të
saktësisë së klasifikimit të njësive ekonomike.
Metoda “stepwise”. Sipas kësaj metode, përzgjedhja e variablave kryhet duke
parë ndikimin e tyre në rritjen apo në uljen e saktësisë së klasifikimit të njësive
ekonomike. Ndryshe nga dy metodat e para, kjo metodë vazhdon të testojë edhe
variablat që tashmë janë përfshirë në model. Nëse këta variabla kanë një nivel
rëndësie më të ulët se ai i variablave të rinj, atëherë ata mund të hiqen nga modeli.
Pasi përcaktohen faktorët më të rëndësishëm nëpërmjet njërës prej metodave të
mësipërme, ndërtohet modeli përfundimtar, i cili ka formën e mëposhtme:
Ku,
Y – variabli i varur, i cili merr vlera 0 dhe 1;
Xi – variablat e pavarur;
ßi – koeficientët diskriminues.
Funksioni diskriminues i ndërtuar më sipër quhet ndryshe funksion kanonik. Për të
testuar aftësinë e tij statistikore për të kryer dallimin midis dy grupeve të njësive
ekonomike përdoren dy tregues: koeficienti i korrelacionit kanonik dhe vlera Lambda.
Koeficienti i korrelacionit kanonik është ekuivalent me koeficientin e korrelacionit
Pearson dhe tregon fortësinë e lidhjes midis variablit të varur dhe variablave të pavarur.
Sa më i lartë të jetë ky koeficient, aq më shpjegues është modeli i ndërtuar. Përsa i përket
vlerës së Lambda’s, ajo tregon se ç’pjesë e variancës totale nuk shpjegohet nga ndryshimi
midis dy klasave të njësive ekonomike. Kjo vlerë kërkohet të jetë sa më e vogël. Modeli i
ndërtuar më sipër është i rëndësishëm statistikisht nëse vlera e rëndësisë së tij është më e
vogël se 0.05.
Pasi është testuar rëndësia statistikore e modelit të ndërtuar, në hapin tjetër, puna
përqëndrohet në llogaritjen e pikës së ndarjes ndërmjet dy grupeve të njësive ekonomike.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
105
Për këtë, fillimisht llogaritet vlera “Y” për çdo njësi ekonomike bazuar në modelin e
ndërtuar dhe më pas vlera mesatare e “Y” për njësitë ekonomike të falimentuara dhe vlera
mesatare për njësitë ekonomike jo të falimentuara. Më tej, llogaritet pika e ndarjes si
mesatare e thjeshtë e dy vlerave mesatare të mësipërme. Në qoftë se për një njësi
ekonomike vlera e funksionit përkatës rezulton më e lartë se pika kritike (pika e ndarjes),
atëherë njësia ekonomike klasifikohet si jo e falimentuar sipas analizës diskriminuese me
shumë variabla dhe në qoftë se për një njësi ekonomike vlera e funksionit përkatës
rezulton më e ulët se pika kritike, atëherë njësia ekonomike klasifikohet si e falimentuar,
në rastin kur vlera mesatare e funksionit të mësipërm diskriminues “Y” është më e lartë
për njësitë ekonomike jo të falimentuara. E kundërta ndodh kur vlera mesatare e
funksionit diskriminues është më e lartë për njësitë ekonomike të falimentuara.
Në hapin e fundit, duke u bazuar në pikën kritike të llogaritur më sipër, përcaktohet se
cilit grup i përket çdo njësi ekonomike dhe nëse parashikimi i kryer nëpërmjet modelit
përputhet me gjendjen faktike të njësisë ekonomike. Në këtë mënyrë llogaritet saktësia e
klasifikimit të njësive ekonomike të falimentuara dhe jo të falimentuara dhe në të njëjtën
kohë vlerësohet edhe saktësia e përgjithshme e modelit.
Avantazhi i këtij modeli është i dukshëm në raport me modelin me një variabël. Modeli
me një variabël i shqyrton raportet financiare një e nga një dhe në mënyrë të pavarur nga
njëri – tjetri, ndërsa modeli me shumë variabla merr parasysh ndikimin e shumë raporteve
financiare në të njëjtën kohë. Si rrjedhim, modeli me shumë variabla arrin të gjenerojë
rezultat më të saktë në klasifikimin e njësive ekonomike.
Autori i parë që përdori analizën diskriminuese me shumë variabla është autori amerikan
Altman (1968), i cili edhe sot mbetet autori më i shquar që ka përdorur këtë analizë. Në
këtë studim ai përdori të dhënat e 33 njësive ekonomike jo të falimentuara dhe 33 njësive
ekonomike të falimentuara gjatë periudhës 1946 – 1965. Totali i aktiveve të këtyre
njësive ekonomike varionte nga 0.7 milionë deri në 25.9 milionë dollarë. Modeli i parë i
ndërtuar prej tij në vitin 1968 ishte një model me pesë variabla për parashikimin e
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
106
falimentimit të njësive ekonomike të sektorit të prodhimit, model i cili kishte një saktësi
parashikimi një vit përpara falimentimit prej 95% në kampionin fillestar. Megjithatë,
aftësia parashikuese e modelit ulej për parashikimin e falimentimit dy, tre, katër dhe pesë
vite përpara falimentimit, përkatësisht në 72%, 48%, 29% dhe 36%. Ndërsa, kur modeli
përdorej për njësitë ekonomike që nuk u përfshinë në kampionin fillestar, saktësia e
parashikimit të modelit ishte 79% një vit përpara falimentimit. Funksioni diskriminues i
ndërtuar nga Altman në vitin 1968 mori formën e mëposhtme:
Në këtë barazim, pesë ndryshoret paraqesin raportet e mëposhtme:
X1 - Kapitali qarkullues / Aktive totale bruto;
X2 - Fitime të pashpërndara / Aktive totale bruto;
X3 - Fitimi përpara taksave dhe interesave / Aktive totale bruto;
X4 - Vlera e tregut e kapitalit / Vlera kontabël e borxhit;
X5 - Shitje / Aktive totale bruto.
Pasi konkludoi në rezultatin e mësipërm, Altman zbuloi se të gjitha njësitë ekonomike me
nivel "Z" më të lartë se 2.99 ishin jo të falimentuara, kurse të gjitha njësitë ekonomike me
një "Z" më të vogël se 1.81 ishin të falimentuara. Ndërsa, për njësitë ekonomike me një
tregues "Z" midis 1.81 dhe 2.99, ishte e pamundur të jepej ndonjë rezultat i sigurtë; kjo
zonë u quajt “zona e indiferencës” ose “zona gri”, sepse kishte një mundësi të lartë për
gabime të mundshme në klasifikimin e njësive ekonomike. Siç shihet më sipër, në
suksesin ose jo të njësisë ekonomike sipas modelit të ndërtuar nga Altman (1968)
ndikojnë raportet e menaxhimit të aktiveve, raportet e strukturës financiare dhe raportet e
përfitueshmërisë (ndikimin më të madh e ka raporti i qarkullimit të aktiveve gjithsej),
ndërkohë që raportet e likuiditetit nuk janë të rëndësishëm.
Në vitin 1983, Altman ndërtoi një model të rishikuar “Z-score” për njësitë ekonomike të
pakuotura në tregjet financiare. Në modelin e këtij viti, në ndryshim nga modeli i parë i
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
107
ndërtuar në vitin 1968, tek raporti , vlera e tregut e kapitalit është zëvendësuar me
vlerën kontabël të kapitalit. Modeli i rishikuar “Z-score” mori formën e mëposhtme:
Pasi konkludoi në rezultatin e mësipërm, Altman zbuloi se të gjitha njësitë ekonomike me
nivel "Z" më të lartë se 2.90 ishin jo të falimentuara, kurse të gjitha njësitë ekonomike me
një "Z" më të vogël se 1.23 ishin të falimentuara. Ndërsa, për njësitë ekonomike me një
tregues "Z" midis 1.23 dhe 2.90, ishte e pamundur të jepej një rezultat i sigurtë. Saktësia
e modelit të rishikuar ishte pothuajse në të njëjtat nivele me modelin e parë të ndërtuar në
vitin 1968 (90.9%). Në këtë studim, Altman arriti në konkluzionin se ndikimi i grupeve të
raporteve financiare për njësitë ekonomike të pakuotuara është i njëjtë me ato të kuotuara
në tregjet financiare. Ndryshe nga modeli i parë, ku raporti më ndikues në suksesin ose jo
të njësisë ekonomike ishte raporti i qarkullimit të aktiveve gjithsej, në modelin e dytë
raporti më ndikues është fuqia e aktiveve për të gjeneruar fitim (fitimi përpara taksave
dhe interesave / aktive totale bruto).
Për të reduktuar efektin e industrisë, Altman ndërtoi në vitin 1993 një model të ri, nga i
cili është hequr raporti i qarkullimit të aktiveve ( - shitje totale/aktive totale). Katër
variablat e tjerë janë të njëjtët që janë përfshirë në modelin e rishikuar nga Altman në
vitin 1983. Modeli i vitit 1993 mori formën e mëposhtme:
Sipas këtij modeli, njësitë ekonomike me një vlerë "Z" më të vogël se 1.10 ishin të
falimentuara dhe njësitë ekonomike me një vlerë "Z" më të madhe se 2.60 ishin jo të
falimentuara. Saktësia e modelit të rishikuar me katër variabla ishte në të njëjtat nivele
me modelin e rishikuar të vitit 1983 (90.9%). Siç rezultoi edhe tek modeli i dytë, edhe te
ky model, raporti më ndikues në suksesin ose jo të njësisë ekonomike ishte fuqia e
aktiveve për të gjeneruar fitim.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
108
Një tjetër autor që ka përdorur modelin me shumë variabla në parashikimin e
falimentimit të njësive ekonomike është Deakin (1972). Në studimin e tij u përfshinë 14
variabla, të cilat ishin raporte financiare të llogaritura nga pasqyrat financiare të 32
njësive ekonomike të falimentuara dhe 32 njësive ekonomike jo të falimentuara. Modeli i
ndërtuar nga Deakin (1972) arrinte të klasifikonte në mënyrë të saktë 97% të njësive
ekonomike një vit përpara falimentimit. Është e kuptueshme se saktësia e parashikimit të
falimentimit ulej nëse merreshin të dhënat e disa viteve përpara falimentimit (5 vite
përpara falimentimit, saktësia e modelit shkonte në 83%). Ndërsa, kur modeli përdorej
për njësitë ekonomike që nuk u përfshinë në kampionin fillestar, saktësia e parashikimit
të modelit ishte më e ulët një vit përpara falimentimit dhe më e lartë në vitin e dytë dhe të
tretë. Saktësia e parashikimit të modelit për njësitë ekonomike jashtë kampionit fillestar
deri në pesë vite përpara falimentimit jepet në tabelën e mëposhtme:
Tabela 3.1: Saktësia e parashikimit të falimentimit sipas modelit të Deakin (1972)
Vite përpara falimentimit 1 2 3 4 5
Njësi ekonomike të falimentuara 77% 96% 94% 91% 87%
Njësi ekonomike jo të falimentuara 82% 92% 82% 67% 78%
Burimi: A Review of Bankruptcy Prediction Studies: 1930 to Present (2007)
Edmister (1972) është autori i parë që ka studiuar vështirësitë financiare të njësive
ekonomike të vogla. Fillimisht, në këtë punim janë përfshirë 19 raportet financiare më të
përdorura të kohës dhe që kanë rezultuar të rëndësishme në studimet empirike të
mëparshme. Për ndërtimin e modelit përfundimtar me shumë variabla u përfshinë në
studim 42 njësi ekonomike. Ndryshe nga modeli i ndërtuar nga Altman, në këtë studim
raportet e likuiditetit rezultojnë të rëndësishme dhe kanë ndikim në suksesin ose jo të
njësisë ekonomike. Funksioni diskriminues Edmister mori formën e mëposhtme:
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
109
Në këtë barazim, ndryshe nga të gjithë studimet e deritanishme në lidhje me parashikimin
e falimentimit të njësive ekonomike, të gjitha ndryshoret marrin vlera vetëm 0 dhe 1, dhe
paraqesin raportet e mëposhtme:
– është i barabartë me një nëse raporti fluksi i mjeteve monetare / detyrime
afatshkurtra është më i vogël se 0.05;
– është i barabartë me një nëse raporti kapitali i vet / të ardhura nga shitjet
është më i vogël se 0.07;
– është i barabartë me një nëse raporti kapitali punues neto / të ardhura nga
shitjet krahasuar me raportin e sektorit së cilës i përket është më i vogël se -0.02;
– është i barabartë me një nëse raporti detyrime afatshkurtra / kapitali i vet
krahasuar me raportin e sektorit së cilës i përket është më i vogël se 0.48;
– është i barabartë me një nëse raporti inventarë / të ardhura nga shitjet
krahasuar me raportin e sektorit së cilës i përket shënon një trend rritës dhe është
ende më i vogël se 0.04;
– është i barabartë me një nëse raporti i shpejtë krahasuar me raportin e
sektorit së cilës i përket është më i vogël se 0.34 dhe shënon një trend rënës;
– është i barabartë me një nëse raporti i shpejtë krahasuar me raportin e
sektorit së cilës i përket shënon një trend rritës.
Pas ndërtimit të modelit të mësipërm, Edmister zbuloi se të gjitha njësitë ekonomike me
nivel "Z" më të lartë se 0.53 ishin jo të falimentuara, kurse të gjitha njësitë ekonomike me
një "Z" më të vogël se 0.47 ishin të falimentuara. Ndërsa, për njësitë ekonomike me një
tregues "Z" midis 0.47 dhe 0.53, ishte e pamundur të jepej ndonjë rezultat i sigurtë dhe
ato u përfshinë në “zonën e indiferencës” ose “zonën gri”. Modeli i ndërtuar nga
Edmister arrinte të klasifikonte në mënyrë të saktë 95% të njësive ekonomike jo të
falimentuara dhe 90% të njësive ekonomike të falimentuara.
Lis (Taffler, 1984) është autori i parë që studioi në vitin 1972 parashikimin e falimentimit
të njësive ekonomike të Mbretërisë së Bashkuar. Në këtë studim ai përdori të dhënat e 30
njësive ekonomike jo të falimentuara dhe 30 njësive ekonomike të falimentuara gjatë
periudhës 1964 – 1972, që i përkasin sektorit të prodhimit, të ndërtimit dhe të shitjes me
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
110
pakicë. Modeli i ndërtuar prej tij përfshin katër raporte financiare, duke marrë formën e
mëposhtme:
Në këtë barazim, katër ndryshoret paraqesin raportet e mëposhtme:
– Kapitali punues / Totali i aktiveve;
– Fitimi para interesave dhe tatimit / Totali i aktiveve;
– Fitime të pashpërndara / Totali i aktiveve;
– Vlera neto / Totali i detyrimeve.
Siç shikohet edhe më sipër, raportet e këtij modeli janë të ngjashme me raportet e
përfshira në modelin e ndërtuar nga Altman (1968). Sipas këtij modeli, njësitë ekonomike
me një vlerë "Z" më të vogël se 0.037 ishin të falimentuara dhe njësitë ekonomike me një
vlerë "Z" më të madhe se 0.037 ishin jo të falimentuara. Ky model arrinte të klasifikonte
në mënyrë të saktë 96.6% të njësive ekonomike të falimentuara (29 nga 30) dhe 83.3% të
njësive ekonomike jo të falimentuara (25 nga 30).
Një tjetër studim i kryer për parashikimin e falimentimit nëpërmjet modelit me shumë
variabla është kryer nga Beerman (1976), i cili përfaqëson edhe studimin e parë të
publikuar për njësitë ekonomike të Gjermanisë. Në këtë punim janë përfshirë 21 njësi
ekonomike të falimentuara dhe 21 njësi ekonomike jo të falimentuara. Raportet e
përfshira në modelin e ndërtuar nga Beerman përfaqësojnë përfitueshmërinë e njësive
ekonomike, fluksin e mjeteve monetare, rritjen e aktiveve të qëndrueshme, shkallën e
levës financiare dhe qarkullimin e aktiveve. Rezultatet e modelit të ndërtuar me 10
raporte financiare treguan se 90.5% e njësive ekonomike klasifikoheshin në mënyrë të
saktë një vit përpara falimentimit. Ndërkohë, saktësia e parashikimit të falimentimit të
njësive ekonomike ulej 2, 3 dhe 4 vite përpara falimentimit, përkatësisht në 81%, 71.4%
dhe 61.9%. E meta e modelit të ndërtuar nga Beerman është se ai nuk është aplikuar për
njësi ekonomike jashtë kampionit fillestar dhe nuk dihet sesa është saktësia e këtij modeli
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
111
për këto njësi. Gjithashtu, e metë tjetër është se kampioni për ndërtimin e modelit të
parashikimit të falimentimit përfshin një numër të vogël të njësive ekonomike.
Autori i parë që studioi parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike në Hollandë
ishte Van Frederikslust (1978), i cili përdori analizën diskriminuese me shumë variabla.
Në studim u përfshinë 20 njësi ekonomike të falimentuara dhe 20 njësi ekonomike jo të
falimentuara nga viti 1954 deri në vitin 1974, të sektorëve të ndryshëm dhe të kuotuara në
Bursën e Hollandës. Modeli i ndërtuar nga Van Frederikslust (1978) kishte formën e
mëposhtme:
Në këtë model, dy ndryshoret paraqesin raportet e mëposhtme:
– Raporti i likuiditetit;
– Raporti i kthimit mbi kapitalin e vet.
Edhe pse në modelin e ndërtuar nga Van Frederikslust (1978) u përfshinë vetëm dy
raporte financiare, saktësia e klasifikimit të tij është e lartë. Rezultatet e këtij studimi
tregojnë se modeli arrinte të klasifikonte në mënyrë të saktë 95% të njësive ekonomike të
falimentuara dhe 90% të njësive ekonomike jo të falimentuara një vit përpara
falimentimit. Është e qartë se saktësia e parashikimit të modelit ulej nëse aplikohej dy
vite përpara falimentimit, përkatësisht në 85% dhe 80%. Mangësi e këtij modeli është
numri i pakët i njësive ekonomike të përfshira në studim.
Studimi i parë për parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike të shitjes me pakicë
është kryer nga Sharma dhe Mahajan (1980). Në punim janë përfshirë në total 46 njësi
ekonomike, ku numri i njësive ekonomike të falimentuara dhe jo të falimentuara është i
njëjtë. Autorët analizuan 11 raporte financiare, që përfaqësojnë përfitueshmërinë e
njësive ekonomike, shkallën e levës financiare, gjendjen e likuiditetit dhe madhësinë e
tyre. Modeli përfundimtar i ndërtuar nga Sharma dhe Mahajan përfshin vetëm dy faktorë:
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
112
kthimin mbi aktivet gjithsej ( ) dhe raportin korrent ( ), duke marrë formën e
mëposhtme:
Në këtë mënyrë, autorët arritën në përfundimin se në suksesin ose jo të njësisë
ekonomike ndikon gjendja e likuditetit dhe përfitueshmëria e saj, ndërkohë që efektiviteti
i menaxhimit të aktiveve dhe shkalla e përdorimit të levës financiare nuk janë të
rëndësishme. Sipas këtij modeli, njësitë ekonomike me vlerë "Z" më të madhe se 0
klasifikohen si njësi ekonomike jo të falimentuara dhe ato me vlerë "Z" më të vogël se 0
klasifikohen si njësi ekonomike të falimentuara. Rezultatet treguan se ky model arrinte të
klasifikonte në mënyrë të saktë 91.67% të njësive ekonomike një vit përpara falimentimit.
Ndërkohë, saktësia e parashikimit të falimentimit të njësive ekonomike ulej 2 dhe 3 vite
përpara falimentimit, përkatësisht në 78.26% dhe 73.91%. Por, ajo që të bën përshtypje
është se saktësia e parashikimit të falimentimit 4 dhe 5 vite përpara falimentimit ishte më
e lartë se në vitin parardhës, përkatësisht 75% dhe 80.77%.
Një nga studimet e para për parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike kanadeze
është kryer nga Altman dhe Lavallee (1981). Në studim janë përfshirë 54 njësi
ekonomike të tregtuara publikisht, ku gjysma e tyre ishin njësi ekonomike të falimentuara
dhe pjesa tjetër jo të falimentuara. Autorët analizuan vetëm 11 raporte financiare,
ndërkohë që në modelin përfundimtar u përfshinë 5 prej tyre. Modeli, i cili u quajt modeli
i Kanadasë, mori formën e mëposhtme:
Në këtë barazim, pesë ndryshoret paraqesin raportet e mëposhtme:
– Të ardhura nga shitjet / Totali i aktiveve;
– Totali i detyrimeve / Totali i aktiveve;
– Aktive afatshkurtra / Detyrime afatshkurtra;
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
113
– Fitimi neto / Totali i detyrimeve;
– Norma e rritjes së kapitalit – Norma e rritjes së aktiveve.
Sipas modelit të ndërtuar nga Altman dhe Lavallee (1981), njësitë ekonomike me vlerë
“Z” më të madhe se zero klasifikohen si njësi ekonomike jo të falimentuara dhe ato me
vlerë “Z” më të vogël se zero klasifikohen si njësi ekonomike të falimentuara. Rezultatet
treguan se modeli i Kanadasë arrinte të klasifikonte në mënyrë të saktë 81.5% të njësive
ekonomike jo të falimentuara dhe 85.2% të njësive ekonomike të falimentuara një vit
përpara falimentimit, duke arritur një rezultat të përgjithshëm klasifikimi prej 83.3%. Siç
shikohet më sipër, ndryshe nga studimet e kryera për njësitë ekonomike amerikane nga
Altman, në këtë studim rezultojnë të rëndësishme edhe raportet e likuiditetit në suksesin e
njësive ekonomike.
Studimi i parë për parashikimin e falimentimit të njësive ekononomike japoneze është
kryer nga Ko (1982). Në këtë punim janë përfshirë 41 njësi ekonomike të falimentuara
dhe 41 njësi ekonomike jo të falimentuara dhe në të u përdorën edhe një sërë faktorësh që
nuk ishin përdorur më parë ( dhe ). Modeli përfundimtar i ndërtuar nga Ko (1982)
mori formën e mëposhtme:
Në këtë model, pesë ndryshoret paraqesin raportet e mëposhtme:
– Fitimi përpara interesit dhe tatimit / Të ardhura nga shitjet;
– Qarkullimi i inventarit përpara dy viteve / Qarkullimi i inventarit përpara tre
viteve;
– Gabimi standard i Fitimit neto (4 vite);
– Kapitali punues / Totali i detyrimeve;
– Vlera e tregut e kapitalit / Totali i detyrimeve.
Sipas këtij modeli, njësitë ekonomike me vlerë “Z” më të madhe se 0 klasifikohen si njësi
ekonomike jo të falimentuara dhe ato me vlerë “Z” më të vogël se 0 klasifikohen si njësi
ekonomike të falimentuara. Ky model arrinte të klasifikonte në mënyrë të saktë 90.8% të
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
114
njësive ekonomike të përfshira në kampionin fillestar, ndërsa kur modeli aplikohej për
njësitë ekonomike jashtë kampionit, saktësia ulej në 82.9%.
Grammatikos dhe Gloubos (1984) janë autorët e parë që kanë studiuar parashikimin e
falimentimit të njësive ekonomike të Greqisë. Në punimin e tyre janë përfshirë 29 njësi
ekonomike të falimentuara gjatë periudhës 1977 – 1981 dhe 29 njësi ekonomike jo të
falimentuara. Modeli përfundimtar me shumë variabla i ndërtuar nga autorët është si më
poshtë:
Në modelin e ndërtuar nga Grammatikos dhe Gloubos (1984), gjashtë ndryshoret
paraqesin raportet e mëposhtme:
– Aktive afatshkurtra / Totali i aktiveve;
– Kapitali punues neto / Totali i aktiveve;
– Inventarë / Kapitali punues neto;
– Dëftesa të pagueshme / Totali i aktiveve;
– Fitimi neto / Detyrime afatshkurtra;
– Fitimi bruto / Totali i aktiveve.
Në këtë model, njësitë ekonomike me vlerë “Z” më të madhe se 0 klasifikohen si njësi
ekonomike jo të falimentuara dhe ato me vlerë “Z” më të vogël se 0 klasifikohen si njësi
ekonomike të falimentuara. Rezultatet e këtij studimi tregojnë se modeli arrinte të
klasifikonte në mënyrë të saktë 93% të njësive ekonomike të falimentuara dhe 90% të
njësive ekonomike jo të falimentuara të përfshira në kampionin fillestar një vit përpara
falimentimit. Grammatikos dhe Gloubos (1984) vlerësuan saktësinë e modelit të tyre,
duke e testuar atë me 30 njësi ekonomike të tjera (të ndryshme nga ato të përfshira në
kampionin fillestar), të ndara në mënyrë të barabartë midis dy grupeve të njësive
ekonomike. Rezultatet e këtij testimi treguan se modeli arrinte të klasifikonte në mënyrë
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
115
të saktë vetëm 67% të njësive ekonomike të falimentuara dhe 100% të njësive ekonomike
jo të falimentuara një vit përpara falimentimit.
Një nga studimet e para dhe më të rëndësishme për parashikimin e falimentimit të njësive
ekonomike të Spanjës është kryer nga Fernandez (1988). Kampioni për ndërtimin e
modelit përbëhej nga 25 njësi ekonomike të falimentuara dhe 25 njësi ekonomike jo të
falimentuara gjatë periudhës 1978 – 1982, ndërsa kampioni testues përbëhej nga 10 njësi
ekonomike të falimentuara dhe 10 njësi ekonomike jo të falimentuara. Për ndërtimin e
modelit Fernandez përdori 14 raporte financiare, ndërkohë që modeli përfundimtar
përfshiu vetëm 6 raporte financiare, duke marrë formën e mëposhtme:
Në këtë model, gjashtë ndryshoret paraqesin raportet e mëposhtme:
– (Fondet e përhershme / Aktive të qëndrueshme neto) / Vlera e industrisë;
– Raporti i shpejtë / Vlera e industrisë;
– Fluksi i mjeteve monetare / Detyrime afatshkurtra;
– Kthimi nga investimi;
– Fitimi përpara tatimit / Të ardhura nga shitjet;
– Fluksi i mjeteve monetare / Të ardhura nga shitjet.
Siç shihet edhe më sipër, në falimentimin e njësive ekonomike ndikojnë raportet e
likuiditetit dhe raportet e përfitueshmërisë, ndërkohë që ajo që të bie në sy është se
raportet e strukturës financiare nuk janë të rëndësishme. Rezultatet e këtij punimi
tregojnë se modeli arrinte të klasifikonte në mënyrë të saktë 84% të njësive ekonomike të
përfshira në kampionin fillestar dhe vetëm 70% të njësive ekonomike të falimentuara, kur
modeli aplikohej për njësitë ekonomike jashtë kampionit fillestar.
Një nga studimet e para për parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike në Turqi
është kryer nga Unal (1988). Në këtë studim u përfshinë në total 62 njësi ekonomike që
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
116
ushtronin aktivitetin në sektorin ushqimor, prej të cilave 33 ishin njësi ekonomike të
falimentuara gjatë periudhës 1979 – 1984. Unal (1988) analizoi në total 50 raporte
financiare, ndërkohë modeli përfundimtar i ndërtuar prej tij mori formën e mëposhtme:
Në modelin e ndërtuar nga Unal (1988) u përfshinë raporte nga të gjitha grupet e
raporteve (raportet e likuiditetit, raportet e menaxhimit të aktiveve, raportet e strukturës
financiare dhe raportet e përfitueshmërisë), të cilat jepen më mëposhtme:
– Fitimi përpara interesit dhe tatimit / Totali i aktiveve;
– Kapitali punues neto / Të ardhura nga shitjet;
– Detyrime afatgjata / Totali i aktiveve;
– Totali i detyrimeve / Totali i aktiveve;
– Aktive likuide / Inventar;
– Aktive likuide / Detyrime afatshkurtra.
Saktësia e parashikimit të këtij modeli arrin në nivele shumë të larta në krahasim me
modelet e shpjeguara më sipër. Rezultatet e studimit të kryer nga Unal (1988) tregojnë se
modeli arrinte të klasifikonte në mënyrë të saktë 97% të njësive ekonomike një vit
përpara falimentimit. Ndërkohë, kur modeli aplikohej dy vite përpara falimentimit, ai
arrinte të klasifikonte në mënyrë të saktë 91% të njësive ekonomike të falimentuara dhe
93% të njësive ekonomike jo të falimentuara.
Studimi i parë për ndërtimin e një modeli për parashikimin e falimentimit të njësive
ekonomike polake është kryer nga Maczynska (1994). Në punimin e tij është përfshirë
një numër i barabartë i njësive ekonomike të falimentuara dhe jo të falimentuara (40 nga
secili grup) të listuara në Bursën e Varshavës. Modeli përfundimtar i ndërtuar ka formën
e mëposhtme:
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
117
Në modelin e ndërtuar nga Maczynska (1994), gjashtë ndryshoret paraqesin raportet e
mëposhtme:
– (Fitimi bruto + Zhvlerësimi) / Totali i detyrimeve;
– Totali i aktiveve / Totali i detyrimeve;
– Fitimi bruto / Totali i aktiveve;
– Fitimi bruto / Të ardhura nga shitjet;
– Inventarë / Të ardhura nga shitjet;
– Të ardhura nga shitjet / Totali i aktiveve.
Nga ky studim u arrit në përfundimin se të gjithë grupet e raporteve financiare ndikojnë
në suksesin ose jo të njësisë ekonomike, ku ndikimin më të madh e kanë raportet e
përfitueshmërisë. Në këtë model, njësitë ekonomike me vlerë “Z” më të madhe se 0
klasifikohen si njësi ekonomike jo të falimentuara dhe ato me vlerë “Z” më të vogël se 0
klasifikohen si njësi ekonomike të falimentuara. Rezultatet e këtij studimi tregojnë se
modeli arrinte të klasifikonte në mënyrë të saktë 94.11% të njësive ekonomike një vit
përpara falimentimit.
Studimi i parë në Hungari për parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike është
kryer nga Virag dhe Hajdu (1996). Në këtë punim janë përdorur të dhënat e 77 njësive
ekonomike të falimentuara dhe 77 njësive ekonomike jo të falimentuara. Autorët studiuan
në total 17 raporte financiare dhe nga analiza e kryer arritën të ndërtonin modelin e
mëposhtëm:
Në modelin e ndërtuar nga Virag dhe Hajdu (1996), katër ndryshoret paraqesin raportet e
mëposhtme:
– Raporti i shpejtë;
– Fluksi i mjeteve monetare / Totali i detyrimeve;
– Aktive afatshkurtra / Totali i aktiveve;
– Fluksi i mjeteve monetare / Totali i aktiveve.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
118
Siç shihet më sipër, vetëm raportet e likuiditetit dhe raportet e menaxhimit të aktiveve
ndikojnë në ecurinë e njësisë ekonomike, ku ndikimin më të madh e ka raporti “aktive
afatshkurtra/aktive”. Ajo që të bën përshtypje është se raportet e strukturës financiare dhe
raportet e përfitueshmërisë nuk ndikojnë në vazhdimësinë e njësive ekonomike
hungareze. Në këtë model, njësitë ekonomike me vlerë “Z” më të madhe se 2.61612
klasifikohen si njësi ekonomike jo të falimentuara dhe ato me vlerë “Z” më të vogël se
2.61612 klasifikohen si njësi ekonomike të falimentuara. Rezultatet e këtij studimi
tregojnë se modeli arrinte të klasifikonte në mënyrë të saktë 81.8% të njësive ekonomike
të falimentuara dhe 74% të njësive ekonomike jo të falimentuara një vit përpara
falimentimit.
Një nga studimet më të njohura për parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike në
Kinë është kryer nga Zhang, Chen, Yen dhe Altman (2007). Në punim janë përfshirë 164
njësi ekonomike nga 10 sektorë të ndryshëm të ndara në dy kampionë:
Kampioni për ndërtimin e modelit, ku janë përfshirë 43 njësi ekonomike të
falimentuara dhe 43 njësi ekonomike jo të falimentuara;
Kampioni për testimin e modelit, ku janë përfshirë 40 njësi ekonomike të
falimentuara dhe 38 njësi ekonomike jo të falimentuara.
Në këtë punim janë analizuar 32 raporte financiare, që përfaqësojnë përfitueshmërinë,
aftësinë paguese, gjendjen e likuiditetit, eficiencën e menaxhimit të aktiveve, strukturën
financiare dhe rritjen e njësive ekonomike. Modeli përfundimtar i ndërtuar nga autorët
jepet si më poshtë:
Në modelin e ndërtuar nga Zhang, Chen, Yen dhe Altman (2007) nëpërmjet analizës
diskriminuese me shumë variabla, shtatë ndryshoret paraqesin raportet e mëposhtme:
– Raporti i kthimit nga aktivet gjithsej;
– Fluksi operativ neto i mjeteve monetare / Numri i aksioneve në qarkullim;
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
119
– Logaritmi i aktiveve të qëndrueshme;
– Rritja e të ardhurave kryesore;
– Fitimi i pashpërndarë / E ardhura neto;
– Vlera e tregut e aksioneve të tregtuara / Totali i detyrimeve;
– Vlera kontabël e kapitalit / Vlera e tregut e kapitalit.
Në këtë model, njësitë ekonomike me vlerë “Z” më të madhe se 0 klasifikohen si njësi
ekonomike jo të falimentuara dhe ato me vlerë “Z” më të vogël se 0 klasifikohen si njësi
ekonomike të falimentuara. Rezultatet e këtij studimi tregojnë se modeli arrinte të
klasifikonte në mënyrë të saktë 100% të njësive ekonomike të falimentuara dhe 97.7% të
njësive ekonomike jo të falimentuara të përfshira në kampionin fillestar një vit përpara
falimentimit. Ndërsa, kur modeli aplikohej mbi njësitë ekonomike të përfshira në
kampionin testues, saktësia e klasifikimit të njësive ekonomike të falimentuara dhe jo të
falimentuara ulej përkatësisht në 95% dhe në 92.1%.
Yazdanfar dhe Nilsson (2008) studiuan falimentimin e njësive ekonomike të vogla dhe të
mesme në Suedi. Për ndërtimin e modelit me shumë variabla u përdorën të dhënat e 1'991
njësive ekonomike të falimentuara dhe 1'991 njësive ekonomike jo të falimentuara. Në
punim janë analizuar në total 30 raporte financiare, ndërkohë që në modelin përfundimtar
janë përfshirë vetëm tre raporte financiare, si më poshtë:
Në modelin e ndërtuar nga Yazdanfar dhe Nilsson (2008), tre ndryshoret paraqesin
raportet e mëposhtme:
– Detyrime afatshkurtra / Totali i aktiveve;
– Mjete monetare / Totali i detyrimeve;
– Fitimi marxhinal neto.
