TOKAT’IN KÜLTÜRÜ
VE TOKAT’TAKİ TÜRK
BOYLARI
Mürsel Bayram
Konya 2007
1
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ................................................................................................................ i
GİRİŞ................................................................................................................... ii
BİRİNCİ BÖLÜM
1.TOKAT TARİHİ............................................................................................. 1
1.1.Tarih Öncesi Devirlerde Tokat................................................................... 1
1.1.1.Taş Devri.................................................................................................... 2
1.1.1.a)Eski Taş Devri........................................................................................ 2
1.1.1.b)Orta Taş Devri....................................................................................... 2
1.1.1.c)Yeni Taş Devri........................................................................................ 2
1.1.2.Kalkolitik Devir......................................................................................... 3
2
1.1.3.Tunç Devri................................................................................................. 5
1.1.3.a)Maşat Höyük.......................................................................................... 5
1.1.3.b)Hattiler.................................................................................................... 6
1.2.Türklerden Önce Tokat............................................................................... 8
1.2.1.Hititler........................................................................................................ 8
1.2.2.Frigler......................................................................................................... 10
1.2.3.Pers İmparatorluğu................................................................................... 11
1.2.4.Roma İmparatorluğu................................................................................. 12
1.2.5.Bizans.......................................................................................................... 12
1.2.6.Komana Pontika........................................................................................ 12
1.2.6.a)Komana Pontika’daki Dini ve Kültürel Hayat.................................... 14
1.3.Türk Hakimiyetinde Tokat.......................................................................... 17
1.3.1.Malazgirt Zaferi ve Türklerin Anadolu’ya Gelişi.................................. 18
1.3.2.Selçuklu ve Danişmendliler Devri............................................................ 19
1.3.3.İlhanlılar Devri........................................................................................... 21
1.3.4.Eretna Beyliği Devri................................................................................... 21
1.3.5.Osmanlı Devri............................................................................................. 22
1.3.6.Milli Mücadele ve Tokat............................................................................ 23
İKİNCİ BÖLÜM
2.TOKATKÜLTÜRÜ........................................................................................ 30
2.1.Halk Edebiyatı Ürünleri ve Geleneksel Giyim Kuşam............................. 31
2.1.1.Halk Edebiyatı Ürünleri............................................................................ 32
2.1.1.a)Atasözleri................................................................................................. 32
2.1.1.b)Bilmeceler................................................................................................ 35
3
2.1.1.c)Tekerlemeler............................................................................................ 37
2.1.1.d)Maniler.................................................................................................... 38
2.1.1.e)Ninniler.................................................................................................... 39
2.1.1.f)Türküler................................................................................................... 42
2.1.2.Geleneksel Giyim Kuşam.......................................................................... 51
2.1.2.a)Tokat Yöresinde Giyilen Erkek ve Kadın Kıyafetleri......................... 53
2.1.2.a.1.Erkek Kıyafetleri.................................................................................. 53
2.1.2.a.1.a)Başa Giyilenler................................................................................... 53
2.1.2.a.1.b)Bedene Giyilenler.............................................................................. 54
2.1.2.a.1.c)Ayağa Giyilenler.............................................................................. 56
2.1.2.a.2.Kadın Kıyafetleri................................................................................ 57
2.1.2.a.2.a)Bedene Giyilenler............................................................................ 57
2.1.2.a.2.b)Başa Giyilenler................................................................................ 60
2.1.2.a.2.c)Takılar.............................................................................................. 61
2.1.2.a.2.d)Ayağa Giyilenler............................................................................. 62
2.2.Evlilik Adetleri............................................................................................ 62
2.3.El Sanatları ve Yemekler............................................................................ 78
2.3.1.El Sanatları............................................................................................... 78
2.3.1.a)Yazmacılık............................................................................................. 79
2.3.1.b)Dokumacılık.......................................................................................... 83
2.3.1.c)Bakırcılık................................................................................................ 86
2.3.2.Tokat Yemekleri........................................................................................ 93
2.3.2.a)Çorbalar.................................................................................................. 94
2.3.2.b)Etli Kurubaklagil Yemekleri................................................................. 94
2.3.2.c)Sebze Yemekleri...................................................................................... 95
2.3.2.d)Unlu Hamurlu Yemekler....................................................................... 95
4
2.3.2.e)Çörek , Börek ve Tatlılar....................................................................... 95
2.3.2.f)Tokat Kebabı........................................................................................... 95
2.3.2.g)Keşkek..................................................................................................... 97
2.3.2.h)Bat............................................................................................................ 97
2.3.2.i)Bakla Dolması.......................................................................................... 98
2.3.2.j)Madımak.................................................................................................. 98
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
3.İLÇELERİN TARİH VE KÜLTÜRÜ............................................................ 99
3.1.1.Almus........................................................................................................... 99
3.1.1.a)Tarihi........................................................................................................ 100
3.1.1.b)Kültürü.................................................................................................... 101
3.1.2.Artova.......................................................................................................... 106
3.1.2.a)Tarihi........................................................................................................ 107
3.1.2.b)Kültürü..................................................................................................... 111
3.1.3.Başçiftlik...................................................................................................... 113
3.1.3.a)Tarihi........................................................................................................ 113
3.1.3.b)Kültürü..................................................................................................... 117
3.2.1.Erbaa............................................................................................................ 118
3.2.1.a)Tarihi........................................................................................................ 119
3.2.1.b)Kültürü..................................................................................................... 120
3.2.2.Niksar........................................................................................................... 122
3.2.2.a)Tarihi........................................................................................................ 122
3.2.2.b)Kültürü..................................................................................................... 124
3.2.3.Pazar............................................................................................................ 126
5
3.2.3a)Tarihi......................................................................................................... 126
3.2.4.Reşadiye....................................................................................................... 127
3.2.4.a)Tarihi........................................................................................................ 128
3.2.4.b)Kültürü..................................................................................................... 130
3.3.1.Sulusaray..................................................................................................... 130
3.3.1.a)Tarihi........................................................................................................ 131
3.3.1.b)Kültürü..................................................................................................... 132
3.3.2.Turhal.......................................................................................................... 133
3.3.2.a)Tarihi....................................................................................................... 134
3.3.2.b)Kültürü.................................................................................................... 135
3.3.3.Yeşilyurt...................................................................................................... 135
3.3.3.a)Tarihi........................................................................................................ 136
3.3.3.b)Kültürü.................................................................................................... 139
3.3.4.Zile............................................................................................................... 140
3.3.4.a)Tarihi....................................................................................................... 140
3.3.4.b)Kültürü.................................................................................................... 147
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
4.TOKAT’TAKİ TÜRK BOYLARI.................................................................. 143
4.1.Türkler............................................................................................................ 143
4.1.1.Türk Kelimesi.............................................................................................. 143
4.1.2.Türklerin Tarihi.......................................................................................... 144
4.1.2.a)Hunlar....................................................................................................... 145
4.1.2.b)Göktürkler................................................................................................ 146
4.1.2.c)Uygurlar.................................................................................................... 147
6
4.1.2.d)Türkler ve İslamiyet................................................................................ 147
4.2.Türk Boyları................................................................................................... 152
4.2.1.Avşarlar....................................................................................................... 152
4.2.2.Balkar-Karaçaylar...................................................................................... 155
4.2.3.Bayat Boyu.................................................................................................. 156
4.2.4.Çavuldur Boyu............................................................................................ 159
4.2.5.Kaçarlar....................................................................................................... 160
4.2.6.Kayı Boyu.................................................................................................... 162
4.2.7.Kınık Boyu................................................................................................... 164
4.2.8.Kıpçaklar...................................................................................................... 166
4.2.9.Oğuzlar.......................................................................................................... 168
4.2.10.Özbekler...................................................................................................... 175
4.2.11.Peçenekler................................................................................................... 177
4.2.12.Tatarlar........................................................................................................ 180
4.2.13.Varsaklar..................................................................................................... 181
4.2.14.Yakutlar....................................................................................................... 182
4.2.15.Yörükler....................................................................................................... 183
4.2.16.Yüeçiler........................................................................................................ 184
4.2.17.Modern Türk Ulusları................................................................................ 185
4.2.18.Tarihte Türk Ulus ve Kavimleri................................................................ 187
4.2.19.Türk Kökenli Küçük Gruplar.................................................................... 189
4.3.Tokat’taki Türk Boyları.................................................................................. 189
4.3.1.Avşarlar......................................................................................................... 190
4.3.2.Balkar Türkleri............................................................................................. 192
4.3.3.Beydili Türkmenleri...................................................................................... 193
4.3.4.Dodurga Boyu................................................................................................ 197
7
4.3.5.Eymür Boyu................................................................................................... 198
4.3.6.İğdir Boyu...................................................................................................... 199
4.3.7.Kafkas Türkleri............................................................................................. 200
4.3.8.Karapapak Türkleri...................................................................................... 202
4.3.9.Karkın Boyu................................................................................................... 202
4.3.10.Kınık Boyu................................................................................................. 203
4.3.11.Kızık Boyu.................................................................................................. 203
4.3.12.Kumuklar.................................................................................................... 205
4.3.13.Salur Boyu.................................................................................................. 206
SONUÇ.................................................................................................................. 207
KAYNAKLAR........................................................................................................ 209
BİBLİYOGRAFYA............................................................................................. 212
8
ÖNSÖZ
1071 Malazgirt Zaferi’nden sonra akın akın Anadolu’ya gelen Türk boyları,bir çok Anadolu şehri gibi Tokat’ı da yurt edinmişlerdir.Tokat’taki tarihi ve kültürel mirasın çoğu ,buraya gelip yerleşen muhtelif Türk boylarının eseridir.Türkiye geneline veya bazı vilayetlere yönelik etnisite araştırmaları mevcutken Tokat’taki etnik grupları ve bilhassa da Türk boylarını konu alan bir araştırmanın olmayışı, bu çalışmamızı gerekli kıldı.Yaptığımız araştırma, hem Tokat’taki Türk boylarını hem de Tokat’ın kültürünü ihtiva etmektedir.
Evvela bu araştırma için bize rehberlik yaparak teşvik ve desteğini esirgemeyen değerli danışmanımız Yrd.Doç.Dr. Ahmet Ali Arslan’a teşekkürü bir borç bilirim.Ayrıca muhtelif hususlarda görüş ve fikirlerinden istifade ettiğim babam İhsan Bayram’a ve internet kaynaklarına ulaşmamda yardımcı olan arkadaşlarım Mustafa Türker Ertürk ve Mehmet Koçyiğit’e müteşekkir olduğumu belirtmek isterim.
9
Mürsel Bayram
Mayıs 2007
GİRİŞ
Bu araştırmamızda , yüzyıllardır Türk yurtlarından biri olan Tokat’ın kültürünü
ve Tokat genelinde meskun Türk boylarını inceleyeceğiz.Bunların yanısıra
Tokat’ın tarihini ve genel olarak Türk boylarını da ele alacağız.Zira bir yerin
kültürünü anlamak için o yerin tarihini bilmek gerekir.Bu maksatla Tokat’ta izleri
bulunan bütün medeniyet ve devletleri teferruatıyla sunacağız.Tarih öncesi
devirlerden başlayarak Milli Mücadele dönemine kadar Tokat’ın tarih
sahnesindeki yerini belirlemeye çalışacağız.Ayrıca Maşat Höyük ve Komana
Pontika gibi antik yerleşim birimlerine değineceğiz.Çünki bu yerler Tokat’taki
uygarlığın başlangıçlarını teşkil etmektedirler.
Tokat’ın kültürünü araştırırken istifade ettiğimiz başlıca kaynak , Tokat
Valiliği’nin çıkardığı Tokat 2007 İl Yıllığı idi.Halk edebiyatı ürünleri,geleneksel
giyim kuşam,evlilik adetleri,el sanatları ve yöresel yemekler şeklinde taksim
ettiğimiz kültür bölümü, hem Tokat’ın hem de Anadolunun kültürünü anlamamıza
yardımcı olacaktır.
10
Üçüncü bölümde Tokat’a bağlı ilçelerin tarih ve kültürlerini konu alacağız.Her ne
kadar Tokat’ın tarih ve kültürünü işlerken sadece Tokat merkeze ait bir kültürden
bahsetmesek de her ilçenin konumu itibariyle farklı tarih ve kültüre sahip oması
sebebiyle böyle bir bölüm ayırmayı uygun gördük.
Dördüncü bölüm olan Tokat’taki Türk boylarını incelerken evvela genel itibariyle
Türkleri ve Türk boylarını ele alacağız.Bölümün Türkler ayağında Türk
kelimesinin menşei, eski Türk devletlerinden bazıları ve Türklerin İslamiyetle
tanışmasını konu alarak müteakip ayaklar için bir ön bilgi sunma
düşüncesindeyiz.Tokat’taki Türk boylarına geçmeden önce de dünya üzerinde
mevcut olan veya tarihte yaşamış Türk boylarını incelemeye çalışacağız.Türk
boyları ayağının sonundaki listeler ise bir ek bilgi niteliğindedir.Tokat’taki Türk
boylarını araştırırken gerek basılı yayın gerekse internet vasıtasıyla muhtelif
kaynaklara müracaat ettik.Bilhassa Malazgirt muharebesinin öncesi ve sonrasında
cereyan eden göç hareketlerini, bu göçlerin güzergah ve istikametlerini
irdeledik.Ayrıca Osmanlı’nın iskan siyasetine ilişkin eserlerle konuyu daha iyi
anlamaya çalıştık.Toponomi (adbilim) ve etnoloji araştırmalarından Tokat’taki
etnik yapı hakkında genel ve istatistiki bilgiler elde ettik.Umuyoruz ki bu çalışma
konusunda tek olması hasebiyle akademik sahada bir katkı sağlayacaktır.
Mürsel Bayram
11
1.TOKAT TARİHİ
Anadolu'nun Orta Karadeniz bölgesinde yer alan Tokat, engebeli arazi yapısı
içinde, Yeşilırmak, Kelkit ve Çekerek Suyu gibi ırmakların hayat verdiği ovalarla
tarih boyunca insanların yerleşmelerine sahne olmuştur. Hem Doğu-Batı yolu
üzerinde olması hem de iç bölgeleri güney Karadeniz'e bağlayan yolları taşıması
nedeniyle oluşan jeopolitik fonksiyonu, insanlık tarihi boyunca bu yörenin önemli
yerleşim alanlarından biri olmasını sağlamıştır. Tokat’ın bu engin tarihini
incelerken tarih öncesi devirlere de kısaca değinmek faydalı olacaktır.
1.1. Tarih Öncesi Devirlerde Tokat
M.Ö. 3200 yılında yazının bulunuşu ile o dönemlerin insanları hakkında
bilgilerimiz hızla artmıştır . Bilim adamları da insanlık tarihini yazılı yazısız
belgelere göre incelemektedirler . Bunun için yazının bulunuşuna kadar geçen
döneme tarih öncesi devirler , yazının bulunuşundan sonraki döneme de tarih
devirleri adı verilmiştir . Tarih öncesi devirler , Taş ve Maden devri olmak üzere
ikiye ayrılır . Taş devrinde insanlar yaptıkları aletlerde malzeme olarak taş
12
kullanmışlardır . Maden Devrinde de buldukları madenlerden araç yapımında
faydalanmışlardır . 32
1.1.1. Taş Devri
1.1.1-A Eski Taş (Paleolitik , Epipaleolitik ,Kabataş) Devri
Türkiye'de Eski Taş Devri MÖ.600.000-MÖ.10.000 arasıdır.Bu devri yaşayan
insan toplulukları ilkel bir göçebe hayat sürmüşlerdir. Ağaç kovuklarında,
mağaralarda ve nehir yataklarında yaşayan insanlar tabiatta hazır bulduklarıyla,
avcılık ve balıkçılıkla geçinmişlerdir.
1.1.1-B Orta Taş (Mezolitik , Yontma Taş) Devri
Türkiye'de Ortataş Devri MÖ.10.000-8000 arasıdır.İnsanlığın toplayıcılık ve
avcılıktan üretime geçiş yaptığı dönemdir.Hayvanlar evcilleştirilmiştir.
