-
2ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?Ti Pagsurotan iti Genetiko ken Pagsalun-atan
LANAI COMMUNITY HEALTH CENTER
-
Naglaon Kadagiti SumaganadApay a nasisita ti genetiko kaniak ken iti pamilyak? 1 Ania ti mangbalin kaniak a naidumduma? 2Ania pay ti maibagam maipanggep ti “genes” ko 3 Apay nga dagiti miyembro ti pamilya ket 4 adda nagpadaanda? Apay nga dagiti sumagmamano a saksakit 6 ket adda ti puli iti pamilya?Kasano ti itutulong daytoy pakasaritaan ti salun-at 8 ti pamilya tapno agtalinaedak a nasalun-at? Apay nga itugotko no mapanak agpadoktor daytoy 9 a pakasaritaan ti salun-at ti pamilyak?
Saksakit nga adda iti puli ti pamilya 10Sakit ti puso 11 Sakit ti arteria ti koronaryo Nangato a presyon ti daraAngkit 13Dayabetis 14 Tipo 1 Tipo 2Kanser 16 Suso Bara ProsteytDiperensiya maigapu ti solo a geno 19Pangalaan ti adal/tulong 21
Basaen ti “Book 1: Pagsurotan ti Pakasaritaan ti Salun-at iti Pamilya” tapno makasuro no kasano ti panangummong, panangurnos, ken panangibingay iti bukodmo a
pakasaritaan ti salunat iti pamilyam.
-
?Apay a ti genetiko ket nasisita iti pamilyak ken iti siak?Ti genetiko ket makatulong a mangipaawat no: • Ania ti mangbalin kenka a naidumduma, wenno
nasaguday
• Apay nga dagiti miyembro ti pamilya ket adda
pagpapadaanda
• Apay nga ti dadduma a sakit kas koma ti dayabetis
wenno kanser ket pagtitinnawidan ti pamilya
• Kasano a ti panangadal ti pakasaritaan ti salun-at ti
pamilyam ket makatulong kenka iti pagsalun-atam
• Apay nga itugotmo ti pakasaritaan ti salun-at ti
pamilyam no mapanka agpadoktor
Iti panangited ti oras tapno adalen ti maipanggep ti salun-at ken saksakit nga adda ti puli iti pamilya ket nabileg unay! Makatulong kenka a mangawat iti bukodmo a salun-at ken panangaramid iti pagsalun-atan a pagpilian.
T I PAGSUROTAN I T I G ENET I KO KEN SALUN -AT 1
-
Kada maysa a tao ket naisangsangayan. Ti parte a mangbalin
kenka a naisangsangayan ket iti bukodmo a geno. Ti geno ket isuda dagiti mangited ti adalan iti uneg ti kada maysa a semilya. Isuda ti mangtimbeng no kasano ti langam ken no kasano ti panagtrabaho dayta
bagim. Gapu ta ti dadduma ket adda pagdumaanda iti geno,
kada tao ket agduduma met iti grupo ti adalan. Ti geno ket isuda ti rason no apay nga sika ket naisangsangayan!
Ania ti mangbalin kaniak a naisangsangayan?
1. Ima 2. Semilya
2 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?
-
• Ti tao ket addaan ti dua a kopya ti kada maysa a geno,
maysa ti aggapu ti ina ken maysa met ti aggapu ti ama.
• Dagiti geno ket isuda ti mangig-iggem kadagiti ballaag nga
mangidiktar kadagiti semilya no kasano ti panagtarabahoda
ken panagdakkelmo.
• Dagiti semilya ket isuda ti mamagkurre iti bagi. Kada parte
ti bagim ket naglaon ti bilyones a semilya, agpapadada nga
agtarabaho.
• Dagiti geno ket naurnos ti simpada a nanaganan ti rarasa. Ti
tao ket addaan iti 23 a paris nga rarasa. Ti kopya daytoy a
rarasa ket masarakan ti kada semilya.
• Ti rarasa ket addaan ti DNA. Ti DNA ket isu ti espesyal a
pagilasinan nga nakaisuratan dagiti adalan nga adda iti
bukodmo a geno.