Në këtë model, njësitë ekonomike me vlerë “Z” më të madhe se 1.25 klasifikohen si njësi
ekonomike jo të falimentuara dhe ato me vlerë “Z” më të vogël se 1.25 klasifikohen si
njësi ekonomike të falimentuara. Rezultatet e këtij studimi tregojnë se modeli arrinte të
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
120
klasifikonte në mënyrë të saktë 78% të njësive ekonomike të falimentuara dhe 86% të
njësive ekonomike jo të falimentuara një vit përpara falimentimit.
I. Pervan, M. Pervan dhe Vukoja (2011) ndërtuan një model me shumë variabla për
parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike të Kroacisë. Për këtë, ata përfshinë në
studim 78 njësi ekonomike të falimentuara dhe 78 njësi ekonomike jo të falimentuara.
Autorët studiuan raportet financiare të të gjitha grupeve të raporteve: raportet e
likuiditetit, raportet e aktivitetit, raportet e strukturës financiare, raportet e
përfitueshmërisë dhe raportet e fluksit të mjeteve monetare. Ndërsa modeli përfundimtar
mori formën e mëposhtme:
Në modelin e ndërtuar nga I. Pervan, M. Pervan dhe Vukoja (2011), tre ndryshoret
paraqesin raportet e mëposhtme:
– Aktive afatshkurtra / Detyrime afatshkurtra;
– Totali i detyrimeve / Totali i aktiveve;
– Fitimi përpara interesit dhe tatimit / Totali i aktiveve.
Nga ky studim u arrit në përfundimin se në vijimësinë e aktivitetit të njësisë ekonomike
ndikojnë raportet e likuiditetit, raportet e strukturës financiare dhe raportet e
përfitueshmërisë, ndërkohë që raportet e menaxhimit të aktiveve nuk rezultojnë të
rëndësishëm. Sipas këtij modeli, raporti korrent ( ) dhe raporti i fuqisë së aktiveve për
të gjeneruar fitim ( ) ndikojnë në rritjen e vlerës “Z” dhe rrjedhimisht në uljen e
probabilitetit të njësisë ekonomike për të falimentuar. Ndërsa, ndikimi i raportit të borxhit
është negativ, që do të thotë se njësitë ekonomike me raport më të lartë të borxhit janë më
të prekura nga risku i falimentimit. Rezultatet e këtij studimi tregojnë se modeli arrinte të
klasifikonte në mënyrë të saktë 79.5% të njësive ekonomike të falimentuara dhe 80.8% të
njësive ekonomike jo të falimentuara.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
121
Armeanu, Vintila, Moscalu, Filipescu dhe Lazar (2012) studiuan falimentimin e njësive
ekonomike të Rumanisë. Në punim u përfshinë 60 njësi ekonomike të listuara në Bursën
e Rumanisë. Modeli përfundimtar i autorëve kishte formën e mëposhtme:
Ndryshe nga modelet e ndërtuara nga autorët e tjerë, në këtë model, shtatë ndryshoret
paraqesin zëra të pasqyrave financiare dhe jo raporte financiare, të cilat janë si më
mëposhtëm:
– Totali i aktiveve;
– Të ardhura nga shitjet;
– Totali i detyrimeve;
– Fitimi neto;
– Fitimi përpara interesit dhe tatimit;
– Vlera e tregut;
– Fluksi i mjeteve monetare.
Pasi konkluduan në rezultatin e mësipërm, Armeanu, Vintila, Moscalu, Filipescu dhe
Lazar (2012) zbuluan se të gjitha njësitë ekonomike me nivel "Z" më të vogël se -2.34
ishin jo të falimentuara, kurse të gjitha njësitë ekonomike me një "Z" më të madhe se -
0.102 ishin të falimentuara. Ndërsa, për njësitë ekonomike me një tregues "Z" midis -2.34
dhe -0.102 (zona gri), ishte e pamundur të jepej ndonjë rezultat afërsisht i sigurtë.
Rezultatet e këtij punimi tregojnë se modeli arrinte të klasifikonte në mënyrë të saktë
98.41% të njësive ekonomike.
Përsa i përket njësive ekonomike shqiptare, studimi i parë për parashikimin e
falimentimit është kryer nga Perri (2007). Në këtë punim, njësi ekonomike të
falimentuara janë konsideruar njësitë ekonomike që kanë nisur procedurat e likuidimit,
njësitë ekonomike që kanë mbyllur aktivitetin për shkak të humbjeve neto në vitet
paraardhëse, njësitë ekonomike që janë shkrirë me njësi të tjera, si dhe ato që kanë
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
122
raportuar humbje në tre periudha ushtrimore të njëpasnjëshme. Në studim janë përfshirë
10 njësi ekonomike të falimentuara dhe 10 njësi ekonomike jo të falimentuara. Të gjitha
njësitë ekonomike të përfshira janë shoqëri anonime me kapital shtetëror. Perri (2007) ka
analizuar në total 29 raporte financiare, të cilat i grupoi në 6 kategori: raportet e
përfitueshmërisë, raportet e aktivitetit, raportet e likuiditetit, raportet e strukturës
financiare, raporti i madhësisë dhe raporti i mbështetjes së njësisë ekonomike nga ana e
qeverisë. Modeli përfundimtar i ndërtuar për Shqipërinë nga Perri (2007) është si më
poshtë:
Në modelin e ndërtuar nga Perri (2007), gjashtë ndryshoret paraqesin raportet e
mëposhtme:
– Fitimi operativ / Totali i aktiveve;
– Të ardhura nga shitjet / Totali i aktiveve;
– Të ardhura nga shitjet / Llogari të arkëtueshme;
– Totali i aktiveve / Numri i punonjësve;
– Totali i detyrimeve / Totali i aktiveve;
– Logaritmi i aktiveve afatgjata materiale.
Nga ky studim mund të themi se variablat që kanë rezultuar të rëndësishëm për njësitë
ekonomike shqiptare me kapital shtetëror janë të zakonshëm dhe kanë rezultuar të
rëndësishëm edhe në studime të vendeve të tjera, me përjashtim të raportit të aktiveve për
punonjës. Në këtë model, njësitë ekonomike me vlerë “Z” më të madhe se 1.723
klasifikohen si njësi ekonomike të falimentuara dhe ato me vlerë “Z” më të vogël se -
1.494 klasifikohen si njësi ekonomike jo të falimentuara. Ndërsa, për njësitë ekonomike
me një tregues "Z" midis -1.494 dhe 1.723 (zona gri), ishte e pamundur të jepej ndonjë
rezultat afërsisht i sigurtë. Rezultatet e këtij studimi tregojnë se modeli arrinte të
klasifikonte në mënyrë të saktë 100% të njësive ekonomike të falimentuara dhe 90% të
njësive ekonomike jo të falimentuara një vit përpara falimentimit.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
123
Një tjetër studim në vendin tonë për parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike
është kryer nga Ballkoci (2015). Pjesë e këtij studimi ishin njësitë ekonomike që
ushtronin aktivitetin në sektorin tregtar dhe në rrethin e Elbasanit. Për ndërtimin e
modelit u përdorën të dhënat e 30 njësive ekonomike të falimentuara dhe 30 njësive
ekonomike jo të falimentuara. Në këtë punim, njësi ekonomike të falimentuara janë
konsideruar njësitë ekonomike që kanë nisur procedurat e likuidimit, njësitë ekonomike
që kanë mbyllur aktivitetin për shkak të humbjeve neto në vitet paraardhëse, si dhe ato që
kanë raportuar humbje në tre periudha ushtrimore të njëpasnjëshme. Për ndërtimin e
modelit u përdorën në total 22 raporte financiare, të ndara në katër grupe: grupi i
raporteve të likuiditetit, grupi i raporteve të qarkullimit, grupi i raporteve të strukturës
financiare dhe grupi i raporteve të përfitueshmërisë. Modeli përfundimtar i ndërtuar për
rrethin e Elbasanit nga Ballkoci (2015) është si më poshtë:
Në modelin e ndërtuar nga Ballkoci (2015), pesë ndryshoret paraqesin raportet e
mëposhtme:
– Raporti korrent;
– Fluksi operativ i mjeteve monetare / Detyrime totale;
– Raporti i qarkullimit të llogarive të arkëtueshme;
− Detyrime totale / Totali i aktiveve afatgjata;
– Raporti i kthimit nga aktivet gjithsej.
Nga ky studim u arrit në përfundimin se në vijimësinë e aktivitetit të njësive ekonomike
tregtare që operojnë në rrethin e Elbasanit ndikojnë raportet e likuiditetit, raportet e
menaxhimit të aktiveve, raportet e strukturës financiare dhe raportet e përfitueshmërisë.
Ajo që të bën përshtypje është se në këtë studim raporti i kthimit nga aktivet gjithsej
ndikon në rritjen e riskut të falimentimit (në studim nuk jepet shpjegim në lidhje me këtë
përfundim), ndryshe nga përfundimet e nxjerra deri më tani nga studimet e kësaj fushe.
Në modelin e ndërtuar nga Ballkoci (2015), njësitë ekonomike me vlerë “Z” më të madhe
se 0.15 klasifikohen si njësi ekonomike të falimentuara dhe ato me vlerë “Z” më të vogël
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
124
se 0.15 klasifikohen si njësi ekonomike jo të falimentuara. Rezultatet e këtij studimi
tregojnë se modeli arrinte të klasifikonte në mënyrë të saktë 83.3% të njësive ekonomike
të falimentuara dhe 73.3% të njësive ekonomike jo të falimentuara një vit përpara
falimentimit.
3.3 ANALIZA LOGIT
Pas analizës diskriminuese me shumë variabla, analiza logit ishte një nga analizat e para
që u përdor për parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike. Kjo analizë llogarit
mundësinë, probabilitetin që një njësi ekonomike të falimentojë gjatë një periudhe kohe
të përcaktuar. Që do të thotë, se rezultati i përftuar nga kjo analizë merr vlera në
segmentin nga zero në një. Analiza logit ka tre avantazhe në raport me analizën
diskriminuese me shumë variabla:
Nuk kërkon që struktura variancë – kovariancë e variablave të pavarur të jetë e
ngjashme brenda të njëjtit grup;
Nuk kërkon që variablat e pavarur të kenë shpërndarje normale;
Nuk është e nevojshme që numri i njësive ekonomike të falimentuara dhe jo të
falimentuara të jetë i njëjtë.
Qëllimi i analizës logit është të klasifikojë njësitë ekonomike në të falimentuara dhe jo të
falimentuara duke u bazuar në më shumë se një variabël. Modeli i parashikimit të
falimentimit nëpërmjet analizës logit merr formën e mëposhtme:
Ku,
– probabiliteti i vazhdimit të aktivitetit të njësisë ekonomike;
– variablat e pavarur (raportet financiare);
– koeficientët e raporteve financiare.
Duke kryer veprimet në formulën e mësipërme, përcaktojmë probabilitetin e vazhdimit të
aktivitetit të njësisë ekonomike si më poshtë:
)
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
125
Ku,
Puna kryesore në ndërtimin e modelit nëpërmjet analizës logit përqëndrohet në
përcaktimin e variablave të pavarur (Xi) dhe në llogaritjen e eksponentit “y”. Për të kryer
përzgjedhjen e variablave (raporteve financiare) më të rëndësishëm që arrijnë të bëjnë
dallimin midis njësive ekonomike të falimentuara dhe jo të falimentuara mund të
përdoren disa metoda, si më poshtë:
Metoda “forward”. Sipas kësaj metode fillohet me variablin e pavarur më të
rëndësishëm dhe më pas shtohen në model një e nga një variablat më pak të
rëndësishëm dhe që ndikojnë në rritjen e saktësisë së përgjithshme të modelit
(saktësisë së klasifikimit të njësive ekonomike). Ky proces vazhdon deri në
momentin kur shtimi i variablave të mëtejshëm nuk ndikon në rritjen e saktësisë
së klasifikimit të njësive ekonomike.
Metoda “backward”. Sipas kësaj metode fillohet me të gjitha variablat e perfshirë
në studim dhe më pas hiqen nga modeli një e nga një variablat e parëndësishëm
dhe që heqja e tyre ndikon në rritjen e saktësisë së përgjithshme të modelit
(saktësisë së klasifikimit të njësive ekonomike). Ky proces vazhdon deri në
momentin kur heqja e një variabli nuk ndikon në rritjen e mëtejshme të saktësisë
së klasifikimit të njësive ekonomike.
Metoda “stepwise”. Sipas kësaj metode, përzgjedhja e variablave kryhet duke
parë ndikimin e tyre në rritjen apo në uljen e saktësisë së klasifikimit të njësive
ekonomike. Ndryshe nga dy metodat e para, kjo metodë vazhdon të testojë edhe
variablat që tashmë janë përfshirë në model. Nëse këta variabla kanë një nivel
rëndësie më të ulët se ai i variablave të rinj, atëherë ata mund të hiqen nga modeli.
Në rastin e regresionit linear, për të treguar se ç’pjesë e variablit të varur shpjegohet nga
variablat e pavarur të përfshirë në punim, përdoret koeficienti i përcaktueshmërisë R².
Ndërkohë, përsa i përket analizës logit, nuk mund të përdoret koeficienti i
përcaktueshmërisë R². Në vend të saj, përdoren dy metoda të tjera: R² i Cox dhe Snell dhe
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
126
R² i Nagelkerke. Për të testuar rëndësinë e tij statistikore për të kryer dallimin midis dy
grupeve të njësive ekonomike përdoret testi Hosmer – Lemeshow. Sipas këtij testi,
modeli i ndërtuar është i përshtatshëm nëse vlera e rëndësisë është më e madhe se 0.05.
Pasi është testuar rëndësia statistikore e modelit të ndërtuar, në hapin tjetër, puna
përqëndrohet në llogaritjen e pikës së ndarjes ndërmjet dy grupeve të njësive ekonomike.
Në modelin e ndërtuar nëpërmjet analizës logit, në përgjithësi njësitë ekonomike me
probabilitet më të lartë se 0.5 klasifikohen si njësi ekonomike jo të falimentuara dhe ato
me probabilitet më të vogël se 0.5 klasifikohen si njësi ekonomike të falimentuara (nëse
me “0” janë shënuar njësitë ekonomike të falimentuara dhe me “1” njësitë ekonomike jo
të falimentuara). Themi në përgjithësi, sepse pika e ndarjes përcaktohet nga studiuesi, në
mënyrë të tillë që të arrihet saktësia më e lartë parashikuese.
Në hapin e fundit, duke u bazuar në pikën kritike të llogaritur më sipër, përcaktohet se
cilit grup i përket çdo njësi ekonomike dhe nëse parashikimi i kryer nëpërmjet modelit
përputhet me gjendjen faktike të njësisë ekonomike. Në këtë mënyrë llogaritet saktësia e
klasifikimit të njësive ekonomike të falimentuara dhe jo të falimentuara dhe në të njëjtën
kohë vlerësohet edhe saktësia e përgjithshme e modelit.
Autori i parë që përdori analizën logit për parashikimin e falimentimit të njësive
ekonomike është Ohlson (1980). Në këtë punim janë përfshirë 105 njësi ekonomike të
falimentuara dhe 2’058 njësi ekonomike jo të falimentuara. Modeli përfundimtar
(eksponenti, i cili u quajt O score në këtë studim) i ndërtuar nga Ohlson (1980) është si
më poshtë:
Në modelin e ndërtuar nga Ohlson (1980), nëntë ndryshoret paraqesin raportet e
mëposhtme:
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
127
– Madhësia e njësisë ekonomike;
– Totali i detyrimeve / Totali i aktiveve;
– Kapitali punues / Totali i aktiveve;
– Detyrime afatshkurtra / Aktive afatshkurtra;
– Një nëse totali i detyrimeve është më i madh se totali i aktiveve; në të
kundërt zero;
– Fitimi neto / Totali i aktiveve;
– Fluksi operativ i mjeteve monetare / Totali i detyrimeve;
– Një nëse fitimi neto është negativ për dy vitet e fundit; ne të kundërt zero;
– Diferenca e fitimit neto midis dy viteve / Shuma e vlerave absolute te fitimit
neto midis dy viteve.
Në këtë model, njësitë ekonomike me probabilitet (P) më të lartë se 0.038 klasifikohen si
njësi ekonomike të falimentuara dhe ato me probabilitet (P) më të vogël se 0.038
klasifikohen si njësi ekonomike jo të falimentuara. Rezultatet e këtij studimi tregojnë se
modeli arrinte të klasifikonte në mënyrë të saktë 96.4% të njësive ekonomike një vit dhe
dy vite përpara falimentimit, duke arritur saktësi më të lartë parashikuese në krahasim me
modelet e ndërtuara nga Altman nëpërmjet analizës diskriminuese. Këto rezultate bënë që
studimet për parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike nëpërmjet analizës logit të
shtoheshin ndjeshëm në vitet në vijim.
Studimi i parë në Hungari për parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike
nëpërmjet analizës logit është kryer nga Virag dhe Hajdu (1996). Për ndërtimin e modelit
nëpërmjet kësaj analize janë përdorur të dhënat e 77 njësive ekonomike të falimentuara
dhe 77 njësive ekonomike jo të falimentuara, ashtu siç u veprua edhe për ndërtimin e
modelit nëpërmjet analizës diskriminuese me shumë variabla. Autorët studiuan në total
17 raporte financiare dhe nga analiza e kryer arritën të ndërtonin modelin e mëposhtëm
(eksponenti y):
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
128
Në modelin e ndërtuar nga Virag dhe Hajdu (1996), pesë ndryshoret paraqesin raportet e
mëposhtme:
– Raporti i shpejtë;
– Raporti i kthimit mbi shitjet;
– Fluksi i mjeteve monetare / Totali i detyrimeve;
– Aktive afatshkurtra / Totali i aktiveve;
– Llogari të arkëtueshme / Llogari të pagueshme.
Nga krahasimi i dy modeleve, vihet re që tre raporte financiare (Raporti i shpejtë, Fluksi i
mjeteve monetare / Totali i detyrimeve, Aktive afatshkurtra / Totali i aktiveve) që ishin të
rëndësishme sipas analizës diskriminuese, janë të tilla edhe sipas analizës logit. Nga ana
tjetër, ndryshe nga analiza diskriminuese, sipas analizës logit rezulton që në vijimësinë e
aktivitetit të njësive ekonomike ndikojnë edhe raporti i kthimit mbi shitjet dhe raporti
Llogari të arkëtueshme / Llogari të pagueshme. Në këtë model, njësitë ekonomike me
probabilitet më të lartë se 0.525 klasifikohen si njësi ekonomike të falimentuara dhe ato
me probabilitet më të vogël se 0.525 klasifikohen si njësi ekonomike jo të falimentuara.
Rezultatet e këtij studimi tregojnë se modeli arrinte të klasifikonte në mënyrë të saktë
79.2% të njësive ekonomike të falimentuara (duke arritur saktësi më të ulët krahasuar me
modelin e ndërtuar nëpërmjet analizës diskriminuese) dhe 84.4% të njësive ekonomike jo
të falimentuara një vit përpara falimentimit (duke arritur saktësi më të lartë krahasuar me
modelin e ndërtuar nëpërmjet analizës diskriminuese).
Liang (2003) është një tjetër autor që ka studiuar parashikimin e falimentimit të njësive
ekonomike nëpërmjet analizës logit. Në këtë punim janë përdorur të dhënat e 69 njësive
ekonomike të falimentuara dhe 69 njësive ekonomike jo të falimentuara, të cilat i
përkasin pothuajse të gjithë sektorëve, me përjashtim të sektorit financiar, sektorit
minerar dhe sektorit publik. Autori analizoi në total 25 raporte financiare, ndërkohë që në
modelin përfundimtar të parashikimit të falimentimit një vit përpara falimentimit u
përfshi vetëm një raport financiar (raporti i kthimit nga aktivet gjithsej), ndërsa në
modelin e ndërtuar dy vite përpara falimentimit u përfshinë tre raporte financiare (fuqia e
aktiveve për të gjeneruar fitim, norma e rritjes së totalit të aktiveve dhe raporti i kapitalit
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
129
të vet në fillim të vitit ndaj kapitalit të vet në fund të vitit). Rezultatet e këtij studimi
tregojnë se modeli arrinte të klasifikonte në mënyrë të saktë 98.55% të njësive ekonomike
një vit përpara falimentimit, ndërsa dy vite përpara falimentimit, modeli arrinte të
klasifikonte në mënyrë të saktë 97.1% të njësive ekonomike të falimentuara dhe 98.55%
të njësive ekonomike jo të falimentuara.
Një nga studimet e para në Poloni për parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike
nëpërmjet analizës logit është kryer nga Domeracki (2004). Në këtë punim janë përfshirë
61 njësi ekonomike të falimentuara dhe 61 njësi ekonomike jo të falimentuara.
Domeracki (2004) ndërtoi tre modele për parashikimin e falimentimit nëpërmjet analizës
logit, ndërkohë që më poshtë jepet modeli me saktësinë më të lartë parashikuese:
Në modelin e ndërtuar nga Domeracki (2004) nëpërmjet analizës logit, gjashtë ndryshoret
paraqesin raportet e mëposhtme:
– Raporti i shpejtë;
– Marzhi i borxhit;
– Detyrime dhe rezerva / Kapitali aksioner;
– Shitje neto / Totali i aktiveve;
– Raporti i qarkullimit të inventarit;
– Kthimi mbi aktivet gjithsej.
Nga ky studim mund të themi se variablat që kanë rezultuar të rëndësishëm për njësitë
ekonomike që ushtrojnë aktivitetin në Poloni janë të zakonshëm dhe kanë rezultuar të
rëndësishëm edhe në studime të vendeve të tjera, me përjashtim të marzhit të borxhit.
Rezultatet e këtij studimi tregojnë se modeli arrinte të klasifikonte në mënyrë të saktë
96% të njësive ekonomike të përfshira në kampionin fillestar dhe 91% të njësive
ekonomike të përfshira në kampionin testues një vit përpara falimentimit.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
130
Përveç analizës diskriminuese me shumë variabla, Yazdanfar dhe Nilsson (2008)
studiuan falimentimin e njësive ekonomike të vogla dhe të mesme në Suedi edhe
nëpërmjet analizës logit. Edhe për këtë model, janë analizuar në total 30 raporte
financiare, ndërkohë që në modelin përfundimtar (eksponenti y) janë përfshirë vetëm tre
raporte financiare, si më poshtë:
Në modelin e ndërtuar nga Yazdanfar dhe Nilsson (2008) nëpërmjet analizës logit, tre
ndryshoret paraqesin raportet e mëposhtme:
– Aftësia paguese;
– Raporti i shpejtë;
– Kthimi nga aktivet gjithsej.
Nga krahasimi i dy modeleve, vihet re që grupi i raporteve të likuiditetit dhe të
përfitueshmërisë që ishin të rëndësishme sipas analizës diskriminuese, janë të tilla edhe
sipas analizës logit. Në këtë model, njësitë ekonomike me probabilitet më të lartë se 0.5
klasifikohen si njësi ekonomike jo të falimentuara dhe ato me probabilitet më të vogël se
0.5 klasifikohen si njësi ekonomike të falimentuara. Rezultatet e këtij studimi tregojnë se
modeli arrinte të klasifikonte në mënyrë të saktë 85.5% të njësive ekonomike të
falimentuara (duke arritur saktësi më të lartë krahasuar me modelin e ndërtuar nëpërmjet
analizës diskriminuese) dhe 81.5% të njësive ekonomike jo të falimentuara (duke arritur
saktësi më të ulët krahasuar me modelin e ndërtuar nëpërmjet analizës diskriminuese) një
vit përpara falimentimit.
Një tjetër studim për parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike nëpërmjet
analizës logit është kryer në Turqi nga Aktan (2011). Në studimin e tij Aktan (2011)
përfshiu 180 njësi ekonomike të sektorit të prodhimit të kuotuara në Bursën e Stambollit,
prej të cilave 30 njësi ekonomike ishin të falimentuara dhe pjesa tjetër jo të falimentuara.
Modeli përfundimtar (eksponenti y) i Aktan (2011) mori formën e mëposhtme:
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
131
Në modelin e ndërtuar nëpërmjet analizës logit nga Aktan (2011), tre ndryshoret
paraqesin raportet e mëposhtme:
– Inventar / Të ardhura neto nga shitjet;
– Detyrime afatshkurtra / Totali i aktiveve;
– E ardhura operative / Totali i aktiveve.
Në këtë model, njësitë ekonomike me probabilitet më të lartë se 0.5 klasifikohen si njësi
ekonomike të falimentuara dhe ato me probabilitet më të vogël se 0.5 klasifikohen si njësi
ekonomike jo të falimentuara. Ky model arrinte të klasifikonte në mënyrë të saktë 76.7%
të njësive ekonomike të falimentuara dhe 98.7% të njësive ekonomike jo të falimentuara
një vit përpara falimentimit. Ajo që të bie në sy është se, ndërkohë që saktësia e
parashikimit të njësive ekonomike të falimentuara ulej dy dhe tre vite përpara
falimentimit (përkatësisht në 46.7% dhe në 6.7%), saktësia e parashikimit të njësive
ekonomike jo të falimentuara rritej (përkatësisht në 99.3% dhe në 100%).
Autorë të tjerë që përdorën analizën logit për parashikimin e falimentimit janë Kosmidis,
Venetaki, Stravopoulos dhe Terzidis (2011). Për ndërtimin e modelit ata përdorën të
dhënat financiare të 27 njësive ekonomike të falimentuara dhe 27 njësive ekonomike jo të
falimentuara, që ushtronin aktivitetin e tyre në Greqi. Autorët analizuan në total 41
raporte financiare të ndara në 5 grupe: raporte të likuiditetit, raporte të aktivitetit, raporte
të përfitueshmërisë, raporte të strukturës së kapitalit dhe raporte të investimit. Modeli
përfundimtar (eksponenti y) i ndërtuar nga autorët mori formën e mëposhtme:
Në modelin e ndërtuar nëpërmjet analizës logit, pesë ndryshoret paraqesin raportet e
mëposhtme:
– (Fitime të pashpërndara – Rezerva – Rimbursimin e shpenzimeve të
drejtuesve + Zhvlerësim) / Totali i detyrimeve;
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
132
– Norma vjetore e rritjes së nivelit të shitjeve;
– Logaritmi i (Fitimi përpara tatimit / Numri i punonjësve);
– Kapitali i vet / Totali i detyrimeve;
– Dividendë / Kapitali i vet.
Nga ky model mund të themi se në studime të tjera është hasur vetëm raporti i kapitalit të
vet ndaj totalit të detyrimeve, ndërkohë që katër variablat e tjerë që kanë rezultuar të
rëndësishëm në vijimësinë e aktivitetit të njësive ekonomike që ushtrojnë aktivitetin në
Greqi nuk kanë rezultuar të rëndësishëm në studime të vendeve të tjera (të paktën në
studimet e rishikuara), duke sjellë risi në këtë fushë. Rezultatet e këtij studimi tregojnë se
modeli arrinte të klasifikonte në mënyrë të saktë 81.5% të njësive ekonomike të
falimentuara dhe 77.8% të njësive ekonomike jo të falimentuara një vit përpara
falimentimit.
Blanco, Irimia dhe Oliver (2012) studiuan falimentimin e njësive ekonomike të vogla dhe
të mesme në Britaninë e Madhe nëpërmjet analizës logit. Studimi është bazuar në të
dhënat e 19’855 njësive ekonomike të falimentuara dhe 19’855 njësive ekonomike jo të
falimentuara, nga të cilat 80% kanë shërbyer për ndërtimin e modelit dhe pjesa tjetër për
testimin e tij. Modeli i ndërtuar nga autorët mori formën e mëposhtme:
Në modelin e ndërtuar nga Blanco, Irimia dhe Oliver (2012) nëpërmjet analizës logit,
pesë ndryshoret paraqesin raportet e mëposhtme:
– (Totali i aktiveve – Detyrime afatshkurtra) / Totali i detyrimeve;
– Mjete monetare / Totali i aktiveve;
– Fitimi i pashpërndarë / Totali i aktiveve;
– Llogari të pagueshme / Totali aktiveve;
– Logaritmi i totalit të aktiveve.
Nga ky model vërehet sesa e rëndësishme është për njësitë ekonomike të vogla dhe të
mesme marrëdhënia me palët e treta dhe gjenerimi i mjeteve monetare nga aktiviteti.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
133
Rezultatet e këtij studimi tregojnë se modeli arrinte të klasifikonte në mënyrë të saktë
68.51% të njësive ekonomike të falimentuara dhe 70.95% të njësive ekonomike jo të
falimentuara të përfshira në kampionin fillestar. Ndërsa kur modeli testohej mbi njësitë
ekonomike të përfshira në kampionin testues, saktësia e klasifikimit të njësive ekonomike
të falimentuara dhe jo të falimentuara arrinte përkatësisht në 69.03% dhe 72.23%.
Studimi i parë për parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike në Bosnje dhe
Hercegovinë është kryer nga Memic dhe Rovcanin (2012). Për ndërtimin e modelit janë
përdorur të dhënat financiare të 300 njësive ekonomike, prej të cilave 72 ishin të
falimentuara dhe pjesa tjetër jo të falimentuara. Në studim janë analizuar në total 15
faktorë, ndërkohë që modeli përfundimtar mori formën e mëposhtme:
Në modelin e ndërtuar nga Memic dhe Rovcanin (2012), tre ndryshoret paraqesin raportet
e mëposhtme:
– Fluksi i lirë i mjeteve monetare për pagimin e principalit dhe interesit të
borxhit;
– Periudha mesatare e arkëtimit;
– Raporti i kthimit mbi aktivet gjithsej.
Nga ky model vërehet sesa e rëndësishme është për njësitë ekonomike që ushtrojnë
aktivitetin në Bosnje dhe Hercegovinë marrëdhënia me klientët, përfitueshmëria dhe
aftësia për të shlyer detyrimet ndaj institucioneve financiare huadhënëse. Rezultatet e
këtij studimi tregojnë se modeli arrinte të klasifikonte në mënyrë të saktë 95.6% të
njësive ekonomike jo të falimentuara dhe vetëm 36.1% të njësive ekonomike të
falimentuara një vit përpara falimentimit.
Një tjetër studim për parashikimin e falimentimit në rajonin e Ballkanit nëpërmjet
analizës logit është kryer nga Stanisiç, Mizdrakovic dhe Knezevich (2013). Në këtë
punim janë përdorur të dhënat e 65 njësive ekonomike të falimentuara dhe 65 njësive
ekonomike jo të falimentuara, që ushtrojnë aktivitetin në Serbi. Autorët kanë studiuar 42
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
134
raporte financiare në total, ndërkohë që në modelin përfundimtar janë përfshirë vetëm
katër, si më poshtë:
Në modelin e ndërtuar nëpërmjet analizës logit, katër ndryshoret paraqesin raportet ose
zërat e mëposhtëm:
– Fitimi përpara amortizimit, zhvlerësimit, interesit dhe tatimit;
– Numri i punonjësve;
– Raporti i borxhit;
– Të ardhura nga shitjet / Totali i aktiveve.
Nga ky model mund të themi se në studime të tjera janë hasur raporti i borxhit dhe raporti
i qarkullimit të aktiveve gjithsej, ndërkohë që fitimi përpara amortizimit, zhvlerësimit,
interesit dhe tatimit dhe numri i punonjësve, që kanë rezultuar të rëndësishëm në
vijimësinë e aktivitetit të njësive ekonomike që ushtrojnë aktivitetin në Serbi nuk kanë
rezultuar të rëndësishëm në studime të vendeve të tjera (të paktën në studimet e
rishikuara). Rezultatet e këtij studimi tregojnë se modeli arrinte të klasifikonte në mënyrë
të saktë 81.5% të njësive ekonomike të falimentuara dhe 69.2% të njësive ekonomike jo
të falimentuara një vit përpara falimentimit.
Bauweraerts (2016) është një tjetër autor që ka studiuar parashikimin e falimentimit të
njësive ekonomike nëpërmjet analizës logit. Ai përfshiu në studim 4’796 njësi ekonomike
belge, prej të cilave 826 njësi ekonomike kishin shpallur falimentimin gjatë periudhës
2010 – 2014. Të dhënat në lidhje me raportet financiare dhe karakteristikat e njësive
ekonomike të përfshira në studim janë marrë nga “Bureau Van Dijk”. Në studim janë
analizuar në total 31 faktorë, ndërkohë që modeli përfundimtar mori formën e
mëposhtme:
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
135
Në modelin e ndërtuar nga Bauweraerts (2016), shtatë ndryshoret paraqesin raportet e
mëposhtme:
– Raporti korrent;
– Fitimi përpara interesit dhe tatimit / Totali i aktiveve;
– (Fitimi neto + Zhvlerësimi) / (Detyrime afatshkurtra + Detyrime afatgjata);
– Vlera e shtuar / Totali i punonjësve;
– Shpenzime dhe të ardhura të llogaritura / Totali i aktiveve;
– Logaritmi i totalit të aktiveve;
– Mosha e njësisë ekonomike.
Rezultatet e këtij studimi tregojnë se probabiliteti i falimentimit të njësive ekonomike
rritet me uljen e nivelit të likuiditetit, të aftësisë paguese dhe të përfitueshmërisë.
Gjithashtu, njësitë ekonomike më të reja dhe më të vogla kanë risk më të lartë për të
falimentuar. Nga rishikimi i literaturës nuk jepet informacion në lidhje me saktësinë e
klasifikimit të njësive ekonomike sipas këtij modeli.
Një nga studimet më të fundit në lidhje me parashikimin e falimentimit të njësive
ekonomike është kryer nga Alaminos, Castillo dhe Fernandez (2016). Në këtë punim janë
përfshirë 440 njësi ekonomike të kuotuara në tre rajone: Azi, Europë dhe Amerikë.
Numri i njësive ekonomike të falimentuara dhe jo të falimentuara është i njëjtë, të cilat u
grupuan në dy kampionë: Kampioni fillestar (70% e njësive ekonomike), që shërbeu për
ndërtimin e modelit dhe kampioni testues (30% e njësive ekonomike), që shërbeu për
testimin e modelit. Autorët kanë analizuar në total 10 raporte financiare, që përfaqësojnë
përfitueshmërinë, strukturën financiare, gjendjen e likuiditetit dhe eficiencën e njësisë
ekonomike, si edhe dy variabla cilësore, për të identifikuar industrinë dhe rajonin ku
ushtron aktivitetin njësia ekonomike. Modelet e ndërtuara nga autorët për secilin rajon
dhe modeli i përgjithshëm janë si më poshtë:
Azia:
Europa:
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
136
Amerika:
Globali:
Në modelet e ndërtuara nga Alaminos, Castillo dhe Fernandez (2016), ndryshoret
paraqesin raportet e mëposhtme:
– Raporti i kthimit mbi aktivet gjithsej;
– Raporti korrent;
– Kapitali punues / Totali i aktiveve;
– Fitimi i pashpërndarë / Totali i aktiveve;
– Fitimi përpara interesit dhe tatimit / Totali i aktiveve;
– Të ardhura nga shitja / Totali i aktiveve;
– (Aktive afatshkurtra + Fluksi i mjeteve monetare) / Detyrime afatshkurtra;
– Raporti i borxhit;
– Aktive afatshkurtra / Totali i aktiveve.