1.1.1-C Yeni Taş (Neolitik, Cilalı Taş) Devri
Türkiye'de Yenitaş Devri MÖ.8000- MÖ.5500 arasıdır.Tarım hayatı
başlamış,köyler kurularak yerleşik hayata geçilmiştir. Tokat’ta Eski,Orta ve Yeni
Taş Devrine ait henüz yeterli bulgular mevcut değildir.Zira, Tokat’ın 6000 yıllık
bir tarihe sahip olduğu yönündeki tespitlere bakacak olursak Tokat’ın Kalkolitik
Devirde yerleşim yeri olarak kullanılmaya başladığını söyleyebiliriz.Şu da var ki
32 www.wikipedia.org 30.03.2007 16:54
13
Tokat’taki bazı tabi oluşumların tarihi 3-4 milyon yıl öncesine
gidebilmektedir.Mesela Pazar ilçesindeki Ballıca Mağarasının oluşumunun
Villafranchian Devrine yani 3.4 milyon yıl öncesine dayandığı
kaydedilmektedir.33
1.1.2. Kalkolitik (Taş-Bakır) Devri
Türkiye'de Kalkolitik Devir MÖ.5500 MÖ.2500 arasıdır. Taş devrinin
sonlarına doğru maden keşfedilmiştir. İlk kullanılan maden bakırdır.
Orta Karadeniz Bölgesi maden yatakları, Eskiçağ tarihinde büyük bir öneme
sahiptir. Nitekim bölgede Pontik Grubu (Amasya, Tokat ve Sivas kesimi) olarak
adlandırılan Karadeniz Bölgesi yatakları Geç Kalkolitik Çağ'dan itibaren
işletilmeye başlanmıştır. Bölgede madencilik çalışmalarının yapıldığı önemli
kesimlerden birisi Tokat yakınlarındaki Kozlu'dur. Burada M.Ö. V.Bin yılın ilk
yarısında bakır elde etmek için çalışmalar yapıldığı bilinmektedir. Buralarda
madencilik çalışmalarını kanıtlayan üfleç ve havanlarla, cüruf artıklarına
rastlanmıştır. Erbaa Horoztepe gibi antik yerleşmelerde metal buluntularda
ulaşılan yüksek kalite, bölgedeki erken madencilik çalışmalarının çok ileri bir
düzeyde olduğunu kanıtlamaktadır. Eskiçağ dünyasında da Orta Karadeniz
Bölgesi, demir madenciliği bakımından tanınmaktaydı. Nitekim, Antik Çağ
yazarları demir ya da çeliğin keşfini ve ilk kullanımını Paphlagonia ve Kolkhis
arasındaki bir bölgede yaşadıkları bilinen Khalybelere atfetmektedirler. Bu
kesimde üretimi yapılan madenler hem Anadolu'da ve hem de kıyıda Sinope
(Sinop) ve Amisos (Samsun) gibi limanlardan Akdeniz dünyasına ihraç
edilmekteydi.34
33
? www.ntvmsnbc.com 29.03.2007 21:13
34 www.sa.metu.edu.tr 30.03.2007 17:20
14
Tokat’ın Artova ilçesi sınırları içerisinde yer alan Boyunpınar Köyünde
Kalkolitik Döneme ait bir höyük bulunmaktadır. 1952 yılında yapılan bir
araştırma da höyüğün ilk üç katmanı altında kalkolitik dönem kültür ve sanatına
ait çanak çömlekler bulunmuştur. Ayrıca Boyunpınar Köyü Özündürük mevkiinde
yumuşak kayaların oyulmasıyla oluşmuş, sığınak ve ibadet amacıyla kullanılmış 3
katlı yer altı yerleşim merkezi ortaya çıkartılmıştır.
Tokat ve çevresinde, özellikle Maşathöyük ve Horoztepe’de yapılan arkeolojik
kazılarda ele geçen buluntular da yörenin Kalkolitik Çağdan beri yerleşim alanı
olduğunu göstermiştir. MÖ. XVII.yüzyılda Hititlerin egemenliği altında kalan
yöre, MÖ.XV. ve VIII.yüzyıllar arasında Kaşkalar tarafından istilaya uğramış ve
yakılıp yıkılmıştır. Ege göç kavimleriyle Batı Anadolu’yu istila eden Frigler
Tokat yöresindeki Çekerek, Tozanlı, Kelkit Çayı boylarında kurulu Hitit
kentlerini işgal etmişlerdir. Maşathöyük’te Frig dönemine ait yapılar ve çeşitli
buluntular ele geçmiştir.
1.1.3. Tunç Devri
Türkiye'de Tunç Devri MÖ.2500- MÖ.1200 arasıdır. Bu dönemde site denilen
ilk yönetim örgütleri (devlet) oluşturulmuştur. Milâttan önce 3000-1200
yıllarındaki eski Anadolu uygarlıklarının yarattıkları maden endüstrisinin, tunç
üretiminde kalayı severek ve bilinçli bir şekilde kullanmış oldukları bilinen tarihî
bir gerçektir. Böylece ana element olan bakıra, alaşım için kalayın karışımı,
Anadolu'da bir büyük çağa Tunç Çağı olarak adını vermiştir. Sözü edilen çağın en
güzel örnekleri Horoztepe'de (Tokat-Erbaa) bulunmuştur.
15
Tokat'ta Turhal-Ulutepe ve Erbaa-Horoztepe kazıları ile Tokat ilinde
gerçekleştirilmiş yüzey araştırmalarında ele geçmiş çanak-çömlek ve küçük
eserler, İlk Tunç Çağı II öncesinde bölgenin mevcut maddi kültür kalıntılarını
değerlendirerek özgün kültürel yapının nasıl geliştiğini anlamamıza yardımcı
olmaktadır. Bu amaca yönelik olarak bölgenin kazılmış ve kazılmamış
yerleşmelerinin ele geçmiş buluntuları değerlendirilmelidir.Bir araya toplanan
buluntuların sınıflandırma ve incelemeleri hedeflenen amaca ulaşmak için bir araç
olacaktır. Ele geçmiş buluntulara dayanarak Tokat ve civarının kültürel yapısı ve
kronolojik düzeni hakkında bilgi edinmek mümkündür. Ayrıca, bu amaçlara
ulaştıktan sonra ortaya çıkan değerlerin Anadolu içi ve dışı bölgelerle olası
bağlantıları ile İlk Tunç Çağı II öncesi Orta Tokat kültürünün Anadolu ve
Karadeniz Havzası'ndaki yeri tespit edilmiş olacaktır.
1.1.3-A Maşat Höyük
Tokat'ın Zile İlçesi Yalınyazı Kasabasında yer alan Masat Höyük'de
M.Ö.3000'de Eski Tunç Çağı, M.Ö. 2000'de Hitit çağı, M.Ö. 1000'de Frig Çağını
yaşayan 3 dönem mevcuttur. Maşat Höyük’te Kayseri'de Hitit imparatorluğuna
bağlı bir uç beyinin sarayı bulunmuştur. Pişmiş toprak, metal ve cam eserlerin
yanında Hitit Hiyeroglif (Resim Yazısı) yazısı ile yazılmış tablet en önemli
eserdir.
Höyük kısmının başlangıçta Hitit devrinde inşa edildiği ve buraya
''Anziliya", "Zilâ" adlarının verildiğini, Zile'nin 15 km Güneybatı'sında
önemli bir Hitit yerleşim merkezi olan Maşat Höyük'ten çıkartılan tabletleri
değerlendiren Prof. Dr. Sedat Alp'ten öğrenmiş bulunuyoruz.35 Zile ovasına hâkim
35 "Alp, Sedat: Maşat-Höyük'te Keşfedilen Hitit Tabletlerinin Işığı Altında Yukarı Yeşilırmak Bölgesinin Coğrafyası Hakkında". Belleten Dergisi Cilt : XLI, Sayı : 164, 8. Sh:637 - 646. Ankara - 1977
16
bir mevkide yer alan Anziliya höyüğü, üzerinde Romalılar devrine ait kale
surlarını taşıdığı ve kazı yapılamadığı için halen gizemini korumaktadır. Bu
arada, "Zile" adının menşei hakkında da bilgi vererek konuya devam etmenin daha
yararlı olacağına inanmaktayız. Yukarıda söz ettiğimiz gibi Maşat Höyük
(Tapigga)'ten çıkartılan Hitit tabletlerinde, Kuzey'de Tapigga'ya yakın başka bir
kentten, yâni Anziliya'dan bahsedilmektedir. Prof. Dr. Sedat Alp, şimdiki Zile
adının buradan geldiğini; Anziliya adının Hitit çağında aynı zamanda "Zilâ" olarak
da geçtiğini ve bunun Klâsik çağdaki "Zelâ" adıyla uyum sağladığını belirterek dil
bakımından Zilâ'dan Anzili yada Anziliya'ya bir köprü kurmanın olanaksız
olmadığını kaydetmektedir. Bu açıklamalara göre, bugünkü "Zile" adının Anziliya,
Zilâ ve Zelâ'dan dönüşerek ortaya çıktığını söyleyebilmekteyiz.
1.1.3-B Hattiler
Hattiler, Hitit göçlerinden önce aynı yerlerde uygarlık kurmuş ve Hititler'i
büyük ölçüde etkilemiştir .Yaklaşık MÖ 2500-1700 yılları arasında Anadolu'da
büyük bir uygarlık oluşturmuş Hattiler hakkında bilgilerimiz sınırlıdır.Hattiler
Anadolu'nun yerli halkı olarak kabul edilmekle beraber, göçlerle geldikleri de
savunulmaktadır.
Yapılan araştırmalar Hititler'in uygarlık ve inanç/mitoloji bakımından
Hattiler'in tesirinde kaldıklarını göstermiştir.Hititler kendilerini başka isimle
anmalarına rağmen, ülkelerine Hatti ülkesi demeleri ve din ile ilgili tabletlerde
rahibin Hatti dilinde konuştuğunu belirtmeleri bu etkiyi göstermektedir.
Hatti uygarlığına ait bir buluntu yeri olan, Erbaa ilçe sınırları içerisindeki
Horoztepe de M.Ö. 3000 yılına ait bir mezar ortaya çıkartılmıştır. Bu mezarlıkta
ana tanrıçaya ait idoller ve tören zilleri , madeni ve altın süs eşyaları bulunmuştur.
17
Bu eşyalar arasında en önemli olanı altın ve bronz dan yapılmış çocuğunu emziren
kadın heykelciğidir. . Bu paha biçilmez eser halen Ankara Anadolu Medeniyetleri
Müzesinde teşhir edilmektedir. Daha sonraki yıllarda Horoztepe de yapılan kazılar
sonucunda M.Ö. 4000 yıllarına ait bulgular ele geçirilmiştir. Ancak buluntuların
büyük bölümü yurt dışına kaçırılmıştır.Bu bölgede yapılan kaçak kazılar sonucu
çıkartılan eserler halen dünyanın değişik müzelerinde sergilenmektedir.
Burada yürütülen kazılar, tunç, altın, gümüş ve altın ile gümüşün tabii karışımı
olan elektrondan yapılmış ölü hediyeleri ve dinsel anlamdaki kadın ve boğa
heykelcikleri, güneş kursları, özellikle, İç Karadeniz bölgesinde geniş araziye
sahip yerli beylerin öteki dünya tasavvurları ve madencilikte eriştikleri seviye
hakkında bilgi sunmaktadır.36 Horoztepe doğal maden yataklarına sahip bölgenin,
ilk çağlarda, (M.Ö. 3. binin ortası) Güneydoğu bölgelerinin (Kuzey Suriye
Mezopotamya) yüksek şehir uygarlıkları ile ticaret ilişkileri kurduğunu kanıtlayan
eserlerin sahibidir. Assur Kolonileri çağının maden ticaretine bu dönemin yerli
uygarlığı kaynaklık etmiştir. Hatti halkı, hayvan biçimli tanrıların kültünü
geliştirmiş, özellikle de boğa en önemli simge olmuştur. Boğa ile gök/güneş
kurslarının birlikteliği Hattilerdeki boğa/gök ilişkisini düşündürtmüştür.37
Hattiler Hititler'le kaynaşmış, Hatti uygarlığı Hitit uygarlığı içinde yaşamaya
devam etmiştir.Erbaa Horoztepe ve Zile Maşathöyük’teki buluntular hem bu
kaynaşmanın en güzel örneklerini sunmakta hem de Tokat ve civarının bir çok
medeniyete ev sahipliği yaptığını kanıtlamaktadır.
36 Amiral Fahri ÇOKER (E.) - Türk Tarih Kurumu, Kuruluş Amacı ve Çalışmaları ,Sh. 160-162 37 www.hermetics.org 30.03.2007 00:10
18
1.2 TÜRKLERDEN ÖNCE TOKAT
M.Ö. 1950 yılından itibaren Anadolu yazılı tarih dönemine girdi. Asur Ticaret
Kolonileri döneminde (M.Ö. 1950-1750) Asurlular ile Anadolu'daki Geç
Hattilerin oluşturduğu şehir devletleri arasında zengin bir ticaret ve kültür
alışverişi yaşandı. Sayıları yirmiye yaklaşan pazarlar (Karum) kuruldu.
1.2.1 Hititler
Hititler, M.Ö. 1750 yılında Anadolu'nun merkezi sistemle yönetilen ilk
devletini kurdular. Eski Hitit Krallığı adı verilen bu devletin başkenti Hattuşaş-
Boğazköy'dü. Zamanla zayıflayan Eski Hitit Krallığı, M.Ö. II. binin ikinci
yarısında yeniden kuvvetlendi ve bir imparatorluk durumuna geldi. Hitit
İmparatorluğu M.Ö. 1200'lerde Ege göçlerinin etkisiyle yıkıldı. Saldırılardan
kaçan Hititlerin bir bölümü, Toroslarda Hitit Beylikleri olarak varlıklarını M.Ö.
700 yıllarına kadar sürdürdüler.38 Zile Maşathöyük ve Erbaa Horoztepe’de yapılan
arkeolojik kazılardan elde edilen eserler Hititlerin Tokat’taki mevcudiyet ve
medeniyetlerine delil teşkil etmektedir.
Büyük Hitit İmparatorluğu batıdan gelen Balkan kavimleri önünde dağılıp
güney doğuya göçerken, Balkan asıllı Frig kavimleri, 500 yıl sürecek
uygarlıklarını Anadoluda kurmaya başlarlar. Sonraları. doğudan güçlü Pers,
batıdan Büyük İskender istilası Anadoluyu baştan sona aşar. M.Ö. 4. yüzyıla
geldiğimizde, bölgenin eski halkı Hatti'ler, Hitit'ler, Hurri'ler Mitanni'ler, Frig'ler
zaman içinde yeni kavimlerle kaynaşmış, terk ettikleri kentler üzerine, Pers,
38 www.ansiklopedi.gen.tr 11.04.2007 22:14
19
Helenistik ve Pontus kentleri kurulmaya başlanmıştır. Tokat ilindeki Kelkit,
Yeşilırmak ve Çekerek nehirleri boyunca kurulu Hitit ve Frig yerleşim alanları,
M.Ö. 2500-400 arasında, yüksek düzeyde sanat ve kültür yaşamına sahip
olmuştur. Tokat’ta bu yaşamın izlerine rastlamak mümkündür.
1.2.2 Frigler
Hitit İmparatorluğu’nun çökmeye başladığı yıllarda, Anadolu kuzeydoğudan
Kafkaslar, batıdan boğazlar üzerinden gelen bir takım göçmenlerin etkisi altına
girmeye başlamıştı. Kuzeydoğudan gelenlere Muşkiler deniyordu ve Elazığ
yöresine yerleşmişlerdi. Batıdan gelenler ise Frig adını taşıyorlardı. Bunlar da
Çanakkale Boğazını aşıp Marmara Denizi’nin güney ve güneydoğu kıyılarına
yerleşmişlerdi. Her iki halk da beylerinin etrafında kümelenmiş çeşitli boylardan
oluşuyordu. Yavaş yavaş Orta Anadolu’ya doğru harekete geçen bu boylardan
Frigler MÖ 10. yüzyıl içinde Polatlı yöresine, yani sonraları başkent yaptıkları
Gordion’a varmışlardı.