Ibagamman pay dagiti dadduma panggep ti bukodko a geno
3. Rarasa 4. DNA
T I PAGSUROTAN I T I G ENET I KO KEN SALUN -AT 3
-
Apay nga kadagiti miyembro ti pamilya ket adda pagkakaaspinganda?
Dagiti ub-ubbing ket adda latta matawidda nga paris ti geno
manipud kadagiti nagannak kadakuada. Ti ubing ket maalana
ti maysa a paris nga geno manipud ti ama na ken maysa met
manipud ti ina na. Dagitoy a geno ket agpaparisda iti adu a wagas a mangted iti nadumaduma a laok. Isu nga no apay nga kaadduan kadagiti miyembro ti pamilya ket
adu ti pagkakaaspinganda ken no dadduma awan met a pulos
ti ti pagkakaaspinganda. Dagiti geno ket isuda ti mangnayon
kadagiti pagpeggadan a maala kadagiti dadduma a kondisyon
ti salun-at.
Dagiti pampamilya ket ibingayda dagiti aramid a nakairuaman, dieta, ken dimmakkelan nga aglaw-law. Dagitoy ti awis no kasano ti kasalun-at tayo iti masanguanan a biag.
4 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?
-
T I PAGSUROTAN I T I G ENET I KO KEN SALUN -AT 5
Adu dagiti maibingaymo iti
pamilyam – pakairamanan
payen dagiti banag a
mangted ti pagsakitam.
-
Apay nga dagiti dadduma a sakit ket adda ti puli iti pamilya?Dadduma a sakit ket maigapu no adda panagsukat ti adalan
manipud iti geno. Daytoy ti masasao nga “mutation”. Kada tao ket adu ti “mutations” da. No maminsan, dagiti nasukatan ket awan ti epektona wenno adda bassit
maitulongna. Ngem no maminsan, adda met sakit nga
ibungana.
Kangrunaan kadagiti gagangay a
saksakit ket bunga dagiti naglalaok
nga mutation, pilien a panagbiag
ken ti dimakkelam nga aglawlaw.
Uray pay dagiti tattao nga adda pagpaparisanda iti geno ket makaalada wenno saanda a makaala ti sakit no la ketdi no mangaramidda ti nadumaduma a
pagpilian wenno mapanda agnaed iti
sabali a disso.
Gagangay a Sakit: Dayabetis
Dagiti panangsukat iti
geno nga ipasa dagiti
nagannak kenka ket
mangted ti posibilidadmo
a makaala iti tipo 2 a
dayabetis. No aktiboka
ken manganka ti
nasalun-at nga dieta,
mabalin nga bumaba ti
posibilidad a maalam
ti sakit.
Bisitaen ti pahina 10 tapno adalen dagiti sumagmamano a sakit nga adda ti puli iti pampamilya.
6 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?
-
Rinibribu a sakit ket ibunga ti
nakaisuroan a panagsukat ti
DNA iti solo a geno. Kaaduan kadagitoy a saksakit ket manmano. Dagitoy a kondisyon ket rumsua no ti tao
ket naiyanak nga adda geno na a
mutated.
No adda dagiti manmano a sakit
nga rumsua iti pamilya, siguraduem nga isurat. Saan mo nga
liplipatan nga adalen dagiti kondisyon nga nangapektar ti
salun-at ti pamilyam.
Ti madi nga ibunga ti solo a geno: “Sickle Cell Anemia”
Daytoy sickle cell nga
anemia ket makaigapu
ti nagbaliwan ti solo a
geno a naipasa kadagiti
nagannak.
Bisitaen ti pahina 10 tapno adalen dagiti sumagmamano a sakit nga adda ti puli iti pampamilya.
T I PAGSUROTAN I T I G ENET I KO KEN SALUN -AT 7
-
Kasano iti panangammo nga iti pakasaritaan ti salun-at iti pamilya ket makatulong tapno agtalinaedak a nasalun-at?