Rezultatet e studimit tregojnë se modeli i Azisë kishte saktësi më të madhe klasifikimi një
vit përpara falimentimit (91.07%) kur modeli aplikohej mbi njësitë ekonomike të
përfshira në kampionin fillestar, ndërsa kur modeli aplikohej mbi njësitë ekonomike të
përfshira në kampionin testues, me saktësi më të lartë rezulton modeli i Europës
(92.57%). Rezultatet e saktësisë së katër modeleve për secilin kampion të njësive
ekonomike jepen në tabelën e mëposhtme:
Tabela 3.2: Saktësia e klasifikimit të njësive ekonomike sipas katër modeleve
Modeli Kampioni fillestar Kampioni testues
Azia 91.07% 89.29%
Europa 85.81% 92.57%
Amerika 87.39% 87.23%
Globali 83.72% 84.86%
Burimi: Alaminos, Castillo dhe Fernandez (2016)
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
137
Studimi i parë në vendin tonë për parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike
nëpërmjet analizës logit është kryer nga Ballkoci (2015). Pjesë e këtij studimi ishin
njësitë ekonomike që ushtronin aktivitetin në sektorin tregtar dhe në rrethin e Elbasanit.
Për ndërtimin e modelit nëpërmjet analizës logit u përdorën të njëjtat të dhëna të
përdorura edhe për ndërtimin e modelit nëpërmjet analizës diskriminuese. Pra, u përdorën
të dhënat e 30 njësive ekonomike të falimentuara dhe 30 njësive ekonomike jo të
falimentuara. Për ndërtimin e modelit u analizuan në total 22 raporte financiare, të ndara
në katër grupe: grupi i raporteve të likuiditetit, grupi i raporteve të qarkullimit, grupi i
raporteve të strukturës financiare dhe grupi i raporteve të përfitueshmërisë. Modeli
përfundimtar (eksponenti y) i ndërtuar për rrethin e Elbasanit nga Ballkoci (2015) është si
më poshtë:
Në modelin e ndërtuar nga Ballkoci (2015), pesë ndryshoret paraqesin raportet e
mëposhtme:
– Raporti i shpejtë;
– Raporti i qarkullimit të aktiveve gjithsej;
– Raporti i qarkullimit të llogarive të arkëtueshme;
− Detyrime totale / Kapital aksioner;
– Raporti i kthimit nga aktivet gjithsej.
Nga ky studim u arrit në përfundimin se në vijimësinë e aktivitetit të njësive ekonomike
tregtare që operojnë në rrethin e Elbasanit ndikojnë raportet e likuiditetit, raportet e
menaxhimit të aktiveve, raportet e strukturës financiare dhe raportet e përfitueshmërisë.
Ajo që të bën përshtypje është se në këtë studim, edhe sipas analizës diskriminuese edhe
sipas analizës logit, raporti i kthimit nga aktivet gjithsej ndikon në rritjen e riskut të
falimentimit (në studim nuk jepet shpjegim në lidhje me këtë përfundim), ndryshe nga
përfundimet e nxjerra deri më tani nga studimet e kësaj fushe. Rezultatet e këtij studimi
tregojnë se modeli i ndërtuar nëpërmjet analizës logit arrinte të klasifikonte në mënyrë të
saktë 86.7% të njësive ekonomike të falimentuara dhe 83.3% të njësive ekonomike jo të
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
138
falimentuara një vit përpara falimentimit, duke arritur saktësi më të lartë krahasuar me
modelin e ndërtuar nëpërmjet analizës diskriminuese.
3.4 MODELE TË TJERA PËR PARASHIKIMIN E FALIMENTIMIT
Me kalimin e kohës u rrit në mënyrë të ndjeshme rëndësia e parashikimit të falimentimit
të njësive ekonomike. Gjithashtu, u bënë të disponueshme më shumë të dhëna dhe
njëkohësisht u shtua edhe numri i njësive ekonomike të falimentuara. Nga ana tjetër,
zhvillimet në fushën e statistikës dhe zhvillimi teknologjik bëri që shumë studiues të
përdorin modele ose teknika të reja për parashikimin e falimentimit. Meqë modelet e reja
janë përdorur ndjeshëm më pak në parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike në
krahasim me modelet e përmendura më sipër, më poshtë po përmendim shkurtimisht
vetëm karakteristikat e tyre.
Tabela 3.3: Karakteristikat kryesore të modeleve të reja për parashikimin e
falimentimit
MODELI KARAKTERISTIKAT KRYESORE
Modeli i probabilitetit
linear
Modeli i probabilitetit linear shpreh probabilitetin e falimentimit
ose jo falimentimit të njësisë ekonomike si një variabël të varur, i
cili është funksion linear i variablave shpjegues. Në këtë model
përcaktohen edhe vlerat kufi, për të bërë dallimin midis dy
grupeve të njësive ekonomike.
Modeli probit
Modeli probit është i ngjashëm me analizën logit. Ndryshimi
kryesor qëndron në faktin se modeli probit supozon shpërndarje
normale në variablat e pavarur. Në mënyrë që koeficientët e të dy
modeleve të jenë të krahasueshëm, duhet që koeficientët e
nxjerrë nga analiza logit të shumëzohen me / (Lehutova,
2011).
Procedura e shumave
kumulative (CUSUM)
Nëpërmjet modelit VAR (vektori autoregresiv) përcaktohen
faktorët shpjegues të njësive ekonomike të falimentuara dhe jo të
falimentuara. Më pas përcaktohet pika e fillimit të ndryshimit
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
139
midis dy grupeve të njësive ekonomike. Performanca e
përgjithshme e njësisë ekonomike përcaktohet nëpërmjet
vlerësimit të pikëve kumulative të serive kohore, që quhet
“CUSUM score”. Sipas këtij modeli, pikët negative tregojnë për
një ndryshim në performancën e njësisë ekonomike.
Metoda e pemëve të
klasifikimit dhe të
regresionit (CART)
Ndërtimi i këtij modeli kalon në tre faza:
1. Përdorimi i të dhënave për të ndërtuar pemën, me të gjitha
degëzimet e mundshme;
2. Zvogëlimi i pemës, duke prerë degëzimet e përsëritura dhe ato
me vlerë klasifikimi më të vogël se një nivel minimal i caktuar;
3. Testimi i pemës, nëse arrin të klasifikojë në mënyrë të saktë
njësitë ekonomike të falimentuara dhe jo të falimentuara.
Përdorimi i këtij modeli nuk kërkon supozime në lidhje me
variablat e përfshira në studim dhe mund të aplikohet edhe kur
nuk disponohet informacion i plotë mbi njësitë ekonomike.
Arsyetimi i bazuar në
raste
Kjo metodë bazohet në raste të ngjashme të së kaluarës, për të
gjetur zgjidhje ndaj problemeve. Zgjidhja e problemeve të reja
gjendet duke u bazuar në një “bibliotekë” të rasteve të vjetra. Kjo
metodë realizohet duke ndjekur disa faza:
1. Identifikimi i një problemi të ri;
2. Gjetja e një problemi të zgjidhur të ngjashëm në “bibliotekë”;
3. Përshtatja e problemeve të vjetra të zgjidhura në një mënyrë të
tillë që të ndihmojë në zgjidhjen e problemit të ri të identifikuar;
4. Vlerësimi i zgjidhjes së ofruar dhe magazinimi i tij në
“bibliotekë” për t’u përdorur për probleme të ardhshme.
Rrjetet nervore (Neural
Networks)
Rrjetet nervore është një teknikë jo – lineare, ku mund të
përfshihen edhe të dhëna jo numerike. Ky model mund të
aplikohet edhe kur nuk disponohet informacion i plotë mbi
njësitë ekonomike. E metë e këtij modeli është se nuk na jep
informacion mbi rëndësinë statistikore të variablave të përfshirë
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
140
në studim.
Ky model përbëhet nga tre panele:
1. paneli i inputeve – që përfaqëson raportet financiare që
studiohen për parashikimin e falimentimit;
2. paneli i outputeve – që përfaqëson rezultatin e falimentimit ose
të jo falimentimit të njësisë ekonomike;
3. paneli i fshehur – që përfaqëson kahun dhe forcën e
marrëdhënieve midis dy paneleve.
Algoritmi gjenetik
Në këtë model kërkuesit vendosin një sërë rregullash ose
kushtesh. Këto kushte janë të shoqëruara me pikën e prerjes
ndërmjet dy grupeve të klasifikimit. Në bazë të këtyre kushteve,
modeli përcakton nëse njësia ekonomike pritet të falimentojë ose
jo. Kjo metodë ka vështirësi në kodimin e sistemit, të cilët janë
shumë të kushtueshëm.
Modeli Tendenca e
Përafërt (Rough Sets)
Qëllimi i kësaj metode është të klasifikojë objektet në kushtet e
informacionit të pasaktë. Në këtë model përcaktohet një strukturë
e rregullave për klasifikimin e njësive ekonomike në dy grupe.
Çështja më e rëndësishme e këtij modeli është krijimi i disa
rregullave, që bëjnë të mundur dallimin ndërmjet dy grupeve të
njësive ekonomike, përcaktojnë faktorët më ndikues në grupimin
e tyre dhe që shfaqin shkallë të ulët gabimi në klasifikimin e
njësive “të reja” ekonomike.
Algoritmi Recursive
Partitioning ose
Klasifikimi Pemë
Kjo metodë kërkon katër inpute në klasifikimin e njësive
ekonomike:
1. raportet financiare të njësive ekonomike;
2. një grup me njësi ekonomike të falimentuara dhe një grup me
njësi ekonomike jo të falimentuara;
3. specifikimin e probabiliteteve paraprake;
4. koston e klasifikimit të gabuar të një njësie ekonomike të
falimentuar.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
141
Me këto inpute gjenerohet një pemë, e cila klasifikon njësitë
ekonomike nëse janë të falimentuara apo jo.
Teknika e Rrjeteve
Bayesiane
Kjo teknikë mund të paraqitet nëpërmjet një grafi me
probabilitetet përkatëse. Në graf nyjet përfaqësojnë variablat, që
mund të jenë variabla të matur, të fshehur ose hipoteza, ndërsa
shigjetat përfaqësojnë lidhjen midis variablave. Kjo teknikë ka
disa karakteristika tërheqëse: Është e lehtë për t’u interpretuar,
nuk vendos kufizime nga ana statistikore mbi variablat dhe mund
të përdoret edhe nëse ka mungesë të dhënash.
Burimi: Rishikimi i literaturës
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
142
KAPITULLI 4
MODELIMI I FALIMENTIMIT PËR NJËSITË EKONOMIKE
SHQIPTARE
Në kapitullin e mëparshëm u përmendën një sërë modelesh të ndërtuara për parashikimin
e falimentimit të njësive ekonomike, duke sqaruar edhe aspektet metodologjike të tyre.
Pjesa dërrmuese e modeleve të ndërtuara i përkasin vendeve të zhvilluara, për shkak të
nevojës që shfaqën njësitë ekonomike në këto vende. Gjithashtu, në kapitullin e tretë,
janë përmendur edhe një sërë modelesh të vendeve të Europës Qendrore dhe Lindore, për
shkak të disa ngjashmërive që ekzistojnë ndërmjet njësive ekonomike të këtyre vendeve
dhe njësive ekonomike të vendit tonë. Siç e kemi përmendur edhe më sipër, në vendin
tonë janë kryer vetëm dy studime në lidhje me parashikimin e falimentimit. Studimi i
parë është kryer nga Perri (2007), fokusi i së cilës ishin njësitë ekonomike me kapital
shtetëror, ndërsa studimi i dytë është kryer nga Ballkoci (2015) me fokus njësitë
ekonomike të sektorit tregtar në rrethin e Elbasanit. Ndryshe nga dy studimet e
mëparshme, ky studim bazohet në njësitë ekonomike me kapital privat që ushtrojnë
aktivitetin në sektorë të ndryshëm dhe në rrethe të ndryshme të Shqipërisë, përfshin një
kampion prej 200 njësish ekonomike dhe paraqet tre modele për parashikimin e
falimentimit një vit dhe dy vite përpara falimentimit, duke përfaqësuar studimin e parë të
këtyre përmasave në vendin tonë.
Kapitulli i katërt është i strukturuar si vijon: në pjesën e parë jepet informacion në lidhje
me kriteret që janë përdorur për të konsideruar njësitë ekonomike si të falimentuara dhe
sesi është kryer përzgjedhja e njësive ekonomike jo të falimentuara. Më pas, në pjesën e
dytë jepet një përshkrim i detajuar i variablave të përfshira në studim. Në pjesën e tretë,
jepet analiza e kryer dhe interpretimi i raporteve financiare të njësive ekonomike të
falimentuara dhe jo të falimentuara, për të parë ndryshimin që ekziston midis tyre një vit
përpara falimentimit. Më tej, në tre pjesët e tjera jepen në mënyrë të detajuar modelet e
ndërtuara nëpërmjet analizës diskriminuese me një variabël, analizës diskriminuese me
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
143
shumë variabla dhe analizës logit për parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike
një vit dhe dy vite përpara falimentimit.
4.1 BAZA E TË DHËNAVE
Në këtë studim janë përfshirë njësi ekonomike me një xhiro vjetore mbi 20 milionë lekë.
Kjo është kryer për të siguruar të dhëna sa më të besueshme në lidhje me pasqyrat
financiare. Fillimisht, kërkimi është përqëndruar në sigurimin e informacionit në lidhje
me njësitë ekonomike të falimentuara. Nga kontrolli i mbi 10 mijë ekstrakteve historike
në Qendrën Kombëtare të Biznesit janë evidentuar 130 njësi ekonomike të falimentuara.
Në këtë studim, njësi ekonomike të falimentuara janë konsideruar:
Njësitë ekonomike, ndaj të cilave është hapur procedura e likuidimit në gjykatën e
rrethit gjyqësor;
Njësitë ekonomike që nuk kanë shlyer ende detyrimet ndaj institucionit bankar,
edhe pse ka kaluar të paktën një vit nga data e maturimit të tyre;
Njësitë ekonomike me vlerë negative të fitimit përpara amortizimit, interesit dhe
tatimit për të paktën dy vite të njëpasnjëshme.
Më pas, siç sugjerohet edhe në shumicën e punimeve të autorëve të tjerë (sidomos në
punimet që është përdorur analiza diskriminuese me shumë variabla për parashikimin e
falimentimit), puna është përqëndruar në sigurimin e të dhënave financiare të një numri të
njëjtë të njësive ekonomike jo të falimentuara me ato të falimentuara. Përzgjedhja është
kryer në bazë të procesit të “përputhjes”. Kjo do të thotë, që për çdo njësi ekonomike të
falimentuar është përzgjedhur një njësi ekonomike jo e falimentuar, që i përket të njëjtit
sektor dhe që ka një nivel të krahasueshëm të vëllimit të shitjeve ose të totalit të aktiveve.
Kjo është kryer, në mënyrë që krahasimi të bëhet ndërmjet njësive ekonomike të
ngjashme me njëra – tjetrën.
Në këtë punim janë përdorur të dhënat financiare nga viti 2008 deri në vitin 2015. Për
shkak të mangësive të disa pasqyrave financiare, për ndërtimin e modelit janë përdorur të
dhënat vetëm të 100 njësive ekonomike të falimentuara dhe 100 njësive ekonomike jo të
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
144
falimentuara. Në tabelën e mëposhtme (Tabela 4.1) jepet shpërndarja e njësive
ekonomike sipas qarqeve.
Tabela 4.1: Shpërndarja e njësive ekonomike sipas qarqeve
Qyteti Të falimentuara Jo të falimentuara
Berat 2 2
Dibër 0 5
Durrës 8 13
Elbasan 8 6
Fier 5 10
Gjirokastër 2 3
Korçë 5 4
Kukës 0 0
Lezhë 2 4
Shkodër 3 7
Tiranë 57 42
Vlorë 8 4
Total 100 100
Burimi: Punim i Autorit
Siç shihet, pjesa më e madhe e njësive ekonomike të falimentuara që janë përfshirë në
studim i përkasin qarkut të Tiranës, ndërsa në qarqet e tjera, numri i njësive ekonomike të
falimentuara është në nivele të ulta ose zero (Qarku i Dibrës dhe i Kukësit). Përsa i përket
njësive ekonomike jo të falimentuara, vihet re se pjesa më e madhe i përket qarkut të
Tiranës, Durrësit dhe Fierit.
Nëse do t’i referohemi sektorit ku njësitë ekonomike ushtrojnë aktivitetin e tyre, rezulton
se 50% e tyre i përkasin sektorit të tregtisë dhe 18% sektorit të ndërtimit. Duhet theksuar
se kjo shpërndarje është e njëjtë për të dy grupet e njësive ekonomike, të falimentuara dhe
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
145
jo të falimentuara. Shpërndarja e plotë e njësive ekonomike sipas sektorit ku ushtrojnë
aktivitetin jepet në tabelën e mëposhtme (Tabela 4.2):
Tabela 4.2: Shpërndarja e njësive ekonomike sipas sektorit
Sektori Frekuenca Përqindja Përqindja
kumulative
Industri 6 6 6
Ndërtim 18 18 24
Prodhim 13 13 37
Shërbime 13 13 50
Tregti 50 50 100
Totali 100 100
Burimi: Punim i Autorit
4.2 VARIABLAT E PËRZGJEDHUR
Në këtë punim janë përfshirë vetëm raportet financiare, të cilat mund të llogariten në bazë
të të dhënave të siguruara nga pasqyrat financiare të njësive ekonomike që janë pjesë e
kampionit, ndërsa variablat e tregut dhe variablat cilësorë nuk janë përfshirë, për shkak të
vështirësisë ose të pamundësisë së vlerësimit të tyre. Në total, pjesë e punimit janë 48
raporte financiare, të cilat janë ndarë në 4 grupe: grupi i raporteve të likuiditetit, grupi i
raporteve të aktivitetit, grupi i raporteve të strukturës financiare dhe grupi i raporteve të
përfitueshmërisë. Një shpjegim i shkurtër për secilin prej faktorëve të përfshirë në studim
jepet tek shtojcat (Shtojca B).
Nga totali i raporteve të shpjeguara te shtojca B, në këtë studim janë llogaritur vetëm 24
raporte financiare, të cilat jepen në mënyrë të përmbledhur në tabelën e mëposhtme:
Tabela 4.3: Raportet e përdorura në modelim
Raporti Shkurtimi Llogaritja
Raporti korrent RK Aktive afatshkurtra / Detyrime
afatshkurtra
Raporti i shpejtë RSH (Aktive afatshkurtra – Inventar) /
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
146
Detyrime afatshkurtra
Raporti likuid RL Aktive likuide / Detyrime afatshkurtra
Aktive afatshkurtra
ndaj totalit të
detyrimeve
AASH_DET Aktive afatshkurtra / Detyrime
Kapitali punues ndaj
detyrimeve
afatshkurtra
KQN_DASH Kapitali qarkullues neto / Detyrime
afatshkurtra
Kapitali punues ndaj
totalit të detyrimeve KQN_DET
Kapitali qarkullues neto / Totali i
Detyrimeve
Periudha mesatare e
arkëtimit të llogarive
të arkëtueshme
PMA Llogari të arkëtueshme / Shitje ditore
Raporti i qarkullimit
të aktiveve
afatshkurtra
QARK_AASH Totali i shitjeve / Aktive afatshkurtra
Raporti i qarkullimit
të aktiveve gjithsej QARK_AKTIVE Totali i shitjeve / Totali i aktiveve
Raporti i qarkullimit
të kapitalit punues QARK_PUNUES
Totali i shitjeve / Kapitali qarkullues
neto
Raporti i qarkullimit
të kapitalit të vet QARK_KAP Totali i shitjeve / Kapitali i vet
Raporti i borxhit RB Totali i detyrimeve / Totali i aktiveve
Raporti i kapitalit të
vet KAPVET Kapitali i vet / Totali i aktiveve
Detyrime ndaj
kapitalit të vet DET_KAP Totali i detyrimeve / Kapitali i vet
Kapitali ekonomik
ndaj totalit të
KAPEKON_AKT
IVE Kapitali ekonomik / Totali i aktiveve
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
147
aktiveve
Raporti i fitimit
marxhinal bruto FMB Fitimi bruto / Totali i shitjeve
Raporti i fitimit
marxhinal operativ FMO Fitimi operativ / Totali i shitjeve
Raporti i fitimit
marxhinal neto FMN Fitimi neto / Totali i shitjeve
Fuqia e aktiveve për
të gjeneruar fitim BEP
Fitimi përpara interesit dhe tatimit /
Totali i aktiveve
Raporti i kthimit
mbi aktivet gjithsej ROA Fitimi neto / Totali i aktiveve
Raporti i kthimit
mbi kapitalin e vet ROE Fitimi neto / Kapitali i vet
Indeksi i levës
financiare ILF ROE / ROA
Madhësia e biznesit LOG_AKT Logaritmi i totalit të aktiveve
Madhësia e biznesit LOG_SH Logaritmi i totalit të shitjeve
Burimi: Punim i Autorit
Siç shikohet në tabelën 4.3, numri i raporteve financiare të përdorura për ndërtimin e
modeleve me një variabël dhe me shumë variabla është ndjeshëm më i vogël se numri i
raporteve të shpjeguara te shtojca B. Ky reduktim numri ka ardhur për disa arsye, të cilat
jepen më poshtë:
si pasojë e mungesës së pasqyrës së fluksit të mjeteve monetare për disa njësi
ekonomike;
si pasojë e vlerës zero të gjendjes së aktiveve afatgjata për disa njësi ekonomike;
si pasojë e vlerës zero të gjendjes së inventarit për disa njësi ekonomike.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
148
4.3 STATISTIKA PËRSHKRUESE E BAZËS SË TË DHËNAVE
Përpara ndërtimit të modeleve për parashikimin e falimentimit, në këtë pjesë të punimit
jepen statistikat përshkruese të bazës së të dhënave. Pasi është përcaktuar lista e raporteve
që do të shërbejnë si bazë për ndërtimin e modeleve për parashikimin e falimentimit, në
tabelën e mëposhtme (Tabela 4.4) jepet përshkrimi i të dhënave për njësitë ekonomike të
falimentuara, ku jepet vlera mesatare, vlera minimale dhe maksimale, si dhe devijimi
standard për çdo raport financiar.
Tabela 4.4: Statistika përshkruese për njësitë ekonomike të falimentuara
Raporti N Min. Max. Mesatare Devijimi standard
RK 100 .04 910.80 13.5198 93.01803
RSH 100 .01 910.80 13.0694 92.95601
RL 100 .00 184.80 2.1094 18.47394
AASH_DET 100 .04 116.30 2.8600 11.89513
KQN_DASH 100 -.96 909.80 12.5198 93.01803
KQN_DET 100 -.96 116.17 2.1110 11.94224
PMA 100 .19 21548.74 1421.3700 3218.52211
QARK_AASH 100 .00 81.27 2.7740 9.32702
QARK_AKTIVE 100 .00 33.72 1.4371 3.86942
QARK_PUNUES 100 -19.62 46.60 1.7217 9.03443
QARK_KAP 100 -41.56 200.79 4.9332 24.86084
RB 100 .01 10.04 1.0165 1.12660
KAPVET 100 -9.04 .99 -.0165 1.12660
DET_KAP 100 -49.83 257.88 8.2235 38.56320
KAPEKON_AKTIVE 100 -9.04 1.00 .2538 1.07495
FMB 100 -.93 1.64 .2018 .38867
FMO 100 -4.37 1.44 -.1700 .64971
FMN 100 -4.37 3.89 -.1269 .85337
BEP 100 -5.45 11.80 .0083 1.34113
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
149
ROA 100 -5.49 10.64 -.0157 1.24279
ROE 100 -12.55 13.25 .1796 2.62638
ILF 100 -48.83 258.88 9.2229 38.56333
LOG_AKT 100 12.49 24.48 18.5439 2.08901
LOG_SH 100 14.72 23.79 17.6488 1.77304
Burimi: Punim i Autorit
Në vijim (Tabela 4.5) jepet përshkrimi i të dhënave për njësitë ekonomike jo të
falimentuara, ku jepet i njëjti informacion i dhënë më sipër për njësitë ekonomike të
falimentuara, pra vlera mesatare, vlera minimale dhe maksimale, si dhe devijimi standard
për çdo raport financiar. Edhe në këtë tabelë janë përfshirë vetëm raportet, për të cilat
numri i vëzhgimeve është 100.
Tabela 4.5: Statistika përshkruese për njësitë ekonomike jo të falimentuara
Raporti N Min. Max. Mesatare Devijimi standard
RK 100 0.04 910.8 13.5198 93.018
RSH 100 0.01 910.8 13.0694 92.956
RL 100 0 184.8 2.1094 18.4739
AASH_DET 100 0.04 116.3 2.86 11.8951
KQN_DASH 100 -0.96 909.8 12.5198 93.018
KQN_DET 100 -0.96 116.17 2.111 11.9422
PMA 100 0.19 21548.7 1421.37 3218.52
QARK_AASH 100 0 81.27 2.774 9.32702
QARK_AKTIVE 100 0 33.72 1.4371 3.86942
QARK_PUNUES 100 -19.62 46.6 1.7217 9.03443
QARK_KAP 100 -41.56 200.79 4.9332 24.8608
RB 100 0.01 10.04 1.0165 1.1266
KAPVET 100 -9.04 0.99 -0.0165 1.1266
DET_KAP 100 -49.83 257.88 8.2235 38.5632
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
150
KAPEKON_AKTIVE 100 -9.04 1 0.2538 1.07495
FMB 100 -0.93 1.64 0.2018 0.38867
FMO 100 -4.37 1.44 -0.17 0.64971
FMN 100 -4.37 3.89 -0.1269 0.85337
BEP 100 -5.45 11.8 0.0083 1.34113
ROA 100 -5.49 10.64 -0.0157 1.24279
ROE 100 -12.55 13.25 0.1796 2.62638
ILF 100 -48.83 258.88 9.2229 38.5633
LOG_AKT 100 12.49 24.48 18.5439 2.08901
LOG_SH 100 14.72 23.79 17.6488 1.77304
Burimi: Punim i Autorit
Nga analiza krahasuese bazuar në raportet e likuiditetit, vihet re se njësitë ekonomike të
falimentuara kanë përgjithësisht tregues më pozitivë se njësitë ekonomike jo të
falimentuara, gjë që bie në kontradiktë me ecurinë e këtyre njësive. Siç shihet në grafikun
më poshtë (Grafiku 4.1), këto njësi kanë raport korrent dhe raport të shpejtë më të lartë, si
dhe raport likuid të përafërt me njësitë e sukseshme ekonomike. Në fakt, nëse analizën e
thellojmë duke konsideruar edhe raportet e tjera, rezulton se vlerat e larta të treguesve të
likuiditetit nuk vijnë për shkak të menaxhimit të mirë të aktiveve afatshkurtra, por për
shkak të niveleve shumë të larta të llogarive të arkëtueshme që kanë këto njësi (periudha
mesatare e arkëtimit të njësive ekonomike të falimentuara është rreth 7 herë më e lartë se
ato të pafalimentuara).
Nisur nga vlerat e tre raporteve të para, kuptojmë që njësitë ekonomike të falimentuara
karakterizohen nga nivele shumë të ulëta të inventarit (këto njësi ekonomike janë të
prirura ta shesin inventarin edhe me çmime më të ulëta në treg për të mos e mbajtur stok),
ndërsa zëri më kryesor i aktiveve afatshkurtra janë llogaritë e arkëtueshme. Nga ana tjetër,
kompanitë e suksesshme bëjnë një menaxhim më të mirë të kapitalit punues, i cili është
në gjendje të mbulojë edhe detyrimet afatgjata të tyre.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
151
Grafiku 4.1: Raportet e likuiditetit
Burimi: Punim i Autorit
Ndërsa më poshtë (Grafiku 4.2) paraqitet edhe në mënyrë vizuale krahasueshmëria e
njësive ekonomike të falimentuara dhe jo të falimentuara të përfshira në studim
(nëpërmjet dy raporteve të madhësisë së biznesit: LOG_AKT dhe LOG_SH).
Grafiku 4.2: Raportet e aktivitetit
Burimi: Punim i Autorit
0
2
4
6
8
10
12
14
Njësi ekonomike të falimentuara
Njësi ekonomike të pafalimentuara
0 2 4 6 8
10 12 14 16 18 20
Njësi ekonomike të falimentuara
Njësi ekonomike të pafalimentuara
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
152
Në treguesit e menaxhimit të aktivitetit, njësitë ekonomike të falimentuara kanë një raport
të qarkullimit të kapitalit të investuar më të ulët, që nënkupton se ato realizojnë më pak të
ardhura nga shitjet për çdo njësi të kapitalit. Ndërkohë, qarkullimi i aktiveve afatshkurtra
dhe i aktiveve totale nuk pritet të jetë një faktor i rëndësishëm në falimentim, pasi
treguesit janë të përafërt mes dy grupeve të njësive ekonomike. Raporti që përbën më
tepër problem është menaxhimi i llogarive të arkëtueshme, siç u evidentua edhe më lart, i
cili rrit edhe riskun e vazhdimit të aktivitetit për njësitë ekonomike të falimentuara.
Përsa i përket strukturës financiare, njësitë ekonomike të falimentuara financohen më
tepër me borxh, gjë që sjell më shumë shpenzime financiare dhe nënkupton më tepër
detyrime për të shlyer ndaj palëve të treta (Grafiku 4.3).
Grafiku 4.3: Raportet e strukturës financiare
Burimi: Punim i Autorit
Vonesat në arkëtimin nga klientët përkeqësojnë gjendjen e likuiditetit të njësive
ekonomike, duke rritur paaftësinë e tyre paguese ndaj kreditorëve dhe riskun financiar, i
cili rrjedhimisht ndikon në uljen e përfitueshmërisë së njësive, siç paraqitet edhe në
grafikun më poshtë (Grafiku 4.4).
-1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Njësi ekonomike të falimentuara
Njësi ekonomike të pafalimentuara
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
153
Grafiku 4.4: Raportet e përfitueshmërisë
Burimi: Punim i Autorit
Njësitë ekonomike të falimentuara përjetojnë tregues shumë negativë të përfitueshmërisë.
Ky është një përfundim i pritshëm për shkak të nivelit më të lartë të riskut të biznesit dhe
riskut financiar që kanë këto njësi ekonomike, që ndikon rrjedhimisht në uljen e nivelit të
përfitueshmërisë, duke arritur edhe në vlera negative. Kjo situatë ka ndikuar që njësitë e
falimetuara të përjetojnë një kthim nga aktivet pothuajse zero dhe kthim nga kapitali i vet
rreth 3.2 herë më të ulët se ato të pafalimentuara.
4.4 ANALIZA DISKRIMINUESE ME NJË VARIABËL
Analiza diskriminuese me një variabël synon të identifikojë variablin më të mirë për të
kryer dallimin midis dy grupeve të njësive ekonomike, të falimentuara dhe jo të
falimentuara. Për këtë, fillimisht bëhet krahasimi midis vlerave mesatare të secilit
variabël dhe më pas kryhet testimi nëse ky ndryshim është i rëndësishëm nga ana
statistikore.
-0.2
-0.1
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
FMB FMO FMN BEP ROA ROE
Njësi ekonomike të falimentuara
Njësi ekonomike të pafalimentuara
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
154
4.4.1 MODELI I PARASHIKIMIT TË FALIMENTIMIT NJË VIT PËRPARA
Rezultatet e parashikimit të falimentimit nëpërmjet analizës diskriminuese me një
variabël një vit përpara falimentimit jepen në mënyrë të përmbledhur në tabelën e
mëposhtme (Tabela 4.6):
Tabela 4.6: Rezultatet e analizës diskriminuese me një variabël (një vit përpara
falimentimit)
Variabli Wilks' Lambda F df1 df2 Sig.
RK 1.000 .095 1 198 .758
RSH .997 .623 1 198 .431
RL 1.000 .022 1 198 .881
AASH_DET .994 1.289 1 198 .258
KQN_DASH 1.000 .095 1 198 .758
KQN_DET .994 1.256 1 198 .264
PMA .932 14.367 1 198 .000
QARK_AASH .998 .374 1 198 .541
QARK_AKTIVE 1.000 .006 1 198 .941
QARK_PUNUES .994 1.208 1 198 .273
QARK_KAP .994 1.145 1 198 .286
RB .945 11.560 1 198 .001
KAPVET .944 11.704 1 198 .001
DET_KAP .994 1.098 1 198 .296
KAPEKON_AKTIVE .971 5.827 1 198 .017
FMB .993 1.475 1 198 .226
FMO .919 17.448 1 198 .000
FMN .973 5.449 1 198 .021
BEP .997 .603 1 198 .438
ROA .996 .705 1 198 .402
ROE .996 .828 1 198 .364
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
155
ILF .994 1.100 1 198 .296
LOG_AKT 1.000 .003 1 198 .954
LOG_SH .958 8.573 1 198 .004
Burimi: Punim i Autorit nëpërmjet programit SPSS
Në tabelën e mësipërme, për secilin variabël jepen rezultatet e tabelës ANOVA. Nëse
vlera e rëndësisë është nën 0.05, do të thotë që variabli përkatës ndihmon në dallimin
ndërmjet dy grupeve të njësive ekonomike. Nga përfundimet rezulton se janë 7 variabla
të rëndësishëm nga ana statistikore në analizën diskriminuese. Një tjetër tregues që
ndihmon në përcaktimin e variablave që arrijnë të bëjnë më mirë dallimin e njësive
ekonomike midis dy grupeve është “Wilks’ Lambda”. Sipas këtij treguesi, sa më e ulët të
jetë vlera e tij, aq më i lartë është kontributi i variablit përkatës në analizën diskriminuese.
Sipas kësaj analize, variablat që arrijnë më mirë të bëjnë klasifikimin e njësive
ekonomike në të falimentuara dhe jo të falimentuara një vit përpara falimentimit janë si
më poshtë (duke filluar nga variabli me kontributin më të madh):
Raporti i fitimit marxhinal operativ - Ky raport tregon sa është fitimi përpara
interesit dhe tatimit që realizon njësia ekonomike për çdo njësi monetare shitje. Sa
më i lartë të jetë ky raport, aq më e lartë është mundësia e njësisë ekonomike për
të mbuluar shpenzimet financiare. Rezultatet e analizës diskriminuese me një
variabël tregojnë se njësitë ekonomike që kanë një raport më të lartë se -3.085%
konsiderohen jo të falimentuara dhe ato me një raport më të vogël se -3.085%
konsiderohen të falimentuara.