Uzun bir karanlık dönemden sonra MÖ 8. yüzyılın ikinci yarısında merkezi bir
devlet durumuna gelen Frigler’in adı en çok duyulmuş kralları Gordios ve
Midas’tır. Frig toplumu ile ilgili fazla bir bilgi bulunmamakla beraber Homeros
onları savaşçı bir ulus olarak tanımlar. Göçebe kökenleri nedeniyle, usta süvari
oldukları anlaşılan Frigler, ucu öne eğik serpuşlar takar, bir kollarında küçük
kalkan ve uzun bir mızrak taşırlardı.
20
Hint Avrupa kökenli bir dil kullanan Friglerin, Fenike’den alınmış bir harf
yazıları vardı. Okunur olmakla birlikte, henüz anlaşılamayan Frig diline ilişkin
yazıtlar daha çok kaya anıtları üzerine kazınmıştır.
Frigler dokumacılık, marangozluk ve madencilikte çok ustaydılar. Gordion
tümülüslerinde bulunan, çivi kullanmadan bir birine geçmelerle tutturulan panolar
ve mobilyalar, çoğu kez Frig motiflerinden oluşan oyma ve kakmalarla
süslenmiştir. Frigler seramik yapımında da başarılıydı. Ancak, Kızılırmak’ın doğu
ve batısındaki farklı etnik öğelere göre farklı teknikte kaplar yapılmıştır. Aynı
zamanda mimarlık yönleri de gelişmiş olan Frigler’in marangozluk bilgilerini de
katarak anıtsal binalar inşa etmişlerdir. Bunların en güzel örnekleri Truva’da açığa
çıkarılmıştır. Ünlü kral, Midas Kimmerlerle girdiği savaş sonucunda aldığı
yenilgiye dayanamayarak intihar etmiş, Kimmerlerin akınlarıyla iyice zayıflayan
Frigler önce kısmen Lidya egemenliği altına girmiş, daha sonra Orta Anadolu’nun
çeşitli yörelerine dağılarak MÖ 546’daki Pers istilasına kadar egemenliklerini
sürdürebilmişlerdir. Tüm Anadolu’da olduğu gibi Tokat’ta tespiti yapılmış bütün
Hitit yerleşimlerinin üzerinde Frig medeniyetine ait izleri görmek mümkündür.
1.2.3 Pers İmparatorluğu
İsa'dan önce 5.yy'da Persler II. Keyhüsrev önderliğinde birleşerek kuzeydeki
Medleri yıkmış ve bir devlet haline gelmişlerdir. Bundan sonra Keyhüsrev fetih
hareketlerine girişmiştir. Bu fetihlerde ise Babil, Fenike gibi zengin yerleri
fethedip ülkeyi zengin bir krallık haline getirmiştir. Ermenistan'ı, Lidya'yı ve
Krezus'ün servetini ele geçirip tüm Anadolu'yu hakimiyeti altında birleştirmiştir.
21
M.Ö. 6. yüzyıl ortalarından, 4. yüzyılın sonuna kadar Pers egemenliğine giren
Anadolu'da Tokat ve çevresini yöneten güçlü Satrapları M.Ö. 333 de Büyük
İskender'in hızlı ve hırslı istilası ile şaşkına dönen mağrur Pers kralları teslim
olurken, Anadolu'da helenistik çağ başlamaktadır. 300 yıl süren ve sanat
etkinliklerinin zirveye çıktığı bu dönem daha sonra Roma'ya miras kalacaktır.Tabi
bundan Tokat da nasibini alacaktır.
1.2.4 Roma İmparatorluğu
M. Ö. 1. yüzyılda küçük Asya fethine girişen Roma imparatorları, batıdan
başlayarak, Anadolu'nun iki önemli yerleşme bölgesi olan, Kayseri Kapadokya'sı
ile kuzeyde Tokat'ın (Comana) merkezi olduğu Pontika Kapadokya'sını ele
geçirirler. Ancak yörede güçlü bir devlet kuran Pontus kralları Mithridat' lar
Roma'ya şiddetle direnmişlerdir. M.Ö. 47 de, Sezar orduları ile Zile’ye gelir. 5
saat süren savaş sonunda Pontus kralı 2. Pharnakes'i yener. "Geldim, gördüm,
yendim." dediği, tarihe mal olan sözcükle de Zile'deki başarısını özetler. Tokat
(Comana),Niksar (Neocaesarea), Sulusaray (Sebastopolis), Zile(Zela) M.S. 5.
yüzyıla kadar birer Roma eyalet şehri olarak varlıklarını idame etmişlerdir.
1.2.5 Bizans
4. Yüzyıl sonunda Roma imparatorluğu yıkılır. Doğuda devam eden yeni
Bizans imparatorluğu, Roma devlet düzenine sahip çıkar. Ancak genç Roma
kültür ve sanatını hiristiyan dini ile yorumlar, kendine özgü, yepyeni bir uygarlığı
tüm Anadoluya yayar. 1000 yıl gibi uzun süren Bizans egemenliği, hristiyanlığı
22
Anadolu'da himaye etmiş, kurumlaştırmıştır.Pontika Kapadokyası'nın piskoposluk
merkezleri olan Tokat ve Niksar bu devrin mümessilleridir.
1.2.6. Komana Pontika
Bugünkü Tokat ili’nin yakınlarında yer alan Gömenek Kalesi’nin bulunduğu
yerde kurulmuş olan Komana kenti, Kapadokya’daki Komana ile karıştırılmamak
için Komana Pontika adı ile anılmıştır. Komana büyük ihtimalle Pontus Krallığı
için banka görevi görmüştür. Kutsal alanda düzenlenen festivaller, zengin pazar
yeri, kutsal fahişeleri ve kenti çevreleyen verimli arazisi ile Anadolu’nun tüm
bölgelerinden ziyaretçi akınına uğramış olmalıdır. Komana ilk olarak 19. yüzyılda
Avrupalı gezginler tarafından ziyaret edilmiş ve Tokat’ın 9 km kuzeydoğusunda,
İris nehri (Yeşilırmak) yanındaki Hamamtepe höyüğü kentin merkezi olarak tesbit
edilmiştir.
Komana yöresi bir çok uygarlığa ev sahipliği yapmıştır.Hatti ve Hitit
egemenliğinin ardından Frigler bölgede hüküm sürmüş,Karadeniz’den gelen
Kimmerlerin Frig egemenliğine son vermesi ile de yöreye MÖ.VI.yüzyılda
Medler, daha sonra da Persler hakim olmuşlardır. Pers yönetimi sırasında Büyük
Kapadokya Satraplığı’nın sınırları içerisinde kalmıştır. Bu dönemde yöredeki
başlıca yerleşme, dinsel ve ticari açıdan büyük önem taşıyan Komana’ydı.
Daha sonra Kapadokya’nın kuzeyindeki Pontus Kapadokiası’na bağlanan yöre
MÖ.IV.yüzyıl sonlarında Makedonyalıların egemenliği altına girmiştir.Büyük
İskender’in ölümünden sonra, komutanları arasındaki anlaşmazlıktan doğan
karışıklık sırasında Pers kökenli I.Mithradetes, MÖ.IV.yüzyıl başlarında yöreyi de
içerisine alan topraklarda Pontus Krallığını kurmuştur. Giderek güçlenen Pontus
23
Kralları Niksar, Turhal ve Zile’de Gazafilaklia denen güçlü kaleler, Komana ve
Erbaa’da da tapınaklar yapmışlardır.
Karadeniz kıyılarında güçlenen, zamanla Anadolu’nun büyük bir bölümünü
egemenlik içine alan Pontus Krallığı, Anadolu’yu istila eden Roma ordularına
karşı uzun yıllar süren savaşmışlar, bu savaşlar sonucunda da MÖ.I.yüzyılda yöre
kesin olarak Romalıların eline geçmiştir. Pontus’un güçlü direnişini kırmak için
Roma, en güçlü generallerini Küçük Asya’ya göndermiş, Amiral Triarius, Sulla,
V.Flaccus, Lucullus ve Pompeius büyük mücadeleler vermişlerdir. MÖ. 47’de J.
Sezar Zile’ye gelmiş ve Roma’ya başkaldıran Pontus asıllı Basforos kralı
II.Pharnake’nin orduları ile Altıağaç mevkiinde karşılaşmış ve büyük zafer
kazanmıştır. Sezar “Veni, Vidi, Vici” (Geldim, gördüm, yendim) diyerek
Roma’ya bildirmiştir. 400 yıl süren Roma egemenliği sırasında Tokat ve
yöresinde ticaret, bayındırlık ve ulaşım gelişmiş, kentler imar edilmiş, Komana,
Niksar, Zile ve Sulusaray’ın önemi artmıştır.
Roma İmparatorluğu’nun 395’te ikiye ayrılmasından sonra Doğu Roma
(Bizans) sınırları içerisinde kalan yöre, bu dönemde VIII.yüzyıldan sonra Arap
akınlarına uğramış, Bizanslılar ile Araplar arasında birkaç kez el değiştirmiştir.39
1071 yılına geldiğimizde, 600 yıldır devam eden Bizans gücünün, Selçuklu ve
Danışment Türkleri karşısında gerilemeye başladığını görüyoruz.
1.2.6-A Komana Pontika’daki Dini ve Kültürel Hayat
39 Erciyas,Burcu, Tokat İli Komana Antik Kenti ,Tokat, 2006
24
Karadeniz Bölgesinin iç kesimlerinde, günümüz Tokat sınırları içerisinde,
Hellenistik Dönemde faaliyet gösteren iki tane tapınak devleti bulunmaktaydı.
Bunlardan daha büyük olanı,Komana, ana tanrıça Ma'ya ithafen yapılmış,
Kapadokya tipi bir mabeddi.Mabed çevresindeki topraklar tapınağa ait olup 6000
adet serf tarafından işleniyordu.Komana tapınak devleti aynı zamanda polis
statüsünde bulunmakta ve yıl boyunca çevreden gelen ziyaretçiler tarafından bir
ticaret merkezi olarak da kullanılmakta idi.Buradan yörenin ticari gelişmişliğini
görebiliriz.
Komana'daki kutlama ve ibadet yöntemleri Kapadokya'daki Ma mabedindekiler
ile benzerlik göstermekte idi. Hatta Strabo'ya göre Komana Pontika
Kapadokya'daki mabedin bir kopyasıydı.40Bu benzerlik dikkate şayandır.
Orada neredeyse aynı türde dini törenler bulunur; kehanet alma şekli aynıdır;
özellikle de ilk kralların yönetiminde olduğu gibi, rahipler aynı şekilde saygın bir
yere sahiplerdir; yılda iki kere, tanrıça heykelinin kentte gezdirildiği Exodi olarak
anılan festivalde rahip tanrıçanın tacını giyerek kraldan sonraki en saygın şereflere
tabi olurdu.Bu bilgiler Komana tapınak devletinin teokratikliğine işarettir.
Pontus Krallığı döneminde Komana ve diğer tapınak devleti Zela kendi
topraklarını işleyen, ve festival zamanlarında sayısız ziyaretçiye ev sahipliği
yapan bağımsız devletler niteliğindeydiler. Bu bağımsızlıklarına rağman Pontus
Krallığı döneminde diğer kentlerle aynı tipte şehir sikkeleri basmışlardır.
Pontus Krallığı çöktükten ve VI. Mitradates kaçtıktan sonra Komana tapınak
devleti bir prenslik haline gelmiş ve Pompey tarafından M.Ö. 1. yüzyılın
ortalarında Archelaus'a devredilmiştir. Archelaus’u M.Ö. 47 yılında Caesar
tarafından görevden alındıktan sonra oğlu izlemiştir. Kapadokya kökenli, Bitinyalı
40 STRABON (Amasyalı tarihçi), Antik Anadolu Coğrafyası,Geographika: XIII - XIII – XIV,Mütercim: Prof. Dr. Adnan Pekman
25
Lykomedes Archelaus'un oğlundan prensliği devralmış, Augustus tarafından
göreve getirilen Medeius, Cleon, Dyteutus sırayla Komana'da görev yapmıştır.
Dyteutus'un ölümü ile Komana Pontus Galaticus bölgesine dahil edilmiştir. Bu
zamana kadar rahipler önemli ölçüde güçlerini yitirmiş ancak tapınak işlevine
devam etmiştir. Maurice Tiberius döneminde (M.S. 582-602) kent imparatorluk
alanına katılmıştır. Bölge Pontus Kralları dönemi ve imparator Maurice idaresini
kapsayan dönem arasında, bir süre de ager publicus statüsünde
bulunmuştur.Verilen bu statü, yörenin imparatorluk nezdindeki değerinin bir
kanıtıdır. .
Pontus Kralları yönetiminde ve Roma İmparatorluk dönemleri boyunca
Komana'nın toprakları genişlemiştir. Romalı Pompey kenti prenslik yaptığında
topraklarına 2 schoeni veya 60 stades eklemiştir. Böylelikle kent alanının çapı
yaklaşık 4 kmye ulaşmıştır .Roma imparatorlarından Caesar veya Antony,
Komana rahiplerine 4 schoeni değerinde toprak daha vermiştir. Bu yeni topraklar
büyük olasılıkla kentin doğu, güney ve batı taraflarına eklenmiş olmalıdır. Bu
alanlar Zelitis ve Megalopolitis olarak bilinir. Kuzey tarafının ise, Magnopolis ve
Neocaesareia kentlerinin çok yakında bulunması sebebi ile, sınırlı kalmış olduğu
varsayılabilir. Augustus döneminde kentin alanının daha da genişleyerek
bölgedeki civitateslerin büyüklüğüne ulaştığı bilinmektedir. Komana M.S. 34-35
yıllarında Pontus Galaticus bölgesine eklendiğinde ise Magnopolitis kenti de
büyük olasılıkla Komana Pontika'ya dahil edilmiştir.Bu ilhak bize
Magnopolitis’in Komana Pontika’dan daha küçük bir yerleşim birimi olduğunu
gösterir.
Kent Titus dönemine kadar hem Hierocaesareia hem de Komana olarak
anılmıştır. Tapınağın çöküşünü Hristiyanlığın yayılması hızlandırmıştır.
Çevresindeki topraklar çok daha küçük ama merkezi bir yerleşim olan Daximon'a
dahil edilmiştir.Tabi ki tapınağın çökmesiyle beraber Komana’da hayat bitti
denilemez.
26
Tapınak devletinin ana tanrıçası Ma'nın resmi imparator Caligula devrinden
itibaren sikkeler üzerinde yeralmıştır. Tapınağın mimari görüntüsüne ait eldeki tek
veri Caracalla, Septimius Severus ve daha sonra Trajan sikkeleridir . Bu sikkelerin
üzerinde tetrastil bir tapınak tasvir edilmektedir. Tokat il merkezindeki Ali Paşa
Camiinin inşasında kullanılmış 8 adet gri sütunun tapınağa ait olabileceği
düşünülmektedir. Ayrıca yine Tokat kent merkezinde bulunan Ulu Camii ve
Garipler Camii'lerinde kullanılmış olan sütun ve sütun başlıklarının da Komana
Antik kentinden getirilmiş olması olasılıklıdır.Zira mezkur sütunlar
Komana’dakilere benzemektedir.
1.3 TÜRK HAKİMİYETİNDE TOKAT
Uzun bir dönem müddetince Roma ve Bizans hakimiyetinde kalan Tokat,
Danişmend ve Selçuklu Türklerinin siyasi üstünlükleriyle birlikte
Maveraünnehir'den gelen Türk İslâm kültürü ile tanışmıştır. 900 yıldan beri de
Türk Egemenliği altındadır.