Ti pakasaritaan iti salun-at ti pamilya ket isu ti mangibaga no ania a sakit ti adda ti pamilya. No adda sakit nga rumsua iti kinaubing ket isu ti pasimudaag a nangato ti peggad a pannakaala ti sakit. Gapu ta saanen masukatan dagiti adda kenka a geno, mabalin a sukatan ti gargaraw.
Iti panangammo ti pakasaritaan ti salun-at ti pamilyam ket makatulong kenka a:• Mangisalaysay kadagiti peggad a gapuanan dagiti geno a
nakaibingayan.
• Mangipaawat no ania ti taray ti panagbiag ken ti lugar a dimmakkelan ti inka ibingay iti pamilyam.
• Mangammo no ania a taray ti panagbiag ti inka pilien tapno bumaba dagiti peggad a pannakaala iti sakit.
• Makisao kadagiti pamilyam panggep ti salun-atmo.
• Mangibaga iti doktormo maipanggep kadagiti saksakit nga adda ti puli ti pamilyam.
1. Ibagam dagiti pakasaritaan ti salun-at ti pamilyam iti doktormo.
2. Saludsodem no mabalinka nga agpaeksamen para ti sakit nga adda ti puli iti pamilyam.
Laglagipem
8 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?
-
Dagiti mangay-aywan ti salun-atmo (doctor, nurse, wenno dagiti adda ti babaen ti dodoktor) ket kasapulanda iti pakasaritaan ti salun-at iti pamilyam ken iti pay agdama a salun-at ti pamilyam tapno balabalaenda dagiti peggad a pannakaala iti dayta a sakit. Ti doktormo ti makaammo nga mangdesisyon no ania nga eksamen ti alaem ken agas nga tomarem.
Maibasar iti pakasaritaan ti salun-at ti pamilyam, ket ibalakadda kenka ti “genetic test” wenno panangkonsultam ti “genetic counselor” wenno “geneticist”. Iti pannakaeksamen ket makita no adda panagsukat iti geno a gapuanan iti nangato a peggad a pannakaala iti sakit. Maduktalan pay nga no adda panagsukat ti genom ket adda posibilidadna nga maipasam kadagiti annakmo. Makatulong kenka dagiti mangay-aywan ti salun-atmo nga:
• Mangawat kadagiti resulta ti eksamen.• Mangadal kadagiti agas nga para ti sakit a makita iti eksamen.
Amin nga kaiyanak nga ub-ubbing a naiyanak iti U. S. ken iti sabsabali pay nga nasyon nga maeksamen iti sakit ti geno ket isu ti mabalin nga mangted ti pagsakitanda. Daytoy ti masasao nga “newborn screening”. No maduktalan ti doktor nga adda problema, tulongandaka a mangawat no ania ti aramiden tapno matulongan ti maladaga.
Apay nga itedko ti pakasaritaan iti salun-at ti pamilyak kadagiti mangay-aywan ti salun-atko?
T I PAGSUROTAN I T I G ENET I KO KEN SALUN -AT 9
-
Iti sumarsaruno a paset daytoy a libro, adda itedmi nga
pagarigan para kadagiti gagangay a saksakit nga mangapektar
ti komyunidad ken pamilya. Iti kada sakit, inayonmi dagiti
impormasyon babaen kadagiti sumaganad nga paulo:
• Ania dayta a sakit?
• Sino ti ramaramen dayta a peggad?
• Balakad para ti salun-at
Dagiti sakit nga adda ti puli iti pamilya
1 0 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ? I NG PAM I LYA ?
-
T I PAGSUROTAN I T I G ENET I KO KEN SALUN -AT 1 1
Ti sakit iti puso ti kangrunaan nga pakatkatayan dagit lallaki ken babbai ditoy Amerika. Agduduma dagiti klase ti sakit iti puso. Dagiti dua a naruar nga sakit ket isu ti managanan ti “coronary artery disease” (CAD) ken nangato a presyon ti dara (hypertension).