Periudha mesatare e arkëtimit - Ky raport tregon kohën mesatare që i duhet
njësisë ekonomike për të arkëtuar nga klientët për shitjet e kryera me arkëtim të
mëvonshëm. Periudha mesatare e arkëtimit duhet të jetë sa më e shkurtër, por pa
ndikuar negativisht në vëllimin e shitjeve dhe në pjesën e tregut. Rezultatet e këtij
studimi tregojnë se njësitë ekonomike që kanë një periudhë më të gjatë se 807.78
ditë konsiderohen të falimentuara dhe ato me një periudhë më të shkurtër se
807.78 ditë konsiderohen jo të falimentuara.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
156
Raporti i kapitalit të vet - Ky raport tregon se ç’pjesë e aktiveve të njësisë
ekonomike është financuar me kapital vetjak. Një vlerë e lartë e këtij raporti
nënkupton risk financiar të ulët për njësinë ekonomike nga njëra anë, por nga ana
tjetër mund të sjellë edhe përfitueshmëri më të ulët. Sipas anlizës diskriminuese
me një variabël, njësitë ekonomike që financohen me kapital të vet më pak se
18.155% konsiderohen të falimentuara dhe ato që financohen më shumë se 18.155%
konsiderohen jo të falimentuara.
Raporti i borxhit - Raporti i borxhit është tregues i levës financiare dhe tregon se
ç’pjesë e aktiveve të njësisë ekonomike është financuar me borxh. Një vlerë e
lartë e këtij raporti mund të sjellë përfitueshmëri më të lartë për njësinë
ekonomike nga njëra anë, por nga ana tjetër çon edhe në rritjen e riskut financiar.
Sipas këtij studimi rezulton se njësitë ekonomike me raport borxhi më të lartë se
81.96% klasifikohen të falimentuara dhe ato me raport borxhi më të ulët se 81.96%
klasifikohen jo të falimentuara.
Logaritmi i totalit të shitjeve - Madhësia e njësisë ekonomike, e matur me anë të
këtij treguesi, është një tjetër faktor që mund të ndikojë në vazhdimësinë e
aktivitetit të saj. Në përgjithësi, njësitë ekonomike më të mëdha mund të
përfitojnë nga ekonomitë e shkallës. Kjo do të thotë që ato kanë më shumë
mundësi për të përfituar burime financimi me kosto më të ulët, kanë kosto më të
ulët të prodhimit për shkak të specializimit dhe të shpërndarjes së kostove fikse në
një numër më të madh njësish dhe për shkak të aftësive drejtuese. Rezultatet e
analizës diskriminuese me një variabël tregojnë se njësitë ekonomike më të
mëdha (që gjenerojnë një nivel më të lartë të vëllimit të shitjeve) kanë më pak
mundësi për të falimentuar.
Raporti i kapitali ekonomik ndaj totalit të aktiveve - Ky raport tregon se ç’pjesë e
aktiveve të njësisë ekonomike është financuar me burime afatgjata, ku përfshihen
detyrimet afatgjata dhe kapitali i vet. Për të vlerësuar këtë raport duhet marrë
parasqysh edhe struktura e aktiveve të njësisë ekonomike. Sipas analizës
diskriminuese me një variabël, njësitë ekonomike që financohen me burime
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
157
afatgjata më pak se 38.78% klasifikohen të falimentuara dhe ato që financohen
me burime afatgjata më shumë se 38.78% klasifikohen jo të falimentuara.
Raporti i fitimit marxhinal neto – Ky raport është një nga raportet më të
rëndësishme të përfitueshmërisë dhe tregon sa është fitimi neto që realizon njësia
ekonomike për çdo njësi monetare shitje. Sa më i lartë të jetë ky raport, aq më e
lartë është aftësia e njësisë ekonomike për të gjeneruar fitim nga shitjet e kryera
dhe aq më e lartë është eficienca e saj. Rezultatet e këtij studimi tregojnë se
njësitë ekonomike që kanë raport të fitimit marxhinal neto më të ulët se -2.63%
konsiderohen të falimentuara dhe ato që kanë një raport më të lartë se -2.63%
konsiderohen jo të falimentuara.
Siç shihet edhe më sipër, raportet më të rëndësishme financiare që bëjnë dallimin
ndërmjet njësive ekonomike të falimentuara dhe jo të falimentuara i përkasin grupit të
raporteve të përfitueshmërisë (Raporti i fitimit marxhinal operativ, Raporti i fitimit
marxhinal neto), të strukturës financiare (Raporti i kapitalit të vet, Raporti i borxhit,
Raporti i kapitalit ekonomik ndaj totalit të aktiveve) dhe të aktivitetit (Periudha mesatare
e arkëtimit, Logaritmi i totalit të shitjeve). Ajo që të bën më shumë përshtypje është se
raportet e likuiditetit janë raportet më pak të rëndësishme nga ana statistikore në këtë
analizë diskriminuese.
Përsa i përket saktësisë së variablave në parashikimin e falimentimit të njësive
ekonomike një vit përpara falimentimit, rezultatet jepen në tabelën e mëposhtme (Tabela
4.7). Duke u bazuar në pikën kritike (pikën e ndarjes) të llogaritur më sipër për secilin
variabël, përcaktohet se cilit grup i përket çdo njësi ekonomike dhe nëse parashikimi i
kryer nëpërmjet modelit përputhet me gjendjen faktike të njësisë ekonomike. Në këtë
mënyrë llogaritet saktësia e klasifikimit të njësive ekonomike të falimentuara dhe jo të
falimentuara dhe në të njëjtën kohë vlerësohet edhe saktësia e përgjithshme e modelit.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
158
Tabela 4.7: Saktësia e variablave në klasifikimin e njësive ekonomike
Saktësia e klasifikimit të njësive ekonomike
Variabli Të falimentuara Jo të falimentuara Në total
Raporti i fitimit marxhinal
operativ 42 95 68.5
Periudha mesatare e
arkëtimit 27 95 61
Raporti i kapitali të vet 57 75 66
Raporti i borxhit 57 74 65.5
Logaritmi i totalit të
shitjeve 68 53 60.5
Kapitali ekonomik ndaj
aktiveve 48 68 58
Raporti i fitimit
marxhinal neto 45 95 70
Burimi: Punim i Autorit nëpërmjet programit SPSS
Rezultatet tregojnë se variablat që arrijnë të klasifikojnë në mënyrë më të saktë njësitë
ekonomike janë dy raportet e përfitueshmërisë: raporti i fitimit marxhinal neto, i cili arrin
të klasifikojë në mënyrë të saktë 70% të njësive ekonomike dhe raporti i fitimit marxhinal
operativ, i cili arrin të klasifikojë në mënyrë të saktë 68.5% të njësive ekonomike.
Gjithashtu, në tabelën e mësipërme jepet saktësia e secilit variabël edhe për secilin grup
të njësive ekonomike. Siç shihet, përsa i përket njësive ekonomike të falimentuara,
variablat më të saktë në klasifikim një vit përpara falimentimit janë logaritmi i totalit të
shitjeve (68%), raporti i borxhit (57%) dhe raporti i kapitalit të vet (57%). Ndërsa përsa i
përket njësive ekonomike jo të falimentuara, variablat më të saktë në klasifikim janë
raporti i fitimit marxhinal neto, raporti i fitimit marxhinal operativ dhe periudha mesatare
e arkëtimit, ku të treja arrijnë të klasifikojnë në mënyrë të saktë 95% të tyre një vit
përpara falimentimit.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
159
4.4.2 MODELI I PARASHIKIMIT TË FALIMENTIMIT DY VITE PËRPARA
Në të njëjtën mënyrë siç vepruam më sipër për klasifikimin e njësive ekonomike një vit
përpara falimentimit, është vepruar për të përcaktuar variablat që kanë aftësi më të lartë
diskriminuese midis dy grupeve të njësive ekonomike dy vite përpara falimentimit.
Statistikat përshkruese të njësive ekonomike të falimentuara dhe jo të falimentuara dy
vite përpara falimentimit, si dhe rezultatet e analizës diskriminuese me një variabël jepen
tek shtojcat (përkatësisht tek Shtojca C dhe Shtojca E). Sipas treguesit “Wilks’ Lambda”,
variablat që arrijnë më mirë të bëjnë klasifikimin e njësive ekonomike në të falimentuara
dhe jo të falimentuara dy vite përpara falimentimit janë si më poshtë (duke filluar nga
variabli me kontributin më të madh):
Raporti BEP (fuqia e aktiveve për të gjeneruar fitim) – Sipas analizës
diskriminuese me një variabël, rritja e këtij raporti ndikon në uljen e mundësisë së
njësisë ekonomike për të falimentuar. Rezultatet e këtij modeli tregojnë se njësitë
ekonomike me raport BEP më të ulët se 5.6% klasifikohen të falimentuara dhe ato
me raport më të lartë se 5.6% klasifikohen jo të falimentuara. Ndërkohë, ky raport
nuk rezultoi i rëndësishëm statistikisht në dallimin midis dy grupeve të njësive
ekonomike një vit përpara falimentimit.
Raporti i kthimit mbi aktivet gjithsej – Sipas analizës diskriminuese me një
variabël, ashtu si rritja e raportit BEP, edhe rritja e raportit të kthimit mbi aktivet
gjithsej ndikon në uljen e mundësisë së njësisë ekonomike për të falimentuar.
Rezultatet e këtij modeli tregojnë se njësitë ekonomike me raport ROA më të ulët
se 3.19% klasifikohen të falimentuara dhe ato me raport më të lartë se 3.19%
klasifikohen jo të falimentuara. Ashtu si raporti BEP, edhe raporti i kthimit mbi
aktivet gjithsej nuk rezultoi i rëndësishëm statistikisht në dallimin midis dy
grupeve të njësive ekonomike një vit përpara falimentimit.
Raporti i fitimit marxhinal operativ – Rezultatet e këtij studimi tregojnë se rritja
e raportit të fitimit marxhinal operativ ndikon në uljen e mundësisë së njësisë
ekonomike për të falimentuar. Sipas këtij modeli, njësitë ekonomike me raport më
të ulët se -1.32% klasifikohen të falimentuara dhe ato me raport më të lartë se -
1.32% klasifikohen jo të falimentuara. Nga krahasimi i këtij raporti një vit dhe dy
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
160
vite përpara falimentimit vihet re se pika e prerjes një vit përpara falimentimit
është më e ulët. Kjo vjen për shkak të përkeqësimit të situatës financiare të njësive
ekonomike të falimentuara me afrimin e momentit të falimentimit.
Raporti i kapitalit të vet – Ky raport rezulton i rëndësishëm statistikisht në
dallimin midis dy grupeve të njësive ekonomike edhe dy vite përpara falimentimit,
ashtu siç rezultoi edhe një vit përpara falimentimit. Sipas këtij punimi, rritja e
këtij raporti ndikon në uljen e mundësisë së njësisë ekonomike për të falimentuar.
Rezultatet e analizës diskriminuese tregojnë se njësitë ekonomike me raport më të
ulët se 24.2% klasifikohen të falimentuara dhe ato me raport më të lartë se 24.2%
klasifikohen jo të falimentuara.
Raporti i borxhit – Sipas analizës diskriminuese me një variabël, rritja e këtij
raporti ndikon në rritjen e mundësisë së njësisë ekonomike për të falimentuar.
Rezultatet e këtij modeli tregojnë se njësitë ekonomike me raport borxhi më të
lartë se 75.8% klasifikohen të falimentuara dhe ato me raport më të ulët se 75.8%
klasifikohen jo të falimentuara.
Raporti i kapitali ekonomik ndaj totalit të aktiveve – Ky raport rezulton i
rëndësishëm statistikisht në dallimin midis dy grupeve të njësive ekonomike edhe
dy vite përpara falimentimit, ashtu siç rezultoi edhe një vit përpara falimentimit.
Sipas këtij punimi, rritja e këtij raporti ndikon në uljen e mundësisë së njësisë
ekonomike për të falimentuar. Rezultatet e modelit me një variabël tregojnë se
njësitë ekonomike me raport më të ulët se 42.44% klasifikohen të falimentuara
dhe ato me raport më të lartë se 42.44% klasifikohen jo të falimentuara.
Siç shihet edhe më sipër, raportet e përfitueshmërisë dhe të strukturës financiare janë të
rëndësishme në dallimin ndërmjet njësive ekonomike të falimentuara dhe jo të
falimentuara edhe dy vite përpara falimentimit, ndërkohë që raportet e likuiditetit
rezultojnë sërish të parëndësishme. Ndryshe nga rezultatet e marra një vit përpara
falimentimit, raportet e aktivitetit rezultojnë të parëndësishme në dallimin midis dy
grupeve të njësive ekonomike dy vite përpara falimentimit.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
161
Përsa i përket saktësisë së variablave në parashikimin e falimentimit të njësive
ekonomike dy vite përpara falimentimit, rezultatet jepen në tabelën e mëposhtme (Tabela
4.8):
Tabela 4.8: Saktësia e variablave në klasifikimin e njësive ekonomike
Saktësia e klasifikimit të njësive ekonomike
Variabli Të falimentuara Jo të falimentuara Në total
Raporti BEP 74 56.2 65.1
Raporti i kthimit mbi aktivet 69.8 63.5 66.65
Raporti i fitimit marxhinal
operativ 40.6 93.7 67.15
Raporti i kapitali të vet 63.5 55.2 59.35
Raporti i borxhit 63.5 55.2 59.35
Kapitali ekonomik ndaj
aktiveve 52.1 56.2 54.15
Burimi: Punim i Autorit nëpërmjet programit SPSS
Nga këto rezultate vihet re që variablat që arrijnë të klasifikojnë në mënyrë më të saktë
njësitë ekonomike dy vite përpara falimentimit janë tre raportet e përfitueshmërisë:
raporti i fitimit marxhinal operativ, i cili arrin të klasifikojë në mënyrë të saktë 67.15% të
njësive ekonomike, raporti i kthimit mbi aktivet gjithsej, i cili arrin të klasifikojë në
mënyrë të saktë 66.65% të njësive ekonomike dhe raporti i fuqisë së aktiveve për të
gjeneruar fitim (BEP), i cili arrin të klasifikojë në mënyrë të saktë 65.1% të njësive
ekonomike. Gjithashtu, në tabelën e mësipërme jepet saktësia e secilit variabël edhe për
secilin grup të njësive ekonomike. Siç shihet, përsa i përket njësive ekonomike të
falimentuara, variablat më të saktë në klasifikim dy vite përpara falimentimit janë fuqia e
aktiveve për të gjeneruar fitim (74%) dhe raporti i kthimit mbi aktivet gjithsej (69.8%).
Ndërsa përsa i përket njësive ekonomike jo të falimentuara, variabli më i saktë në
klasifikim është raporti i fitimit marxhinal operativ, i cili arrin të klasifikojë në mënyrë të
saktë 93.7% të tyre dy vite përpara falimentimit.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
162
4.5 ANALIZA DISKRIMINUESE ME SHUMË VARIABLA
Analiza diskriminuese me shumë variabla është metoda e parë me shumë variabla e
përdorur për parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike. Edhe pse kanë kaluar
shumë vite dhe modelet statistikore kanë përparuar me ritme të shpejta, kjo analizë
mbetet teknika më e përdorur deri më sot dhe shërben si bazë krahasimi për saktësinë e
teknikave të reja të përdorura.
4.5.1 MODELI I PARASHIKIMIT TË FALIMENTIMIT NJË VIT PËRPARA
Siç e kemi përmendur në kapitullin paraardhës, kjo analizë bazohet në disa supozime,
plotësimi i të cilave ndihmon në rritjen e saktësisë së klasifikimit të njësive ekonomike.
Më poshtë jepet në mënyrë të përmbledhur shpjegimi nëse plotësohen këto supozime në
këtë punim apo jo:
Supozimi i parë kërkon që grupet të jenë reciprokisht të përjashtueshëm dhe madhësia e
të dy grupeve të jetë pak a shumë e ngjashme. Në këtë punim, njësitë ekonomike janë
ndarë në dy grupe: njësi ekonomike të falimentuara dhe jo të falimentuara dhe madhësia e
secilit grup është e njëjtë (nga 100 njësi ekonomike secili grup).
Supozimi i dytë kërkon që variablat e pavarur të mos jenë të korreluara me njëra - tjetrën.
Korrelacioni midis variablave të pavarur mund të krijojë probleme, sepse mund të rrisë
variancën e koeficientëve dhe kjo mund të sjellë vështirësi në ndërtimin e modelit
përfundimtar dhe në interpretimin e tij. Në modelin me shumë variabla për parashikimin
e falimentimit të njësive ekonomike një vit përpara falimentimit janë përjashtuar variablat
me korrelacion të lartë midis tyre. Rezultatet e korrelacionit jepen tek shtojcat (Shtojca
G).
Supozimi i tretë kërkon që variablat e pavarur të kenë shpërndarje normale. Rezultatet e
testit Kolmogorov – Smirnov për shpërndarjen normale të variablave të pavarur jepen tek
shtojcat (Shtojca H). Këto rezultate tregojnë se vetëm katër variabla kanë shpërndarje
normale: raporti korrent, raporti i shpejtë, kapitali qarkullues neto ndaj detyrimeve
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
163
afatshkurtra dhe logaritmi i totalit të aktiveve. Megjithatë, siç e përmendëm edhe në
kapitullin e tretë, edhe pse variablat e tjerë nuk kanë shpërndarje normale, modeli i
ndërtuar nëpërmjet analizës diskriminuese është i qëndrueshëm, meqë numri i vrojtimeve
është i njëjtë midis dy grupeve të njësive ekonomike dhe numri i vrojtimeve është të
paktën katër herë më shumë se numri i variablave të përfshirë në model.
Supozimi i katërt dhe më i rëndësishëm është se struktura variancë – kovariancë e
variablave të pavarur duhet të jetë e ngjashme brenda të njëjtit grup të variablit të varur.
Ky supozim testohet nëpërmjet testit “F” të Fisher, rezultatet e së cilës jepen në tabelën e
mëposhtme (Tabela 4.9):
Tabela 4.9: Rezultati i testit Fisher
Box's M 630.166
F
Afërsisht 61.645
Shkallë lirie 1 10
Shkallë lirie 2 187429.482
Rëndësia .000
Burimi: Punim i Autorit nëpërmjet programit SPSS
Siç shihet, vlera e testit Fisher është e barabartë me 61.645, me shkallë rëndësie
statistikore 0. Duke qenë se kjo vlerë del më e lartë se vlera kritike Fisher, atëherë
struktura variancë – kovariancë e variablave të pavarur nuk është e ngjashme brenda të
njëjtit grup, njësive ekonomike të falimentuara dhe jo të falimentuara. Megjithatë, analiza
diskriminuese është e fortë nga thyerja e këtij supozimi nëse numri i vrojtimeve është i
njëjtë midis dy grupeve të njësive ekonomike dhe numri i vrojtimeve është të paktën
katër herë më shumë se numri i variablave të përfshirë në model.
Pasi është kryer shpjegimi i supozimeve të analizës diskriminuese me shumë variabla,
nëpërmjet programit statistikor SPSS, janë përzgjedhur variablat që janë të rëndësishëm
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
164
nga ana statistikore. Pas kryerjes së një sërë testesh, është bërë i mundur krijimi i një
bashkësie variablash, që janë të rëndësishëm dhe që ndikojnë në rritjen e saktësisë së
modelit. Nga ana tjetër, në model nuk janë përfshirë disa variabla që kanë korrelacion të
lartë me ato të përfshira. Variablat e përzgjedhur nëpërmjet procedurave statistikore kanë
bërë të mundur krijimin e funksionit diskriminues, i cili ka formën e mëposhtme:
Në këtë barazim, katër ndryshoret paraqesin raportet e mëposhtme:
Z – Rezultati i marrë nga funksioni diskriminues;
– Periudha mesatare e arkëtimit;
– Raporti i borxhit;
– Raporti i fitimit marxhinal operativ;
– Madhësia e njësisë ekonomike.
Periudha mesatare e arkëtimit është variabli i dytë më i rëndësishëm i identifikuar nga
analiza diskriminuese. Ky raport tregon kohën mesatare që i duhet njësisë ekonomike
për të arkëtuar të drejtat nga klientët për shitjet e kryera me arkëtim të mëvonshëm.
Periudha mesatare e arkëtimit llogaritet duke pjesëtuar llogaritë e arkëtueshme me shitjet
ditore. Sipas analizës diskriminuese me shumë variabla, rritja e periudhës mesatare të
arkëtimit ndikon në rritjen e mundësisë së falimentimit të njësisë ekonomike. Ky është
një rezultat i pritshëm, meqë vonesa në arkëtimin e të drejtave ndaj të tretëve mund të
shkaktojë probleme me gjendjen e likuiditetit të njësisë ekonomike, e cila më pas mund
çojë deri në falimentimin e saj.
Raporti i borxhit është variabli i tretë më i rëndësishëm i identifikuar nga analiza
diskriminuese. Ky raport është tregues i levës financiare dhe tregon se ç’pjesë e aktiveve
të njësisë ekonomike është financuar me borxh. Një vlerë e lartë e këtij raporti mund të
sjellë përfitueshmëri më të lartë për njësinë ekonomike nga njëra anë, por nga ana tjetër
mund të sjellë edhe rritjen e riskut financiar. Raporti i borxhit llogaritet duke pjesëtuar
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
165
totalin e detyrimeve me totalin e aktiveve. Sipas analizës diskriminuese me shumë
variabla të realizuar më sipër, rritja e raportit të borxhit ndikon në rritjen e mundësisë së
falimentimit të njësisë ekonomike, si rrjedhojë e rritjes së riskut financiar të saj.
Raporti i fitimit marxhinal operativ është variabli më i rëndësishëm i identifikuar nga
analiza diskriminuese. Ky raport llogaritet duke pjesëtuar fitimin operativ me totalin e
shitjeve dhe tregon sa është fitimi operativ (fitimi përpara interesit dhe tatimit) që
realizon njësia ekonomike për çdo njësi monetare shitje. Sipas modelit të ndërtuar më
sipër, sa më i lartë të jetë raporti i fitimit marxhinal operativ, aq më e ulët është
mundësia e njësisë ekonomike për të falimentuar. Kjo mund të shpjegohet me faktin se,
sa më i lartë të jetë ky raport, aq më e lartë është eficienca operative e njësisë ekonomike
dhe aq më e lartë është aftësia e saj për të mbuluar shpenzimet financiare.
Madhësia e njësisë ekonomike është variabli i katërt më i rëndësishëm i identifikuar nga
analiza diskriminuese. Ky variabël matet nëpërmjet logaritmit të totalit të shitjeve. Sipas
modelit të ndërtuar më sipër, sa më i lartë të jetë logaritmi i totalit të shitjeve, aq më e
ulët është mundësia e njësisë ekonomike për të falimentuar. Kjo mund të shpjegohet me
faktin se në përgjithësi, njësitë ekonomike më të mëdha mund të përfitojnë nga
ekonomitë e shkallës. Kjo do të thotë që ato kanë më shumë mundësi për të përfituar
burime financimi me kosto më të ulët, kanë kosto më të ulët të prodhimit për shkak të
specializimit dhe të shpërndarjes së kostove fikse në një numër më të madh njësish dhe
për shkak të aftësive drejtuese.
Funksioni diskriminues i ndërtuar më sipër quhet ndryshe funksion kanonik. Për të
testuar aftësinë e tij statistikore për të kryer dallimin midis dy grupeve të njësive
ekonomike përdoren dy tregues: koeficienti i korrelacionit kanonik dhe vlera Lambda.
Rezultatet e këtyre dy testeve jepen në tabelën e mëposhtme (Tabela 4.10):
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
166
Tabela 4.10: Testimi i modelit
Function Eigenvalue % of Variance Cumulative % Canonical Correlation
1 .193 100.0 100.0 .402
Test of Function(s) Wilks' Lambda Chi-square Df Sig.
1 .838 34.629 4 .000
Burimi: Punim i Autorit nëpërmjet programit SPSS
Në rastin kur janë dy grupe të dhënash, koeficienti i korrelacionit kanonik është treguesi
më i përdorur dhe është ekuivalent me koeficientin e korrelacionit Pearson. Sa më i lartë
të jetë ky koeficient, aq më shpjegues është modeli i ndërtuar. Përsa i përket vlerës
Lambda, ajo tregon se ç’pjesë e variancës totale nuk shpjegohet nga ndryshimi midis dy
grupeve të njësive ekonomike. Kjo vlerë kërkohet të jetë sa më e vogël, sepse në këtë rast
aftësia diskriminuese e modelit të ndërtuar është më e lartë. Në rastin tonë, edhe pse
koeficienti i korrelacionit kanonik është i ulët dhe vlera Lambda është e lartë, modeli i
ndërtuar një vit përpara falimentimit është i rëndësishëm statistikisht (shkalla e rëndësisë
është më e vogël se 0.05) dhe është i vlefshëm në analizën diskriminuese midis dy
grupeve të njësive ekonomike.
Pas testimit të rëndësisë dhe të vlefshmërisë së modelit, është e nevojshme të përcaktohet
vlera e funksionit diskriminues, që do të shërbejë si pikë ndarje midis njësive ekonomike
të falimentuara dhe atyre jo të falimentuara. Për këtë, fillimisht llogarisim vlerën
mesatare të funksionit diskriminues për secilin grup të njësive ekonomike, rezultatet e së
cilës jepen në tabelën e mëposhtme (Tabela 4.11):
Tabela 4.11: Vlera mesatare “Z” për dy grupet e njësive ekonomike
Njësi ekonomike Vlera mesatare e funksionit diskriminues
Të falimentuara 0.437
Jo të falimentuara - 0.437
Burimi: Punim i Autorit nëpërmjet programit SPSS
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
167
Pika e ndarjes ndërmjet dy grupeve të njësive ekonomike llogaritet thjesht si mesatare e
dy vlerave Z të gjetura më sipër:
Sipas këtij modeli, njësitë ekonomike me vlerë “Z” më të madhe se zero klasifikohen si
njësi ekonomike të falimentuara dhe ato me vlerë “Z” më të vogël se zero klasifikohen si
njësi ekonomike jo të falimentuara.
Pas përcaktimit të pikës së ndarjes midis dy grupeve të njësive ekonomike, bëhet
vlerësimi i saktësisë së klasifikimit të modelit të ndërtuar, rezultatet e së cilit jepen në
tabelën e mëposhtme:
Tabela 4.12: Rezultatet e klasifikimit sipas analizës diskriminuese (një vit përpara
falimentimit)
Njësi ekonomike Parashikimi sipas modelit
Gjithsej Të falimentuara Jo të falimentuara
Numri Të falimentuara 56 44 100
Jo të falimentuara 13 87 100
Përqindja Të falimentuara 56.0 44.0 100.0
Jo të falimentuara 13.0 87.0 100.0
Burimi: Punim i Autorit nëpërmjet programit SPSS
Rezultatet tregojnë se ky model arrin të klasifikojë në mënyrë të saktë 71.5% të të gjitha
njësive ekonomike një vit përpara falimentimit. Përsa i përket saktësisë së klasifikimit të
të dy grupeve, ky model arrin të klasifikojë në mënyrë të saktë 56% të njësive ekonomike
të falimentuara një vit përpara falimentimit dhe 87% të njësive ekonomike jo të
falimentuara.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
168
4.5.2 MODELI I PARASHIKIMIT TË FALIMENTIMIT DY VITE PËRPARA
Në të njëjtën mënyrë siç vepruam më sipër për klasifikimin e njësive ekonomike një vit
përpara falimentimit, është vepruar për të përcaktuar variablat që kanë aftësi më të lartë
diskriminuese midis dy grupeve të njësive ekonomike dy vite përpara falimentimit.
Fillimisht, më poshtë jepet në mënyrë të përmbledhur shpjegimi nëse plotësohen
supozimet e analizës diskriminuese apo jo:
Supozimi i parë kërkon që grupet të jenë reciprokisht të përjashtueshëm dhe madhësia e
të dy grupeve të jetë pak a shumë e ngjashme. Në këtë pjesë të punimit, njësitë
ekonomike janë ndarë në dy grupe: njësi ekonomike të falimentuara dhe jo të
falimentuara dhe madhësia e secilit grup është e njëjtë (nga 96 njësi ekonomike secili
grup).
Supozimi i dytë kërkon që variablat e pavarur të mos jenë të korreluara me njëra - tjetrën.
Siç e përmendëm edhe në seksionin paraardhës, korrelacioni midis variablave të pavarur
mund të krijojë probleme, sepse mund të rrisë variancën e koeficientëve dhe kjo mund të
sjellë vështirësi në ndërtimin e modelit përfundimtar dhe në interpretimin e tij. Në
modelin me shumë variabla për parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike dy vite
përpara falimentimit janë përjashtuar variablat me korrelacion të lartë midis tyre.
Rezultatet e korrelacionit jepen tek shtojcat (Shtojca G).
Supozimi i tretë kërkon që variablat e pavarur të kenë shpërndarje normale. Rezultatet e
testit Kolmogorov – Smirnov për shpërndarjen normale të variablave të pavarur jepen tek
shtojcat (Shtojca H). Këto rezultate tregojnë se përveç katër variablave që kishin
shpërndarje normale një vit përpara falimentimit, kanë shpërndarje normale dy vite
përpara falimentimit edhe pesë variabla të tjerë: kapitali qarkullues ndaj totalit të
detyrimeve, periudha mesatare e arkëtimit, kapitali ekonomik ndaj totalit të aktiveve,
fitimi marxhinal bruto dhe logaritmi i totalit të shitjeve. Megjithatë, siç e përmendëm
edhe në kapitullin e tretë, edhe pse variablat e tjerë nuk kanë shpërndarje normale, modeli
i ndërtuar nëpërmjet analizës diskriminuese është i qëndrueshëm, meqë numri i
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
169
vrojtimeve është i njëjtë midis dy grupeve të njësive ekonomike dhe numri i vrojtimeve
është të paktën katër herë më shumë se numri i variablave të përfshirë në model.
Supozimi i katërt, i cili është testuar nëpërmjet testit “F” të Fisher, kërkon që struktura
variancë – kovariancë e variablave të pavarur të jetë e ngjashme brenda të njëjtit grup të
variablit të varur. Rezultatet e këtij testi jepen në tabelën e mëposhtme (Tabela 4.13):
Tabela 4.13: Rezultati i testit Fisher
Box's M 249.577
F
Afërsisht 24.391
Shkallë lirie 1 10
Shkallë lirie 2 172589.641
Rëndësia .000
Burimi: Punim i Autorit nëpërmjet programit SPSS
Nga tabela shikojmë se vlera e testit Fisher është e barabartë me 24.391, me shkallë
rëndësie statistikore 0. Duke qenë se kjo vlerë del më e lartë se vlera kritike Fisher,
atëherë struktura variancë – kovariancë e variablave të pavarur nuk është e ngjashme
brenda të njëjtit grup, njësive ekonomike të falimentuara dhe jo të falimentuara.
Megjithatë, siç e përmendëm edhe në seksionin paraardhës, analiza diskriminuese është e
fortë nga thyerja e këtij supozimi nëse numri i vrojtimeve është i njëjtë midis dy grupeve
të njësive ekonomike dhe numri i vrojtimeve është të paktën katër herë më shumë se
numri i variablave të përfshirë në model.
Pasi është kryer shpjegimi i supozimeve të analizës diskriminuese me shumë variabla,
nëpërmjet programit statistikor SPSS, në të njëjtën mënyrë siç vepruam më sipër për
ndërtimin e modelit një vit përpara falimentimit, janë përzgjedhur variablat që janë të
rëndësishëm nga ana statistikore. Pas kryerjes së një sërë testesh, është bërë e mundur
krijimi i një bashkësie variablash, që janë të rëndësishëm dhe që ndikojnë në rritjen e
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
170
saktësisë së modelit. Ashtu siç vepruam edhe më sipër, në model nuk janë përfshirë disa
variabla që kanë korrelacion të lartë me ato të përfshira. Variablat e përzgjedhur
nëpërmjet procedurave statistikore kanë bërë të mundur krijimin e funksionit
diskriminues, i cili ka formën e mëposhtme:
Në këtë barazim, katër ndryshoret paraqesin raportet e mëposhtme:
Z – Rezultati i marrë nga funksioni diskriminues;
– Raporti i borxhit;
– Raporti i fitimit marxhinal operativ;
– Raporti i kthimit mbi aktivet gjithsej;
– Raporti i qarkullimit të aktiveve gjithsej.
Siç shikohet nga modeli i ndërtuar, rritja e raportit të borxhit ndikon në rritjen e
mundësisë së njësisë ekonomike për të falimentuar. Kjo vjen për shkak të rritjes së riskut
financiar të saj. Ndërkohë, rritja e raportit të fitimit marxhinal operativ, e raportit të
kthimit nga aktivet gjithsej dhe e raportit të qarkullimit të aktiveve gjithsej ndikojnë në
uljen e mundësisë së njësisë ekonomike për të falimentuar. Kjo vjen për shkak të rritjes
së efektivitetit të menaxhimit të aktiveve, të rritjes së eficiencës së menaxhimit të
shpenzimeve dhe rritjes së përfitueshmërisë së përgjithshme të njësisë ekonomike.
Për të testuar aftësinë e tij statistikore për të bërë dallimin midis dy grupeve të njësive
ekonomike, janë përdorur sërish koeficienti i korrelacionit kanonik dhe vlera Lambda.
Rezultatet e këtyre dy testeve jepen në tabelën e mëposhtme (Tabela 4.14):
Tabela 4.14: Testimi i modelit
Function Eigenvalue % of Variance Cumulative % Canonical Correlation
1 .152 100.0 100.0 .363
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
171
Test of Function(s) Wilks' Lambda Chi-square df Sig.
1 .868 26.636 4 .000
Burimi: Punim i Autorit nëpërmjet programit SPSS
Në rastin e përdorimit të të dhënave dy vite përpara falimentimit, vlerat e këtyre dy
treguesve janë pak a shumë të ngjashme, por sërish, edhe pse koeficienti i korrelacionit
kanonik është i ulët dhe vlera Lambda është e lartë, modeli është i rëndësishëm
statistikisht (shkalla e rëndësisë është më e vogël se 0.05) dhe është i vlefshëm në
analizën diskriminuese midis dy grupeve të njësive ekonomike dy vite përpara
falimentimit.
Pas testimit të rëndësisë dhe të vlefshmërisë së modelit, është përcaktuar vlera e
funksionit diskriminues, që do të shërbejë si pikë ndarje midis njësive ekonomike të
falimentuara dhe atyre jo të falimentuara. Për këtë, fillimisht llogarisim vlerën mesatare
të funksionit diskriminues për secilin grup të njësive ekonomike, rezultatet e së cilës
jepen në tabelën në vijim (Tabela 4.15):
Tabela 4.15: Vlera mesatare “Z” për dy grupet e njësive ekonomike
Njësi ekonomike Vlera mesatare e funksionit diskriminues
Të falimentuara -0.388
Jo të falimentuara 0.388
Burimi: Punim i Autorit nëpërmjet programit SPSS
Pika e ndarjes ndërmjet dy grupeve të njësive ekonomike llogaritet thjesht si mesatare e
vlerave Z të gjetura më sipër:
Ndryshe nga modeli i ndërtuar për klasifikimin e njësive ekonomike një vit përpara
falimentimit, sipas këtij modeli, njësitë ekonomike me vlerë “Z” më të vogël se zero
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
172
klasifikohen si njësi ekonomike të falimentuara dhe ato me vlerë “Z” më të madhe se
zero klasifikohen si njësi ekonomike jo të falimentuara.