1.3.1 Malazgirt Zaferi ve Türklerin Anadolu’ya Gelişi
Türklere Anadolu’yu kazandıran, Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Alparslan ile
Bizans İmparatoru Romen Diyojen kuvvetleri arasında, 26 Ağustos 1071
tarihinde, Doğu Anadolu’da Malazgirt Ovasında meydana gelen Malazgirt
Muharebesi dinî, millî, siyasî, askerî neticeleri ve Türk-İslâm tarihinin en büyük
zaferlerinden biri olması bakımından önemlidir.
27
Türklerin yeni yurt edinmesini sağlayan Malazgirt Zaferinden sonra, on beş yıl
içinde, Anadolu ele geçirildi. Bu zaferle, Anadolu’nun tapusu, Türklerin eline
geçti. Bu bakımdan, Malazgirt Zaferi, Türk ve dünya tarihinde bir dönüm noktası
oldu.
Anadolu’ya, burayı vatan edinen Selçuklu Türkleri ile diğer Türk boyları
yerleştirildi. Bozkır kültüründen, İslâm medeniyeti dairesine bütünüyle giren
Türklerin dünya görüşü daha da gelişti. Doğudan gelen göçebe Türkler,
Anadolu’da yerleşik medeniyete geçirildi. Şehirler kurup geliştirerek kültür, sanat,
sosyal müesseseler tesis edildi. Kıymetli mîmarî eserlerle, bu yerleşim merkezleri
süslendi.
Zaferden sonra birkaç yıl içinde neredeyse tüm Anadolu, Selçuklular tarafından
ele geçirildi. 1075'de Selçuklu hanedanından Kutalmışoğlu Süleyman Şah İznik'i
alarak başkent yapmış, 1081'de Çaka Bey'in müstakil kuvvetleri İzmir'i alarak ve
hemen bir donanma inşa ederek, Ege Denizi'nde ve Çanakkale Boğazı'nda Bizans
İmparatorluğu'nu tehdit etmeye başlamışlardı. Bu ilk Türk ilerleyişi 1095'teki
Haçlı Seferi'ne kadar sürdü. Haçlı orduları karşısında Türkler Orta Anadolu'ya
çekilerek Anadolu Selçuklu Devleti'ni kurdular ve Batı Anadolu Anadolu
Beylikleri dönemine kadar sürecek şekilde yeniden Bizans denetimine geçti.41
Tarihçiler Bizanslılar'ın çöküşünün bu savaş sonrasında başladığı konusunda
hemfikirdirler. Türkler için ise Malazgirt Savaşı 'Türkler'e Anadolu kapılarını
açan savaş' olarak tarihe geçmiştir. Ayrıca Malazgirt Savaşı Haçlı Seferleri'nin
41 Meydan Larousse Gençlik Ansiklopedisi, İstanbul, 1979, s.114
28
temel nedenlerinden biri olarak görülür.42 Batı, Bizanslılar'ın doğudaki
hristiyanlığı artık koruyamadığını bu savaş sonrasında anlamıştır.
1.3.2 Selçuklu ve Danişmendliler Devri
Selçuklular zamanında Anadolu'nun 6. büyük kenti olan Tokat, 12. yüzyılda
Bizans ve Haçlı orduları, 1243 yılından itibaren de Moğol baskısı altında olmasına
rağmen İlhanlı egemenliği sonuna kadar gelişmesini sürdürmüş, antik dönemlerde
olduğu gibi ekonomi ve ticareti gelişmiş, doğu batı yönündeki büyük ticaret
kervanlarının konakladığı hanlar, kervansaraylar ile düzenli yol ve köprüler inşa
edilmiştir.
Büyük Selçuklu İmparatoru Sultan Melik Şah'ın komutanlarından Gümüştekin
Ahmet Gazi, 1071 Malazgirt Savaşından sonra orduları ile Anadolu'ya geldi. Önce
Sivas'ı ve 1095 yılında da Niksar'ı başkent yaptı. Daha sonra Tokat, Zile, Turhal,
Zonusa'yı birliğine kattı. Anadolu Selçuklu Devleti'nden ayrı, bağımsız bir devlet
kuran Danişmendoğulları daha sonra Kayseri ve Malatya'yı da alarak güçlendiler.
Güneye inerek Antakya Bohemont Prensliğine, Akdeniz'de de Kilikya krallığına
son verdiler. Anadolu'nun Türkleşmesinde önemli başarılan olan Melik Ahmet
Gazi, Trabzon-Rum Krallığı 'na, Haçlı ordularına karşı mücadele vermiş, kardeş
Türk devleti olan Anadolu Selçukluları ile de zaman zaman çatışmalara
girmiştir.Danişmend eserlerinin çoğu Niksar ve Tokat'ta bulunmaktadır.
Danişmend oğullarının Tokat yöresindeki egemenliği Selçuklu Sultanı 2.
Kılıçarslan'a kadar sürmüştür.
12. asır ortalarına kadar süren Selçuklu, Danişmend çekişmesine son veren
2.Kılçarslan tüm Danişmend birliğini kendine katar ve 1186 yılında Türklerin
42 Ülkü Ocakları Eğitim ve Kültür Vakfı Dergisi,Ağustos,2004,s:23
29
feodal devlet anlayışına uyarak ülkesini 11 oğlu arasında paylaştırır. Tokat,
oğullarından Rükneddin Süleyman'a düşer. Ancak kardeşler arası uyuşmazlıkların
tehlikeli boyutlara ulaştığını gören Süleyman Şah, yeniden devlet bütünlüğünü
sağlar. Anadolu Selçuklu devletinin en önemli ve güçlü zamanı Tokat'ta 6 yıl
emirlik yapan Alaaddin Keykubat'ın dönemidir. 1220 yılında tahta çıkan Alaettin
Keykubat ülke sınırlarını genişletir. Kentleri imar eder, huzur ve güveni sağlar.
1236 yılında Kayseri'de yediği av etinden zehirlenip ölen Alaaddin Keykubat'ın
yerine oğlu 1. Gıyaseddin Keyhüsrev tahta geçer. Genç sultanın dirayetsizliği,
emirlerle uyuşamama nedeni ile göç kafileleri ve nihayet önü güçlükle alman
Babai ayaklanmaları devleti zayıflatmış ve Moğolların ülkeye girmesini
önleyememiştir. 1243 Kösedağ Savaşı devletin kötü kaderini belirlemiş ve ülke
Moğol baskısı altında kalmıştır. Bu olumsuz gelişmeleri durdurmak için Selçuklu
sultanlarıyla Moğol hanları arasında kilit adam olan Pervane Muineddin
Süleyman, birliği sağlamak yerine, kişisel ihtirasları ile olayları daha da çıkmaza
sokmuş, nihayet 13. yy sonlarında Anadolu Selçuklu Devleti İlhanlı Moğollarının
egemenliği altına girmiştir. Pervane Süleyman iktidarında olan Tokat'ta, bugün
Gök Medrese diye anılan çinileri ile ünlü Pervane Külliyesi inşa edilmiştir.
1.3.3 İlhanlılar Devri
Cengiz İmparatorluğu parçalandıktan sonra 1256 yılında kurulan İlhanlı
Devleti Türk ve İran kültürü altındaydı. Anadolu Selçuklu devletine son veren ve
yarım yüzyıla yakın Orta ve Doğu Anadolu'ya egemen olan İlhanlılar bölgedeki
siyasi ve ekonomik üstünlüklerinin yanı sıra Tokat, Zile ve Niksar'da eserler
bırakmışlardır.
1.3.4 Eretna Beyliği Devri
30
İlhanlı Devleti'nin son yıllarında Anadolu valisi Timurtaş, Mısır'a kaçmış ve
yerine yakını Ertana (Eretna) Beyini bırakmıştı. Bir süre sonra 1340 yılında Emir
Ertana bölgede bağımsız bir hükümdarlık kurdu. Tokat'ı egemenlik alanı içinde
alan ve halkın "Köse Peygamber" diye sevdiği Emir Ertana 1352 yılında ölünce,
emirlerin kavgaları ve ayaklanmaları yönetimi zayıflattı. Parçalanmaya başlayan
Ertana ülkesi Tokat ve Niksar yörelerinde Tacettinoğulları, Hacı Kutluşah ve
diğer beylerin egemenlik çatışmaları ile çökmeye başladı. Nihayet 2. Ertana
hükümdarı Alaattin Ali, kendi döneminde bu huzursuzlukları önlemeye çalışan
devlet adamıydı. Kadı Burhanettin büyük mücadeleler sonunda yönetime karşı
bağımsızlığını ilan etti. Bu büyük beyliği Sivas'tan yönetmeye başlayan Kadı
Burhanettin, kendisine bağımlı olmak istemeyen Tokat, Niksar, Zile ve Turhal
emirleri ile şiddetli çatışmalara girdi, Tokat'ı sık sık kuşattı ise de başarılı olamadı.
Aynı zamanda şair olan Kadı Burhanettin, Osmanlı hükümdarı Yıldırım Beyazıt
ile savaştı. 1398'de de Akkoyunlu hükümdarı ile girdiği savaşta öldürüldü. Kadı
Burhanettin ile emirler arasında bitmez tükenmez çatışmalardan usanan Tokal
halkı, Osmanlı Sultanı Yıldırım Beyazıt'a başvurarak illerinin Osmanlı birliğine
katılmasını istediler.
1.3.5 Osmanlı Devri
Evliya Çelebi'nin uzun uzun anlattığı gibi "Tokat'ın bağ. bahçe ve ovaları
Osmanlı Ordularının konaklama ve gıda ambarı olmuş, bakırcılık, ipekçilik,
pamuklu dokuma ile çeşitli sanayi ve el sanatları gelişmiş, iş hanları ve çarşıları
Bağdat, Bursa ve Halep'tekiler ile kıyaslanır olmuştur." ifadeleri bunun kanıtıdır.
1392 yılında Osmanlı Beyliği'ne katılan Tokat'ın adı Dârü'n Nasr olarak
değiştirilmiştir. Bundan kısa bir süre sonra Anadolu'ya giren Timur orduları Tokat
kalesini kuşatmış, ancak elde edemeyince kentte büyük tahribat yapmıştır. Fetret
Devri dediğimiz dönemde Şehzade Çelebi Mehmet'in Amasya ve Tokat
31
yörelerinde ayaklanmaları bastırması, Osmanlı Devleti'nde yeniden dirlik ve
düzenlik sağlanması ile Tokat 5 asır boyunca Osmanlı birliği içinde kalmıştır.
Timur, Şah İsmail kuşatmaları, uzun Hasan, Şah İsmail, Karayazıcı, Celali ve
diğer ayaklanmaların yakıp yıktığı Tokat, su taşkınları ve yer sarsıntılarının
yaptığı hasara rağmen önemini ve gelişimini yitirmemiştir. Başta dokumacılık,
yazmacılık, bakırcılık ve dericilik olmak üzere sanayi ve ticaret gelişmiş, 14 bü-
yük han, birçok camii ve medresenin yanı sıra saraylar, hamamlar, köprüler ve
çeşmeler yapılmıştır. Yabancı seyyahların ve Evliya Celebi'nin güzellik ve
nimetlerini anlatmakla bitiremedikleri bir şehir olan Tokat, 1617 yılında Valide
Sultanlara Voyvodalık olmuş, Osmanlı sultanlarının gelip gördüğü orduları ile
konakladığı siyasi, kültürel ve ekonomik bir merkez olmuştur. Tokat, Sivas
Beylerbeyliği'nin sancak merkezi olarak, Osmanlı İmparatorluğu 'nda önde gelen
kentlerden biri olmuştur. Gerileme devrinde kervan yollarından uzak kalan ve bir
iç kent haline gelen Tokat,'Avrupa'da gelişen sanayi ve teknoloji ile savaşlardan
olumsuz etkilenmiş, giderek bölgeler arası ticaret merkezi olma özelliğini
kaybetmiştir.
1863'te nahiye, 1878'de Mutasarrıflık. 1920'de müstakil Liva olan Tokat,
Cumhuriyet'in ilanına kadar kendi kabuğuna çekilmiştir.43
1.3.6 Milli Mücadele ve Tokat
Bilindiği gibi 19. yüzyılın ikinci yarısında sanayinin gelişmesi, sömürgecilik ve
diplomatik ilişkilerin hızlanmasına neden oldu. Bu durum ise aynı zamanda büyük
devletler arasında siyasi rekabet, ekonomik çıkar çatışmaları ve anlaşmazlıkları
meydana getirdi. Avrupa devletleri, Osmanlı Devleti'ne "Hasta Adam" gözüyle
43 www.tokat.gov.tr 14.04.2007 22:34
32
bakıyor ve onu sömürülecek bir devlet; Türk Milleti'ni de idare edilmeye muhtaç
bir millet olarak görüyordu.
Osmanlı Devleti'ne gelince; Birinci Dünya Savaşından önce 1911 yılında
girdiği Trablusgarb Savaşı'nda son Afrika topraklarını İtaya'ya kaptırmış, 1912-
1913 yıllarındaki Balkan Savaşları'nda aldığı mağlubiyetle de Rumeli'deki
nüfuzunu kaybetmiştir.
Çanakkale Savaşına rağmen I. Dünya Savaşı'ndan da yenik ayrılan Osmanlı
Devleti, Mondros Mütarekesi gibi haysiyet kırıcı bir antlaşmayı imzalamak
mecburiyetinde bırakılmıştır.Türk Milleti'ne esaret zinciri vurmaya yönelik
mütarekenin imzalanmasıyla Osmanlı Devleti artık resmen değilse bile, fiilen
yıkılmış sayılmakta idi.Ancak, bütün bu olumsuzluklara rağmen, millet
egemenliğine dayalı yeni bir Türk Devleti kurma fikri ile yola çıkan Mustafa
Kemal Atatürk, Türk Milleti'nin kurtuluşu yönünde hiç bir zaman ümitsizliğe
kapılmadı. O, Türk Milleti'nin vatanı, bağımsızlığı, bayrağı, namusu... gibi kutsal
saydığı değerleri korumada her türlü fedakârlıktan kaçınmayacağını çok iyi
biliyordu.
Türk Milleti'ne olan güvenini her fırsatta ifade eden Mustafa Kemal Atatürk,
19 Mayıs 1919 günü Samsun'a çıkarak Kurtuluş Savaşı yolunda ilk adımı atmış
oldu. Samsun'da başlayan bu yolculuk Kavak, Havza, Amasya ve Tokat
istikametinde devam edecektir.
Tokat, Birinci Dünya Savaşı sonlarında Sivas vilayetine bağlı bir sancak
merkezi durumunda idi. Bu tarihlerde nüfusu yüz bini aşan Tokat Sancağı'nda,
33
Türkler çoğunlukta, Rum ve Ermeniler ise azınlık durumunda idi. Zile, Reşadiye,
Niksar ve Erbaa Tokat'a bağlı kazalardı.
Mondros Mütarekesi'nin imzalandığı günlerde ve hemen sonrasında
Anadolu'da baş gösteren sıkıntı, şüphesiz Tokat Sancağı halkını da üzmüş ve
gelecek hakkında endişeye düşürmüştür. Bilhassa, Tokat'ta azınlık durumunda
olan Rumların, merkezi Samsun olmak üzere Tokat'ı da içine alan bölgede Pontus
Devleti kurmak istemeleri, Tokat halkının tedirginliğini daha da artırmakta idi. Bu
durum karşısında Tokat'ta yaşayan Müslümanlar tedbir amacı ile 25 Şubat 1919
tarihinde "Karadeniz Türkleri Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti" Tokat şubesini
kurdular. Bu şubenin bir ay sonra da merkezi İstanbul'da olan "Vilayeti Şarkiye
Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ne" bağlandığı bilinmektedir.15 Mayıs 1919'da
Yunanlıların İzmir'i işgal etmeleri Tokat halkı tarafından tepkiyle karşılanır. Tokat
ve kazalarında Redd-i İlhak Cemiyetleri kuruldu. Yunan işgalini protesto etmek
amacıyla da 20 Haziran 1919 günü Niksar'da miting yapıldı. Niksar halkı nümayiş
(miting) sonunda alınan kararları "Redd-i İlhak Cemiyeti Reisi Mahir" imzasıyla
itilaf Devletleri temsilcileri ile A.B.D. Cumhurbaşkanı Wilson'a gönderir. Bu
kararlarda "Biz Türk olan her vatan parçasının Türk kalmasını istiyoruz. Siz de
buna söz vermiş idiniz. Şimdi ise sözünüzde durmadığınızı görüyoruz. Anadolu'ya
uzatılacak bir tecavüz bizi öldürmek için uzatılan bir adımdır. İnsaniyet ve adalet
namına suikastten vazgeçiniz." denilmektedir.