ANIA TI MASASAO NGA “CORONARY ARTERY DISEASE” (CAD)?• Ti CAD ket isu ti arteryo nga mangiturong ti dara nga agtaray
kadagiti piskel ti puso tapno tumangken ken lumawa. Daytoy nga arteryo ket dumakkel wenno bumassit, gapu kadagiti timmmangtangken nga taba ken kolesterol a naipenpen iti uneg ti didingan iti puso.
• Ti CAD ket kumarkaro kabayatan ti panagannayas iti tiempo. No ti arteryo ket bumassit, basbassit met ti dara nga mapan iti puso, ken basbassit pay ti oxygen nga agtaray kadagiti piskel ti puso. No nababa ti oxygen ket makaapektar ti panagsakit ti barukong wenno atake ti puso.
• Ti CAD ket isu ti kangrunaan nga pakaigapuanan ti atake ti puso kadagiti Amerikano.
Sino ti adda pagpeggadanna?• Dandani 13 a milyon nga Amerikano ti addaan ti CAD.• Kada maysa ket adda pagpeggadanda a makaala iti sakit ti
puso.• Ti CAD ket ket gapuanan ti laok a geno, taray ti panagbiag a
pilien, ken aglawlaw.• Sumagmamano a tattao, dagiti nasalun-at a dieta, ken
ad-adu nga aktibidad ket mabalin nga mangpababa ti rukod ti kolesterol ken mangkissay iti peggad a pannakaatake ti puso.
Balakad para ti pagsalun-atan• Mangan ti nasalun-at a makmakan.• Aktibo ken mangwatwat iti inaldaw.• Tomarem dagiti naireseta nga agasmo tapno matimbeng ti
nangato a kolesterol, nangato a presyon ti dara ken dayabetis.• No agtabtabakoka, kasaritam dagiti mangtartaripato ti
salun-atmo no kasano ti panangisardeng.
Para kadagiti ad-adu pay nga impormasyon, bisitaen ti www.nhlbi.nih.gov/health/dci ket i-klik ti batog ti “Coronary Artery Disease” wenno awagan ti American Heart Association iti numero a 800-AHA-USA-1 (800-242-8721).
Sakit ti puso
-
ANIA TI ALTA PRESYON?
• Ti presyon iti dara ket isu ti pagrukodan no kasano ti katangken ta pusom nga agtrabaho a mangiduron ti dara nga mapan kadagiti arteryo ta pusom, dagiti pagnaan ti dara nga rummuar manipud iti puso.
• Dua a numero ti basaen no alaen ti presyon ti dara. Ti normal ket 120/80 ( iti panangbasa a 120 iti ngatoen ti 80). Ti umona a numero ket isu ti kapigsa ti pusom nga mangiduron ti dara. Ti maikadua a numero ket isu met ti presyon ti nagbaetan ti pitik iti puso.
• Ti kayat a saw-en ti alta presyon ket no dayta pusom ket agtartarabaho iti nadagsen. No bumaybayag, ti alta presyon ket makaigapu ti saan nga panagkurre dagiti kidney, atake ti puso, atake, ken sabali pay a problema ti sakit.
Sino ti adda pagpeggadanna?
• Maysa kadagiti tallo a nataengan ti adda alta presyonna. Adu dagiti saan a makammo gapu ta awan ti klaro nga pagilasinan.
• Ti pakasaritaan ti kaadda ti alta presyon ti pamilya ket ad-adda nga a rumsua iti kinaubing nga taw-en.
• Ngumato ti pagpeggadan a makita iti taw-en, sobra a kinadagsen, wenno adda puli ti pamilya a managpungtot (hypertension).
Balakad para ti pagsalun-atan
• Mangan kadagiti addaan ti bassit nga asin.
• Mentenerem ti nasalun-at nga kinadagsen.
• Maneharem ti pannakabannogmo.
• Agaktibo ken mangwatwatka iti inaldaw.
Para kadagiti ad-adu pay nga impormasyon, bisitaen ti www. nhlbi.nih.gov/health/dci ket i-klik ti batog ti “High Blood Pressure” wenno awagan ti American Heart Association iti numero a 800-AHA-USA-1 (800-242-8721).