Pas përcaktimit të pikës së ndarjes midis dy grupeve të njësive ekonomike, bëhet
vlerësimi i saktësisë së klasifikimit të modelit të ndërtuar, rezultatet e së cilës jepen në
tabelën e mëposhtme:
Tabela 4.16: Rezultatet e klasifikimit sipas analizës diskriminuese (dy vite përpara
falimentimit)
Njësi ekonomike Parashikimi sipas modelit
Gjithsej Të falimentuara Jo të falimentuara
Numri Të falimentuara 66 30 96
Jo të falimentuara 28 68 96
Përqindja Të falimentuara 68.8 31.2 100.0
Jo të falimentuara 29.2 70.8 100.0
Burimi: Punim i Autorit nëpërmjet programit SPSS
Rezultatet tregojnë se ky model arrin të klasifikojë në mënyrë të saktë 69.8% të të gjitha
njësive ekonomike dy vite përpara falimentimit. Përsa i përket saktësisë së klasifikimit të
të dy grupeve, ky model arrin të klasifikojë në mënyrë të saktë 68.8% të njësive
ekonomike të falimentuara dy vite përpara falimentimit dhe 70.8% të njësive ekonomike
jo të falimentuara.
4.6 ANALIZA LOGIT
Pas analizës diskriminuese me shumë variabla, analiza logit është një nga analizat e para
që u përdor për parashikimin e falimentimit të njësive ekonomike. Kjo analizë llogarit
probabilitetin që një njësi ekonomike të falimentojë gjatë një periudhe kohe të përcaktuar
dhe merr vlera në segmentin nga zero në një. Modeli i parashikimit të falimentimit
nëpërmjet analizës logit merr formën e mëposhtme:
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
173
Ku,
– probabiliteti i vazhdimit të aktivitetit të njësisë ekonomike;
–variablat e pavarur (raportet financiare);
–koeficientët e raporteve financiare.
Duke kryer veprimet në formulën e mësipërme, përcaktojmë probabilitetin e vazhdimit të
aktivitetit të njësisë ekonomike si më poshtë:
)
Ku,
Nga 24 variablat e llogaritura për çdo njësi ekonomike, edhe nëpërmjet kësaj analize
duhet të përzgjidhen variablat që shpjegojnë më mirë dallimin midis dy grupeve të
njësive ekonomike. Përzgjedhja në këtë punim është realizuar nëpërmjet metodës
“forward”. Sipas kësaj metode, fillohet me variablin e pavarur që ka korrelacion më të
lartë njëvariabël. Më pas, hap pas hapi, shtohen variablat një e nga një, në mënyrë të tillë
që të rritet saktësia e modelit. Kjo procedurë vazhdon deri në momentin kur shtimi i
variablave të mëtejshëm nuk ndikon më në rritjen e saktësisë së klasifikimit të njësive
ekonomike.
4.6.1 MODELI I PARASHIKIMIT TË FALIMENTIMIT NJË VIT PËRPARA
Modeli përfundimtar një vit përpara falimentimit, nëpërmjet metodës së përzgjedhjes
“forward” të përmendur më sipër, është ndërtuar në hapin e katërt. Pas përpunimit të të
dhënave nëpërmjet programit SPSS, fillimisht është testuar nëse modeli i ndërtuar në çdo
hap është i përshtatshëm apo jo (Testi Hosmer - Lemeshow). Rezultatet e këtij testi jepen
në tabelën e mëposhtme (Tabela 4.17):
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
174
Tabela 4.17: Rezultatet e testimit të përshtatshmërisë së modelit (Hosmer -
Lemeshow)
Hapi Chi-square Df Sig.
1 32.654 8 .000
2 33.510 8 .000
3 18.528 8 .018
4 13.795 8 .087
Burimi: Punim i Autorit nëpërmjet programit SPSS
Sipas këtij testi, modeli i ndërtuar është i përshtatshëm nëse vlera e rëndësisë është më e
madhe se 0.05. Siç shikojmë në tabelën e mësipërme, modeli i ndërtuar në tre hapat e
para nuk është i përshtatshëm në klasifikimin e njësive ekonomike. Ndërkohë, ajo që ka
më shumë rëndësi është hapi i katërt dhe përfundimtar. Modeli i ndërtuar në hapin e
fundit nëpërmjet analizës logit rezulton i përshtatshëm, duke qenë se vlera e rëndësisë
është më e lartë se 0.05.
Në këtë studim, përzgjedhja e variablave që ndihmojnë në klasifikimin e njësive
ekonomike në të falimentuara dhe jo të falimentuara është kryer nëpërmjet metodës
“forward”. Në hapin e parë, është përfshirë raporti i fitimit marxhinal operativ, i cili është
edhe variabli më i rëndësishëm (rezultatet e rëndësisë së secilit variabël jepen tek Shtojca
K). Më pas, në dy hapat e tjerë janë shtuar dy variablat e radhës më të rëndësishëm,
periudha mesatare e arkëtimit dhe raporti i kapitalit të vet. Në hapin e katërt, siç shikohet
edhe në tabelën në vijim, është shtuar një variabël që nuk është i rëndësishëm në tre hapat
e para nga ana statistikore (Fuqia e aktiveve për të gjeneruar fitim), por që rezulton i
rëndësishëm në këtë hap. Siç evidentohet edhe tek Shtojca K, përveç katër variablave të
përfshirë në modelin e ndërtuar në hapin e katërt, në hapin zero rezultojnë të rëndësishëm
statistikisht edhe raporti i borxhit, raporti i kapitalit ekonomik ndaj aktiveve dhe raporti i
fitimit marxhinal neto. Por, këto variabla nuk janë përfshirë tek modeli i ndërtuar në
hapin e katërt, për shkak se ato rezultojnë të parëndësishëm në këtë hap.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
175
Tabela 4.18: Përzgjedhja e variablave në secilin hap
Hapi Variabli B S. E. Wald df Sig. Exp (B)
1a FMO 3.028 .780 15.086 1 .000 20.662
2b
PMA -.001 .000 11.010 1 .001 .999
FMO 4.618 1.125 16.860 1 .000 101.333
3c
PMA -.001 .000 12.503 1 .000 .999
KAPVET 1.326 .420 9.956 1 .002 3.765
FMO 3.356 1.101 9.287 1 .002 28.676
4d
PMA -.001 .000 13.320 1 .000 .999
KAPVET 1.442 .433 11.107 1 .001 4.228
FMO 3.970 1.216 10.658 1 .001 52.983
BEP -.371 .249 2.208 1 .137 .690
Burimi: Punim i Autorit nëpërmjet programit SPSS
a. Variabli i shtuar në hapin e parë: FMO.
b. Variabli i shtuar në hapin e dytë: PMA.
c. Variabli i shtuar në hapin e tretë: KAPVET.
d. Variabli i shtuar në hapin e katërt: BEP.
Në rastin e regresionit linear, për të treguar se ç’pjesë e variablit të varur shpjegohet nga
variablat e pavarur të përfshirë në punim, përdoret koeficienti i përcaktueshmërisë R².
Ndërkohë, përsa i përket analizës logit, nuk mund të përdoret koeficienti i
përcaktueshmërisë R², por në vend të tij, përdoren dy metoda të tjera: R² i Cox dhe Snell
dhe R² i Nagelkerke. Tabela e mëposhtme (Tabela 4.19) tregon se modeli i ndërtuar në
hapin e katërt është modeli më i mirë në klasifikimin e njësive ekonomike në të
falimentuara dhe jo të falimentuara.
Tabela 4.19: Koeficienti i përcaktueshmërisë
Hapi -2 Log likelihood Cox & Snell R Square Nagelkerke R Square
1 249.711 .129 .172
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
176
2 224.091 .233 .311
3 212.756 .276 .368
4 209.260 .288 .384
Burimi: Punim i Autorit nëpërmjet programit SPSS
Pasi testuam rëndësinë e modelit të ndërtuar në hapin e katërt nëpërmjet metodës së
përzgjedhjes “forward”, më poshtë jepet formula përkatëse (eksponenti y):
Në modelin e ndërtuar më sipër nëpërmjet analizës logit, katër ndryshoret paraqesin
raportet e mëposhtme:
– Periudha mesatare e arkëtimit;
– Raporti i kapitalit të vet;
– Raporti i fitimit marxhinal operativ;
– Raporti i fuqisë së aktiveve për të gjeneruar fitim (BEP).
Në këtë model, njësitë ekonomike me probabilitet më të lartë se 0.5 klasifikohen si njësi
ekonomike jo të falimentuara një vit përpara falimentimit dhe ato me probabilitet më të
vogël se 0.5 klasifikohen si njësi ekonomike të falimentuara. Në modelin e mësipërm
shikojmë që rritja e financimit të njësisë ekonomike me kapitalin e vet ndikon në uljen e
mundësisë së saj për të falimentuar. Kjo vjen për shkak të reduktimit të riskut financiar të
investitorëve të njësisë ekonomike. Gjithashtu, të njëjtin ndikim tek ecuria e aktivitetit të
njësisë ekonomike ka dhe raporti i fitimit marxhinal operativ. Siç e shpjeguam edhe më
sipër te modeli i ndërtuar nëpërmjet analizës diskriminuese me shumë variabla, kjo mund
të shpjegohet me faktin se, sa më i lartë të jetë ky raport, aq më e lartë është eficienca
operative e njësisë ekonomike dhe aq më e lartë është mundësia e saj për të mbuluar
shpenzimet financiare. Edhe nëpërmjet analizës logit, rritja e periudhës mesatare të
arkëtimit ndikon në rritjen e mundësisë së njësisë ekonomike për të falimentuar, për
shkak të problemeve të likuiditetit që mund të sjellë ajo. Ajo që të bën përshtypje është se
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
177
të njëjtin ndikim me periudhën mesatare të arkëtimit shfaq edhe raporti i fuqisë së
aktiveve për të gjeneruar fitim. Megjithatë, ky variabël nuk është i rëndësishëm nga ana
statistikore, gjë që shpjegon edhe rezultatin e tij.
Pas përcaktimit të pikës së ndarjes midis dy grupeve të njësive ekonomike, është kryer
vlerësimi i saktësisë së klasifikimit të modelit të ndërtuar një vit përpara falimentimit,
rezultatet e së cilit jepen në tabelën e mëposhtme:
Tabela 4.20: Rezultatet e klasifikimit sipas analizës logit (një vit përpara
falimentimit)
Hapi Vrojtimet
Parashikimi sipas modelit
Njësi ekonomike Saktësia e
klasifikimit (%) Të falimentuara Jo të falimentuara
1
Njësi
ekonomike
Të falimentuara 52 48 52.0
Jo të falimentuara 6 94 94.0
Saktësia e përgjithshme 73.0
2
Njësi
ekonomike
Të falimentuara 80 20 80.0
Jo të falimentuara 25 75 75.0
Saktësia e përgjithshme 77.5
3
Njësi
ekonomike
Të falimentuara 70 30 70.0
Jo të falimentuara 13 87 87.0
Saktësia e përgjithshme 78.5
4
Njësi
ekonomike
Të falimentuara 71 29 71.0
Jo të falimentuara 13 87 87.0
Saktësia e përgjithshme 79.0
Burimi: Punim i Autorit nëpërmjet programit SPSS
Rezultatet tregojnë se modeli përfundimtar arrin të klasifikojë në mënyrë të saktë 79% të
të gjitha njësive ekonomike një vit përpara falimentimit. Përsa i përket saktësisë së
klasifikimit të të dy grupeve, ky model arrin të klasifikojë në mënyrë të saktë 71% të
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
178
njësive ekonomike të falimentuara një vit përpara falimentimit dhe 87% të njësive
ekonomike jo të falimentuara. Këto rezultate janë më të larta se rezultatet e marra
nëpërmjet analizës diskriminuese me shumë variabla, që do të thotë se analiza logit arrin
të klasifikojë në mënyrë më të saktë njësitë ekonomike një vit përpara falimentimit në
raport me analizën diskriminuese.
4.6.2 MODELI I PARASHIKIMIT TË FALIMENTIMIT DY VITE PËRPARA
Në vazhdim do të paraqesim analizën për përcaktimin e variablave që kanë aftësi më të
lartë diskriminuese midis dy grupeve të njësive ekonomike dy vite përpara falimentimit.
Modeli është ndërtuar sërish nëpërmjet metodës së përzgjedhjes “forward” të përmendur
më sipër. Siç ndodhi në rastin e parashikimit të falimentimit të njësive ekonomike një vit
përpara falimentimit, edhe në këtë rast modeli përfundimtar është ndërtuar në hapin e
katërt. Pas përpunimit të të dhënave nëpërmjet programit SPSS, fillimisht është testuar
nëse modeli i ndërtuar në çdo hap është i përshtatshëm apo jo nëpërmjet testit Hosmer -
Lemeshow. Rezultatet e këtij testi jepen në tabelën e mëposhtme (Tabela 4.21):
Tabela 4.21: Rezultatet e testimit të përshtatshmërisë së modelit (Hosmer -
Lemeshow)
Hapi Chi-square Df Sig.
1 29.390 8 .000
2 10.312 8 .244
3 9.396 8 .310
4 23.729 8 .003
Burimi: Punim i Autorit nëpërmjet programit SPSS
Nga rezultatet vihet re se modeli i ndërtuar në hapin e parë dhe në hapin e katërt nuk
është i përshtatshëm në klasifikimin e njësive ekonomike. Ndërkohë që modeli i ndërtuar
në hapin e dytë dhe në hapin e tretë rezulton i përshtatshëm nga ana statistikore, meqë
vlera e rëndësisë është më e lartë se 0.05. Në hapin e parë, është përfshirë raporti i fuqisë
së aktiveve për të gjeneruar fitim, i cili është edhe variabli më i rëndësishëm (rezultatet e
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
179
rëndësisë së secilit variabël të llogaritur dy vite përpara falimentimit jepen tek Shtojca K).
Më pas, në hapin e dytë është shtuar raporti i fitimit marxhinal operativ, i cili është
variabli më i rëndësishëm ndërmjet variablave që nuk u përfshinë në hapin e parë. Më pas,
në hapin e tretë është hequr raporti i fuqisë së aktiveve për të gjeneruar fitim dhe në hapin
e katërt është shtuar raporti i borxhit. Siç shikohet edhe tek Shtojca K, në hapin e katërt,
nuk rezulton variabël tjetër i rëndësishëm. Si rrjedhim, procesi i përzgjedhjes së
variablave është ndërprerë në hapin e katërt dhe në mënyrë të përmbledhur jepet në
tabelën e mëposhtme (Tabela 4.22):
Tabela 4.22: Përzgjedhja e variablave në secilin hap
Hapi Variabli B S. E. Wald Df Sig. Exp (B)
1a
BEP 3.900 1.112 12.310 1 .000 49.406
Constant -.225 .163 1.903 1 .168 .799
2b
FMO 3.558 1.341 7.040 1 .008 35.083
BEP .920 1.348 .466 1 .495 2.510
Constant -.161 .169 .904 1 .342 .852
3b
FMO 4.196 1.038 16.339 1 .000 66.425
Constant -.129 .161 .641 1 .423 .879
4c
RB -1.041 .487 4.577 1 .032 .353
FMO 3.520 1.038 11.495 1 .001 33.781
Constant .677 .405 2.797 1 .094 1.969
Burimi: Punim i Autorit nëpërmjet programit SPSS
a. Variabli i shtuar në hapin e parë: BEP.
b. Variabli i shtuar në hapin e dytë: FMO.
c. Variabli i shtuar në hapin e katërt: RB.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
180
Pasi janë përcaktuar variablat që do të përfshihen tek modeli përfundimtar, është
llogaritur koeficienti i përcaktueshmërisë R² i Cox dhe Snell dhe R² i Nagelkerke. Modeli
i ndërtuar në hapin e katërt është modeli më i mirë në klasifikimin e njësive ekonomike
në të falimentuara dhe jo të falimentuara. Rezultatet e marra për njësitë ekonomike dy
vite përpara falimentimit tregojnë se koeficienti i përcaktueshmërisë në këtë rast është
afërsisht dy herë më pak se koeficienti i përcaktueshmërisë së modelit të ndërtuar për
klasifikimin e njësive ekonomike një vit përpara falimentimit, rezultat i cili paralajmëron
për një ulje të saktësisë së klasifikimit.
Tabela 4.23: Koeficienti i përcaktueshmërisë
Hapi -2 Log likelihood Cox & Snell R Square Nagelkerke R Square
1 248.958 .086 .114
2 236.282 .144 .192
3 236.772 .142 .189
4 231.921 .163 .218
Burimi: Punim i Autorit nëpërmjet programit SPSS
Pasi testuam rëndësinë e modelit të ndërtuar në hapin e katërt nëpërmjet metodës së
përzgjedhjes “forward”, më poshtë jepet formula përkatëse (eksponenti y):
Në modelin e ndërtuar më sipër nëpërmjet analizës logit, dy ndryshoret paraqesin raportet
e mëposhtme:
– Raporti i borxhit;
– Raporti i fitimit marxhinal operativ.
Në këtë model, njësitë ekonomike me probabilitet më të lartë se 0.5 klasifikohen si njësi
ekonomike jo të falimentuara dy vite përpara falimentimit dhe ato me probabilitet më të
vogël se 0.5 klasifikohen si njësi ekonomike të falimentuara. Rezultatet tregojnë se rritja
e raportit të borxhit ndikon në rritjen e mundësisë së njësisë ekonomike për të falimentuar.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
181
Ky rezultat është i pritshëm, duke qenë se njësitë ekonomike me një nivel të lartë borxhi
kanë risk financiar të lartë si rezultat i uljes së aftësisë së tyre për të përballuar detyrimet
financiare. Përsa i përket raportit të fitimit marxhinal operativ, shikojmë që ai rezulton i
rëndësishëm në klasifikimin ndërmjet dy grupeve të njësive ekonomike edhe dy vite
përpara falimentimit dhe ndikimi është i njëjtë si tek modeli i ndërtuar nëpërmjet analizës
logit një vit përpara falimentimit (rritja e raportit ndikon në uljen e mundësisë së njësisë
ekonomike për të falimentuar).
Pas përcaktimit të pikës së ndarjes midis dy grupeve të njësive ekonomike, është kryer
vlerësimi i saktësisë së klasifikimit të modelit të ndërtuar dy vite përpara falimentimit,
rezultatet e së cilit jepen në tabelën e mëposhtme:
Tabela 4.24: Rezultatet e klasifikimit sipas analizës logit (dy vite përpara
falimentimit)
Hapi Vrojtimet
Parashikimi sipas modelit
Njësi ekonomike Saktësia e
klasifikimit (%) Të falimentuara Jo të falimentuara
1
Njësi
ekonomike
Të falimentuara 71 25 74.0
Jo të falimentuara 42 54 56.3
Saktësia e përgjithshme 65.1
2
Njësi
ekonomike
Të falimentuara 60 36 62.5
Jo të falimentuara 21 75 78.1
Saktësia e përgjithshme 70.3
3
Njësi
ekonomike
Të falimentuara 58 38 60.4
Jo të falimentuara 22 74 77.1
Saktësia e përgjithshme 68.8
4
Njësi
ekonomike
Të falimentuara 67 29 69.8
Jo të falimentuara 22 74 77.1
Saktësia e përgjithshme 73.4
Burimi: Punim i Autorit nëpërmjet programit SPSS
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
182
Rezultatet tregojnë se modeli përfundimtar arrin të klasifikojë në mënyrë të saktë 73.4%
të të gjitha njësive ekonomike dy vite përpara falimentimit. Përsa i përket saktësisë së
klasifikimit të të dy grupeve, ky model arrin të klasifikojë në mënyrë të saktë 69.8% të
njësive ekonomike të falimentuara dy vite përpara falimentimit dhe 77.1% të njësive
ekonomike jo të falimentuara. Këto rezultate janë më të larta se rezultatet e marra
nëpërmjet analizës diskriminuese me shumë variabla, që do të thotë se analiza logit arrin
të klasifikojë në mënyrë më të saktë njësitë ekonomike edhe dy vite përpara falimentimit
në raport me analizën diskriminuese.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
183
KONKLUZIONE
Falimentimi i njësive ekonomike është një nga temat më të rëndësishme të drejtimit
financiar dhe një ndër çështjet që shfaq interes të lartë mes akademikëve, studiuesve dhe
ekspertëve. Ndikimi i falimentimit në mirëqenien e aksionerëve, kreditorëve, punonjësve,
shoqërisë dhe gjithë grupeve të tjera të interesit, si dhe implikimet ligjore, administrative
dhe financiare që shkakton ai, kanë rritur nevojën për studime në këtë fushë. Rëndësia e
tij është shtuar sidomos pas krizës financiare të vitit 2008, e cila u shoqërua me dështimin
e një numri të madh të njësive ekonomike. Në vendet e Eurozonës, kjo situatë ka ardhur
drejt përmirësimit në mënyrë graduale, ndërsa në vendet e Europës Qendrore dhe Lindore
vazhdon të mbetet një problem aktual.
Ky disertacion ka si qëllim kryesor të identifikojë modelet bazë të parashikimit të
falimentimit dhe të modelojë falimentimin e njësive ekonomike me kapital privat që
operojnë në Shqipëri. Në funksion të qëllimit kryesor, është bërë një hulumtim i gjerë i
aspekteve juridike dhe financiare të falimentimit, janë identifikuar shkaqet, pasojat dhe
tendencat aktuale të këtij fenomeni dhe janë vlerësuar kostot që shkaktohen prej tij.
Fokusi i punimit është realiteti shqiptar dhe për këtë arsye, gjetjet kanë vlera të
rëndësishme jo vetëm teorike, por edhe praktike.
Konkluzione mbi implikimet teorike
Falimentimi i njësive ekonomike është lidhur shpeshherë me dështimin financiar (Wruck,
1990; Whitaker, 1999) apo dështimin ekonomik (Altman dhe Hotchkiss, 2005; Kuhn dhe
Morton, 1990), mosshlyerjen e huave (Andrade dhe Kaplan, 1998), paaftësinë paguese
(Shrader dhe Hickman, 1993; Wruck, 1990) dhe këto terma janë përdorur në literaturë si
zëvendësues të njëri-tjetrit. Shumica e studimeve mbi falimentimin janë bazuar në
përkufizimin ligjor të tij (Hossari, 2006) dhe arsyeja për këtë është se ky përkufizim e bën
më të lehtë dhe më të qartë dallimin midis dy grupeve të njësive ekonomike, të
falimentuara dhe jo të falimentuara (aktive) dhe si rrjedhim, bëhet më i lehtë edhe
aplikimi i metodave statistikore për studimin dhe parashikimin e tyre.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
184
Bazuar në legjislacionin e shumë vendeve perëndimore dhe të rajonit, shkaku i fillimit të
procedurave të falimentimit është paaftësia paguese e njësisë ekonomike për të shlyer
detyrimet në datën e maturimit të tyre. Megjithatë, termi “paaftësi paguese” ka trajtime të
ndryshme në legjislacione të ndryshme, si p.sh. paaftësia e njësisë ekonomike për të
përmbushur detyrimet në momentin e maturimit (SHBA, Francë, Itali, Spanjë, Poloni,
Turqi, Slloveni, Bullgari etj.); tejkalimi i detyrimeve ndaj aktiveve (Angli); mbingarkesa
me borxhe (Gjermani); rënia e vlerës së kapitalit aksioner me 50% (Suedi) etj. Sipas
legjislacionit tonë në fuqi, shkaku i hapjes së procedurës së falimentimit mund të jetë
gjendja e paaftësisë paguese e debitorit, ku debitori konsiderohet i paaftë për të paguar
nëse nuk është në gjendje të shlyejë detyrimet e tij në datën e maturimit ose paaftësia
paguese e debitorit në një të ardhme të afërt, nëse hapja e procedurës së falimentimit
kërkohet nga vetë debitori dhe ai parashikon se nuk do të jetë në gjendje të shlyejë
detyrimet e tij në datën e maturimit (Ligji nr. 110, datë 27.10.2016 “Për falimentimin”).
Legjislacioni shqiptar rreth falimentimit ka pësuar ndryshime të vazhdueshme që nga
koha e Mbretërisë së Zogut, ku është përmendur për herë të parë, deri në ditët e sotme.
Gjatë periudhës së komunizmit nuk ekzistonte asnjë ligj apo rregullore mbi falimentimin
e njësive ekonomike, pasi ekonomia ishte tërësisht e centralizuar dhe falimentimi
konsiderohej i papranueshëm. Në fillimin e viteve ’90, reformimi i legjislacionit mbi
falimentimin kishte si qëllim vetëm ndërmarrjet shtetërore (Ligji Nr. 7631, dt.
29.10.1992). Në vitet në vazhdim, legjislacioni ka pësuar disa herë ndryshime dhe janë
bërë përpjekje për ta afruar me legjislacionin europian, megjithatë procesi është
shoqëruar me problematika në fazën e aplikimit. Ligji i ri për falimentimin (Nr. 110, dt
27.10.2016) ka përmirësuar ndjeshëm ligjet e mëparshme, kryesisht në aspekte që lidhen
me përkufizmin e koncepteve bazë, radhën e shlyerjes së detyrimeve, caktimin e
administratorëve gjatë procedurës së falimentimit dhe përgjegjësitë e tyre, riorganizimin
etj.
Megjithë përmirësimet e vazhdueshme të ligjit për falimentimin, sërish numri i kërkesave
të mbartura në gjykata është më i lartë se numri i kërkesave të reja, për shkak të zgjatjes
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
185
së kohës së shqyrtimit të çështjeve nga gjykatat përtej afateve të përcaktuara në ligjin
“Për falimentimin”. Kjo zgjatje kohe vjen kryesisht për shkak të mungesës së palëve në
seancat gjyqësore, për shkak të vonesës dhe problemeve të hasura në përgatitjen e listës
së kreditorëve dhe në përcaktimin e masës së falimentimit, si dhe për shkak të
mosushtrimit të detyrave të përcaktuara në ligj nga ana e administratorëve. Në vendin
tonë, koha nga hapja e procedurës së falimentimit deri në momentin e likuidimit arrin
mesatarisht në 2 vjet (Banka Botërore, 2016).
Procesi i falimentimit është një proces dinamik, i cili përveç implikimeve ligjore,
shoqërohet edhe me kosto financiare për njësitë ekonomike që nga momenti kur ato
ndodhen në situatën e vështirësisë financiare deri në momentin e likuidimit të tyre. Kostot
grupohen në kosto direkte dhe kosto indirekte. Kostot direkte të falimentimit përfshijnë të
gjitha kostot që kanë të bëjnë në mënyrë të drejtpërdrejtë me procedurat e falimentimit,
që nga hapja e procedurave të falimentimit në gjykatë deri në momentin e miratimit të saj
dhe mbylljen e njësisë ekonomike, si: pagesat për konsulentë financiarë, konsulentë
ligjorë, vlerësues të pasurive të paluajtshme etj. Këto kosto variojnë nga njëra njësi
ekonomike në tjetrën, si dhe varen nga momenti hapjes së procedurës së falimentimit. Me
afrimin e momentit të mbylljes së njësisë ekonomike, këto kosto janë më të larta (sipas
Warner (1977) kostot direkte janë 4% e vlerës së tregut të njësisë një vit përpara
falimentimit; sipas Ang, Chua dhe McConnell (1982) - 7.5% e vlerës së likuidimit të
njësisë ekonomike, etj.). Kostot indirekte lindin si rezultat i hyrjes së njësisë ekonomike
në vështirësi financiare dhe janë shpenzime që ndodhin përpara hapjes së procedurave të
falimentimit, si: humbja e klientëve, furnitorëve, largimi i punonjësve etj. Kostot
indirekte janë më të vështira për t'u matur dhe shprehur në vlera monetare, por vlerësohen
shumë herë më të larta se kostot direkte (sipas Chow dhe Pham (1989) - 20% e vlerës së
njësisë ekonomike; sipas Altman (1984) - 10.5% në vitin kur njësia ekonomia shpall
falimentimin etj.).
Shkaqet e falimentimit të njësive ekonomike mund të jenë të shumta dhe nga më të
shumëllojshmet. Nga njëra anë, performanca e njësisë ekonomike ndikohet nga faktorë të
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
186
brendshëm, të cilët janë faktorë që varen nga vendimet e marra nga drejtimi i njësisë
ekonomike. Përdorimi i tepërt i shkallës së levës financiare, përzgjedhja e gabuar e
vendndodhjes së pikave të shitjes, paaftësia në plotësimin e pritshmërive të
konsumatorëve, investimet e tepërta në aktive të qëndrueshme, janë disa nga faktorët e
brendshëm që mund të ndikojnë në performancën e njësisë ekonomike (Klauss, 2004;
Ooghe dhe Waeyaert, 2006; Argenti, 1976; etj.). Nga ana tjetër, performanca e një njësie
ekonomike ndikohet nga faktorë të jashtëm, si faktorë ekonomikë, sektorialë, ligjorë,
teknologjikë e shumë faktorë të tjerë, faktorë të cilët nuk varen nga drejtimi i njësisë
ekonomike (Sharma dhe Mahajan, 1980; Türko, 1999; etj.). Edhe pse nuk është e mundur
për t’i mënjanuar këta faktorë, është e mundur të merren masa për të reduktuar efektet
negative të tyre.
Në vendin tonë është shumë i vështirë identifikimi i shkaqeve të falimentimit, si dhe
matja e kostove që ai shkakton. Kjo për arsye të mungesës së një databaze me njësitë e
falimentuara dhe transparencës së informacionit në rastin e mbylljes së tyre. Sipas një
studimi të realizuar nga Banka Botërore, i cili është edhe i vetmi në këtë aspekt, rezulton
se kostot e falimentimit në Shqipëri arrijnë në 10% të vlerës së pasurive të paluajtshme të
njësisë ekonomike, megjithatë ky përfundim nuk mund të jetë përgjithësues për shkak të
kufizimeve të studimit.
Pjesa më e madhe e studimeve në lidhje me parashikimin e falimentimit të njësive
ekonomike janë bazuar në analizën diskriminuese me shumë variabla (Altman, 1968;
Deakin, 1972; Edmister, 1972; Altman, 1983 etj.). Kjo vjen për shkak të thjeshtësisë së
aplikimit dhe interpretimit të saj. Por përdorimi i saj kërkon një numër të njëjtë të njësive
ekonomike të falimentuara dhe jo të falimentuara dhe bazohet në disa supozime, të cilat
janë të nevojshme për aplikimin e duhur të modelit. Këto kufizime të këtij modeli, kanë
sjellë shtimin e teknikave sasiore që mund të përdoren për parashikimin e falimentimit të
njësive ekonomike, ku më e përdorura ndërmjet tyre është analiza logit (Ohlson, 1980;
Virag dhe Hajdu, 1996; Liang, 2003; Domeracki, 2004; etj.).
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
187
Konkluzione mbi gjetjet empirike
Qëllimi primar i studimit, krijimi i modeleve që bëjnë të mundur parashikimin e
falimentimit për njësitë ekonomike me kapital privat që operojnë në Shqipëri, është
realizur duke marrë në shqyrtim 100 njësi ekonomike private të falimentuara dhe 100
njësi ekonomike private jo të falimentuara, që kanë pak a shumë të njëjtën madhësi dhe
ushtrojnë aktivitetin në të njëjtin sektor në vendin tonë. Të dhënat e përdorura janë
sekondare, bazuar në pasqyrat financiare të kompanive dhe i janë nënshtruar testimeve të
nevojshme për të modeluar falimetimin e njësive ekonomike me anë të tre metodave më
të përdorura në literaturë: analiza diskriminuese me një variabël, analiza diskriminuese
me shumë variabla dhe analiza logit. Nga përpunimi i të dhënave me anë të programit
statistikor SPSS, është konkluduar në këto rezultate:
Njësitë ekonomike të falimentuara karakterizohen nga një strukturë kapitali ku
mbizotëron financimi me borxh, që sjell rrjedhimisht kosto më të larta financiare
për këto kompani. Risku financiar shoqërohet edhe me vonesa në arkëtimin nga
klientët, duke rritur paaftësinë paguese të këtyre njësive ekonomike në dy vitet
përpara shpalljes së falimentimit. Keqmenaxhimi i kostove variabël është një
tjetër tregues që përforcon përkeqësimin e performancës së këtyre njësive. Këto
janë faktorët kryesorë të cilët kanë ndikuar që njësitë e falimentuara të përjetojnë
një kthim nga aktivet pothuajse zero dhe kthim nga kapitali i vet rreth 3.2 herë më
të ulët se ato të pafalimentuara.
Rezultatet e analizës diskriminuese me një variabël për rastin e Shqipërisë
tregojnë se variablat më të saktë në klasifikimin e njësive ekonomike janë raportet
e përfitueshmërisë. Përsa i përket klasifikimit të njësive ekonomike një vit përpara
falimentimit, raportet më të saktë janë raporti i fitimit marxhinal neto (ky raport
ka rezultuar i rëndësishëm edhe në studimin e kryer nga Fernandez, 2012) dhe
raporti i fitimit marxhinal operativ, ndërsa dy vite përpara falimentimit raportet
më të saktë rezultojnë raporti i fitimit marxhinal operativ dhe raporti i kthimit mbi
aktivet.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
188
Sipas analizës diskriminuese me shumë variabla, variablat që arrijnë të bëjnë
dallimin midis njësive ekonomike të falimentuara dhe jo të falimentuara një vit
përpara falimentimit janë periudha mesatare e arkëtimit, raporti i borxhit (ky
raport ka rezultuar i rëndësishëm edhe në studimet e kryera nga Altman dhe
Lavallee; Unal; I. Pervan, M. Pervan dhe Vukoja; Perri), raporti i fitimit
marxhinal operativ dhe madhësia e njësisë ekonomike (ky raport ka rezultuar i
rëndësishëm edhe në studimet e kryera nga Zhang, Chen, Yen dhe Altman; Perri).
Nga vështrimi i literaturës shikojmë që periudha mesatare e arkëtimit dhe raporti i
fitimit marxhinal operativ nuk rezultojnë të rëndësishëm në asnjë prej punimeve
të rishikuara për vendet e tjera. Përsa i përket modelit të ndërtuar dy vite përpara
falimentimit, raportet që ndikojnë në klasifikimin e njësive ekonomike janë
raporti i borxhit, raporti i fitimit marxhinal operativ, raporti i kthimit mbi aktivet
gjithsej dhe raporti i qarkullimit të aktiveve gjithsej. Rezultatet e punimit tregojnë
se modeli i ndërtuar një vit përpara falimentimit arrin të klasifikojë me saktësi më
të lartë njësitë ekonomike se modeli i ndërtuar dy vite përpara falimentimit.