Bu arada, 1. Dünya Savaşı'ndan dönen ihtiyat Zabitleri Tokat'ta "İhtiyat
Zabitleri Teavün Cemiyeti" adı altında bir cemiyet kurdular. Bu cemiyeti kuranlar
hem kendi aralarında yardımlaşmayı sağlamak hem de memleket davalarıyla
ilgilenmek amacıyla ortaya çıkmışlardır. Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin
çalışmalarını yeterli görmeyen ihtiyat Zabitleri: "Memleketin derin yaralarını
saracak vatanperver adamları göremiyoruz. Kuvvetli bir heyet yoktur ki, Tokat'ı
bu hususta tanıtabilsin. Kendilerini idareden aciz adamlar, bu tehlikeli zamanlarda
34
Tokat halkım nasıl yönetecekler?" diyerek Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti İdari Hey
eti'ne gençlerin de alınmasını istemişlerdi. Sonunda istekleri yerine getirilerek
gençlerin de Müdafa-i Hukuk Cemiyeti'ne girmeleri sağlanmıştır. Bu durum
Tokat'taki mücadele azmine daha da güç kazandırmıştır.
9. Ordu Müfettişi olarak Anadolu'ya gönderilen Mustafa Kemal Paşa, 26/27
Haziran 1919 gecesini Tokat'ta geçirdi ve ertesi sabah Sivas'a hareket etti.
Mustafa Kemal Tokat'a geldiğinde Belediye binasında şehrin ileri gelenleriyle bir
toplantı yaparak memleketin durumu hakkında genel bilgi verdikten sonra Milli
Mücadele'nin kaçınılmaz olduğu konusunda Tokatlıları ikna etti. Tabii bu arada
Mustafa Kemal Paşa'nın bazı engellerle karşılaştığımı belirtmek gerekir. Mesela,
Sivas'a hareketi sırasında Sivas Valisi Reşit Paşa, Mustafa Kemal'i tevkif etmesi
için özel olarak görevlendirilir. Ancak Mustafa Kemal Paşa, tedbirliliği ve ince
zekâsı sayesinde bu engelleri aşmayı başarmıştır.
23 Temmuz 1919'da toplanan Erzurum Kongresi'nde vatanın bütünlüğü ve
milletin istiklâli ile ilgili kararların alındığı bilinmektedir. Bu kongreye Tokat'tan
Rıfat (Hamamcıoğlu) Bey ile Sabri Efendi (Emekli Askeri Kâtip) katılmışlardır.
Rıfat Bey, kongrede yaptığı konuşmada davalarının "Hak ve istiklal" davası
olduğunu belirtmiştir. Sivas Kongresi'ne Tokat'tan temsilci katılmamasına
rağmen, Erzurum Kongresi'nde Temsil Heyeti üyeliğine seçilen Bekir Sami
Bey'in Tokatlı olmasından dolayı Tokat'ın Sivas Kongresi'nde temsil edilmiş
olduğunu söyleyebiliriz.
Sivas Kongresi sona erdikten hemen sonra Temsil Heyeti, Damat Ferid Paşa
hükümetini istifaya zorlamak amacıyla İstanbul ile haberleşmeyi kesme kararı
aldı. Alınan bu karara Tokat da aynen uymuştur. 12 Ocak 1920'de açılan son
35
Osmanlı Mebusan Meclisi'nde Tokat, Ahmet ve Şevki Beyler ile Ömer Fevzi
Efendi tarafından temsil edilmiştir.
İstanbul'un İngilizler tarafından işgal edilmesi ve İngilizlerin Meclis-i
Mebusan'ı basarak bazı Mebusları tutuklayıp sürgüne göndermeleri, diğer illerde
olduğu gibi Tokat'ta da nefretle karşılandı. Türk Milleti'ne yapılan bu haksızlıkları
protesto etmek için Tokat ve kazalarında mitingler tertip edildi. Ayrıca, bu vahim
olayı kınamak amacıyla itilaf Devletleri mümessillerine telgraflar çekildi.
İstanbul'un işgali ve Mebuslar Meclisi'nin dağıtılmasından sonra artık
İstanbul'un dışında yeni bir hükümet kurma fikri iyice kuvvet kazanmaya başladı.
Nihayet, 23 Nisan 1920'de Ankara'da açılan TBMM İstanbul'u tanımadığını ilan
etmek suretiyle Türk Milleti'nin kurtarılması görevini üzerine almış oldu. Açılan
bu yeni mecliste Tokat'ı temsil eden milletvekilleri ise; Rıfat (Hamamcıoğlu) Bey,
Hamdi (Mütevellioğlu) Bey, Mustafa Vasfi (Süsoy) Bey, Nazım (Eski Harput
Valisi) Bey ve İzzet (Gençağaoğlu) Bey'dir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin açılması kararını tepkiyle karşılayan İstanbul
Hükümeti, Şeyhülislam Dürrizade Abdullah Efendi'ye 11 Nisan 1920'de bir fetva
verdirerek bu yolla Kuva-yı Milliye ruhunu yok etmeye çalıştı. Anadolu'nun her
tarafına duyurulan bu fetva bazı bölgelerde etkisini göstererek isyanların
çıkmasına sebep oldu. Nitekim, 14 Mayıs 1920 günü Postacı Nazım adında biri,
Sivas'ın Yıldızeli kazasına bağlı Kaman köyünde isyan etti. Bu isyana karşı tedbir
maksadıyla Tokat'ta 50 kişilik Kuva-yı Milliye kuruldu. Ayrıca Köprübaşı, Niksar
Yolu, Çay, Beybağı ve Erenler mahallelerinde dışarıdan gelebilecek bir tehlikeye
karşı kuvvet bulunduruldu. Bu arada Niksar ve nahiyelerinden de yardım sağlandı.
36
9 Mayıs 1920'de Postacı Nazım Yenihan Kaymakamlığı'na gönderdiği
mektupta: "Kavak'ta verilen söze itimadan milletçe muhafaza sükuna karar
verilmişken, 50 kişilik bir müfrezenin sevk edilmesinden arada itimat kalmadı.
İsteklerimize tahriri cevap alamaz isek muhafaza sükunu mevcut kuvvetimizle
ihlâl edeceğiz" diyordu. Bu isyanın bastırılması için Mustafa Kemal, Zile'de
bulunan 3. Kolordu Komutanı Sefahattin Bey'i görevlendirdi. Merkezi Amasya'da
bulunan 5. Kafkas tümeni Komutanı Yarbay Cemil Cahit (Toydemir) 3.
Kolordu'dan aldığı emir üzerine bir tabur askeri Zile yoluyla Artova'ya, bir başka
taburu da Tokat'tan Yıldızeli'ne gönderdi. Ancak, gönderilen bu birlikler asiler
karşısında başırılı olamadılar. Bu durumdan iyice cesaret alan asiler Zile'yi işgal
ettiler. Tümen komutanı Yarbay Cemil Cahit, Yıldızeli'nde bulunan askeri birliğin
de desteği ile Zile'ye girdi ve burayı işgalden kurtardı. Suçlular ve asiler
yakalanarak ağır şekilde cezalandırıldı. Postacı Nazım, Samsun bölgesinde
yakalanarak Amasya'ya getirildi ve idam edildi.
Tokat bölgesinde, TBMM kuvvetlerim uğraştıran bir başka isyan ise
Aynacıoğlu Hasan tarafından çıkarılan isyandır. Aynacıoğlu çetesi, Akdağ
Mağdeni doğusunda bulunan Ayvalıközü'nde Binbaşı Çolak İbrahim Bey
kumandasında 2. Kuvva-i Seyyare tarafından dağıtılmasına rağmen Aynacıoğlu
Hasan, Hükümet kuvvetlerini bir süre uğraştırdı. Nihayet 1921'de Batı Anadolu'da
Yunanlılarla savaşmak şartı ile teslim oldu.
Bu olayların dışında Tokat ve kazalarında başka çete olayları da
görülmektedir. Bunlar arasında Molla Veli (Artova'nın Çıkrık Köyü), Kürt Bekir
(Kazova'nın Munamah Köyü), Koca Molla (Olukalan Köyü), Deli Şükrü (Şıhlar
Köyü), Ali Çavuş (Fadlı Köyü), İzzet (Erbaa Beldağı Köyü) çeteleri başta
gelmektedir. Bu çetelerden bazılarının Tokat'ta Rum isyanını bastırmasında
hükümete yardımcı oldukları da inkâr edilemez.
37
Anadolu'da Kuva-i Milliye hareketini engellemek ve tamamen ortadan
kaldırmak amacıyla İstanbul Hükümeti 'nin kışkırtmaları sonucunda çıkan
isyanlardan başka bunlardan daha tehlikeli bir durumda olan Rum çeteleri hemen
sonra tedhiş hareketlerine başladılar.44 Karadeniz bölgesinde başlayan
Pontusçuluk hareketi. Fener Rum Patrikanesi tarafından kışkırtılıyor ve Yunan
hükümetince de destekleniyordu. Merzifon Amerikan Koleji'nde okuyan Rum
öğrencileri 1904 yılında gizli Pontus Cemiyeti'ni kurdular. 1908'de de çalışmasını
genişleten Pontus Cemiyeti, "Müdafaa-i Meşruta" ve "Mukaddes Anadolu Rum
Cemiyeti" gibi cemiyetler tarafından destekleniyordu. Bunlardan Müdaiaa-i
Meşruta Cemiyeti'nin bir şubesi de Tokat'ta açıldı. Mondros Mütarekesi'nden
sonra iyice azıtan Rumlar, bilhassa Tokat'ın Erbaa, Niksar ve Reşadiye
kazalarında faaliyette bulunuyorlardı. Rum çetelerinin bu bölgelerde köyleri
bastıkları, ırza geçtikleri, Müslümanları öldürdükleri, evleri yakıp malları gasp
ettikleri bilinmektedir.45
TBMM hükümeti, 1921'de Rum çetelerine karşı giriştiği mücadelede büyük
ölçüde başarılı oldu. Tokat temsilcilerinden Rıfat Bey, 18 Mayıs 1922 günü
meclise verdiği önerge ile Dahiliye Vekilinden Pontusçuluk hakkında açıklama
yapmasını istedi. Karadeniz'deki Rumların büyük bir kısmı memleketin başka
bölgelerine gönderilmek sureti ile Pontusçuluk hareketi önemli ölçüde çözüme
kavuştu. Böylece Tokat'ta etnik bütünlük sağlanmış oldu.
2. TOKAT KÜLTÜRÜ
6000 yıllık tarihi boyunca üzerinde barındırdığı medeniyetlerin izlerini taşıyan
Tokat, çok çeşitli ve zengin bir kültürel yapı ile yoğrulmuştur.6000 yıllık tarihi
boyunca üzerinde barındırdığı medeniyetlerin izlerini taşıyan Tokat; çok çeşitli ve 44 Doğanay,Rahmi, Milli Mücadele’de Karadeniz,Ankara,2001, s.6045 www.tokat.gov.tr 15.04.2007 22:09
38
zengin bir kültürel yapı ile yoğrulmuştur. Hititlerden günümüze kadar üzerinde
yaşamış tüm medeniyetlerin izlerini ilimizde bulmak mümkündür. Maşat höyükte
ki Hitit şehri, Roma, Bizans döneminden kalma Sebastopolis yerleşim bölgesi,
Tokat Kalesi, Taş Han, Bey Sokağı, Hıdırlık köprüsü, Ali Paşa hamamı ve Ali
Paşa Camii gibi daha bir çoklarını sayabileceğimiz tarihi ve kültürel
zenginliklerimiz ilimizi daha da güzelleştirmektedir. Yüzyıllardır bozulmadan
günümüze ulaşan gelenek ve göreneklerimiz, yemek kültürümüz, giyim
kültürümüz, folklorik değerlerimiz, bakırcılık, yazmacılık, halı kilim ve kumaş
dokumacılığı günümüzde de aynı disiplin ve aynı hevesle yapıla gelmektedir.
Reşadiye’de bulunan Selemen Yayla Pazarında hala değiş tokuş usulü alışveriş
yapılmaktadır.
Tokat türküleri tüm ülkemizde zevkle dinlenen türkülerimizdir. Bu
türkülerimizde aşkı, hüznü, kederi, neşeyi, felaketi, hoşgörüyü kısacası halkın
tüm yaşam şeklini bulmamız mümkündür. “Sabahın seherinde ötüyor bülbül, Hey
on beşli on beşli , burçak tarlası, Tokat yaylası “ gibi türkülerimiz ülkemiz
folklorunda önemli bir yer tutmaktadır.
Günümüzde yeni bir teknoloji ve şehir kültürünün hızla gelişmiş olduğu
çağımızda, ilimizde hala orta Asya kültürünün gelenek ve göreneklerinin
bozulmadan devam ediyor olması önemli bir olgudur. Düğün geleneği, oda
oyunları, maniler, orta oyunları, batıl inançlar, sosyal ve toplumsal dirliğin ayakta
kalmasını sağlayan ahlaki ve insani adetler hala sosyal hayatımıza yön
vermektedir.
2.1 Halk Edebiyatı Ürünleri Ve Geleneksel Giyim Kuşam
39
Halkımızın sevincini, hüznünü, sıkıntılarını, mutluluğunu motif motif işleyen
folklorik değerlerimiz, Omuz halayı, Geyik oyunu, Ellik halayı, Çekirge oyunu,
Tokat ağırlaması, Maşat Halayı ve Semah oyunu gibi daha onlarcası bulunan
oyunlarımızın her birinin arkasında bir sosyal olgu yatmaktadır. Orta Asya Türk
giyim kültürünün hiçbir değişikliğe uğramadan günümüze kadar gelmesi ve bu
kültürün bazı köylerimizde hala devam etmesi Tokat’a bir ayrıcalık katmaktadır.
Bindallı, Şalvar, Çarşaf, Yazma, Çorap Tokat kadın kıyafetlerinin en
önemlileridir. Kadife atlas üzerine gümüş telle işlenmiş belden yukarısı dar alt
kısmı geniş Bindallı denilen boy elbisesine özellikle kırsal kesimlerde sık sık
rastlamak mümkündür. Bele takılan gümüş kemer bu kıyafetin bir aksesuarıdır.
Tokat’ın mahalli erkek kıyafetlerinde en çok dikkat çeken cepkendir. Önceleri
gündüz kıyafeti olarak , sonraları düğünlerde ve özel günlerde giyilen cepken
yelek boyunda önü düğmesiz etrafı sarma ve ortası kasnak işi ipek ile süslü
altına gömlek giyilen bir kıyafettir. Ayrıca yakasız gömlek , pantolon ve bele
sarılan kuşak, Tokatlı erkeklerin mahalli giyim şeklidir.
2.1.1 Halk Edebiyatı Ürünleri
2.1.1-A Atasözleri
Atasözleri ince Türk zekasının ve manevi varlığın dile getirdiği büyük
terbiyevi ve yol gösterici deyimler olup nesilden nesle intikal ettirilerek bunun
hikmetlerinden ve uyarılarından faydalanılmalıdır.
Bazı Ata sözlerimiz Şunlardır.
40
· Azabdan alma maya,ya daş olur ya gaya.
· Açma kutuyu söyletme kötüyü.