Dagiti pagilasinan ti sakit ti puso ket saan a madlaw agingga a nalpasen ti pannakadadael. Ita met la nga aldaw, pagpapatanganyo a san-gapamilya ti maipanggep ti sakit iti puso.
Sakit ti puso maituloy
1 2 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?
-
T I PAGSUROTAN I T I G ENET I KO KEN SALUN -AT 1 3
ANIA TI ANGKIT?• Ti angkit ket sakit ti bara nga makaigapu ti napaspas wenno
narigat a panaganges, rarek, uyek, ken panagkupit ti barukong. Ti ranko ti napaspas a panaganges ket mangrugi ti nalag-an agingga a pagbutbutngan.
• Ti panagangkit ket maigapu kadagiti banag a pakaalaan. Kas iti timel, lasi ti ayop, buot, pollen, nalamiis nga angin, sobra nga watwat, panateng, alerhiya, asuk ti tabako, ken naangot nga angsen.
• Sumagmamano a tattao ket addaanda ti geno nga makatiped kadagiti pakaalaan ti angkit.
Sino ti adda pagpeggadanna?• Ti angkit ket apektaranna ti maysa kadagiti 10 nga ub-ubbing
ken maysa kadagiti 12 nga nataengan.
• Ti angkit ket isu ti pakaigapuanan dagiti ub-ubbing nga mapan ti emergency room ken saanda nga ipapan ti eskuwela.
• No adda angkit ti nagannak kenka, kabsatmo, wenno annak nga addaan angkit wenno alerhiya, adda posibilidad a maalam met.
Maibalakad a pagsalun-atan• Adaywam dagiti banag a pakaalaan
ti angkit.
• Surotem ti husto a panagtomar kadagiti agasmo.
Para kadagiti ad-adu pay nga impormasyon, bisitaen ti www. nhlbi.nih.gov/health/dci ket i-klik ti batog ti “Asthma” wenno awagan ti American Heart Lung Association iti numero a 800-548-8252.
Angkit
-
1 4 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?
Ti dayabetis ket seryoso, ken nabayag a sakit gapu ta ti rukod ti asukar ket nangatngato ngem ti normal. Adu nga tao ti makammo nga adda dayabetis dan kalpasan ti panag-taud daytan a problema. Segun ti kuna ti American Diabetis Association, maysa kadagiti tallo a tattao nga addaan ti tipo 2 a dayabetis ket saanda pay nga ammo nga addan gayam daytoy a sakit kadakuada. Dagiti pagilasinan ket rumsua no ti bagi ket saannan nga kabalinan nga sukatan dagiti asukar ken ti ipapauneg a taraon tapno agbalin nga enerhiya. Daytoy ket mapasamak no ti bagi ket saanen nga makaaramid ti hormone a managanan ti insulin. Ti seryoso a sakit a maited ti dayabetis ket pannakapukaw ti panagkita, sakit ti bato, ken pannakatay. No matakuatan nga nasapsapa ti dayabetis mabalin nga malapdan ken bumayag ti kinaseryosona. Agpada nga ti genetiko ken dimmakelan nga aglawlaw, kas ti dieta, ken panangwatwat ket makatulong tapno saan nga maala daytoy a sakit.
ANIA TI TIPO 1 A DAYABETIS?
• Ti tipo 1 a dayabetis ket tumaud manipud kadagiti ub-ubbing wenno kadagiti ubbing a nataengan.
• Dagiti tattao nga addaan ti tipo 1 a dayabetis ket sumardengen ti bagida nga agaramid ti insulin.
ANIA TI TIPO 2 A DAYABETIS?
• Ti tipo 2 a dayabetis ket rumsua kadagiti tattao nga agtaw-en ti 30. Iti kallabes ad-adu ti ub-ubing a tattao ti makaala kadaytoy a sakit gapu ti kinakurang ti makmakan.
• Dagiti sayantista ket ad-adalenda panggep kadagiti geno a naikappon iti daytoy a tipo ti dayabetis.