Raportet që rezultojnë të rëndësishëm sipas analizës logit një vit përpara
falimentimit janë periudha mesatare e arkëtimit, raporti i kapitalit të vet dhe
raporti i fitimit marxhinal operativ, ndërsa dy vite përpara falimentimit raportet që
rezultojnë të rëndësishme janë vetëm raporti i borxhit dhe raporti i fitimit
marxhinal operativ. Përfundimet e dy modeleve me shumë variabla tregojnë se
analiza logit arrin të klasifikojë me saktësi më të lartë njësitë ekonomike në
krahasim me analizën diskriminuese.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
189
REKOMANDIME
Përfundimet e nxjerra nga ky studim janë tërësisht praktike dhe mund t'u shërbejnë
grupeve të ndryshme të interesit. Njohja e faktorëve financiarë që ndikojnë në
falimentimin e biznesit ndihmon investitorët potencialë në shmangien e vendimmarrjeve
të gabuara për të investuar në njësi ekonomike që shfaqin rrezikshmëri dështimi
financiar; menaxherët dhe drejtuesit e njësive ekonomike mund të kuptojnë në kohë
shenjat e përkeqësimit financiar dhe të ndërmarrin veprimet e duhura korrigjuese për të
mënjanuar riskun e falimentimit; kreditorët mund të monitorojnë më mirë ecurinë e
njësisë ekonomike duke u përqëndruar vetëm në treguesit më kyç që mund të çojnë
njësinë në paaftësi paguese; aksionerët mund të kërkojnë më tepër llogari tek menaxherët
lidhur me këto tregues etj.
Duke u bazuar në gjetjet kryesore të këtij studimi, mund të jepen disa rekomandime ose
sugjerime për të gjithë grupet e interesit:
Rekomandime për politikëbërësit:
Sipas ligjit të mëparshëm për falimentimin, nëse masa e falimentimit nuk ishte e
mjaftueshme për mbulimin e shpenzimeve të procedurës së falimentimit, sillte
mbylljen e procedurave të mëtejshme. Gjithashtu, edhe sipas ligjit të ri, ndodhemi
në të njëjtën situatë, me të vetmin ndryshim që mbyllja e procedurave të
falimentimit ndodh pas kryerjes së hetimeve përkatëse nga prokuroria. Kjo do të
thotë që edhe ligji i ri për falimentimin, ashtu si edhe ligji i mëparshëm, nuk japin
garanci për hapjen e procedurave të falimentimit. Ajo që rekomandohet është
parashikimi ligjor për krijimin e një depozite të veçantë nga njësitë ekonomike, që
do të shërbejë si garanci për mbulimin e shpenzimeve të falimentimit dhe që mund
të përdoret vetëm në rastin e likuidimit të tyre.
Administratori i falimentimit mund të mos ketë njohuri në disa fusha të caktuara,
të cilat mund të jenë të nevojshme për sqarimin e fakteve të caktuara gjatë
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
190
procedurës së falimentimit. Në këtë situatë, Gjykata e Falimentimit cakton një
ekspert të fushës, por ligji për falimentimin nuk përcakton se cilat janë kriteret e
përzgjedhjes së tyre, duke lënë hapësirë për abuzim. Për këtë arsye, kjo procedurë
ka nevojë për rishikim.
Në ligjin për falimentimin është e nevojshme të përcaktohen arsyet kur
administratori i falimentimit mund të japë dorëheqjen, për të shmangur vonesat
gjatë procedurës së falimentimit, si dhe abuzimet me nenin 45/2. Gjithashtu, në
ligj është e nevojshme të përcaktohet edhe periudha kohore e transferimit të
detyrave nga administratori i dorëhequr tek administratori i ri i falimentimit.
Në ligj thuhet se shpërblimi i administratorit të falimentimit, ndërmjet të tjerave,
varet edhe nga koha që ai i ka kushtuar administrimit të pasurisë (neni 48/3). Për
të mënjanuar abuzimet në këtë aspekt, është e nevojshme të përcaktohet se si do të
matet koha për efekt të llogaritjes së shpërblimit. Gjithashtu, ligji për falimentimin
nuk përcakton se cilat janë shpenzimet për të cilat anëtarët e komitetit të
kreditorëve (neni 53) mund të shpërblehen, duke krijuar hapësira për abuzim. Për
të njëjtën arsye, për të shmangur abuzimet është e nevojshme që në ligj të
përcaktohet se si do të bëhet vlerësimi i shpenzimeve të jetesës së debitorit, të cilat
mbulohen nga masa e falimentimit.
Ligji për falimentimin jep një përkufizim të përgjithshëm të masës së
falimentimit, pa specifikuar se cilat janë pasuritë dhe të drejtat që përfshihen në të.
Gjithashtu, në ligj mungon përkufizimi i termit “pasuri dhe të drejta”, çështje që
është e nevojshme të rregullohet.
Roli i Agjencisë Kombëtare të Falimentimit është i kufizuar vetëm në të drejtën e
licensimit të Administratorëve të Falimentimit dhe atyre Mbikëqyrës, të propozojë
dhe të kontrollojë standardet e sjelljes profesionale të tyre, si dhe të kontrollojë
nëse administratorët kryejnë detyrat e përcaktuara nga ligji. Ashtu siç përcaktohet
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
191
në legjislacionet e vendeve të zhvilluara, është e nevojshme që edhe në vendin
tonë të rritet roli i Agjencisë Kombëtare të Falimentimit, duke e bërë atë palë
aktive gjatë procedurave të falimentimit.
Në disa nene të ligjit për falimentimit përdoret termi “i mjaftueshëm”. Ky term
mund të interpretohet në mënyra të ndryshme nga gjyqtarët, kreditorët,
administratori i falimentimit dhe nga debitori. Në mënyrë që procesi i likuidimit
ose riorganizimit të jetë eficient dhe i shpejtë, është e nevojshme që ky term të
zëvendësohet me një term të mirëpërcaktuar, ose në nenet përkatëse të jepen
detaje më të hollësishme.
Është i nevojshëm krijimi i një baze të dhënash të njësive ekonomike të
falimentuara. Një bazë e tillë të dhënash do të rriste numrin e studimeve në lidhje
me përcaktimin e shkaqeve të falimentimit të njësive ekonomike dhe me
parashikimin e tij, duke ndihmuar drejtuesit financiarë të njësive ekonomike jo të
falimentuara të shmangin gabimet e homologëve të tyre; duke ndihmuar
institucionet bankare të vlerësojnë aftësinë e njësive ekonomike për të shlyer
kreditë e marra; duke ndihmuar institucionet e pushtetit qendror dhe lokal në
hartimin e politikave për krijimin e një politike pozitive për biznesin.
Rekomandime për njësitë ekonomike:
Rezultatet e këtij punimi tregojnë se dy raporte të rëndësishme që ndikojnë në
falimentimin e njësive ekonomike janë periudha mesatare e arkëtimit dhe raporti i
fitimit marxhinal operativ. Të dy këto raporte kanë të bëjnë me aktivitetin operativ
dhe të përditshëm të njësisë ekonomike. Njësitë ekonomike në vendin tonë kanë
probleme me këto raporte kryesisht për shkak të mungesës së vizionit dhe të planit
të biznesit. Për këtë arsye, është e nevojshme që njësitë ekonomike të hartojnë
plane biznesi dhe t’i rishikojnë ato në mënyrë periodike, të përcaktojnë me saktësi
kostot operative të aktivitetit, si dhe të vlerësojnë në mënyrë të vazhdueshme
aftësinë paguese të klientëve të tyre.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
192
Parashikimi i falimentimit është një aspekt kyç për ecurinë e njësive ekonomike.
Sigurisht që falimentimi është një fenomen dinamik që inkorporon edhe shkaqe të
tjera përveç atyre financiare, por njohja e modeleve bazë të parashikimit të tij
mund të jetë një formë paralajmërimi për njësitë ekonomike që të ndërmarrin në
kohë veprime rregulluese dhe ta mënjanojnë atë. Në këtë kuadër, modelet e
zhvilluara në këtë studim, por edhe të tjera që mund të zhvillohen nga ekspertë të
brendshëm ose të jashtëm të njësive ekonomike, mund të vihen në përdorim në
praktikë dhe të bëhen pjesë e filozofizë së biznesit.
Rekomandime për investitorët dhe kreditorët:
Përpara se të investosh në një njësi ekonomike ose ta financosh atë është e
nevojshme që të bëhen analiza të detajuara dhe parashikime rreth situatës së
ardhshme financiare. Përpos formave të tjera të analizave që zhvillohen në kushtet
e riskut dhe pasigurisë, rekomandohet që si investitorët, ashtu edhe kreditorët të
aplikojnë modele të parashikimit të falimentimit për të përcaktuar probabilitetin
për falimentimin e njësive ekonomike ku do të investojnë ose financojnë. Kjo
është shumë e rëndësishme për t'i mbrojtur ato nga humbjet e mundshme në
periudhat e ardhshme. Kjo vlen kryesisht për investitorët dhe kreditorët
institucionalë, të cilët kanë burime të mjaftueshme për të investuar në trajnime të
stafit lidhur me çështjet financiare të falimentimit.
Rekomandime për studiuesit dhe kërkime të ardhshme:
Falimentimi i njësive ekonomike është një fushë shumë e gjerë studimi dhe do të
vazhdojë të ketë interes edhe në të ardhmen, përsa kohë që është një fenomen që
ndodh në çdo stad të zhvillimit ekonomik. Meqënëse në vendin tonë nuk ka
studime të shumta në këtë fushë, mbetet shumë hapësirë për t'u eksploruar dhe
vizituar. Disa nga aspektet që mund të përbëjnë interes për studime të ardhshme
janë:
o Aplikimi i modeleve të tjera të trajtuara në literaturë për parashikimin e
falimentimit të njësive ekonomike;
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
193
o Modelimi i falimentimit të njësive ekonomike duke përfshirë edhe faktorë
të tjerë përveç atyre financiarë;
o Aplikimi i modeleve të parashikimit të falimentimit të njësive ekonomike
duke u përqëndruar në sektorë specifikë dhe jo në gjithë ekonominë;
o Llogaritja e kohës që i duhet një njësie ekonomike që nga krijimi dhe
zhvillimi i aktivitetit të saj deri në falimentim; etj.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
194
REFERENCA
Aktan, S. (2011). “Early warning system for bankruptcy: Bankruptcy prediction”,
Dissertation, Fakultät für Wirtschaftswissenschaften des Karlsruher Instituts für
Technologie (KIT).
Alaminos, D.; del Castillo A.; Fernández, MÁ. (2016). “A Global Model for Bankruptcy
Prediction”, https://doi.org/10.1371/journal.pone.0166693.
Altman, E. I. (1968). “Financial ratios, discriminant analysis and the prediction of
corporate bankruptcy”, Journal of Finance 23 (4), 589 – 609.
Altman, E. I. (1983). “Corporate Financial Distress and Bankruptcy”, 1st Edition, New
York: John Wiley & Sons.
Altman, E. I. (1984). “A further empirical investigation of the bankruptcy cost question”,
Journal of Finance, 39(4), 1067-1089.
Altman, E. I. (1993). “Corporate Financial Distress and Bankruptcy: A Complete Guide
to Predicting and Avoiding Distress and Profiting from Bankruptcy”, 2. Edition, John
Wiley & Sons, Inc.
Altman, E.I.; Hotchkiss, E. (2005). “Corporate Financial Distress and Bankruptcy:
Predict and Avoid Bankruptcy, Analyze and Invest in Distressed Debt”, 3. Edition.
Altman, E. I.; Lavallee, M. (1981). “Business failure classification in Canada”, Journal of
Business Administration, Summer.
Andrade, G.; Kaplan, S. (1998). “How Costly Is Financial (Not Economic) Distress?
Evidence From Highly Leveraged Transactions That Became Distressed”, The Journal of
Finance, 53 (5), 1143-1493.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
195
Ang, J. S., Chua, J. H.; McConnell, J. (1982). “The administrative costs of corporate
bankruptcy: a note”, Journal of Finance, 37, 219-226.
Argenti, J. (1976). “Corporate collapse: the causes and symptoms”, London: McGrow -
Hill.
Armeanu, Ş. D.; Vintilă, G.; Moscalu, M.; Filipescu, M. O.; Lazăr, P. (2012). “Using
Quantitative Data Analysis Techniques for Bankruptcy Risk Estimation for
Corporations”, Theoretical and Applied Economics, XIX, 86-102.
Ballkoci, V. (2015). “Falimentimi, modelet që mundësojnë parashikimin e tij. Rasti i
njësive tregtare, rrethi Elbasan”, Dizertacion, Fakulteti i Biznesit, Universiteti
“Aleksandër Moisiu”, Durrës.
Banka Botërore – www.worldbank.org
Baum, J.; Mezias, S. (1992). “Localized competition and organizational failure in the
Manhattan hotel industry, 1898–1990”, Administrative Science Quarterly, 37 (4), 580–
604.
Baumol, W. J. (1952). “The transactions demand for cash: an inventory theoretic
approach”, The Quarterly Journal of Economics, 545–556.
Bauweraerts, J. (2016). “Predicting bankruptcy in private firms: towards a stepwise
regression procedure”, International Journal of Financial Research, Vol. 7, No. 2.
Beaver, W. H. (1966). “Financial Ratios as Predictors of Failure, Empirical Research in
Accounting: Selected Studies”, Journal of Accounting Research, 5, 71-111.
Beerman, K. (1976). “Possible ways to predict capital losses with annual financial
statements”, University of Dusseldorf.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
196
Betker, B. (1997). ‘‘The Administrative Cost of Debt Restructuring: Some Recent
Evidence”, Financial Management 26, pp. 56–58.
Bhabra, G. S.; Yao, Y. (2011). “Is Bankruptcy Costly? Recent Evidence on the
Magnitude and Determinants of Indirect Bankruptcy Costs”, Journal of Applied Finance
& Banking, vol. 1, no. 2, 39-68.
Blanco, A.; Irimia, A.; Oliver, M. D. (2012). “The prediction of bankruptcy of small
firms in the UK using logistic regression”, Analisis Financiero, No. 118, 32 – 40.
Bontis, N. (1999). “Managing Organizational Knowledge by Diagnosing Intellectual
Capital: Framing and advancing the state of the field”, International Journal of
Technology Management, Vol. 18 No. 5/6/7/8, 433-462.
Bris, A., Welch, I.; Zhu, N. (2004). “The costs of bankruptcy: Chapter 7 Cash Auctions
vs. Chapter 11 Bargaining”, EFA 2004 Maastricht Meetings Paper No 5155.
Bureau of Business Research. (1930). “A Test Analysis of Unsuccessful Industrial
Companies”, Bulletin No. 31, Urbana: University of Illinois Press.
Casey, C.; Bartczak, N. (1984). "Cash Flow - it's not the bottom line”, Harvard Business
Review, July/August, 61-66.
Charan, R.; Useem, J. (2002). “Why companies fail - CEOs offer every excuse but the
right one: their own errors”, Fortune, 145 (11), 50 – 62.
Chow, D.; Pham, T. (1989). “Some Estimates of Direct and Indirect Bankruptcy Costs in
Australia: September 1978 – May 1983”, Australian Journal of Management, 14.
Coltorti, F.; Garofoli, G. (2011). “Le medie imprese in Europa”, Economia Italiana, 1,
187–223.
Creditreform Economic Research Unit. (2013). “Corporate Insolvencies in Europe”.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
197
Creditreform Economic Research Unit. (2014). “Corporate Insolvencies in Europe”.
Creditreform Economic Research Unit. (2015). “Corporate Insolvencies in Europe”.
Deakin, E. B. (1972). “A Discriminant Analysis of Predictors of Business Failure”,
Journal of Accounting Research, 10 (1), 167-179.
Domeracki, M. (2004). “Zastosowanie analizy dyskryminacyjnej oraz modelu logito-
wego/ probitowego do prognozowania upadłości przedsiębiorstw w Polsce”, Master
Thesis, Warsaw School of Economics.
Edminster, R. O. (1972). “An Empirical Test of Financial Ratio Analysis for Small
Business Failure Prediction”, Journal of Financial and Quantitative Analysis, 7 (2),
1477-1493.
Eren, S. (1995). “Para ve Para Politikası”, Beşinci Basım, Gerçek Yayınevi, İstanbul.
Eurostat – ec.europa.eu/eurostat
Fernandez, A. I. (1988). “A spanish model for credit risk classification”, Studies in
Banking and Finance, 7, 115 - 125.
Fernandez, G. (2012). “A comprehensive study of bankruptcy prediction: accounting
ratios, market variables, and microstructure”, Dissertation, Florida International
University.
Fisher, T.; Martel, J. (2009). “An Empirical Analysis of the Firm's Reorganization
Decision”, Finance, 30 (1), 121-149.
FitzPatrick, P. (1932). “A comparison of ratios of successful industrial enterprises with
those of failed companies”, The Certified Public Accountant (October, November,
December): 598-605, 656-662, and 727-731, respectively.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
198
Gaughan, P. A. (2011). “Mergers, Acquisitions and Corporate Restructuring”, 3. Edition,
John Wiley and Sons Inc., New York.
Gilson, S.; John, K.; Lang, L. (1990). “Troubled Debt Restructurings: An Empirical
Study of Private Reorganisation of Firms in Default”, Journal of Financial Economics,
27, 315 – 353.
Gissel, J. L.; Giacomino, D.; Akers, M. D. (2007). “A review of bankruptcy prediction
studies: 1930 – present”, Journal of Financial Education, Vol. 33.
Glover, B. (2012). “The Expected Cost of Default,” working paper, Tepper School,
Carnegie Mellon University.
Gordon, R. H.; Malkiel, B. G. (1981). "Corporation Finance", How Taxes Affect
Economic Behavior, in Henry J. Aaron and Joseph A. Pechman, Brookings Institution.
Grammatikos, T.; Gloubos, G. (1984). “Predicting bankruptcy of industrial firms in
Greece”, Spoundai, the University of Piraeus, Journal of Economics, Business, Statistics
and Operations Research, Nos 3-4, 421 – 443.
Greening, D.; Johnson, R. (1996). “Do managers and strategies matter? A study in crisis”,
Journal of Management Studies, 33 (1), 25 – 51.
Gjykatat e Rretheve Gjyqësore.
Hossari, G. (2006). “A Ratio-Based Multi-Level Modelling Approach for Signalling
Corporate Collapse: A Study of Australian Corporations”, Dissertation, Australian
Graduate School of Entrepreneurship Swinburne University of Technology, Australia.
Hunter, J.; Isachenkova, N. (2004). “Aggregate Economy Risk and Company Failure: An
Examination of UK Quoted Firms in the Early 1990s”, BAA 2003 Annual Conference,
Manchester.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
199
Instituti i Statistikave – www.instat.gov.al
Jackendoff, N. (1962). “A Study of Published Industry Financial and Operating Ratios”,
Bureau of Economic and Business Research, Philadelphia: Temple University.
Keasey, K.; Watson, R. (1991). “Financial distress prediction models: A review of their
usefulness”, British Journal of Management, 2 (2), 89 – 102.
Klauss, A.; Klauss, K. (2004). “Pārvaldība maksātnespējas procesā”, LU Raksti Vadības
zinātne, Vol. 674, 156 – 164.
Ko, C. J. (1982). “A delineation of corporate appraisal models and classification of
bankruptcy firms in Japan”, Thesis, New York University.
Kodi i Procedurës Civile.
Kodi Tregtar i Zogut.
Komisioni i Europës - https://ec.europa.eu/commission/index_en
Korteweg, A. G. (2007). “The Costs of Financial Distress Across Industries”, Available
at SRN: https://ssrn.com/abstract=945425.
Kosmidis, K.; Venetaki, M.; Stravopoulos, A.; Terzidis, K. (2011). “Predicting financial
distress in Greek business: A viability factors perspective”, Management of International
Business and Economics Systems Conference, Greece.
Kuhn, R. L.; Morton, A. D. (1990). “Bankruptcy and Reorganizations, Capital Raising
and Financial Structure”, Vol. 2, Ed. Robert Lawrence Kuhn, The Library of Investment
Banking, Dow Jones - Irwin Professional Pub.
Kwansa, F.; Cho, M. H. (1995). “Bankruptcy cost and capital structure: the significance
of indirect cost”, International Journal of Hospitality Management, 14 (3/4), 339 - 350.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
200
Lawless, R. M.; Ferris, S. P. (1997). “Professional Fees and Other Direct Costs in
Chapter 7 Business Liquidations”. Washington University Law Quarterly, 75, 1207 -
1236.
Lehutova, K. (2011). “Application of Corporate Metrics method to measure risk in
logistics”, Proceedings of the International Scientific Conference Computer systems
aided science industry and transport - TRANSCOMP 2011, Zakopane, Poland, 2209 -
2213.
Liang, Q. (2003). “Corporate financial distress diagnosis in China: Empirical analysis
using credit scoring models”, Hitotsubashi journal of commerce and management, 38 (1),
13 – 28.
Ligji nr. 110 “Për falimentimin”, dt 27.10.2016.
Ligji nr. 7631 “Për falimentimin e ndërmarrjeve shtetërore”, dt 29.10.1992.
Ligji nr. 7638 “Për shoqëritë tregtare”, dt 19.11.1992.
Ligji nr. 8017 “Për procedurat e falimentimit”, dt 25.10.1995.
Ligji nr. 8901 “Për falimentimin", dt 23.05.2002.
Ligji nr. 9920 “Për procedurat tatimore në Republikën e Shqipërisë”, dt 19.05.2008.
Loderer, C.; Waelchli, U. (2010). “Firm age and performance”, Munich Personal RePEc
Archive MPRA, University of Bern, ECGI European Corporate Governance Institute.
LoPucki, L.; Doherty, J. (2004). “The Determinants of Professional Fees in Large
Bankruptcy Reorganization Cases”, Journal of Empirical Legal Studies, 1 (1), 111 - 141.
Lubben, S. (2000). “The Direct Costs of Corporate Reorganization: An Empirical
Examination of Professional Fees in Large Chapter 11 Cases”, American Bankruptcy Law
Journal, 74, 509 - 522.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
201
Mączyńska, E. (1994). “Ocena kondycji przedsiębiorstwa”, Życie Gospodarcze, 38.
Memic, D.; Rovcanin, A. (2012). “On the main financial predictors of credit default:
evidence from the Federation of Bosnia and Hercegovina”, Review of Current Issues in
Economics, Vol. 58, No. 1 – 2.
Merwin, C. (1942). “Financing small corporations in five manufacturing industries, 1926-
1936”, New York: National Bureau of Economic Research.
Miller, M. H.; Orr, D. (1966). “A model of the demand for money by firms”, Quarterly
Journal of Economics, Vol. LXXX, 413 – 435.
Modigliani, F.; Miller, M. H. (1958). “The cost of capital, corporation finance and the
theory of investment”, The American Economic Review, Vol. 48, No. 3.
Morris, R. (1997). “Early Warning Indicators of Corporate Failure”, Ashgate, Aldershot.
Moyer, S. (2005). “Distressed Debt Analysis”, Boca Raton, FL: J. Ross Publishing.
Myers, S.; Majluf, N. (1984). “Corporate financing and investment decisions when firms
have information those investors do not have”, Journal of Financial Economics, 13 (2),
187 – 221.
Neophytou, E.; Charitou, A.; Charalambous, C. (2000). “Predicting corporate failure:
empirical evidence for the UK”, working paper, University of Southampton.
Ohlson, J. A. (1980). “Financial Ratios and the Probabilistic Prediction of Bankruptcy”,
Journal of Accounting Research, 18 (1), 109 - 131.
Ooghe, H.; Waeyaert, N. (2004). “Oorzaken van faling en falingspaden: literatuur
overzicht en conceptueel verklaringsmodel”, Economisch en Sociaal Tijdschrift, 57 (4),
367 – 393.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
202
Opler, T.; Titman, S. (1993). ‘‘The indirect costs of financial distress’’, Working Papers,
159.
Pástor, L.; Veronesi, P. (2003). “Stock Valuation and Learning about Profitability”, The
Journal of Finance, Vol. 58, No. 5, 1749 - 1789.
Pervan, I.; Pervan, M.; Vukoja, B. (2011). “Prediction of company bankruptcy using
statistical techniques – case of Croatia”, Croatian Operational Research Review, Vol. 2.
Perri, R. (2007). “Falimentimi si fenomen i pashmangshëm i tregut (nga këndvështrimi i
analizës)”, Dizertacion, Fakulteti i Ekonomisë, Universiteti i Tiranës.
Pindado, J. (2007). “International Evidence on the Financial Distress Costs”,
https://www.researchgate.net/publication/28202460_International_evidence_on_the_fina
ncial_distress_costs
Platt, H. D. (1985). “Why Companies Fail: Strategies for Detecting, Avoiding, and
Profiting from Bankruptcy”, Lexington, MA: Lexington Books.
Prakt, M. J.; Larsson, O. (2014). “Indirect bankruptcy costs. Evidence from Swedish
Bankruptcies”, Master Degree Project in Finance, University of Gothenburg.
Reindl, J.; Stoughton, N.; Zechner, J. (2013). “Market implied costs of bankruptcy”, CFS
Working paper, No. 2013/27, Presented at the University of Hong Kong.
Ross, S. A.; Westerfield, R. W.; Jaffe, J. (2003). “Corporate Finance”, 6. Edition,
McGraw-Hill/Irwin.
Santomero, A.; Visno, J. (1977). “Estimating the probability of failure for firms in the
banking system”, Journal of Banking and Finance, 1, 185 – 205.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
203
Smith, R.; Winakor, A. (1935). “Changes in Financial Structure of Unsuccessful
Industrial Corporations”, Bureau of Business Research, Bulletin No. 51. Urbana:
University of Illinois Press.
Standardi Ndërkombëtar i Auditimit 240 “Përgjegjësitë e audituesit në lidhje me
mashtrimin në auditimin e pasqyrave financiare”.
Stanisic, N.; Mizdrakovic, V.; Knezevic, G. (2013). “Corporate bankruptcy prediction in
the Republic of Serbia”, Industrija, Vol. 41, No. 4.
Stromberg, P.; Thorburn, K. S. (1996). “An empirical investigation of Swedish
corporations in liquidation bankruptcy”, EFI Research Report, Stockholm School of
Economics.
Sharma, S.; Mahajan, V. (1980). “Early Warning Indicators of Business Failure”,
Journal of Marketing, 44 (4), 80 - 89.
Shrader, M. J.; Hickman, K. A. (1993). “Economic Issues in Bankruptcy and
reorganization”, Journal of Applied Business Research, 9 (3), 110 - 118.
Shumway, T. (2001). “Forecasting bankruptcy more accurately: a simple hazard model”,
Journal of Business, 74 (1), 101 – 124.
Taffler, R. J. (1984). “Empirical models for the monitoring of UK Corporations”, Journal
of Banking and Finance, 8, 199 – 227.
Tashjian, E.; Lease, R. C.; McConnell, J. J. (1996). “Prepacks as a mechanism for
resolving financial distress: The evidence”, Journal of Applied of Corporate Finance,
Volume 8, Issue 4, Pages 99 - 106.
Transylvania Insolvency House. (2013). “Report on causes of insolvency”, available at:
https://www.romania-insider.com/survey-over-indebtment-main-cause-of-insolvency-in-
romania-management-mistakes-and-lower-consumption-also-among-culprits/.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
204
Türko, R. M. (1999). “Finansal Yönetim”, Alfa Yayın, Istanbul.
Thorburn, K. S. (2000). “Bankruptcy auctions: Costs, debt recovery and firm survival”,
Journal of Financial Economics, 58, 337 – 368.
Unal, T. (1988). “An early warning model for predicting firm failure and bankruptcy”,
Studies in Banking and Finance, 7, 141.
Van Frederikslust, R. A. I. (1978). “Predictability of corporate failure”, Leiden, Martinus
Nijhoff Social Science Division.
Virág, M.; Hajdu, O. (1996). “Pénzügyi mutatószámokon alapuló csődmodell-számítások
(Financial Ratio Based Bankruptcy Model Calculations)”, Bankszemle, 15 (5), 42 – 53.
Walter, J. (1957). “Determination of Technical Insolvency”, Journal of Business, 40,
January, 30 - 43.
Warner, J. (1977). “Bankruptcy Costs: Some Evidence”, Journal of Finance, 32, 337 -
348.
Weiss, L. (1990). “Bankruptcy resolution: Direct costs and violation of priority of
claims”, Journal of Financial Economics 27, 285 - 313.
Whitaker, R. B. (1999). “The Early Stages of Financial Distress”, Journal of Economics
and Finance, 23 (2), 123 - 133.
Wruck, K. H. (1990). “Financial Distress, Reorganization and Organizational Efficiency”,
Journal of Financial Economics, 27, 419-444.
Yazdanfar, D.; Nilsson, M. (2008). “The bankruptcy determinants of Swedish SMEs”,
ISBE International Entrepreneurship Conference, Belfast, Ireland.
Zhang, L.; Chen, S.; Yen, J.; Altman, E. (2007). “Corporate Financial distress Diagnosis
in China”, Working Paper Series: New York University.
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
205
SHTOJCAT
SHTOJCA A: Përmbledhje e studimeve me një variabël dhe me shumë variabla
Tabela A.1: Përmbledhje e studimeve për modelet me një variabël
Viti Autori Raporti më ndikues
1930 Zyra e kërkimit në biznes - Kapitali punues/Totali i aktiveve
- Raporti korrent
1932 FitzPatrick - Vlera neto/Aktive gjithsej
- Fitimi neto/Vlera neto
1935 Smith dhe Winakor Kapitali punues/Totali i aktiveve
1942 Merwin
- Kapitali punues/Totali i aktiveve
- Raporti korrent
- Vlera neto/Totali i detyrimeve
1962 Jackendoff
- Raporti i shpejtë
- Kapitali punues/Totali i aktiveve
- Raporti i borxhit gjithsej
1966 Beaver
- E ardhura neto para amortizimit, zhvlerësimit
dhe shterimit/Detyrime totale
- E ardhura neto/Aktive totale
- Borxhi total/Aktive totale
- Kapitali punues neto/Aktive totale
- Aktive afatshkurtra/Detyrime afatshkurtra
- Aktive likuide/Shpenzime operative pa
amortizimin, zhvlerësimin dhe shterimin.
1984 Casey dhe Bartczak Fluksi operativ i mjeteve monetare/Detyrime
afatshkurtra
2000 Neophytou, Charitou dhe
Charalambous
- Fitimi i pashpërndarë/Totali i aktiveve
- EBIT/Totali i detyrimeve
2012 Fernandez - Fluksi i mjeteve monetare/Totali i aktiveve
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
206
- Raporti i fitimit marxhinal neto
- Raporti i kthimit nga aktivet gjithsej
Tabela A.2: Përmbledhje e studimeve për modelet me shumë variabla
Viti Autori Shteti Saktësia e klasifikimit
1968 Altman SHBA 95% - kampioni fillestar
79% - kampioni testues
1972 Deakin SHBA 97% - kampioni fillestar
77 - 82% - kampioni testues
1972 Edmister SHBA 95% - njësitë ekonomike jo të falimentuara
90% - njësitë ekonomike të falimentuara
1972 Lis Mbretëria e
Bashkuar
83.3% - njësitë ekonomike jo të falimentuara
96.6% - njësitë ekonomike të falimentuara
1976 Beerman Gjermani 90.50%
1978 Van Frederikslust Hollandë 90% - njësitë ekonomike jo të falimentuara
95% - njësitë ekonomike të falimentuara
1980 Sharma dhe Mahajan SHBA 91.67%
1981 Altman dhe Lavallee Kanada 83.30%
1982 Ko Japoni 90.8% - kampioni fillestar
82.9% - kampioni testues
1983 Altman SHBA 90.90%
1984 Grammatikos dhe
Gloubos Greqi
90% - njësitë ekonomike jo të falimentuara
93% - njësitë ekonomike të falimentuara
1988 Fernandez Spanjë 84% - kampioni fillestar
70% - kampioni testues
1988 Unal Turqi 97%
1993 Altman SHBA 90.90%
1994 Maczynska Poloni 94.11%
1996 Virag dhe Hajdu Hungari 74% - njësitë ekonomike jo të falimentuara
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
207
81.8% - njësitë ekonomike të falimentuara
2007 Zhang, Chen, Yen dhe
Altman Kinë
97.7% - njësitë ekonomike jo të falimentuara
100% - njësitë ekonomike të falimentuara
2007 Perri Shqipëri 90% - njësitë ekonomike jo të falimentuara
100% - njësitë ekonomike të falimentuara
2008 Yazdanfar dhe
Nilsson Suedi
86% - njësitë ekonomike jo të falimentuara
78% - njësitë ekonomike të falimentuara
2011 I. Pervan, M. Pervan
dhe Vukoja Kroaci
80.8% - njësitë ekonomike jo të falimentuara
79.5% - njësitë ekonomike të falimentuara
2012
Armeanu, Vintila,
Moscalu, Filipescu
dhe Lazar
Rumani 98.41%
2015 Ballkoci Shqipëri 73.3% - njësitë ekonomike jo të falimentuara
83.3% - njësitë ekonomike të falimentuara
Tabela A.3: Përmbledhje e studimeve për analizën logit
Viti Autori Shteti Saktësia e klasifikimit
1980 Ohlson SHBA 96%
1996 Virag dhe Hajdu Hungari 84.4% - njësitë ekonomike jo të falimentuara
79.2% - njësitë ekonomike të falimentuara
2003 Liang Kinë 98.55%
2004 Domeracki Poloni 96% - kampioni fillestar
91% - kampioni testues
2008 Yazdanfar dhe Nilsson Suedi 81.5% - njësitë ekonomike jo të falimentuara
85.5% - njësitë ekonomike të falimentuara
2011 Aktan Turqi 98.7% - njësitë ekonomike jo të falimentuara
76.7% - njësitë ekonomike të falimentuara
2011 Kosmidis, Venetaki,
Stravopoulos dhe Greqi
77.8% - njësitë ekonomike jo të falimentuara
81.5% - njësitë ekonomike të falimentuara
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
208
Terzidis
2012 Blanco, Irimia dhe Oliver Britani e
Madhe 70.50%
2012 Memic dhe Rovcanin Bosnje dhe
Hercegovinë
95.6% - njësitë ekonomike jo të falimentuara
36.1% - njësitë ekonomike të falimentuara
2013 Stanisiç, Mizdrakovic
dhe Knezevich Serbi
69.2% - njësitë ekonomike jo të falimentuara
81.5% - njësitë ekonomike të falimentuara
2015 Ballkoci Shqipëri 83.3% - njësitë ekonomike jo të falimentuara
86.7% - njësitë ekonomike të falimentuara
2016 Bauweraerts Belgjikë Nuk është bërë publike
2016 Alaminos, Castillo dhe
Fernandez
Amerikë,
Europë dhe
Azi
87.39% - modeli i Amerikës
85.81% - modeli i Europës
91.07% - modeli i Azisë
83.72% - modeli global
SHTOJCA B: Variablat e përfshirë në studim
Në total, pjesë e punimit janë 48 raporte financiare, të cilat janë ndarë në 4 grupe: raportet
e likuiditetit, raportet e aktivitetit, raportet e strukturës financiare dhe raportet e
përfitueshmërisë. Në vijim, jepet një shpjegim i shkurtër për secilin prej faktorëve të
përfshirë në studim.