· Babası oğluna bağ bağışlamış,oğlu da bir cımbı üzüm vermemiş.
· Bekara karı boşmak kolay gelir.
· Bir dirhem et bin ayıp örter..
· Cahil çalımını satar,beş para etmediğini bilmez.
· Çağırılan yere erinme,çağırılmayan yerde görünme.
· Çiğ yiyenin karnı ağrır.
· Dadanmış kudurmuştan beterdir.
· Deveyi yardan aşıran bir tutam ottur.
· Denizin olduğu yerde dere çağlamaz.
· Deveciyle konuşan kapıyı büyük açar.
· Dünya bir handır,herkes sırasıyla gelir,kalır ve geçer.
· Elden vefa,zehirden şifa olmaz.
· Edebi ve hayayı edepsiz ve hayasızdan öğrenki unutmayasın.
· El yarası iyi olur,dil yarası iyi olmaz.
· Elden yiyen yolda acıkır.
· Fırtına eken dolusuna katlanmalıdır.
· Gençlikten kocalığına can,varlıktan yokluğuna mal sakla.
· Gökten ne yağdıda yer kabul etmedi.
41
· Koca ceviz kocadıkça ışkın verir budadıkça.
· Gönülsüz göğlere yaramaz.
· Güttüğü üç dene davar,ıslığı dağları tutar.
· Kuraklıktan kıtlık olmaz.
· Garı vardır gişiyi yeşil yaprak eder,garı vardır gişiyi gara toprak eder.
· Görünen köy kılavuz istemez.
· Güneş yarasaya çirkin gözükür.
· Hizmetçiden karı,ıhlamurdan odun olmaz.
· Hatibi konuşturan dinleyenleridir.
· İyiliğe iyilik her adam işi,kötülüğe iyilik er adam işi.
· İyi makas kendi kendini biler.
· İki kerpiç koysan bacan olur,kime varsan kocan olur.
· Katığının kadrini bilmeyen aç kalır.
· Kurt kocayınca köpeklerin maskarası olur.
· Kazan yuvarlanmış kapağını bulmuş.
· Kuldan bela gelmaz Hak yazmadıkça,Hak bela yazmaz kul azmadıkça.
· Latife latif gerekir.
· Leb demeden leblebiyi anlamalı.
· Lokmanı çiğneğmeden yutmayasın!
· Mal canın yongasıdır.
· Meramın üzüm yemek değil,bekçi dövmek.
42
· Ne gelirse başına dilinden gelir.
· Ne doğrarsan aşına o gelir kaşığına.
· Ne deyim yüzü güzeli severim huyu güzeli.
· yuna gider.
· Ortak çok olunca zarar azalır.
· Öğünürse baht öğünsün.
· Öz ağlayınca göz ağlamaz.
· Parmağı uzun olan değil kısmeti olan bal yer.
· Para ile iman kimdedir bilinmez.
· Sarmısağı gelin etmişler,kırk gün kokusu çıkmamış.
· Sekizinde ne ise sekseninde de o olur.
· Suyun sessiz akanından insanından yere bakanından korkulur.
· Sırrını açma dostuna,oda söyler dostunun dostuna.
· Sen ağa ben ağa bu ineği kim sağa.
· Tokat’tan aldım bakırı incitmeyin fukarayı fakırı.
· Taktirde yazılan tedbirle bozulmaz.
· Tekkeyi bekleyen çorbayı içer.
· Tok açın halinden anlamaz.
· Unumu eledim,eleğimi duvara astım.
· Üzümünü ye bağını sorma.
· Var eli herkes öper.
43
· Vurduğunu öldür,yedirdiğini doyur.
· Yağ gelen yerden bal esirgenmez.
· Yüksek yerde yatma yer alır, alçak yerde yatma sel alır.
· Zengin arabasını dağdan aşırır, fakir düz yolda şaşırır.
· Zamansız öten horozun başını keserler.
2.1.1-B Bilmeceler
Benim bir halbur civcivim var,akşam atar sabah toplarım (Yıldız)
Bir sinide iki tavuk,biri sıcak biri soğuk (Güneş-ay)
Yerde gezer izi yok,havada gezer sesi yok;eti haram sütü helal canı var kanı
yok(Güneş)
Dam üstünde kurtlu mitil (Kar)
Nazlı gitse izi yok,hızlı gitse tozu yok (Gölge)
Teptim tekerlendi,öptüm şekerlendi,bal ile bağdem bir güzel adem(Kavun)
Yeşil ektim kırmızı bitti,bir günde yetişir ne yenir ne içilir.(Kına)
Ey bulutlar bulutlar,Yusufu yedi kurtlar. Ben bir şekil kuş gördüm. Tepesinden
yumurtlar(Buğday)
Dam başında teke bağlı,boynuzları köke bağlı(Kabak)
Kat kat ama katmer değil,kırmızı ama elma değil,yenir ama meyva değil.(Soğan)
Allah yapar yapısını,demir açar kapısını.(Karpuz)
44
Felek beni taşladı. Kızgın külde haşladı(Kestane)
Ey millice millice. Dalları düğmelice. Bunu bilmeyene beş sille
vurmalıca(Yüzellik)
Gelin kalktı,cama dayandı,cam kırıldı,kana boyandı.(Karadut)
Ekmeden biter,dünyaya yeter.(Tuz)
Bit gibi burnu var. Küpgibi karnı var.(Nohut)
Minareden attım yayıldı. Suya düştü bayıldı.(Pamuk)
Karşıdan baktım al.Yanına vardım bal.(Kiraz)
Yeşil koltuğa oturmuş bir peri.Aldır yeşildir gözleri. Güzel güzel konuşurken,sana
çeker hançeri.(Gül)
İlik ilik ilmeli. İlik gözü düğmeli. Ya bunu bilmeli. Ya kırk köyü vermeli.(Üzüm)
Ben dağıdım,başı püsküllü beyidim,felek beni şaşırdı,ahırlara düşürdü.(Çalı
süpürgesi)
Hey havai havai yüksek yapan yuvayı,değme bir kuş yapamaz. Onun yaptığı
yuvayı.(Örümcek)
Karşıdan baktım bir taş, yanına vardım dört ayak bir baş(Kaplumbağa)
Ezan okur namaz kılmaz,karı alır nikah kıymaz.(Horoz)
Yazı yazar hoca değil,ağaca çıkar adam değil,boynuzu var öküz değil.(Salyangoz)
Yedi delikli tohmak, bunu bilmeyen ahmak.(Baş)
İki delikli bir kapı,bilmeyenin yok aklı.(İbrik)
Geriden tanıdım dağ gibi,elime aldım gal gibi.(davul)
Taştandır demirdendir. Yediği hamurdandır. Bütün dünyayı doyurur. Kendi
doymaz nedendir.(Fırın)
45
Giydim bozu,gezdim düzü.Bir ağzı kırk gözü var.(Çarık)
Uzun oluk,suyu soluk.(Zurna)
Çam ağacını oyarlar.İçine tıntın koyarlar.Ağlama tıntınım ağlama şimdi kulağını
burarlar.(Saz)
Hak yaratmış beş yemiş,beşi bir birini görmemiş. İkisi günde olmuş,üçü gün yüzü
görmemiş.(Namaz)
Alvarda gel, yalvarda gel. Koklamadık gül alda gel.(Dünür)
Hey var getir var getir. Gelmezse yalvar getir. Yeni billur içinde kesilmeyen nar
getir.(Kız)
2.1.1-C Tekerlemeler
Biz koştura koştura,siz eştire eştire,
Biz bal küpüne,siz katran küpüne,
Biz binelim yağız ata,siz binin uyuz ata,
Karşıdan kaz gelir,eti size az gelir,
Ne kolay soruyoruz,ne karşılık alıyoruz,
İyi açın gözünüzü, iyi ölçün sözünüzü,
Oyunumuz bir bilmecedir, gülmece güldürmecedir,
Karşıdan atlı gelir, çiftesi tatlı gelir,
Şimdi geldik taşlamaya, sizi biraz haşlamaya,
46
Hep şaşırıyorsunuz, aka kara diyorsunuz,
Bilemediniz, bilemediniz, bilmecemizi çözemediniz.
Üşüdüm üşüdüm üş oldum, bir torbada keş oldum.
Keşimi kedi aldı, bana bir tarak verdi.
Tarağımı çoban aldı, bana bir koyun verdi.
Koyunumu kurt aldı, o bana çarık verdi.
Çarığımı sara sara, indim bir ince suya.
İnce sudan kanlar akar, ikide bir bana bakar.
Büyüğüne selam verdim, küçüğü canımı yakar.
2.1.1-D Maniler
Halk deyişlerinin en ince ve çok açık ifade şekli olan ve genellikle bir kıta ve yedi
heceyle söylenen Tokat manileri halk edebiyatımızda çok zengin bir kaynak teşkil
etmektedir.
Manilerimizden bazıları aşağıda sunulmuştur.
Dağ başları Kar mı dır?
Geçitleri Dar mı dır?
Tokat’ın Dilberleri
Geçilecek Yar mı dır?
47
Deryaya gelen beyler
Gurbet gönlü kim eyler
Tokat’tan ayrılmışım
İki gözüm kan ağlar
Tokat bir bağ içinde
Gülü bardağ içinde
Tokat’tan yar sevenin
Yüreği yağ içinde
Altın Yüzük var benim
Parmağımda dar benim
Şu Tokat’ın içinde
Kömür gözlü yar benim
2.1.1-E Ninniler
Pisi pisi mav dedi
Bir kaşıcık yağ dedi
Yağ olmazsa bal olsun
Benim yavrum sağ olsun.
48
Dandini dan kuşu
Çalılıktır yuvası
Mama getir babası
Halka şeker parası
Dandini dandini danadan
Eksilmesin aradan
Bağışlasın yaradan
Bir ay doğmuş anadan
Dandini dandini dastana
Danalar girdi bostana
Kov bostancı danayı
Yemesin lahanayı.
Lahanayı yemez kökünü yer
Bazen ziftin bekini yer
Uyusunda büyüsün ninni
Tıpış tıpış yürüsün ninni.
49
Dandini dandini dan ister
Benden bir bostan ister
Altına etmiş don ister
Nenni nenni yavrum nenni.
Oğlum oğlum at oğlum
Beyaz ipek sat oğlum
Kızlar dokusun onu
Sen üstünde yat oğlum.
Kızım kızım ak kızım
Çık kapıdan bak kızım
O beyaz tombul ele
Elvan kına yak kızım.
Kızım kızım nen eder
Samur saç gel gel eder
Kızım çıkmış pencereden
Babasına el eder.
Kızım şehla bakışlı
50
Gögsü elvan nakışlı
Bahçede gül içinde
Ceylan gibi sekişli.
Ninni ninni ninnisine
Yavrum gider teyzesine
Teyzesi bir hatun kadın
Gül doldurur çevresine ninni.
Dandini dandini dan olur
Ayvalar bahçede ham olur
Kızım çıkma kapıya
Beyler görür kan olur ninni.
Hu hu hu hu hu Allah
Sen uykular ver Allah
Yavrum uyur inşallah
Uyusun yavrum ninni.
Hu derim hu hu der Allah
Sen uykular ver Allah
51
Oğlum büyük inşallah
Uyusunda büyüsün ninni.
Ninni yavrum ninni ninni
Ninni oğlum ninni ninni
Ninni gızım ninni ninni.
Ninni yavrum ninni ninni
Ninni oğlum ninni ninni
Ninni gızım ninni ninni.
Ninni ninni uyu nenni
Ninni ninni büyü nenni
Ninni ninni yürü nenni.
Uyu benim yavrum nenni
Uyu benim oğlum nenni
Uyu benim gızım nenni.
Uyu yavrum uyu nenni
Uyu oğlum uyu nenni
52
Uyu gızım uyu neni
2.1.1-F Türküler
Tarih ve kültür hazinesi olan ilimizde Destan, Koşma, Divan, Semai, Garip,
Derbeder, Hurşit, Sağma gibi havalar düğün, sinsin havaları,halay havaları davar
sürme havaları ve kırık havalar mevcuttur.
Yandım Tohat Yandım Senin Elinden
Tohadın her yanı al yeşil dağlar
Lale sümbül dolu bahçeler bağlar
Yol verin geçeyim dumanlı dağlar
Yandım tohat yandım senin elinden
Bana bir gül vermedin gonca gülünden
Bülbül gonmuş sulusohah daşına
Eşin arar gezer gendü başına
Sürmelermi çekmiş gara gaşına
Yandım tohat yandım senin elinden
53
Bana bir gül vermedin gonca gülünden
Şehirler içinde seni övmeli
Güzellerin çohtur gözü sürmeli
İpek manto giyer göğsü düğmeli
Yandım tohat yandım senin elinden
Bana bir gül vermedin gonca gülünden
Yar Sen Almuslu Musun
Başındaki yazmayıda
Sarıya mı boyadın
Neden sararıp soldun da
Sevdaya mı uğradın
İşliğimin yakasıda
Sıra sıra nakış yar
Kurban olam boyunada
O ne biçim bakış yar
54
Tokattan mı geliyonda
Yar sen Almuslu musun?
Ben sana varacağımda
Söyle namuslu musun?
Yola yolladım senide
Yollar yollasın seni
Hızır elinden tutsunda
Bana yollasın seni
Hey On Beşli On Beşli
Hey on beşli on beşli
Tokat yolları taşlı
On beşliler gidiyor
Kızların gözü yaşlı.
Giderim elinizden
Kurtulam dilinizden
Yeşil baş ördek olsam
55
Su içmem gölünüzden.
Gidiyom gidemiyom
Sevdim terkedemiyom
Sevdiğim pek gönüllü
Gönlünü edemiyom.
Tokat yolu kaldırım
Düştüm beni kaldırın
Hediyemin uğruna
Vurun beni öldürün.
Gidiyom bende bende
Bir arzum kaldı sende
Yaprak gibi sarardım
Seni gördüğüm yerde
Aslan yarim kız senin adın hediye
Ben dolandım sende dolan gel beriye
Fistan aldım endazesi onyediye
Azmı geldi gönderdiğim hediye.
56
Müdürün Uzun Kürkü
Reşadiye ilçemizin Büşürüm köyünden çok güzel zurna çalan çakır usta ramazan
davulunu çalmak üzere elli beş yıl evvel Reşadiye Bereketli kasabasına gider. O
zaman nahiye olan Bereketli de biraz kilolu, kalın mercekli gözlük kullandığı için
halk arasında kör müdür diye anılan Amasya lı bir nahiye müdürü vardır. Çakır
usta sahur davulunu coşku içinde çalarak ramazanı yarılamıştır. İşte bu sırada
nahiyede çakır ustanın bir kadınla ilişki kurduğu söylentisi yayılır ve bundan
dolayı müdür çakır ustayı nahiyeden uzaklaştırır. Hem emeğine karşılık umut
bağladığı fitreler ve diğer armağanlar hem de yeni kurduğu ilişkisinden ayrı
kalması sonucunda tepkisini türküye dökmüştür.
Müdür beyin uzun kürkü
Yeni çıktı bu türkü
Ne kızıyon kör müdür
Söylenecek bu türkü de yanıyom ben
Çakır zurnayı vurdu
Duyanlar ayağı durdu
Şişman karınlı müdür
Fitre sanamı kaldı da yanıyom ben
57
Yanmada güzelim yanıyom ben
Mendil de salla geliyom ben
Bir yosmanın uğruna da
Veremde oldum ölüyom ben.
Aşma kırandan aşma
Ben seni tanıyorum
Her kırandan aşanı
Hep seni sanıyorum da yanıyom ben
Amasya evrileceksin
Evrilip çevrileceksin
Şişman karınlı müdür
Kökünden devrileceksin de yanıyom ben
Şu çakırın zurnası
Zuhurlukta ötüyor
Bereketli de kör müdür
Yeni kanun tutuyor da yanıyom ben
58
Deli Şükrü
Konaklar yaptırdım uzun çarşıya
Camlı pencereleri karşı karşıya
Haber anlatamadım Reşit Paşa ya
Gelme emmim gelme dönmem geriye
Beni sürgün ettiler Angıldere ye.