Dayabetis (sakit ti sobra nga asukar)
-
T I PAGSUROTAN I T I G ENET I KO KEN SALUN -AT 1 5
Sino ti adda pagpeggadanna?
• Ti dayabetis ket apektaranna ti maysa kadagiti 13 nga tattao iti Stadus Unidos.
• Lima agingga ti 10 a porsiento kadagiti Amerikano ti addaan ti tipo1 a dayabetis.
• Dagiti annak wenno kakabsat ti tao nga adda dayabetisna ket ad-adda laeng ti pannakaalada ti dayabetis.
• Dagiti sobra ti lukmegna a tattao ket isuda ti ad-adda a makaala ti tipo 2 a dayabetis.
• Dagiti babbai nga naganak ti nasursurok nga 9 a libra wenno naaddaan ti nangato nga asukar bayat ti panagsikogda ket agpeggadda.
Balakad a pagsalun-atan
• Mangan ti ad-adu a prutas ken nateng, bassit laeng nga asukar ken taba.
• Agaktibo ken mangwatwat iti inaldaw.
• Kissayan ti kinadagsen no nasisita.
Para kadagiti dadduma pay nga impormasyon, bisitaen ti www.ndep.nih.gov wenno awagan ti 800-860-8747.
-
Adu dagiti klase ti kanser. Ti kanser ket gapuanan ti panagtubo ken panagwaras dagiti saan nga normal a celia. Ad-adda ti peggad a pannakaala ti kanser no bumaket wenno lumakay tayo, ti genetiko ken aglawlaw ket isu pay ti maysa a rason iti pannakaala kadagiti dadduma a klase ti kanser. Kangrunaan nga kanser ket isu dagitoy, kanser ti suso, kanser ti bara, ken kanser ti prosteyt.
ANIA TI KANSER TI SUSO?• Ti kanser ti suso ket tipo ti kanser nga agtubo kadagiti celia ti
suso, kaadduanna a pagtuboan iti likkukong.• Ti kanser ti suso ket isu ti naruar nga kanser dagiti babbai.• Manmano met ketdi, ngem dagiti lallaki ket maaddaanda met ti
kanser ti suso.• Kangrunaan nga kanser ket maagasan no maduktalan a nasapa.
Sino ti adda pagpeggadanna?• Maysa kadagiti walo a babbai nga tubo ti Amerika ket
maaddaan ti kanser ti suso iti unos ti panagbiagda. • Kadagupan kadagiti Espanol/Latina a babbai, kanser ti suso ti
kadduan nga tipo ti kanser a mangatakar kadakuada.• Ad-adda laeng ti peggad a matawid ti sakit no dagiti babbai ket
adda asideg nga kabagianna a nagkanser. Nasisita nga ammoen no adda pakasaritaan ti kanser ti suso kadagiti agsumbangir nga partes ti ina ken ama.
Balakad a pagsalun-atan• Masapul nga binulan ti panangeksamen dagiti babbai kadagiti
susoda.• Kalpasan ti taw-en nga 40, tinaw-en ti panagpaeksamen ti suso.• Mapanmo paeksamen ti geno no nangato ti pagpeggadam a
makaala ti kanser.• Mangan kadagiti nasalun-at, balanse nga dieta.• Agaktibo ken mangwatwat iti inaldaw.• Limitaram ti alkohol nga inumem.
Para kadagiti ad-adu pay nga impormasyon, bisitaen ti www. cancer.gov/cancertopics ket i-klik ti batog ti “Breast Cancer” wenno awagan ti 800-4-CANCER (800-422-6237).
Kanser
1 6 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?
-
ANIA TI KANSER TI BARA?• Ti kanser ti bara ket isu ti saan nga malapdan a panagtubo
dagiti abnormal nga celia iti maysa wenno dua kadagiti bara.
Sino ti adda pagpeggadanna?
• Ti kanser ti bara ket isu ti kangatoan a pakakatkatayan dagiti lallaki ken babbai.