RAPORTET E LIKUIDITETIT
Raporti
korrent1
Ky raport përdoret për të vlerësuar gjendjen e likuiditetit të njësisë
ekonomike. Ai tregon aftësinë e njësisë ekonomike për të shlyer detyrimet
afatshkurtra nëpërmjet aktiveve afatshkurtra. Vlera e pranuar për këtë
raport është rreth 2 herë, por gjithsesi ajo varion sipas industrisë. Raporti
korrent nuk duhet të jetë nën 1, sepse tregon mungesë të theksuar të
1 Raporti korrent
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
209
likuditeteve, por edhe vlerat shumë të larta nuk janë të preferueshme,
sepse nënkupton investim të panevojshëm në aktive më pak fitimprurëse
ose probleme në menaxhimin e inventarëve dhe të klientëve.
Raporti i
shpejtë2
Ky raport është një tjetër raport që përdoret për vlerësimin e gjendjes së
likuiditetit të njësisë ekonomike dhe tregon aftësinë e saj për të shlyer
detyrimet afatshkurtra nëpërmjet aktiveve afatshkurtra më likuide.
Ndryshe nga raporti korrent, tek raporti i shpejtë nuk merren parasysh
inventarët dhe aktivet e tjera afatshkurtra, të cilat janë më të vështira për
t’u konvertuar në mjete monetare. Vlera e pranuar për këtë raport është
rreth 1.5 herë, por gjithsesi edhe ky raport varion sipas industrisë.
Raporti
likuid3
Ky raport tregon aftësinë e njësisë ekonomike për të shlyer detyrimet
afatshkurtra nëpërmjet aktiveve likuide, ku në aktivet likuide përfshihen
mjetet monetare dhe investimet afatshkurtra të tregtueshme. Ky raport
quhet ndryshe edhe likuiditeti i menjëhershëm, meqë bazohet në aktivet
likuide. Vlera e pranuar për këtë raport është rreth 1 herë, por gjithsesi
edhe ky raport varion sipas industrisë.
Aktive
afatshkurtra
ndaj totalit të
detyrimeve
Ky raport është një tjetër raport që përdoret për vlerësimin e gjendjes së
likuiditetit të njësisë ekonomike dhe tregon aftësinë e saj për të shlyer të
gjitha detyrimet nëpërmjet aktiveve afatshkurtra. Një raport i barabartë
me një tregon se njësia ekonomike është në gjendje të shlyejë të gjitha
detyrimet e saj nëse do të jetë e nevojshme të shesë aktivet afatshkurtra.
Por, meqë një pjesë e aktiveve afatshkurtra janë pak likuide, ky raport
kërkohet të jetë më i lartë se një.
Kapitali
punues ndaj
detyrimeve
Ky raport tregon aftësinë e njësisë ekonomike për të shlyer detyrimet
afatshkurtra nëpërmjet kapitalit punues, ku vetë kapitali punues llogaritet
si diferencë e aktiveve afatshkurtra me detyrimet afatshkurtra. Një vlerë
pozitive e këtij raporti tregon për aftësinë e njësisë ekonomike për të
2 Raporti i shpejtë
ë ë
3 Raporti likuid
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
210
afatshkurtra përdorur një pjesë të kapitalit punues për të shlyer edhe një pjesë të
detyrimeve afatgjata. Nga ana tjetër, një raport negativ tregon për
mungesën e aftësisë së njësisë ekonomike për të shlyer plotësisht
detyrimet afatshkurtra.
Kapitali
punues ndaj
totalit të
detyrimeve
Ky raport tregon aftësinë e njësisë ekonomike për të shlyer detyrimet
nëpërmjet kapitalit punues. Një vlerë më e madhe se një e këtij raporti
tregon për aftësinë e njësisë ekonomike për të shlyer si detyrimet
afatshkurtra, ashtu edhe detyrimet afatgjata, ndërsa një raport pozitiv më i
vogël se një tregon aftësinë e njësisë ekonomike për të shlyer detyrimet
afatshkurtra si dhe një pjesë të detyrimeve afatgjata. Nga ana tjetër, një
raport negativ tregon për mungesën e aftësisë së njësisë ekonomike për të
shlyer edhe detyrimet afatshkurtra.
Fluksi i
mjeteve
monetare ndaj
detyrimeve
afatshkurtra
Ky raport tregon aftësinë e njësisë ekonomike për të shlyer detyrimet
afatshkurtra të grumbulluara deri në datën e hartimit të bilancit kontabël
nëpërmjet fluksit neto të mjeteve monetare. Sa më i lartë të jetë ky raport,
aq më e mirë paraqitet gjendja e likuiditetit e njësisë ekonomike. Ky
raport përdoret rrallë nga drejtuesit financiarë, pasi ata preferojnë më
shumë të vlerësojnë aftësinë e njësisë ekonomike për të shlyer detyrimet
afatshkurtra nëpërmjet fluksit të mjeteve monetare që gjenerohet nga
aktiviteti operativ.
Fluksi operativ
neto ndaj
detyrimeve
afatshkurtra
Ky raport tregon aftësinë e njësisë ekonomike për të shlyer detyrimet
afatshkurtra të grumbulluara deri në datën e hartimit të bilancit kontabël
nëpërmjet mjeteve monetare të gjeneruara nga aktiviteti operativ. Sa më i
lartë të jetë ky raport, aq më e mirë paraqitet gjendja e likuiditetit e njësisë
ekonomike. Ky raport kërkohet të jetë të paktën një herë.
Fluksi i
mjeteve
monetare ndaj
totalit të
Ky raport tregon aftësinë e njësisë ekonomike për të shlyer si detyrimet
afatshkurtra, ashtu edhe detyrimet afatgjata të grumbulluara deri në datën
e hartimit të bilancit kontabël nëpërmjet fluksit neto të mjeteve monetare.
Sa më i lartë të jetë ky raport, aq më e mirë paraqitet gjendja e likuiditetit
e njësisë ekonomike. Ky raport përdoret rrallë nga drejtuesit financiarë,
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
211
detyrimeve pasi ata preferojnë më shumë të vlerësojnë aftësinë e njësisë ekonomike
për të shlyer detyrimet nëpërmjet fluksit të mjeteve monetare që
gjenerohet nga aktiviteti operativ.
Fluksi
operativ neto
ndaj totalit të
detyrimeve
Ky raport tregon aftësinë e njësisë ekonomike për të shlyer si detyrimet
afatshkurtra, ashtu edhe detyrimet afatgjata të grumbulluara deri në datën
e hartimit të bilancit kontabël nëpërmjet mjeteve monetare të gjeneruara
nga aktiviteti operativ. Sa më i lartë të jetë ky raport, aq më e mirë
paraqitet gjendja e likuiditetit të njësisë ekonomike. Ky raport kërkohet të
jetë afërsisht një.
Raporti i
mbulimit të
interesave4
Raporti i mbulimit të interesave tregon aftësinë e njësisë ekonomike për të
shlyer shpenzimet e interesit nëpërmjet fitimit përpara interesit dhe
tatimit. Sa më i lartë të jetë ky raport, aq më e lartë është aftësia e njësisë
ekonomike për të shlyer shpenzimet e interesit dhe aq më e lartë është
besueshmëria e saj tek institucionet financiare.
Fluksi i
mjeteve
monetare në
dispozicion të
aksionerëve
Ky tregues llogaritet si diferencë e fluksit operativ të mjeteve monetare
me fluksin investues të mjeteve monetare dhe tregon sa mjete monetare u
ngelen në dispozicion aksionerëve pasi janë kryer investimet e nevojshme
në njësinë ekonomike. Ky tregues është i rëndësishëm pasi tregon nëse
njësia ekonomike është në gjendje apo jo të kryejë investimet nëpërmjet
nëpërmjet mjeteve monetare të gjeneruara nga aktiviteti i saj operativ.
Shumë investitorë e përdorin këtë tregues për të parë nëse njësia
ekonomike është në gjendje të sigurojë dividentë për aksionerët e saj
nëpërmjet burimeve të veta apo duhet të marrë burime të jashtme.
Marzhi i
fluksit
operativ5
Ky raport tregon se ç’pjesë e shitjeve të njësisë ekonomike është
konvertuar në fluks neto mjetesh monetare nga aktiviteti operativ. Pra, ky
raport tregon eficiencën e njësisë ekonomike për të konvertuar
operacionet e përditshme në mjete monetare. Është e qartë se raport
4 Raporti i mbulimit të interesave
ë
ë
5 Marzhi i fluksit operativ
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
212
kërkohet të jetë sa më i lartë.
Cikli
operativ6
Cikli operativ tregon numrin e ditëve që i duhet njësisë ekonomike për të
shitur inventarin si dhe numrin e ditëve deri në momentin e arkëtimit të
mjeteve monetare nga të tretët për shitjen e kryer. Cikli operativ kërkohet
të jetë sa më i shkurtër, sepse tregon kohën që i duhet njësisë ekonomike
për të gjeneruar mjete monetare nga shitja e inventarit.
Cikli i
mjeteve
monetare7
Cikli i mjeteve monetare është periudha e kohës që nga momenti i pagimit
të furnitorëve për blerjen e lëndëve të para deri në momentin e arkëtimit të
mjeteve monetare nga klientët për shitjet e kryera me arkëtim të
mëvonshëm. Ky cikël preferohet të jetë sa më i shkurtër, sepse njësia
ekonomike do të ketë më shumë mjete monetare në dispozicion dhe do të
ketë më pak nevojë për financim të jashtëm.
RAPORTET E AKTIVITETIT
Raporti i
qarkullimit të
inventarit8
Ky raport tregon efektivitetin e menaxhimit të inventarit nga ana e njësisë
ekonomike. Nga vetë emërtimi, ky raport tregon se sa herë qarkullon
inventari gjatë një periudhe kohe të caktuar, ose më thjeshtë, tregon
numrin e herëve që njësia ekonomike e shet inventarin gjatë një periudhe
kohë të caktuar. Një nivel i ulët i këtij raporti është shenjë për një nivel të
ulët të shitjeve dhe/ose për një nivel të lartë inventari.
Periudha
mesatare e
mbajtjes së
inventarit
Krahas raportit të qarkullimit të inventarit, mund të llogaritet edhe
periudha mesatare e mbajtjes së tij në njësinë ekonomike. Ky tregues
shprehet në ditë dhe paraqet më shumë lehtësi në analizat krahasuese.
Periudha mesatare e mbajtjes së inventarit llogaritet duke pjesëtuar 365
me raportin e qarkullimit të inventarit.
Ky raport tregon efektivitetin e menaxhimit të klientëve nga ana e njësisë
6 Cikli operativ = Periudha mesatare e arkëtimit + Periudha mesatare e mbajtjes së inventarit
7 Cikli i mjeteve monetare = Cikli operativ – Peridudha mesatare e shlyerjes së furnitorëve
8 Raporti i qarkullimit të inventarit
ë
ë
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
213
Raporti i
qarkullimit të
llogarive të
arkëtueshme9
ekonomike. Nga vetë emërtimi, ky raport tregon se sa herë qarkullojnë
llogaritë e arkëtueshme gjatë një periudhe kohe të caktuar, ose më
thjeshtë, tregon numrin e herëve që njësia ekonomike arkëton nga klientët
gjatë një periudhe kohë të caktuar. Një nivel i ulët i këtij raporti është
shenjë për një politikë të dobët të arkëtimit të llogarive të arkëtueshme
nga ana e njësisë ekonomike, që klientët e saj mund të kenë probleme
likuiditeti ose financiare, ose që njësia ekonomike synon shtimin e
klientëve nëpërmjet një politike më liberale të kreditit.
Periudha
mesatare e
arkëtimit të
llogarive të
arkëtueshme
Krahas raportit të qarkullimit të llogarive të arkëtueshme, mund të
llogaritet edhe periudha mesatare e arkëtimit. Ky raport tregon kohën
mesatare që i duhet njësisë ekonomike për të arkëtuar nga klientët për
shitjet e kryera me arkëtim të mëvonshëm dhe paraqet më shumë lehtësi
në analizat krahasuese. Periudha mesatare e arkëtimit llogaritet duke
pjesëtuar 365 me raportin e qarkullimit të llogarive të arkëtueshme.
Raporti i
qarkullimit të
llogarive të
pagueshme10
Ky raport tregon se sa herë qarkullojnë llogaritë e pagueshme gjatë një
periudhe kohe të caktuar, ose më thjeshtë, tregon numrin e herëve që
njësia ekonomike i paguan furnitorët gjatë një periudhe kohë të caktuar.
Një rënie e këtij raporti mund të jetë tregues i zgjatjes së afatit të pagesë
së vendosur nga furnitorët ose përkeqësim i situatës financiare të njësisë
ekonomike. Ndërsa rritja e këtij raporti mund të jetë tregues i shkurtimit të
afatit të pagesës së vendosur nga furnitorët ose se njësia ekonomike është
duke shfrytëzuar zbritjet e ofruara nga furnitorët.
Periudha
mesatare e
shlyerjes së
Krahas raportit të qarkullimit të llogarive të pagueshme, mund të llogaritet
edhe periudha mesatare e shlyerjes së tyre. Ky raport tregon kohën
mesatare që i duhet njësisë ekonomike për të shlyer detyrimet ndaj
furnitorëve për blerjet e kryera me pagesë të mëvonshme dhe paraqet më
9 Raporti i qarkullimit të llogarive të arkëtueshme
ë ë ë ë
ë ë
10 Raporti i qarkullimit të llogarive të pagueshme
ë ë ë
ë
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
214
llogarive të
pagueshme
shumë lehtësi në analizat krahasuese. Periudha mesatare e shlyerjes
llogaritet duke pjesëtuar 365 me raportin e qarkullimit të llogarive të
pagueshme.
Raporti i
qarkullimit të
aktiveve
fikse11
Ky raport tregon efektivitetin e menaxhimit të aktiveve fikse nga ana e
njësisë ekonomike dhe shpreh sesa të ardhura realizon njësia ekonomike
nga shitjet për cdo njësi monetare të investuar në aktivet fikse. Sa më i
lartë të jetë ky raport, aq më me efektivitet i ka përdorur njësia ekonomike
investimet në aktive fikse në gjenerimin e të ardhurave nga shitja.
Raporti i
qarkullimit të
aktiveve
afatshkurtra12
Ky raport tregon efektivitetin e menaxhimit të aktiveve afatshkurtra nga
ana e njësisë ekonomike dhe shpreh sesa të ardhura realizon njësia
ekonomike nga shitjet për çdo njësi monetare të investuar në aktivet
afatshkurtra. Sa më i lartë të jetë ky raport, aq më mirë është për njësinë
ekonomike, sepse nënkupton që ajo gjeneron më shumë të ardhura nga
shitjet duke investuar më pak në aktive afatshkurtra.
Raporti i
qarkullimit të
aktiveve
gjithsej13
Ky raport tregon efektivitetin e menaxhimit të të gjitha aktiveve nga ana e
njësisë ekonomike dhe shpreh sesa të ardhura realizon njësia ekonomike
nga shitjet për cdo njësi monetare të investuar në aktive. Sa më i lartë të
jetë ky raport, aq më mirë është për njësinë ekonomike, sepse nënkupton
që ajo gjeneron më shumë të ardhura nga shitjet duke investuar më pak në
aktive.
Raporti i
qarkullimit të
kapitalit
Ky raport tregon efektivitetin e menaxhimit të kapitalit punues nga ana e
njësisë ekonomike dhe shpreh aftësinë e saj për të gjeneruar të ardhura
nga shitjet. Sa më i lartë të jetë ky raport, aq më mirë është për njësinë
ekonomike, sepse nënkupton që ajo gjeneron më shumë të ardhura nga
11
Raporti i qarkullimit të aktiveve fikse
12 Raporti i qarkullimit të aktiveve afatshkurtra
13 Raporti i qarkullimit të aktiveve gjithsej
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
215
punues14
shitjet duke investuar më pak në llogari të arkëtueshme dhe në inventar.
Raporti i
qarkullimit të
kapitalit të
vet15
Ky raport shpreh efektivitetin e menaxhimit të kapitalit të vet nga ana e
njësisë ekonomike dhe tregon sa janë të ardhurat nga shitja që realizojnë
aksionerët për cdo njësi monetare të investuar prej tyre në njësinë
ekonomike. Sa më i lartë të jetë ky raport, aq më mirë është për
aksionerët, sepse nënkupton që ata realizojnë më shumë të ardhura nga
shitjet duke investuar më pak.
Fluksi
operativ i
mjeteve
monetare
ndaj shitjeve
Ky raport shprehet në përqindje dhe tregon aftësinë e njësisë ekonomike
për të konvertuar shitjet në mjete monetare. Në përgjithësi, duhet që fluksi
operativ i mjeteve monetare të rritet me rritjen e vëllimit të shitjeve. Nëse
një gjë e tillë nuk ndodh, kjo mund të vijë si rrjedhojë e ndryshimit të
termave të kreditit ose si rrjedhojë e mungesës së efektivitetit në
menaxhimin e të tretëve.
Madhësia e
njësisë
ekonomike
Madhësia e njësisë ekonomike është një tjetër faktor që mund të ndikojë
në vazhdimësinë e aktivitetit të saj. Në përgjithësi, njësitë ekonomike më
të mëdha mund të përfitojnë nga ekonomitë e shkallës. Kjo do të thotë që
ato kanë më shumë mundësi për të përfituar burime financimi me kosto
më të ulët, kanë kosto më të ulët të prodhimit për shkak të specializimit
dhe të shpërndarjes së kostove fikse në një numër më të madh njësish dhe
për shkak aftësive drejtuese. Sipas studimeve të ndryshme, madhësia e
njësisë ekonomike mund të matet nga tre tregues: logaritmi i aktiveve
gjithsej, logaritmi i aktiveve të qëndrueshme ose logaritmi i vëllimit të
shitjeve.
14
Raporti i qarkullimit të kapitalit punues
15 Raporti i qarkullimit të kapitalit të vet
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
216
RAPORTET E STRUKTURËS FINANCIARE
Raporti i
borxhit16
Raporti i borxhit është tregues i levës financiare dhe tregon se ç’pjesë e
aktiveve të njësisë ekonomike është financuar me borxh. Një vlerë e lartë
e këtij raporti mund të sjellë përfitueshmëri më të lartë për njësinë
ekonomike nga njëra anë, por nga ana tjetër con edhe në rritjen e riskut
financiar.
Detyrime
afatgjata ndaj
totalit të
aktiveve
Ky raport tregon se ç’pjesë e aktiveve të njësisë ekonomike është
financuar me detyrime, që kanë afat maturimi më të gjatë se një vit. Një
vlerë e lartë e këtij raporti është tregues i një niveli të lartë të riskut
financiar të njësisë ekonomike. Si rrjedhim, njësia ekonomike do e ketë
më të vështirë për të siguruar financim shtesë nga institucionet financiare.
Gjithashtu, kërkesa për të blerë aksionet e saj do të jetë më e ulët.
Raporti i
kapitalit të
vet17
Ky raport tregon se ç’pjesë e aktiveve të njësisë ekonomike është
financuar me kapital vetjak. Një vlerë e lartë e këtij raporti nënkupton risk
financiar të ulët për njësinë ekonomike nga njëra anë, por nga ana tjetër
mund të sjellë edhe përfitueshmëri më të ulët.
Detyrime
ndaj kapitalit
të vet
Raporti “Detyrime ndaj kapitalit të vet” është një tjetër raport që shërben
për të matur levën financiare dhe tregon sa borxh ka siguruar njësia
ekonomike për të financuar aktivet e saj në krahasim me shumën e
siguruar me kapital të vet. Një rritje e këtij raporti nënkupton rritje të
riskut financiar të njësisë ekonomike.
Detyrime
afatgjata ndaj
kapitalit të
vet
Raporti “Detyrime afatgjata ndaj kapitalit të vet” është një tjetër raport që
shërben për të matur levën financiare dhe tregon sa borxh me afat
maturimi më të gjatë se një vit ka siguruar njësia ekonomike për të
financuar aktivet e saj në krahasim me shumën e siguruar me kapital të
vet. Një rritje e këtij raporti nënkupton rritje të riskut financiar të njësisë
ekonomike.
16
Raporti i borxhit
17 Raporti i kapitalit të vet
ë
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
217
Kapitali
ekonomik18
ndaj totalit të
aktiveve
Ky raport tregon se ç’pjesë e aktiveve të njësisë ekonomike është
financuar me burime afatgjata, ku përfshihen detyrimet afatgjata dhe
kapitali i vet. Për të vlerësuar këtë raport duhet marrë parasqysh edhe
struktura e aktiveve të njësisë ekonomike.
Kapitali i vet
ndaj kapitalit
ekonomik
Ky raport tregon se ç’pjesë e burimeve afatgjata të financimit përbëhet
nga kapitali i vet. Një vlerë 50% e këtij raporti nënkupton një sasi të
barabartë të investuar në njësinë ekonomike nga aksionerët dhe kreditorët
afatgjatë.
Kapitali
ekonomik
ndaj aktiveve
afatgjata
Ky raport tregon se ç’pjesë e aktiveve afatgjata të njësisë ekonomike
financohet me burime afatgjata dhe preferohet të jetë e barabartë me një.
Një raport më i lartë se një nënkupton që një pjesë e burimeve afatgjata
është përdorur për investime afatshkurtra, duke sjellë ulje të
përfitueshmërisë së njësisë ekonomike, ndërsa një raport më i ulët se një
nënkupton që njësia ekonomike ka përdorur një pjesë të burimeve
afatshkurtra për të realizuar investimet afatgjata, duke sjellë rritje të riskut
të përgjithshëm të saj.
Kapitali
aksioner ndaj
aktiveve
afatgjata
Ky raport tregon se ç’pjesë e aktiveve afatgjata të njësisë ekonomike
financohet me kapitalin aksioner. Një raport më i lartë se një nënkupton
që një pjesë e kapitalit aksioner është përdorur për investime afatshkurtra,
ndërsa një raport më i ulët se një nënkupton që njësia ekonomike ka
përdorur një pjesë të detyrimeve për të realizuar investimet afatgjata.
Totali i
detyrimeve
ndaj aktiveve
afatgjata
materiale neto
Ky raport, nga njëra anë mund të përdoret për të treguar se ç’pjesë e
aktiveve afatgjata materiale është financuar me detyrime dhe nga ana
tjetër, mund të përdoret për të matur kolateralin që gëzojnë kreditorët mbi
pronat e njësisë ekonomike. Shumë studiues shtojnë në emërues edhe
kapitalin punues, nëse inventari dhe llogaritë e arkëtueshme janë vendosur
si kolateral për kreditë afatshkurtra.
18
Kapitali ekonomik = Kapitali i vet + Detyrime afatgjata
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
218
RAPORTET E PËRFITUESHMËRISË
Raporti i
fitimit
marxhinal
bruto19
Ky raport tregon se ç’pjesë e të ardhurave nga shitja mbetet pasi
mbulohen kostot e prodhimit të produktit dhe është tregues i suksesit
financiar të produktit/shërbimit që ofron njësia ekonomike. Sa më i lartë
të jetë ky raport, aq më shumë mundësi ka njësia ekonomike për të
mbuluar shpenzimet e tjera operative, administrative dhe financiare.
Raporti i
fitimit
marxhinal
operativ20
Ky raport tregon sa është fitimi operativ (fitimi përpara interesit dhe
tatimit) që realizon njësia ekonomike për cdo njësi monetare shitje. Sa më
i lartë të jetë ky raport, aq më e lartë është mundësia e njësisë ekonomike
për të mbuluar shpenzimet financiare.
Raporti i
fitimit
marxhinal
neto21
Raporti i fitimit marxhinal neto është një nga raportet më të rëndësishme
të përfitueshmërisë dhe tregon sa është fitimi neto që realizon njësia
ekonomike për çdo njësi monetare shitje. Sa më i lartë të jetë ky raport, aq
më e lartë është aftësia e njësisë ekonomike për të gjeneruar fitim nga
shitjet e kryera dhe aq më e lartë është eficienca e saj.
Fuqia e
aktiveve për
të gjeneruar
fitim22
Ky raport shpreh efektivitetin e njësisë ekonomike për të gjeneruar fitim
nga përdorimi i aktiveve dhe tregon sa është fitimi përpara interesit dhe
tatimit për cdo njësi monetare të investuar në aktive. Ai varet nga raporti i
fitimit marxhinal operativ dhe raporti i qarkullimit të aktiveve gjithsej. Sa
më të larta të jenë këto dy raporte, aq më e lartë është fuqia e aktiveve për
të gjeneruar fitim dhe aq më e lartë është përfitueshmëria e njësisë
ekonomike. Ky raport është i dobishëm për të krahasuar njësitë
ekonomike që kanë struktura financiare dhe norma tatimore të ndryshme.
Fitimi i Ky është një tjetër raport që shpreh përfitueshmërinë e njësisë ekonomike.
19
Raporti i fitimit marxhinal bruto
20 Raporti i fitimit marxhinal operativ
21 Raporti i fitimit marxhinal neto
22 Fuqia e aktiveve për të gjeneruar fitim
ë
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
219
pashpërndarë
ndaj totalit të
aktiveve
Sa më i lartë të jetë ky raport, aq më e ulët është nevoja e njësisë
ekonomike për të siguruar financim nëpërmjet borxhit dhe kapitalit
aksioner. Në përgjithësi, ky raport është më i lartë për njësitë ekonomike
që kanë më shumë kohë që ushtrojnë aktivitetin e tyre.
Raporti i
kthimit mbi
aktivet
gjithsej23
Raporti i kthimit mbi aktivet gjithsej është treguesi kryesor i
përfitueshmërisë nga përdorimi i aktiveve dhe tregon sa është fitimi që
realizon njësia ekonomike për cdo njësi monetare të investuar në aktive.
Ai varet nga raporti i fitimit marxhinal neto dhe raporti i qarkullimit të
aktiveve gjithsej. Sa më të larta të jenë këto dy raporte, aq më i lartë është
kthimi nga aktivet gjithsej dhe aq më e lartë është përfitueshmëria e
njësisë ekonomike.
Raporti i
kthimit mbi
kapitalin e
vet24
Raporti i kthimit mbi kapitalin e vet është treguesi kryesor i
përfitueshmërisë së aksionerëve dhe tregon sa është fitimi që realizojnë
ata për çdo njësi monetare të investuar prej tyre në njësinë ekonomike. Ai
varet nga kthimi nga aktivet gjithsej dhe nga shumëzuesi i kapitalit25
. Sa
më të larta të jenë këto dy raporte, aq më i lartë është kthimi nga kapitali i
vet dhe aq më e lartë është përfitueshmëria e aksionerëve.
Indeksi i
levës
financiare26
Indeksi i levës financiare tregon efektivitetin e përdorimit të borxhit nga
njësia ekonomike. Një raport më i lartë se një do të thotë që kthimi nga
kapitali i vet është më i lartë se kthimi nga aktivet gjithsej, gjë e cila
nënkupton se përdorimi i levës financiare është i favorshëm për njësinë
ekonomike.
Fluksi
operativ neto
Ky raport tregon efektivitetin e njësisë ekonomike për të gjeneruar mjete
monetare nga aktiviteti i përditshëm i saj. Shumë drejtues financiarë e
23
Raporti i kthimit mbi aktivet gjithsej
24 Raporti i kthimit mbi kapitalin e vet
ë
25 Shumëzuesi i kapitalit
ë
26 Indeksi i levës financiare
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
220
ndaj totalit të
aktiveve
përdorin këtë raport në vend të kthimit mbi aktivet gjithsej, duke qenë se
ata janë më të interesuar për aftësinë e njësisë ekonomike për të gjeneruar
mjete monetare dhe jo fitime.
SHTOJCA C: Statistika përshkruese
Tabela C.1: Statistika përshkruese për të gjitha njësitë ekonomike (një vit përpara)
Raporti N Mesatare Devijimi standard
RK 200 11.9556 71.51003
RSH 200 9.3310 66.89481
RL 200 2.2670 14.86856
AASH_DET 200 4.7757 23.88149
KQN_DASH 200 10.9556 71.51003
KQN_DET 200 4.0016 23.86813
PMA 200 807.7813 2364.94064
QARK_AASH 200 2.4787 6.81416
QARK_AKTIVE 200 1.4216 2.93773
QARK_PUNUES 200 -14.3538 206.92322
QARK_KAP 200 7.5663 34.81318
RB 200 .8196 .84044
KAPVET 200 .1816 .84042
DET_KAP 200 6.0177 29.77761
KAPEKON_AKTIVE 200 .3878 .79478
FMB 200 .2293 .32115
FMO 200 -.0309 .49019
FMN 200 -.0264 .61594
BEP 200 .0607 .95258
ROA 200 .0367 .88274
ROE 200 .3759 3.04940
ILF 200 7.0147 29.78442
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
221
LOG_AKT 200 18.5359 1.94522
LOG_SH 200 18.0172 1.81267
Tabela C.2: Statistika përshkruese për njësitë ekonomike të falimentuara (dy vite përpara)
Raporti N Min. Max. Mesatare Devijimi standard
RK 96 .25 68.25 4.0037 10.84883
RSH 96 .04 68.25 3.5342 10.49938
RL 96 .00 40.82 .6914 4.22201
AASH_DET 96 .02 60.88 2.3327 7.26960
KQN_DASH 96 -2.98 .99 -.0260 .82711
KQN_DET 96 -.62 59.99 1.5798 7.24859
PMA 96 .00 196946.77 4236.6366 21389.87495
QARK_AASH 96 .01 11.13 1.7013 2.22946
QARK_AKTIVE 96 .01 8.75 1.1119 1.34308
QARK_PUNUES 96 -112.11 111.28 .1538 24.65889
QARK_KAP 96 -487.53 464.10 3.2045 71.40358
RB 96 .02 2.36 .8601 .45623
KAPVET 96 -1.36 .98 .1399 .45623
DET_KAP 96 -319.52 947.34 7.9940 103.70343
KAPEKON_AKTIVE 96 -.98 .99 .3701 .41645
FMB 96 -.91 1.17 .1932 .31901
FMO 96 -4.82 .75 -.1351 .61137
FMN 96 -19.06 1.41 -.3047 1.97583
BEP 96 -1.31 .59 .0019 .22354
ROA 96 -1.32 .53 -.0199 .21909
ROE 96 -50.55 41.46 .1931 6.81501
ILF 96 -318.52 948.34 8.9940 103.70343
LOG_AKT 96 6.52 10.68 8.1324 .85353
LOG_SH 96 6.65 10.52 7.8674 .73804
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
222
Tabela C.3: Statistika përshkruese për njësitë ekonomike jo të falimentuara (dy vite
përpara)
Raporti N Min. Max. Mesatare Devijimi standard
RK 96 .21 91.37 4.2432 11.21659
RSH 96 .01 66.59 3.0983 9.04051
RL 96 .00 30.28 .9033 3.48653
AASH_DET 96 .06 91.37 3.5148 11.15374
KQN_DASH 96 -3.78 .99 .1636 .78030
KQN_DET 96 -.79 90.37 2.7100 11.11217
PMA 96 .00 158483.73 3182.7988 17156.04226
QARK_AASH 96 .13 114.66 3.3427 11.75144
QARK_AKTIVE 96 .12 12.92 1.5430 2.12284
QARK_PUNUES 96 -159.62 232.32 5.7682 42.88929
QARK_KAP 96 -70.03 485.52 12.6978 53.82985
RB 96 .01 1.41 .6559 .28367
KAPVET 96 -.41 1.00 .3440 .28372
DET_KAP 96 -67.06 52.56 3.0812 12.27257
KAPEKON_AKTIVE 96 -.41 1.00 .4787 .31485
FMB 96 -.24 1.00 .2540 .25097
FMO 96 -.36 .85 .1086 .16661
FMN 96 -.73 .60 .0690 .14835
BEP 96 -.31 .78 .1101 .15305
ROA 96 -.31 .70 .0838 .13977
ROE 96 -2.81 1.77 .2690 .51165
ILF 96 -66.06 53.56 4.0816 12.27264
LOG_AKT 96 6.61 10.06 8.0071 .77510
LOG_SH 96 6.82 10.68 7.9705 .77065
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
223
Tabela C.4: Statistika përshkruese për të gjitha njësitë ekonomike (dy vite përpara)
Raporti N Mesatare Devijimi standard
RK 192 4.1235 11.00598
RSH 192 3.3162 9.77390
RL 192 .7974 3.86309
AASH_DET 192 2.9237 9.40817
KQN_DASH 192 .0688 .80755
KQN_DET 192 2.1449 9.37398
PMA 192 3709.7177 19345.26181
QARK_AASH 192 2.5220 8.47561
QARK_AKTIVE 192 1.3274 1.78475
QARK_PUNUES 192 2.9610 35.00415
QARK_KAP 192 7.9511 63.24380
RB 192 .7580 .39246
KAPVET 192 .2419 .39247
DET_KAP 192 5.5376 73.68872
KAPEKON_AKTIVE 192 .4244 .37220
FMB 192 .2236 .28788
FMO 192 -.0133 .46330
FMN 192 -.1178 1.40988
BEP 192 .0560 .19861
ROA 192 .0319 .19051
ROE 192 .2311 4.81998
ILF 192 6.5378 73.68872
LOG_AKT 192 8.0697 .81555
LOG_SH 192 7.9189 .75432
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
224
SHTOJCA D: Analiza diskriminuese – Modeli me një variabël (Saktësia një vit
përpara falimentimit)
Raporti i fitimit marxhinal operativ
Njësi ekonomike Parashikimi sipas modelit
Gjithsej Të falimentuara Jo të falimentuara
Numri Të falimentuara 42 58 100
Jo të falimentuara 5 95 100
Përqindja Të falimentuara 42.0 58.0 100.0
Jo të falimentuara 5.0 95.0 100.0
Saktësia e përgjithshme 68.5%
Periudha mesatare e arkëtimit
Njësi ekonomike Parashikimi sipas modelit
Gjithsej Të falimentuara Jo të falimentuara
Numri Të falimentuara 27 72 100
Jo të falimentuara 5 95 100
Përqindja Të falimentuara 27.0 72.0 100.0
Jo të falimentuara 5.0 95.0 100.0
Saktësia e përgjithshme 61%
Raporti i kapitali të vet
Njësi ekonomike Parashikimi sipas modelit
Gjithsej Të falimentuara Jo të falimentuara
Numri Të falimentuara 57 43 100
Jo të falimentuara 25 75 100
Përqindja Të falimentuara 57.0 43.0 100.0
Jo të falimentuara 25.0 75.0 100.0
Saktësia e përgjithshme 66%
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
225
Raporti i borxhit
Njësi ekonomike Parashikimi sipas modelit
Gjithsej Të falimentuara Jo të falimentuara
Numri Të falimentuara 57 43 100
Jo të falimentuara 26 74 100
Përqindja Të falimentuara 57.0 43.0 100.0
Jo të falimentuara 26.0 74.0 100.0
Saktësia e përgjithshme 65.5%
Logaritmi i totalit të shitjeve
Njësi ekonomike Parashikimi sipas modelit
Gjithsej Të falimentuara Jo të falimentuara
Numri Të falimentuara 68 32 100
Jo të falimentuara 47 53 100
Përqindja Të falimentuara 68.0 32.0 100.0
Jo të falimentuara 47.0 53.0 100.0
Saktësia e përgjithshme 60.5%
Raporti i kapitali ekonomik ndaj totalit të aktiveve
Njësi ekonomike Parashikimi sipas modelit
Gjithsej Të falimentuara Jo të falimentuara
Numri Të falimentuara 48 52 100
Jo të falimentuara 32 68 100
Përqindja Të falimentuara 48.0 52.0 100.0
Jo të falimentuara 32.0 68.0 100.0
Saktësia e përgjithshme 58%
Raporti i fitimit marxhinal neto
Njësi ekonomike Parashikimi sipas modelit Gjithsej
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
226
Të falimentuara Jo të falimentuara
Numri Të falimentuara 45 55 100
Jo të falimentuara 5 95 100
Përqindja Të falimentuara 45.0 55.0 100.0
Jo të falimentuara 5.0 95.0 100.0
Saktësia e përgjithshme 70%
SHTOJCA E: Analiza diskriminuese – Modeli me një variabël (dy vite përpara)
Raporti Wilks' Lambda F df1 df2 Sig.