Kıratımda kişir kişir kişniyor
Beş bacım var evde nakış işliyor
Hamdi kardeşim bilmem n işliyor
Kıratımı çekin binek taşına
Elim yetişmiyor eğer kaşına
Selam söylen Hamdi kardaşıma
Deli Şükrü derler namım varıdı
Mağripten maşrıba şanım varıdı
Zaimoğlunda da ahım varidi.
59
Burçak Tarlası
Sabahınan kalktım ezan sesi var,
Ezan da sesi değil yar yar burçak yası var,
Varın bakın şu adamın kaç tarlası var,
Amanın kızlar ne zorumuş burçak yolması
Burçak tarlasında yar yar gelin olması
Eğdirme fesini yar yar kalkar da giderim
Evini başına yar yar yıkar da giderim
Sabahınan kalktım südü pişirdim
Südün de kaymağını yar yar yere taşırdım
Kolumu salladım değdi dikene
İntizar eyledim yar yar burçak ekene
İlahi kaynana ömrün tükene
60
Kolumu salladım değdi pıtırak
Öğlen olmadıki yar yar ecük oturak
Akşam olmadıki kaçak da kurtulak
Bugün Ben Bir Güzel Gördüm
Bugün ben bir güzel gördüm bakar cennet sarayından
Salındı bahçeye girdi çiçekler selama durdu
Bahçenin kapısın açtım sanırsın cennete düştüm
Bahçenin kapısı daldır dalında öten bülbüldür
Kamaştı gözümün nuru onun hüsnü cemalinden
Mor menekşe boyun eğdi gül kızardı hicabından
Sevdim coştum helallaştım buse aldım yanağından
Emrah da bir edna kuldur bağışla geç günahından
Sabahın Seherinde
61
Sabahın seherinde ötüyor kuşlar
Balınan yoğrulmuş o sırma saçlar
Gudretten çekilmiş garadır gaşlar
İşte bu gönlümün cananı geldi
Seher vakti keklik çıkar yazıya
Sallandıkça püskül değer dabana
Gorharım sevdiğim vara yabana
İşte bu gönlümün cananı geldi
Yarim gine şekerlendin ballandın
Alınan yeşil geydin sallandın
Gırılsın golların gine dillendin
İşte bu gönlümün cananı geldi.46
2.1.2 Geleneksel Giyim-Kuşam
Bilindiği gibi giyim insanlık tarihi kadar eskidir. İlk çağlarda tabiattın
etkilerinden korunmak için doğmuş olan, daha sonra kültür ve uygarlık
46 Kaynak: T.C. Tokat Valiliği, Tokat 2006 İl Yıllığı, ss.205-262
62
seviyesinin gelişmesiyle sosyal ihtiyaçlarını karşılamak, süslenmek amacıyla
insanlar giyinmeye başlamışlardır.
Giyim tarihi incelendiğinde giyimin eski devirlerden günümüze kadar pek çok
evreler geçirdiği görülmektedir. İnsanlar bulundukları uygarlık seviyelerine göre
giyim şekilleri yaratmış, kendi örf, adet, inanç ve yaşam tarzlarına göre
giyimlerini şekillendirmişlerdir.
Aslında giyim doğal çevrenin koşulları ile biçimlenmesine karşın toplumsal
özellikleri boy ve aşiretlere göre değer kazanmıştır. Giysilerin sosyolojik,
psikolojik ve tarihsel oluşumunda doğal evrenin kendisiyle doğrudan ilişkisi
yoktur. Ancak coğrafi bölgeler içinde değerlendirmek gerekmektedir. Böylece
ulusal giysiler, yerel giysiler aşiret (boy) giysileri olarak bölümlere ayrılabilir. Bu
nedenle bölgesel giysilerde topografik etkenler sosyal etkenlerden daha önemlidir.
Gelenekler aşiretlere göre giysileri belirlemiştir. Ortak yönleri olan toplumlarla
işaretleşmek için en azından bazı ortak simgeleri bulunmaktadır. Bunun yanı sıra
soyu, aileyi, boy ve obaları belirten simgelerde yer almaktadır.
Giysi kullanımı korunmak amacıyla doğmuş olsa da giysi parçaları tesadüfi
oluşmamıştır. bir toplum içindeki yerleşik ilkeler hangi giyim eşyalarının veya
terkibinin kimler tarafından hangi durumlarda giyilebileceği, giyilmesi gerektiği
veya giyilmesi zorunlu olduğunu belirtmektedir. İnsanlar belirli giysi terkiplerini
giyerek hangi tür sosyal durumlara katıldıklarını dolaylı olarak belirtmektedir.
Aynı zamanda cinsiyet, yaş, medeni hal, aşiret soy ve benzeri kimlikleri hakkında
da işaret vermektedirler.
63
Geleneksel giysilerde ortak değerler ve özde birlik vardır. Farklılıklar
ayrıntılardır. Her kuşak geleneksel giyimi kendinden önceki kuşağı izleyerek
öğrenir.
Kadınlarda daha güzel görünme arzularına bağlı olarak giyim eşyalarını,
erkeklere nazaran her devirde her yerde daha zengin ve daha teferruatlı olmuştur.
Erkeklerin sürekli ev dışında iş hayatında olmaları kıyafet devrimi ile modern
giysileri tercih etmeleri kadınların duygusallığı, eşyalarına olan bağlılığı en
önemlisi saklama güdüleri giysilerin günümüze kadar ulaşabilmesini sağlamıştır.
Türk giyim ve kuşamı, uzun geçmişi, yayıldığı coğrafi alan, kültür etkileşimi
ve inanç sistemlerinin etkisi ile olmuştur. Bu değişim içerisinde tüm dönemlerde
kadının en önemli tören giysisi kuşkusuz gelinlik olmuştur. Gelinlik için seçilen
model, renk, kumaş değişse de anlamı hep aynı kalmıştır. Giysilerde en çok
kullanılan kırmızı, yeşil sarı, mavi renklerdir. Al-yeşil; Al-emir Allah’ın Emri, al
duvak; bekaret, murat, mürüvvet, yeşil murat, gök rengi, gök yüzü, ululuk,
gövermek, yeşermek, Sarı; hasret, kötülük, felaket, hastalık, Turuncu; uğur, Kara;
yas, kötülük, kötü ruh, kir, haram, Mor ise incinme ve kırgınlık simgesi olarak
kullanılmıştır.
Gelinlik; yaşanılan hayat tarzına (şehir, kırsal kesim kendilerine özgü) gelenek ve
göreneklerine göre değişik dokuma, işleme, renk (kırmızı, mor, mavi, pembe) ve
süslemelerle zenginleşmiş ancak günümüzde temizliğin saflığın simgesi olan
beyaz renk kullanılmaktadır. Kına gecelerinde al gelinlik giydirilip al duvak
örtülmektedir. Geline allar giydirilip al duvakla örtülmesi, gelini kötülüklerden ve
nazardan korumak için yine damadın sırtına al mendil sarılması da damadın
kötülüklerden korunduğuna inanılmaktadır. Şehirlerde ise kına gecelerinde mor,
bordo, kadifelerin üzerine sırma ile işli çeşitli bitki motiflerinin yer aldığı bindallı
tercih edilmektedir.
64
2.1.2-A Tokat Yöresinde Giyilen Erkek ve Kadın Kıyafetleri ,
Aksesuar ve Takıları
2.1.2-A.1 Erkek Kıyafetleri
a) Başa Giyilenler
1. Terlik: Bez, pamuklu dokuma veya beyaz etaminden tepesi büzdürülerek
hazırlanır. Üzeri renkli nakış iplikleriyle zikzak formlarda, baş çevresi ise 4-5 cm.
eninde işlenir. Nakışlar arasına küçük püsküller dikilir. Tepesine renkli birkaç
püskül bir arada dikilip ortasında uçları püsküllü üç boncuk sallandırılır.
2. Fes: Kırmızı renklidir, yünden, keçeden yapılır. Çevresine kırmızı, yeşil, sarı
renkli ipek poşu sarıldıktan sonra püsküllü uçları sağ ve sol tarafa sarkıtılır.
b) Bedene Giyilenler
1. İşlik, Göynek: Zıvganın üzerine yeleğin altına giyilen bir giysidir. El dokuma
tezgahlarında sarı, kırmızı, beyaz ipliklerle 40-45 cm. genişliğinde yol yol
dokunan kumaşlardan veya üzerine siyah baskı yapılarak hazırlanan kumaşlardan
beden ve kol ek parçalarla genişletilir. Genellikle üçgen şeklinde olan bu parçalar
kuş veya muska şeklini alır ön ve arka beden tek enden bütün olarak dikilir. Kol
dokumanın yarı eninden düz kesilir ve bedene tutturulur yaka sonradan açılı.
Boyu kalça hizasındadır. Önü açık ve düğmelidir, kolları uzun ve manşetlidir.
Öndeki ilik düğmelere yakın mesafelerde ince pililer vardır. İki parmak
65
genişliğinde yakası vardır. Yaka kenarları kol kenarları ve ilik kısımları kırmızı
renkli veya siyah renkli su taşıyla süslüdür.
2.Aba: Dokuma tezgahlarında 40-45 cm. genişliğinde yünden dokunan ve kalın
olan bir kumaştır. Omuzu dikişsiz (kesiksiz) çalışıldığından ön ve arka bedenler
beraber kesilir. Boyu kalçaya kadar uzun ve yanları yırtmaçlıdır. Kol altından
itibaren etek ucuna kadar yan bedene ek parça ile genişlik verilir. 2-3 parmak
genişliğinde yakası olan abanın önü hafif kruvaze kesimlidir. Birit düğme ile
kapatılır. 2 yanda aplike cepleri vardır, kolları uzun olup, bilek hizasındadır.
Oyuntusuz düz kol takılışı tekniği uygulanır. Kol altına kuş dikilerek rahat hareket
sağlanır, kol ucuna da yırtmaç yapılır ve biye-ilik ile kapatılır. Önü kapatan ilik
düğmeye yakın mesafeye, yaka ucu ve etek ucu arasında kalan kısma 2-3 sıra,
kolların üst tarafına 4’er ince pili yapılır. Eskiden mervür yerine kaytan dikilerek
süslenirdi. Kol ağzı ve yaka kenarına kaytan geçirilerek veya makine dikişi ile
süsleme yapılmaktadır. Yine ön ve arkada kendi kumaşıyla roba yapılar, kol
ucuna ve cep kapaklarına dilimli parçalar dikilip, makine dikişi ile süslenir rengi
siyah ve kahverengidir.
3.Cepken: Koyu renk kadife veya çuha kumaştan yapılır. Çocuklar tarafından
giyilen bir giysidir. Boyu bele kadardır, kolları uzundur. Kol ve bedenin birleştiği
kısma kuş ilave edilir. Bedenin önü açık olup belden sonrası yuvarlaklaştırılarak
etek ucuyla birleştirilir. Bedenin ve kolun kenarlarına kaytan ve şerit harçlar
geçirilerek süslenir. Arka ve ön beden çeşitli harçlarla desenlendirilerek süslenir.
4.Yelek: Gömleğin üzerine giyilen bir giysidir. Aba ve zıvganın kumaşından
dikilir, içi astarlıdır, önü ilik ve düğme ile kapatılır, yaka kısmı omuzdan itibaren
göğse kadar “U” şeklinde oyuntuludur. Kolsuzdur, sağ ve sol tarafında cepleri
vardır abanın altına giyilir.
5. Zıvga : El dokuması depme tekniğiyle dokunan 40-45 cm. genişliğindeki siyah
ve kahverengi renkli bir şayaktır. Ağ kısmı yukarıda ve oyuntuludur. Ağ oyuntu
uzunluğuna 80-90 cm. (ön+arka) boyunda ve 40-45 cm. eninde bir parça geçirilir,
66
böylece zıvganın ağı bele kadar genişletilmiş ve geniş bir potur oluşturmuş olur.
Belde meydana gelen bolluk 4 cm. genişliğinde uçkur ile büzülür ve uçkur
geçirilir. Zıvganın baldır ve paça arasındaki bölümü 40-45 cm.lik dokunan
kumaşla çalışıldığından dardır. Yanlarında bel kalça arasında cepleri vardır. Yan
dikişlerinin üzeri, cep ağızları ve paçanın iç tarafı zıvganın renginde ipek kaytanla
süslüdür. Bazı kesimlerde şalvarada rastlanmakta Erbaa ilçesinde kilot pantolon,
Reşadiye ilçesinde ise zıvganın ön diz kısımları mavi renkli şeritlerle zikzaklı
süslemelidir.
6. Zıvga Bağı: Çarpana sistemi ile kırmızı, mavi, yeşil, sarı kök boyalı iplerle 2
cm. genişliğinde ve 120 cm. uzunluğunda dokunan her iki ucu çeşitli renk
ponponlarla ve boncuklarla boğumlu bir şekilde süslenen ve bele bağlanan bir
kolondur.
7. Kuşak: Erkek kıyafetinde üçgen yapılarak bir karış genişliğinde kalıncaya kadar
katlanan kuşağın ucu sol tarafta sıkıca tutulup diğer ucu sağ taraftan çevrilerek
bele sarılı kısmın üst tarafına sıkıştırılır. Beli sıkı ve dik tutmaya yarar. Kırmızı,
yeşil, sarı renklerden oluşan çizglili desenli ve kare biçiminde bir dokumadır.
8. Mendil: Kırmızı veya beyaz zeminli baş örtüsünden küçük bir kumaştır.
Kenarları pul ve boncuklarla süslü olup üçgen katlanarak damat sırtına tutturulan
mendilin üçgen kısmı kaneviçe tekniği ile çeşitli çiçek motifleriyle işlidir.
9. Para kesesi: Çeşitli renk ipliklerle ve sık iğne tekniği ile örülen kenarları
bağcıklarla büzülen bağcık iplerinin uçları parça kumaşlarla zenginleştirilen bir
aksesuardır. Para kesesi kuşağın içine sokulur, bağları dışa sarkıtılarak kullanlır.
10. Köstek: Genellikle saatlerin ucuna takılan altın, gümüş ve çeşitli madenlerden
yapılan bir zincirdir. Yeleğin ön ceplerinde iki sıra olarak göğüs boşluğuna
sallandırılır.
67
c) Ayağa Giyilenler
1. a- Çarık: Tuz veya şap ile terbiye edildikten sonra kurutulan manda veya öküz
derisinden yapılan çarık için en makbul deri mandanın sırt kesiminden elde edilir.
Deri ayak altından başlayarak parmak üstlerini örtecek biçimde toplanır yanlarına
delikler açılır, bu deliklerden geçirilen ince sırımlarla ayağa giyilen çarık bağlanır.
Çarık yalınayak giyilmez, Çarık giymeden önce çorap giyilir. Ayrıca bağsız olan
çarıklarda bağ yerine toka geçirilerek tokalı çarık diye adlandırılan çarıkta
giyilmektedir.
b- Yemeni - Çapula: Koyunun kuyruk altında bulunan tüysüz derisi kullanılarak
yapılan konçlu ve kaba görüntülü bir giysidir.
2. a- Çorap: Kırmızı, mavi, yeşil, turuncu renkli kök boyalı yün iplerle beş şişle
örülen çorapların değişik motifleri vardır. Bağcıkları püsküllüdür, boyu dize
kadardır, zıvganın paçaları çorabın içine sokulur, çoraplar ayrıca beyaz yün iplerle
kendinden motifli olarak dokunmaktadır.
b- Dolak: Beyaz yünden ince bir şekilde dokunan dolağın üzeri çeşitli desenlerle
işlenerek süslenmiştir. Kış mevsiminde çorap üzerine parmak ucundan başlayarak
sarılan ve uçlarındaki ipliklerle bağlanan bir giysidir.