• Umab-abot ti 160,000 a tattao ti natay iti kanser ti bara ditoy Stadus Unidos idi 2007.
• Dandani 87 nga porsiento ti matmatay ti kanser ti bara ditoy Amerika a mainaig ti panagtabako.
Balakad para ti pagsalun-atan• Saanka nga agtabako.
• Adaywam ti asuk wenno angot ti tabako.
• Ammoem no adda radon wenno asbestos iti pagtaengam wenno iti pagtartarabahoam.
Para kadagiti ad-adu pay nga impormasyon, bisitaen ti www. cancer.gov/cancertopics ket i-klik ti batog ti “Lung Cancer” wenno awagan ti 800-4-CANCER (800-422-6237).
T I PAGSUROTAN I T I G ENET I KO KEN SALUN -AT 1 7
-
ANIA TI KANSER TI PROSTEYT?
• Ti kanser ti prosteyt ket tumubo kadagiti sistema ti aanakan. Ti kanser ti prosteyt ket bassit nga supot iti asideg ti iisbuan.
• Dagiti sayantista ket saanda pay nga ammo no ania ti pakaalaan ti kanser ti prosteyt.
• Dagiti dodoktor ket adda itedda nga eksamen tapno makita no adda kansermo iti prosteyt wenno awan.
Sino ti adda pagpeggadanna?
• Awan ti pilpillienna a taw-en kadagiti lallaki ti tumuboan daytoy kanser ti prosteyt. Ngem ad-adu ngem walo kadagiti 10 a tao nga lallaki ken agtaw-en ti 65 ti ramaramenna.
• Kanser ti prosteyt ti kangrunaan nga madukduktalan a sakit ti kanser dagiti Espanol/Latino, ken Aprikano Amerikano.
• Doble ti peggad nga maaddaanka ti kanser ti prosteyt no ti ama ken kabsatmo a lalaki ket nagkanserda ti prosteyt. No adu ti kakabagiam nga naaddaan ti kanser ti prosteyt, ngumato met ti peggad a maalam dayta a sakit, nangruna no dagiti kakabagiam ket kurang a 50 ti taw-enda idi naduktalan nga adda daytoy a kanser kadakuada.
Balakad para ti pagsalun-atan
• Surotem ti nasalun-at a dieta.
• Mangwatwatka ti inaldaw.
• Kalpasan ti 50 a taw-enmo, agpaeksamenkan ti para ti prosteyt.
Para kadagiti ad-adu pay nga impormasyon, bisitaen ti www. cancer.gov/cancertopics ket i-klik ti batog ti “Prosteyt Cancer” wenno awagan ti 800-4-CANCER (800-422-6237).
Kanser maituloy
1 8 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?
-
ANIA TI MASASAO NGA “SINGLE GENE DISORDERS”?• Iti damo a paset ti libro, nabasam dagiti kondisyon a
makaigapu ti panagpanaw wenno panagsukat iti solo a geno. Daytoy ti masasao nga “single gene disorders.”
• Ad-adu ngem 6,000 ti bilang dagiti “single gene disorders”. No pagtitipunen, mapaspasamak iti 1 kadagiti 300 nga maiyanak.
• Dagiti pagilasinan ti “single gene disorders” ket nalawa ti pagdudumaanda, ngem kaadduanna nga adda ti puli iti pamilya.
• Ti panangurnos kadagiti pakasaritaan ti salun-at ti pamilya ket importante tapno maagapan wenno mamanehar ti kondisyon ken makaaramid ti sungbat a pilien.
Sino ti adda pagpeggadanna?• Kada maysa a tao ket naiyanak nga adda panagsukat wenno
agpanaw a geno. Kaadduanna kadagiti agsukat a geno ket mangited ti pagsakitan, ngem nasisita nga ammo no sino kadakuada.
• Depende no ania geno ti naapektaran, mabalin a maipasa dayta a sakit uray pay no awan ti simtoma a makita kadagiti ina wenno ama tayo.