RK 1.000 .023 1 190 .881
RSH .999 .095 1 190 .758
RL .999 .144 1 190 .705
AASH_DET .996 .757 1 190 .385
KQN_DASH .986 2.668 1 190 .104
KQN_DET .996 .697 1 190 .405
PMA .999 .142 1 190 .707
QARK_AASH .991 1.808 1 190 .180
QARK_AKTIVE .985 2.828 1 190 .094
QARK_PUNUES .994 1.236 1 190 .268
QARK_KAP .994 1.082 1 190 .300
RB .932 13.864 1 190 .000
KAPVET .932 13.855 1 190 .000
DET_KAP .999 .212 1 190 .645
KAPEKON_AKTIVE .979 4.152 1 190 .043
FMB .989 2.156 1 190 .144
FMO .930 14.204 1 190 .000
FMN .982 3.414 1 190 .066
BEP .926 15.294 1 190 .000
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
227
ROA .926 15.279 1 190 .000
ROE 1.000 .012 1 190 .913
ILF .999 .212 1 190 .645
LOG_AKT .994 1.134 1 190 .288
LOG_SH .995 .896 1 190 .345
SHTOJCA F: Analiza diskriminuese – Modeli me një variabël (Saktësia dy vite
përpara falimentimit)
Raporti BEP
Njësi ekonomike Parashikimi sipas modelit
Gjithsej Të falimentuara Jo të falimentuara
Numri Të falimentuara 71 25 96
Jo të falimentuara 42 54 96
Përqindja Të falimentuara 74.0 26.0 100.0
Jo të falimentuara 43.8 56.2 100.0
Saktësia e përgjithshme 65.1%
Raporti i kthimit mbi aktivet gjithsej
Njësi ekonomike Parashikimi sipas modelit
Gjithsej Të falimentuara Jo të falimentuara
Numri Të falimentuara 67 29 96
Jo të falimentuara 35 61 96
Përqindja Të falimentuara 69.8 30.2 100.0
Jo të falimentuara 36.5 63.5 100.0
Saktësia e përgjithshme 66.65%
Raporti i fitimit marxhinal operativ
Njësi ekonomike Parashikimi sipas modelit
Gjithsej Të falimentuara Jo të falimentuara
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
228
Numri Të falimentuara 39 57 96
Jo të falimentuara 6 90 96
Përqindja Të falimentuara 40.6 59.4 100.0
Jo të falimentuara 6.3 93.7 100.0
Saktësia e përgjithshme 67.15%
Raporti i kapitali të vet
Njësi ekonomike Parashikimi sipas modelit
Gjithsej Të falimentuara Jo të falimentuara
Numri Të falimentuara 61 35 96
Jo të falimentuara 43 53 96
Përqindja Të falimentuara 63.5 36.5 100.0
Jo të falimentuara 44.8 55.2 100.0
Saktësia e përgjithshme 59.35%
Raporti i borxhit
Njësi ekonomike Parashikimi sipas modelit
Gjithsej Të falimentuara Jo të falimentuara
Numri Të falimentuara 61 35 96
Jo të falimentuara 43 53 96
Përqindja Të falimentuara 63.5 36.5 100.0
Jo të falimentuara 44.8 55.2 100.0
Saktësia e përgjithshme 59.35%
Raporti i kapitali ekonomik ndaj totalit të aktiveve
Njësi ekonomike Parashikimi sipas modelit
Gjithsej Të falimentuara Jo të falimentuara
Numri Të falimentuara 50 46 96
Jo të falimentuara 42 54 96
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
229
Përqindja Të falimentuara 52.1 47.9 100.0
Jo të falimentuara 43.8 56.2 100.0
Saktësia e përgjithshme 54.15%
SHTOJCA G: Korrelacioni midis variablave
Tabela G.1: Korrelacioni midis variablave (një vit përpara)
RK RSH RL AASH_DET KQN_DASH
RK 1.000 .966 .278 .592 1.000
RSH .966 1.000 .276 .488 .966
RL .278 .276 1.000 .218 .278
AASH_DET .592 .488 .218 1.000 .592
KQN_DASH 1.000 .966 .278 .592 1.000
KQN_DET .595 .490 .220 1.000 .595
PMA .133 .144 -.038 .048 .133
QARK_AASH -.034 -.036 -.018 -.032 -.034
QARK_AKTIVE -.032 -.036 -.010 -.026 -.032
QARK_PUNUES .010 .006 .012 .019 .010
QARK_KAP -.024 -.020 -.023 -.038 -.024
RB -.122 -.122 -.091 -.145 -.122
KAPVET .122 .122 .091 .144 .122
DET_KAP -.028 -.028 -.025 -.027 -.028
KAPEKON_AKTIVE .122 .110 .110 .112 .122
FMB .062 .085 .061 .038 .062
FMO -.062 -.058 .084 -.013 -.062
FMN .423 .458 .045 .154 .423
BEP .001 .004 .018 .007 .001
ROA .020 .024 .013 .010 .020
ROE -.007 -.004 -.011 -.020 -.007
ILF -.028 -.028 -.025 -.027 -.028
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
230
LOG_AKT -.050 -.032 -.069 -.071 -.050
LOG_SH -.112 -.105 -.043 -.106 -.112
KQN_DET PMA QARK_AASH QARK_AKTIVE
RK .595 .133 -.034 -.032
RSH .490 .144 -.036 -.036
RL .220 -.038 -.018 -.010
AASH_DET 1.000 .048 -.032 -.026
KQN_DASH .595 .133 -.034 -.032
KQN_DET 1.000 .049 -.033 -.028
PMA .049 1.000 -.129 -.153
QARK_AASH -.033 -.129 1.000 .678
QARK_AKTIVE -.028 -.153 .678 1.000
QARK_PUNUES .019 .004 -.014 -.028
QARK_KAP -.039 -.045 .171 .177
RB -.144 -.098 .232 .218
KAPVET .144 .098 -.233 -.218
DET_KAP -.027 .026 -.022 -.028
KAPEKON_AKTIVE .115 .089 -.280 -.282
FMB .039 -.061 .017 -.067
FMO -.014 -.419 .055 .078
FMN .154 -.250 .023 .043
BEP .006 -.010 .164 .560
ROA .010 .001 .132 .526
ROE -.020 -.036 .137 .281
ILF -.027 .026 -.022 -.028
LOG_AKT -.068 .234 -.321 -.403
LOG_SH -.104 -.223 -.002 .024
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
231
QARK_PUNUES QARK_KAP RB KAPVET DET_KAP
RK .010 -.024 -.122 .122 -.028
RSH .006 -.020 -.122 .122 -.028
RL .012 -.023 -.091 .091 -.025
AASH_DET .019 -.038 -.145 .144 -.027
KQN_DASH .010 -.024 -.122 .122 -.028
KQN_DET .019 -.039 -.144 .144 -.027
PMA .004 -.045 -.098 .098 .026
QARK_AASH -.014 .171 .232 -.233 -.022
QARK_AKTIVE -.028 .177 .218 -.218 -.028
QARK_PUNUES 1.000 -.087 -.036 .036 -.028
QARK_KAP -.087 1.000 .016 -.017 .597
RB -.036 .016 1.000 -1.000 -.007
KAPVET .036 -.017 -1.000 1.000 .007
DET_KAP -.028 .597 -.007 .007 1.000
KAPEKON_AKTIVE .045 -.045 -.891 .891 -.004
FMB .048 -.059 -.086 .086 -.058
FMO .019 .019 -.143 .143 .016
FMN .010 .014 -.152 .152 .002
BEP .019 .087 -.443 .443 .005
ROA .018 .086 -.476 .476 .009
ROE .003 .730 .028 -.028 .120
ILF -.028 .598 -.007 .007 1.000
LOG_AKT .005 -.201 -.057 .056 -.032
LOG_SH -.042 -.069 .065 -.067 -.090
KAPEKON_AKTIVE FMB FMO FMN BEP
RK .122 .062 -.062 .423 .001
RSH .110 .085 -.058 .458 .004
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
232
RL .110 .061 .084 .045 .018
AASH_DET .112 .038 -.013 .154 .007
KQN_DASH .122 .062 -.062 .423 .001
KQN_DET .115 .039 -.014 .154 .006
PMA .089 -.061 -.419 -.250 -.010
QARK_AASH -.280 .017 .055 .023 .164
QARK_AKTIVE -.282 -.067 .078 .043 .560
QARK_PUNUES .045 .048 .019 .010 .019
QARK_KAP -.045 -.059 .019 .014 .087
RB -.891 -.086 -.143 -.152 -.443
KAPVET .891 .086 .143 .152 .443
DET_KAP -.004 -.058 .016 .002 .005
KAPEKON_AKTIVE 1.000 .064 .122 .106 .427
FMB .064 1.000 .323 .248 .109
FMO .122 .323 1.000 .685 .164
FMN .106 .248 .685 1.000 .121
BEP .427 .109 .164 .121 1.000
ROA .457 .110 .161 .144 .998
ROE -.042 .046 .061 .084 .317
ILF -.004 -.059 .016 .002 .005
LOG_AKT .149 .183 -.078 -.060 -.130
LOG_SH .004 .032 .112 .028 -.047
ROA ROE ILF LOG_AKT LOG_SH
RK .020 -.007 -.028 -.050 -.112
RSH .024 -.004 -.028 -.032 -.105
RL .013 -.011 -.025 -.069 -.043
AASH_DET .010 -.020 -.027 -.071 -.106
KQN_DASH .020 -.007 -.028 -.050 -.112
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
233
KQN_DET .010 -.020 -.027 -.068 -.104
PMA .001 -.036 .026 .234 -.223
QARK_AASH .132 .137 -.022 -.321 -.002
QARK_AKTIVE .526 .281 -.028 -.403 .024
QARK_PUNUES .018 .003 -.028 .005 -.042
QARK_KAP .086 .730 .598 -.201 -.069
RB -.476 .028 -.007 -.057 .065
KAPVET .476 -.028 .007 .056 -.067
DET_KAP .009 .120 1.000 -.032 -.090
KAPEKON_AKTIVE .457 -.042 -.004 .149 .004
FMB .110 .046 -.059 .183 .032
FMO .161 .061 .016 -.078 .112
FMN .144 .084 .002 -.060 .028
BEP .998 .317 .005 -.130 -.047
ROA 1.000 .314 .009 -.117 -.051
ROE .314 1.000 .121 -.157 -.046
ILF .009 .121 1.000 -.032 -.090
LOG_AKT -.117 -.157 -.032 1.000 .717
LOG_SH -.051 -.046 -.090 .717 1.000
Tabela G.2: Korrelacioni midis variablave (dy vite përpara)
RK RSH RL AASH_DET KQN_DASH
RK 1.000 .988 .447 .886 .322
RSH .988 1.000 .454 .851 .310
RL .447 .454 1.000 .430 .197
AASH_DET .886 .851 .430 1.000 .252
KQN_DASH .322 .310 .197 .252 1.000
KQN_DET .892 .857 .431 1.000 .258
PMA -.034 -.030 -.030 -.036 .031
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
234
QARK_AASH -.021 -.031 .022 -.042 .014
QARK_AKTIVE -.020 -.025 .119 -.027 .127
QARK_PUNUES -.003 -.002 .006 -.010 .074
QARK_KAP -.029 -.028 -.014 -.027 -.005
RB -.411 -.413 -.302 -.398 -.430
KAPVET .411 .413 .302 .398 .430
DET_KAP -.017 -.021 -.012 -.013 .027
KAPEKON_AKTIVE .402 .396 .255 .305 .480
FMB .044 .075 .028 .000 -.046
FMO -.004 -.006 .069 .000 .306
FMN .069 .075 .036 .069 .301
BEP .063 .075 .197 .093 .224
ROA .113 .129 .209 .148 .243
ROE -.008 -.007 .003 -.003 -.017
ILF -.017 -.021 -.012 -.013 .027
LOG_AKT -.005 -.006 -.093 -.032 -.120
LOG_SH -.011 -.011 .001 -.055 .041
KQN_DET PMA QARK_AASH QARK_AKTIVE
RK .892 -.034 -.021 -.020
RSH .857 -.030 -.031 -.025
RL .431 -.030 .022 .119
AASH_DET 1.000 -.036 -.042 -.027
KQN_DASH .258 .031 .014 .127
KQN_DET 1.000 -.035 -.036 -.029
PMA -.035 1.000 -.014 .018
QARK_AASH -.036 -.014 1.000 .641
QARK_AKTIVE -.029 .018 .641 1.000
QARK_PUNUES -.010 -.102 .249 .055
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
235
QARK_KAP -.028 .027 .099 .348
RB -.396 .054 -.054 -.063
KAPVET .396 -.054 .054 .063
DET_KAP -.013 .004 -.005 -.002
KAPEKON_AKTIVE .321 -.021 .120 -.011
FMB .004 .113 -.060 -.180
FMO .001 .032 .022 .060
FMN .069 .018 .019 .060
BEP .094 -.010 .150 .182
ROA .148 -.015 .143 .173
ROE -.003 -.005 .010 .007
ILF -.013 .004 -.005 -.002
LOG_AKT -.024 .402 -.163 -.372
LOG_SH -.049 .475 .042 .095
QARK_PUNUES QARK_KAP RB KAPVET DET_KAP
RK -.003 -.029 -.411 .411 -.017
RSH -.002 -.028 -.413 .413 -.021
RL .006 -.014 -.302 .302 -.012
AASH_DET -.010 -.027 -.398 .398 -.013
KQN_DASH .074 -.005 -.430 .430 .027
KQN_DET -.010 -.028 -.396 .396 -.013
PMA -.102 .027 .054 -.054 .004
QARK_AASH .249 .099 -.054 .054 -.005
QARK_AKTIVE .055 .348 -.063 .063 -.002
QARK_PUNUES 1.000 .020 -.069 .069 .075
QARK_KAP .020 1.000 .045 -.045 .727
RB -.069 .045 1.000 -1.000 .012
KAPVET .069 -.045 -1.000 1.000 -.012
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
236
DET_KAP .075 .727 .012 -.012 1.000
KAPEKON_AKTIVE .029 -.073 -.781 .782 -.027
FMB -.132 -.025 -.136 .136 .030
FMO -.025 -.006 -.144 .144 .047
FMN -.004 .003 -.092 .092 .038
BEP .058 -.014 -.345 .345 .006
ROA .053 -.011 -.373 .373 .011
ROE .129 .775 .015 -.015 .808
ILF .075 .727 .012 -.012 1.000
LOG_AKT -.043 -.087 .108 -.108 .026
LOG_SH .003 .007 .056 -.056 .020
KAPEKON_AKTIVE FMB FMO FMN BEP
RK .402 .044 -.004 .069 .063
RSH .396 .075 -.006 .075 .075
RL .255 .028 .069 .036 .197
AASH_DET .305 .000 .000 .069 .093
KQN_DASH .480 -.046 .306 .301 .224
KQN_DET .321 .004 .001 .069 .094
PMA -.021 .113 .032 .018 -.010
QARK_AASH .120 -.060 .022 .019 .150
QARK_AKTIVE -.011 -.180 .060 .060 .182
QARK_PUNUES .029 -.132 -.025 -.004 .058
QARK_KAP -.073 -.025 -.006 .003 -.014
RB -.781 -.136 -.144 -.092 -.345
KAPVET .782 .136 .144 .092 .345
DET_KAP -.027 .030 .047 .038 .006
KAPEKON_AKTIVE 1.000 .204 .147 .069 .293
FMB .204 1.000 .098 -.192 .233
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
237
FMO .147 .098 1.000 .835 .317
FMN .069 -.192 .835 1.000 .109
BEP .293 .233 .317 .109 1.000
ROA .284 .199 .325 .166 .982
ROE -.013 .043 -.039 -.054 .004
ILF -.027 .030 .047 .038 .006
LOG_AKT .090 .209 -.077 -.069 -.071
LOG_SH .082 .082 .150 .128 .061
ROA ROE ILF LOG_AKT LOG_SH
RK .113 -.008 -.017 -.005 -.011
RSH .129 -.007 -.021 -.006 -.011
RL .209 .003 -.012 -.093 .001
AASH_DET .148 -.003 -.013 -.032 -.055
KQN_DASH .243 -.017 .027 -.120 .041
KQN_DET .148 -.003 -.013 -.024 -.049
PMA -.015 -.005 .004 .402 .475
QARK_AASH .143 .010 -.005 -.163 .042
QARK_AKTIVE .173 .007 -.002 -.372 .095
QARK_PUNUES .053 .129 .075 -.043 .003
QARK_KAP -.011 .775 .727 -.087 .007
RB -.373 .015 .012 .108 .056
KAPVET .373 -.015 -.012 -.108 -.056
DET_KAP .011 .808 1.000 .026 .020
KAPEKON_AKTIVE .284 -.013 -.027 .090 .082
FMB .199 .043 .030 .209 .082
FMO .325 -.039 .047 -.077 .150
FMN .166 -.054 .038 -.069 .128
BEP .982 .004 .006 -.071 .061
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
238
ROA 1.000 .005 .011 -.074 .045
ROE .005 1.000 .808 .030 .017
ILF .011 .808 1.000 .026 .020
LOG_AKT -.074 .030 .026 1.000 .773
LOG_SH .045 .017 .020 .773 1.000
SHTOJCA H: Testi i shpërndarjes normale të variablave të pavarur
Tabela H.1: Testi i shpërndarjes normale (një vit përpara)
RK RSH RL AASH_DET KQN_DASH
Most Extreme
Differences
Absolute .190 .060 .330 .280 .190
Positive .190 .060 .330 .280 .190
Negative -.010 -.060 -.010 -.020 -.010
Kolmogorov-Smirnov Z 1.344 .424 2.333 1.980 1.344
Asymp. Sig. (2-tailed) .054 .994 .000 .001 .054
KQN_DET PMA QARK_AASH QARK_AKTIVE
Most Extreme
Differences
Absolute .200 .400 .250 .280
Positive .200 .010 .250 .280
Negative -.030 -.400 -.030 -.040
Kolmogorov-Smirnov Z 1.414 2.828 1.768 1.980
Asymp. Sig. (2-tailed) .037 .000 .004 .001
QARK_PUN QARK_KAP RB KAPVET DET_KAP
Most Extreme
Differences
Absolute .290 .390 .360 .370 .310
Positive .290 .390 .040 .370 .310
Negative -.050 -.020 -.360 -.040 -.110
Kolmogorov-Smirnov Z 2.051 2.758 2.546 2.616 2.192
Asymp. Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000 .000
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
239
KAPEKON_AKT FMB FMO FMN BEP
Most Extreme
Differences
Absolute .210 .220 .490 .490 .510
Positive .210 .220 .490 .490 .510
Negative -.030 -.070 -.030 -.050 -.010
Kolmogorov-Smirnov Z 1.485 1.556 3.465 3.465 3.606
Asymp. Sig. (2-tailed) .024 .016 .000 .000 .000
ROA ROE ILF LOG_AKT LOG_SH
Most Extreme
Differences
Absolute .470 .320 .310 .140 .260
Positive .470 .320 .310 .100 .260
Negative -.010 -.070 -.110 -.140 -.010
Kolmogorov-Smirnov Z 3.323 2.263 2.192 .990 1.838
Asymp. Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .281 .002
Tabela H.2: Testi i shpërndarjes normale (dy vite përpara)
RK RSH RL AASH_DET KQN_DASH
Most Extreme
Differences
Absolute .188 .052 .323 .260 .188
Positive .188 .042 .323 .260 .188
Negative -.031 -.052 -.010 -.021 -.031
Kolmogorov-Smirnov Z 1.299 .361 2.237 1.804 1.299
Asymp. Sig. (2-tailed) .068 .999 .000 .003 .068
KQN_DET PMA QARK_AASH QARK_AKTIVE
Most Extreme
Differences
Absolute .188 .135 .219 .208
Positive .188 .010 .219 .208
Negative -.031 -.135 .000 -.042
Kolmogorov-Smirnov Z 1.299 .938 1.516 1.443
Asymp. Sig. (2-tailed) .068 .342 .020 .031
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
240
QARK_PUN QARK_KAP RB KAPVET DET_KAP
Most Extreme
Differences
Absolute .219 .323 .365 .365 .302
Positive .219 .323 .042 .365 .302
Negative -.021 -.010 -.365 -.042 -.104
Kolmogorov-Smirnov Z 1.516 2.237 2.526 2.526 2.093
Asymp. Sig. (2-tailed) .020 .000 .000 .000 .000
KAPEKON_AKT FMB FMO FMN BEP
Most Extreme
Differences
Absolute .156 .177 .385 .406 .448
Positive .156 .177 .385 .406 .448
Negative -.021 -.042 .000 -.021 .000
Kolmogorov-Smirnov Z 1.083 1.227 2.670 2.815 3.103
Asymp. Sig. (2-tailed) .192 .099 .000 .000 .000
ROA ROE ILF LOG_AKT LOG_SH
Most Extreme
Differences
Absolute .427 .292 .302 .156 .104
Positive .427 .292 .302 .052 .104
Negative .000 -.094 -.104 -.156 -.042
Kolmogorov-Smirnov Z 2.959 2.021 2.093 1.083 .722
Asymp. Sig. (2-tailed) .000 .001 .000 .192 .675
SHTOJCA I: Analiza diskriminuese – Modeli me shumë variabla (modeli me të
gjitha variablat një vit përpara falimentimit)
Tabela I.1: Rezultati i testit Fisher
Box's M 4437
F
Afërsisht 21
Shkallë lirie 1 190
Shkallë lirie 2 120055
Rëndësia .000
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
241
Tabela I.2: Koeficientët e funksionit diskriminues
Raporti Koefiçienti
RK -.013
RSH .013
RL .005
AASH_DET -.003
PMA .000
QARK_AASH .042
QARK_AKTIVE -.181
QARK_PUNUES .001
QARK_KAP -.016
RB 1.175
DET_KAP .015
KAPEKON_AKTIVE .419
FMB -.164
FMO -1.121
FMN .350
BEP 1.901
ROA -1.534
ROE .050
LOG_AKT -.120
(Constant) 1.113
Tabela I.3: Testimi i modelit
Function Eigenvalue % of Variance Cumulative % Canonical Correlation
1 .262 100.0 100.0 .456
Test of Function(s) Wilks' Lambda Chi-square df Sig.
1 .792 43.883 19 .001
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
242
Tabela I.4: Vlera mesatare e “Z” për dy grupet e njësive ekonomike
Njësi ekonomike Vlera mesatare e funksionit diskriminues
Të falimentuara 0.509
Jo të falimentuara - 0.509
Tabela I.5: Rezultatet e klasifikimit sipas analizës diskriminuese (një vit përpara
falimentimit)
Njësi ekonomike Parashikimi sipas modelit
Gjithsej Të falimentuara Jo të falimentuara
Numri Të falimentuara 55 54 100
Jo të falimentuara 11 89 100
Përqindja Të falimentuara 56.0 44.0 100.0
Jo të falimentuara 13.0 87.0 100.0
SHTOJCA J: Analiza diskriminuese – Modeli me shumë variabla (modeli me të
gjitha variablat dy vite përpara falimentimit)
Tabela J.1: Rezultati i testit Fisher
Box's M 2454
F
Afërsisht 9.4
Shkallë lirie 1 231
Shkallë lirie 2 110140
Rëndësia .000
Tabela J.2: Koeficientët e funksionit diskriminues
Raporti Koefiçienti
RK -.279
RSH .325
RL .011
AASH_DET .008
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
243
PMA .045
QARK_AASH .000
QARK_AKTIVE -.037
QARK_PUNUES .424
QARK_KAP -.003
RB -.014
DET_KAP 1.825
KAPEKON_AKTIVE .008
FMB 1.015
FMO -.650
FMN -1.041
BEP .229
ROA 3.688
ROE -5.395
LOG_AKT .045
(Constant) .989
Tabela J.3: Testimi i modelit
Function Eigenvalue % of Variance Cumulative % Canonical Correlation
1 .323 100.0 100.0 .494
Test of Function(s) Wilks' Lambda Chi-square df Sig.
1 .756 50.287 21 .000
Tabela J.4: Vlera mesatare e “Z” për dy grupet e njësive ekonomike
Njësi ekonomike Vlera mesatare e funksionit diskriminues
Të falimentuara 0.566
Jo të falimentuara - 0.566
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
244
Tabela J.5: Rezultatet e klasifikimit sipas analizës diskriminuese (një vit përpara
falimentimit)
Njësi ekonomike Parashikimi sipas modelit
Gjithsej Të falimentuara Jo të falimentuara
Numri Të falimentuara 60 36 96
Jo të falimentuara 18 78 96
Përqindja Të falimentuara 62.5 37.5 100.0
Jo të falimentuara 18.8 81.2 100.0
SHTOJCA K: Analiza logit
Tabela K.1: Rëndësia e variablave (një vit përpara falimentimit)
Score df Sig.
Step 0
RK .094 1 .760
RSH .616 1 .433
RL .022 1 .882
AASH_DET 1.243 1 .265
KQN_DASH .094 1 .759
KQN_DET 1.226 1 .268
PMA 12.111 1 .001
QARK_AASH .333 1 .564
QARK_AKTIVE .005 1 .946
QARK_PUNUES 1.207 1 .272
QARK_KAP 1.098 1 .295
RB 5.641 1 .018
KAPVET 10.663 1 .001
DET_KAP 1.059 1 .303
KAPEKON_AKTIVE 4.614 1 .032
FMB .978 1 .323
FMO 16.133 1 .000
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
245
FMN 5.347 1 .021
BEP .605 1 .437
ROA .708 1 .400
ROE .821 1 .365
ILF 1.047 1 .306
LOG_AKT .000 1 .995
LOG_SH .083 1 .774
Score df Sig.
Step 1
RK .144 1 .705
RSH .086 1 .769
RL .216 1 .642
AASH_DET 1.637 1 .201
KQN_DASH .148 1 .700
KQN_DET 1.653 1 .199
PMA 18.325 1 .000
QARK_AASH .603 1 .437
QARK_AKTIVE .281 1 .596
QARK_PUNUES 1.212 1 .271
QARK_KAP .628 1 .428
RB 2.383 1 .123
KAPVET 3.871 1 .049
DET_KAP .792 1 .373
KAPEKON_AKTIVE 1.127 1 .289
FMB 1.671 1 .196
FMN .073 1 .787
BEP .541 1 .462
ROA .432 1 .511
ROE .067 1 .796
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
246
ILF .796 1 .372
LOG_AKT .052 1 .820
LOG_SH .000 1 .991
Score df Sig.
Step 2
RK 1.722 1 .189
RSH .101 1 .750
RL .296 1 .587
AASH_DET 3.450 1 .063
KQN_DASH 1.595 1 .207
KQN_DET 3.219 1 .073
QARK_AASH .536 1 .464
QARK_AKTIVE .273 1 .601
QARK_PUNUES 1.192 1 .275
QARK_KAP .708 1 .400
RB .099 1 .753
KAPVET 6.007 1 .014
DET_KAP .055 1 .815
KAPEKON_AKTIVE 5.045 1 .025
FMB 1.621 1 .203
FMN .029 1 .865
BEP 2.132 1 .144
ROA 1.945 1 .163
ROE .000 1 .992
ILF .028 1 .867
LOG_AKT 5.845 1 .016
LOG_SH 5.636 1 .018
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
247
Score df Sig.
Step 3
RK .154 1 .695
RSH .426 1 .514
RL 1.219 1 .269
AASH_DET .462 1 .496
KQN_DASH .145 1 .703
KQN_DET .448 1 .503
QARK_AASH 1.836 1 .175
QARK_AKTIVE 2.824 1 .093
QARK_PUNUES 1.188 1 .276
QARK_KAP .456 1 .500
RB .407 1 .524
DET_KAP .104 1 .747
KAPEKON_AKTIVE .128 1 .720
FMB .221 1 .638
FMN .038 1 .845
BEP 6.882 1 .009
ROA 6.585 1 .010
ROE .002 1 .960
ILF .095 1 .758
LOG_AKT .828 1 .363
LOG_SH .736 1 .391
Score df Sig.
RK .130 1 .718
RSH .479 1 .489
RL 1.353 1 .245
AASH_DET .434 1 .510
KQN_DASH .122 1 .727
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
248
Step 4
KQN_DET .419 1 .518
QARK_AASH .661 1 .416
QARK_AKTIVE .001 1 .972
QARK_PUNUES 1.150 1 .284
QARK_KAP .674 1 .412
RB .438 1 .508
DET_KAP .089 1 .765
KAPEKON_AKTIVE .144 1 .704
FMB .296 1 .586
FMN .029 1 .865
ROA .387 1 .534
ROE .405 1 .525
ILF .081 1 .776
LOG_AKT .778 1 .378
LOG_SH .747 1 .387
Tabela K.2: Rëndësia e variablave (dy vite përpara falimentimit)
Score df Sig.
Step 0
RK .023 1 .880
RSH .096 1 .757
RL .145 1 .703
AASH_DET .762 1 .383
KQN_DASH 2.659 1 .103
KQN_DET .701 1 .402
PMA .143 1 .705
QARK_AASH 1.810 1 .179
QARK_AKTIVE 2.816 1 .093
QARK_PUNUES 1.241 1 .265
QARK_KAP 1.087 1 .297
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
249
RB 13.057 1 .000
KAPVET 13.050 1 .000
DET_KAP .214 1 .643
KAPEKON_AKTIVE 4.106 1 .043
FMB 2.154 1 .142
FMO 13.355 1 .000
FMN 3.390 1 .066
BEP 14.304 1 .000
ROA 14.291 1 .000
ROE .012 1 .913
ILF .214 1 .643
LOG_AKT 1.139 1 .286
LOG_SH .901 1 .342
Score df Sig.
Step 1
RK .009 1 .926
RSH .368 1 .544
RL .414 1 .520
AASH_DET .210 1 .646
KQN_DASH .239 1 .625
KQN_DET .179 1 .672
PMA .076 1 .783
QARK_AASH .407 1 .523
QARK_AKTIVE .398 1 .528
QARK_PUNUES .577 1 .447
QARK_KAP 1.076 1 .300
RB 4.580 1 .032
KAPVET 4.574 1 .032
DET_KAP .192 1 .661
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
250
KAPEKON_AKTIVE .414 1 .520
FMB .223 1 .637
FMO 5.225 1 .022
FMN 1.541 1 .214
ROA .327 1 .568
ROE .020 1 .888
ILF .192 1 .661
LOG_AKT .243 1 .622
LOG_SH .467 1 .494
Score df Sig.
Step 2
RK .083 1 .773
RSH .040 1 .841
RL .172 1 .678
AASH_DET .658 1 .417
KQN_DASH .026 1 .873
KQN_DET .605 1 .437
PMA .173 1 .678
QARK_AASH 1.019 1 .313
QARK_AKTIVE 1.662 1 .197
QARK_PUNUES 1.278 1 .258
QARK_KAP 1.050 1 .305
RB 4.361 1 .037
KAPVET 4.356 1 .037
DET_KAP .373 1 .541
KAPEKON_AKTIVE .309 1 .578
FMB .643 1 .423
FMN 2.962 1 .085
ROA .896 1 .344
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
251
ROE .013 1 .909
ILF .373 1 .541
LOG_AKT .554 1 .457
LOG_SH .151 1 .698
Score df Sig.
Step 3
RK .125 1 .724
RSH .015 1 .904
RL .071 1 .789
AASH_DET .755 1 .385
KQN_DASH .070 1 .792
KQN_DET .701 1 .403
PMA .200 1 .655
QARK_AASH 1.331 1 .249
QARK_AKTIVE 2.088 1 .148
QARK_PUNUES 1.485 1 .223
QARK_KAP 1.057 1 .304
RB 4.712 1 .030
KAPVET 4.707 1 .030
DET_KAP .409 1 .522
KAPEKON_AKTIVE .473 1 .492
FMB .720 1 .396
FMN 3.884 1 .049
BEP .466 1 .495
ROA .785 1 .376
ROE .011 1 .916
ILF .409 1 .522
LOG_AKT .741 1 .389
LOG_SH .163 1 .686
FALIMENTIMI I NJËSISË EKONOMIKE
DHE PARASHIKIMI I TIJ ENI NUMANI
252
Score df Sig.
Step 4
RK .446 1 .504
RSH 1.371 1 .242
RL 1.069 1 .301
AASH_DET .001 1 .974
KQN_DASH .364 1 .546
KQN_DET .004 1 .950
PMA .073 1 .787
QARK_AASH .958 1 .328
QARK_AKTIVE 1.572 1 .210
QARK_PUNUES .996 1 .318
QARK_KAP 1.230 1 .267
KAPVET .726 1 .394
DET_KAP .291 1 .589
KAPEKON_AKTIVE 2.097 1 .148
FMB .469 1 .493
FMN 1.183 1 .277
BEP .051 1 .822
ROA .106 1 .744
ROE .016 1 .900
ILF .291 1 .589
LOG_AKT .287 1 .592
LOG_SH .358 1 .550