• Sumagmamano kadagiti “single gene disorders” ket maduktalan kabayatan ti panagsikog wenno kalpasan ti panaganak. Dagiti dadduma ket maduktalan no nataengandan.
• Ti dakes a maited ti pangsukat wenno panagpanaw ti geno (mutations) ket mangited ti pannaka-alis wenno pannakatay ti sikog nga addaan ti 28 a lawas iti uneg ti matris. No adda pakasaritaan ti pannakaalis iti pamilyam, mabalin nga mainaig ti “genetic mutation.”
Single gene disorders(saan nga normal a makita kadagiti solo a geno)
T I PAGSUROTAN I T I G ENET I KO KEN SALUN -AT 1 9
-
Balakad para ti pagsalun-atan
• No adda pakasaritaan ti “single gene disorder” iti pamilyam, kasaritam ti doktor wenno mangay-aywan ti salun-atmo. Mabalin nga ibalakadna ti ipapanmo panangkita ti espesyalista.
• Ammoem dagiti eksamen nga adda iti stadus a para kadagiti kaiyanak.
• Para kadagiti rinibribu a kondisyon, adda organisasyon a mangidadaulo ti panangited iti suporta ti serbisyo, impormasyon, ken mangidalan tapno makitrabahoka a mangdiskobre no ania ti pilien a pannakaagas.
Bisitaen ti Disease InfoSearch iti www. geneticalliance.org tapno ad-adu pay ti maammoam.
Para iti ad-adu pay nga impormasyon panggep ti single gene disorders, awagan ti Genetic and Rare Diseases (GARD) Information Center iti [email protected] wenno 800-205-2311.
Single gene disorders(saan nga normal a makita kadagiti solo a geno) maituloy
20 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?
-
Daytoy “Does It Run in the Family?” nga libro ket nagkadua
a pidaso tapno makatulong nga mangtipontipon kadagiti
impormasyon ti salun-atmo nga maited para ti provider nga
mangasikaso ti salun-atmo – ladawan ti salun-at ti pamilyam
ken healthcare provider card. Mabalin nga nangngegmo pay
ngatan nga nagnaganan ti healthcare providermo daytoy
Family Health Portrait nga “pedigree.”
Ti kada pamilya ken tao ket naisangsangayanda ken mabalin
nga addaanda ti puli a sakit malaksid laeng kadagiti nagrabe
nga saksakit a nailista ditoy.
Para iti ad-adu pay nga impormasyon bisitaen ti:
Disease InfoSearchwww.geneticalliance.org
National Library of Medicinewww.nlm.nih.gov/services/genetics_resources.html
Lanai Community Health Centerwww.lanaicommunityhealthcenter.org
Pangalaan ti Adal/Tulong
T I PAGSUROTAN I T I G ENET I KO KEN SALUN -AT 2 1
-
478 Lauhala Place
Lanai City, HI USA 96763 – 0142
Phone: 808-565-6919 Fax: 808-565-9111
WWW.LANAICOMMUNITYHEALTHCENTER.ORG
4301 Connecticut Ave. NW, Suite 404
Washington, D.C. 20008-2369
Phone: 202-966-5557 Fax: 202-966-8553
WWW.GENETICALLIANCE.ORG
Ti Lanai Community Health Center (LCHC) ket naikkan ti pederal a pundo ti gobierno ti Estadus
Unidos a mangaw-awat kadagiti pasyente nga addaan, makurkurangan, ken awanan ti insyurans.
Ti LCHC ket mangit-ited iti nalawa a sakup iti kalidad a serbisyo ti pagsalun-atan, agagas ken mangtaripato kadagiti masaksakit, naalluad nga agiggem kadagiti pribado a banbanag, ken addaan nangato a respeto para kadagiti nadumaduma a pammati ken kultura
iti pamilya ken komyunidad.
ORAS TI SERBISYOLunes/Miyerkules/Biyernes: 9:00 ti bigat – 7:00 ti rabii
Martes/Huwebes: 8:00 ti bigat – 5:00 ti malemSabado: 8:00 ti bigat – 3:00 ti malem