2.1.2-A.2 Kadın Kıyafetleri
a) Bedene Giyilenler
1. İç saya iç göynek: Beyaz etaminden veya beyaz pamuklu kumaştan, yakası “V”
şeklinde oyulmuş yaka kenarları çeşitli renk ipliklerle zikzak şeklinde
süslenmiştir. Boyu ayak bileği hizasına kadardır. Yanlarında 15-20 cm. boyunca
68
yırtmaçları vardır. Etek ucu ve yırtmaç hizasında kalan kısmı çeşitli renk ipliklerle
nakış tekniğiyle desenlendirilerek süslenmiştir. Dış sayanın altına giyilen bir
giysidir. Ayrıca çeşitli renkli, çiçekli basma kumaşlardan dikilen boyu kalça
hizasına kadar olan uzun kollu ön ortası ilik düğme ile kapatılan iç göyneğin kol
ağzı manşetli olup, yaka çevresi ince biye ile temizlenir. Bol değildir. Kol altına
kuş ilave edilir.
2. Dış saya-Üç peş-Bindallı: Kadife etamin veya kalın dokuma pamukla
kumaşlardan yapıldığı gibi kutnu kumaştan da yapılmaktadır. İç sayanın üzerine
giyilir. Arkada bir önde iki eteği olduğu için üç peş adını alır, Yaka açıklığı
boyundan başlayarak bele kadar düz iner, ön ortanın kapanma payı yoktur ve etek
ucuna doğru genişler. Dış sayanın boyu iç sayadan uzundur. Etek ucunun iki yanı
yırtmaçlıdır. Yırtmaç hizası ve etek ucu arasında kalan kısım nakışla veya siyah
kaytanla süslüdür. Dış sayanın omuzları dikişsizdir. Ön ve arka parçaları bütün
halinde kesilir, kol uzun bir dikdörtgen biçimindedir. Bedenin yan dikişleri
birleştirilmeden önce kolları dikilir ve kol altına kuş “Peyk” parça konulur. Kol
ağzına ve kol takılan kısma bir karış nakış yapılır. Ayrıca sırt kısmada nakış
yapılır. Dış sayanın arka baldır topuk arası olan bölüm çeşitli renk ipliklerle nakış
tekniğiyle işlenmiştir.
Kadife ve atlas kutnu kumaştan (ipekli kırmızı zemin üzerine sarı çizgili kumaş)
yapılan üçpeşlerin yakası “V” kesimlidir. Kolları geniş kol uçları serbesttir. yaka
kenarları, omuzları ve etek uçlarına tek renk ipekli kumaşlardan (sarı, yeşil,
kırmızı) üçgen şeklinde veya düz şeritler halinde süslük denilen parçalar dikilir,
renkli su taşlarıyla süsleme yapılır.
Çeşitli renk (kırmızı, yeşil, mor, sarı, pembe) kumaşlardan yapılan üçpeşlerin
yapımı beyaz iç saya gibidir. Ancak kolları ve arka kısmı çeşitli zıt renk
kumaşlarla aplike yapılarak ve boncuklarla süslenerek yapılmaktadır.
Bindallı elbiselerde (Lacivert, bordo, mor) kadife kumaşlardan yapılır, boyu ayak
bileğine kadar uzundur. Sim ipliklerle çeşitli çiçek desenleriyle işlenmiş ve
genellikle nişan elbisesi olarak kullanılan bir giysidir.
69
3. Şalvar: Atlas denilen kutnu, ipek, saten veya basmadan dikilen şalvarın ağı
kısadır. Üçgen şeklinde ek bir parça olan “Ağ parçası” ile genişlik sağlanır. Bel ve
paçaları uçkurla büzdürülür, boyu bilek hizasına kadardır.
Beyaz pamuklu kumaştan yapılan şalvarın bilek hizasından itibaren bir karış
boyunda nakış tekniğiyle çeşitli renk ipliklerle işlemelidir.
Kutnu kumaştan yapılan şalvarlar iki parça çalışılmıştır. Diz ve bilek arasına siyah
kumaş kullanılmıştır. Astarlı dikilenleri de vardır. Bu tür şalvar giyildiğinde iç
don kullanılmaz, diğer giyim parçalarının altından pek görülmez, diz altına kadar
inenleri de vardır.
5. Önlük, şal öynük: Kadınların iş yaparken kıyafetinin kirlenmemesi için
kullandığı koruyucu bir örtüdür. Dokuma tezgahlarında yün iplerle iki parça
halinde dokunur, el dikişi ile birleştirilerek dikdörtgen şeklinde olur. Dokuma
sırasında çeşitli renk ipliklerle işlenir. Kenarlı tığ oyası ile örülerek ponponlarla
zenginleştirilir. Bel bağı dikilerek ön tarafa bağlanır, boyu dış sayadan kısadır.
Beyaz boncuklarla ve pullarla süslü olanları da vardır.
Kumaştan dikilen (simli parlak) önlükler basma ile astarlanır. Kadife üçpeşlerin
süslenmesi gibi tek renk kumaşlarla kenarları süslenir.
6. Arkalık, saçak: El tezgahlarında dokunan renkli yün arkalık sarı kırmızı, beyaz
kırmızı, sarı beyaz çizgilidir. Saçakları 40-50 cm. uzunluğunda arka kısma
gelecek şekilde bele sarılır saçak kısımları mavi boncuklarla süslüdür.
7. Boncuklu bel bağı, püskül: Mavi beyaz boncuklar arasında yün iplikler
düğümlenerek model oluşturulur. Hazırlanan saçakların alt ucunda kalan yün
iplikleri çoğaltılır ve püskül haline getirilir. Püskül ipliklerinin her birine küçük ve
renkli boncuklar bağlanır veya dikilir. Yünden hazırlanan bir kolon üzerine
saçaklar yan yana getirilerek tutturulur. 9, 12, 16 saçaklı olanları vardır. Boncuklu
bel bağı belin arkasına arkalığın (saçağın) üstüne gelecek şekilde bağlanır.
70
8. Yağlık: 25x35 ebadında boğaz ve yaka kısmı kapatacak şekilde bağcıkla
arkadan bağlanan bir giysi parçasıdır. Ön kısmı boncuk işi çeşitli renk ipliklerle
kaneviçe tekniğiyle işlemelidir.
9. Tuzluk: 18x20 cm. ölçülerinde şal dokuma kumaştan veya sık dokulu yün
örgülerden yapılan ön yüzü nakışlı ve boncuklu süslü bir torbadır. Belden
bağlandığı gibi boyuna çapraz geçirilerek yandan da sarkıtılır.
b)Başa Giyilenler
1. a- Semerli fes, parçalı fes: Kadınlarda başa giyilen bir giysidir. Yünden ve
keçeden yapılır. Önce, büyükçe torba gibi olan keçe boyama, drinkleme,
zamklama işlemleriyle külah şekli verilir. Başa giyilecek hale getirilmesi için
kalıplanır. Fesin tepesine bombe yapılarak iki parçadan çalışıldığı görüntüsü
verilir. Fesin tepesini oluşturacak kısım 3-4 cm. genişliğinde avuç içine alınır, bu
kısmın içine ters yüzden yün, pamuk, saman ve ot doldurulur. Doldurulan kısma
hilal şekli verilerek dikilir. Alnı kapatacak kısma siyah renk kumaştan alınlık
yapılır, su taşlarıyla iki üç sıra süslenir, üzerine gümüş paralar balık sırtı gibi 10-
15 tane dikilir. Ayrıca elde iplerle hazırlanan kirpikler fesin ön içinden geçirilerek
dikilir. Fesin düşmemesi için boncuklarla süslü yapılan bağcık şakak kısmından
geçirilir.
b- Terek alı: Kırmızı kadife ile veya hazır fötrle kaplanarak hazırlanan tahta
çemberli festir. Önce üste çemberin kenarları dikilir, ortası büzgü ile döndürülerek
şekillendirilir, alına tel çaputu denilen yeşil mavi zeminli çiçek desenli basma
veya jarse kumaşla kaplanır. 10-15 adet altın veya gümüş paralar fesin ön
kısmına ortaya büyük yanlara ise küçükler üst üste gelecek şekilde balık sırtı gibi
dizilerek tutturulur. Altınlarla kumaş arasına boncuklar iplikle oya yapar gibi
dikilerek dikiş kapatılır. Bu süslemeye “tel” denir. Fesin düşmemesi, sabit
durması için şakak kısmına dikilen ip arkadan saçların altından geçirilerek
71
tutturulur veya boncuklarla hazırlanan oya yine şakak kısmına dikilerek çene
altından geçirilir. Buna da çene bağı denir.
2. a- Findi, Elmalı yazma: Siyah zeminli, tülbentten daha kalın, değirmi, pamuklu
bir dokuma üzerine koyu kırmızı veya bordo renkli elmaya benzer desenler
basıldığı için findi veya elmalı yazma denilmektedir. Fesin üzerine üçgen şeklinde
katlanarak uçları çene altından geçirilerek tepeden bağlanır. Kenarları filkete
tekniği ile yapılan pul oyası ile dikilir. Arkaya gelen üçgen kısmı üç sıra “V”
şeklinde yeşil kırmızı, mavi renk ipliklerle filkete tekniğiyle işlenir ve pullarla
süslenir.
b- Çit-yazma: Üstü çiçekli desenlerle, baskılı kenarları çeşitli oyalarla süslü bir
baş örtüsüdür. Zemini beyaz kenarları iğne oyası, boncuk oyası işlemeli pamuklu
bez olan baş örtüleri de oldukça yaygındır.
3. Saçlık, saç bağı: Kadınlarda fesin arkasına tutturularak veya saç örülürken içine
yerleştirilerek örülen ve bele kadar sarkıtılan, saç örgü aralarını süsleyen bir
takıdır. Yapımında çeşitli irilikte beyaz mavi boncuklar yün bağcıklara geçirilir ve
uzun şeritler halinde hazırlanır, uçları renkli ponponlarla süslenir.
c)Takılar
1. Sakalduruk, Yanaklık: Festen yanağa kadar sarkan fes süsüdür, gümüşten
yapılmış bir takıdır.
2. Hamaylı: Üçgen veya silindir şeklindedir, kenarları gümüş paralarla süslüdür.
Zincirle boyuna takılır. İçinde muska ve nazarlık bulunmaktadır.
3. Bilezik: Kolları süsleyen gümüş ve altından yapılmış bir takıdır.
72
4. Gerdanlık: Çoğu değerli taş ve madenlerden yada altın paradan yapılarak
boyuna takılan bir takıdır.
d) Ayağa Giyilenler
1. Çorap: Alaçorap diye de bilinen bir kıyafet parçasıdır. Kırmızı, mavi, yeşil,
turuncu renkli kök boyalı ipekle 5 şişle elde dürülen çorapların değişik motifleri
vardır. Bağcıkları püsküllüdür. Bilekten itibaren şalvarın altında kalmaktadır.
Beyaz yün ipliklerle kendinden motifli olarak dokunan çoraplarda giyilmektedir.
2.2 EVLİLİK ADETLERİ
İlimizde evlenme yaşı erkeklerde 20 - 30 yaş kadınlarda ise 16-20 yaşlar
arası değişmektedir. Erkek evlenme isteğini annesine, yengesine, teyze veya
halasına söyler ve onun babasına söylemesini bekler. Pilav pişirtip içine kaşık
saplar. Babasının ayakkabısını kapı eşiğine çiviler. Ev içinde asabi ve geçimsiz bir
tablo da çizerse baba artık bu çocuğu evermeli diye düşünür. Kızlar da ise durum
biraz daha kısıtlıdır. Kız aile içinde evlilik konusunda biraz çekingen
davranmaktadır. Kızda evlenme isteğini evde bulunan bayanlardan birine
söylemek sureti ile belli etmektedir.
İlimizde denişik (değişme-berdel) şeklinde evlenme oranı nispeten azdır.
Bu çeşit evliliklerde eşlerin bir birini beğenmesi olduğu gibi başlıktan kurtulma
ve düğünün masrafından kurtulma isteği de etkili olmaktadır.
73
Yöremizde kız kaçırma şeklinde evlenmeye pek rastlanmamakta ve bu
durum hoş karşılanmamaktadır.
İlimizde iç güveyi şeklinde evlenmeye bakış açısını '' İç güveyden
halliceyim'' sözü ifade etmektedir. Zaman zaman memuriyet için gelenler
çocuklarını Tokatlı ailelere iç güveyi verdikleri olmuştur.
Eğer bir erkeğin çocuğu varsa ve eşi ölmüşse yetişkin baldızıyla
çocuklar "Elin eline kalmasın" diye evlenebilir. Fakat bu çeşit evlilikler tercih
edilmez.
Yakın akrabayla evlilik yapılıyorsa bile günümüzde pek tercih
edilmemektedir.
Süt kardeş ile evlilik "Süt kardeşin öz kardeşten sayılır" dendiği için
yapılmamaktadır.
Dul kadın veya dul erkekle evlilik olmaktadır.
İlimizde dıştan evlilik serbesttir. İl dışına ve köy dışına kız verilip
alınmaktadır.
Evlenemeyen kız ve erkeklerin bahtlarını açmak için çeşitli davranışlar
sergilediği görülmektedir.
- Çevrede bulunan tekkelere çabut, tülbent bağlanır. Mum yakılır. Böyle
şansı açıldığına inanılır
- Hıdrellezden bir gün evvel evli veya nişanlı konu komşudan alyans
veya düğme alınır. Bu alınanlar bir tutam ot bir bardak su ile sırlı bir çömlek
içine konulur. Ağzı temiz bir bezle bağlanarak önce hiç kullanılmamış bir kilitle
74
kilitlenir. Hazırlanan çömlek akşam gül ağacı dibine konulmaktadır. Hıdrellez
günü sabah gün doğmak üzere çömlek konulan yerden alınır kilit kısmeti açılmak
istenen şahsın başında açılarak kısmeti açılmış olur. Daha sonra her eşya veren
için micek çekilerek bir mani okunur. Böylece hem eğlenilir, hem bir kaynaşma
olur hem de bahtının açılacağına inanılmaktadır.
- Member taşına gidilir kısmetini açmak isteyen taşın üzerine çıkarak
hoplar böylece kısmetini açmış olur.
- Nişanlanan kişilerin yüzük şeritleri alınıp saklanarak kısmet açılacağına
inanılır.
- Kına gecesinde yakılan kınadan bekar olanlarda yakınır ki kısmetimiz
açılsın diye.
Tokat ilinde alınacak gelin aklı başında olmalı eli yüzü düzgün olmalı hürmetli
olmalı iyi bir aileden gelmeli, hamarat olmalı, ekonomik durumu iyi ve işi olup
olmamasına da bakılabilmektedir. Damatta ise içki kumar olmayacak iyi bir
aileden gelecek işi olacak evine sahip olacak gibi özellikler aranmaktadır. Aile
büyükleri çocuklara eş seçiminde esas söz sahipleridir. Genelde kadın tavsiye eder
erkekte düşünüp onaylarsa o iş olur. Kısaca hane reisi onaylamadan iş olmaz. Her
ne kadar böyle dense bile günümüzde oğlanla kız anlaşmadan bu iş olmamaktadır.
Kız aramaya genellikle yakın akraba kadınları ve anne katılmaktadır. Kız
aramada düğünlerde toplantılarda görülen kızların tavsiye edilmesi komşuların
tavsiyesi etkili olmaktadır. Beğenilen kız görülmeye -haber verilse dahi- sabah
erken saatlerde gidilmektedir. Bu davranışta amaç kız evini ev haliyle ve kızı
makyajsız görme isteğidir. Kız görmeye gidilirken oğlan anası iki rekat namaz
kılar ki işimiz hayra dönsün diye. Görülen kız beğenilirse oğlana düğünde veya
sokakta gösterilir.
75
Eğer kız istenecek ise önce bir aracı ile kız evinin ağzı aranır olumlu ise
kız istenmeye gidilir. Kız istemeye oğlanın orta yaşlı kadın akrabaları gider.
Zaman zaman annenin gittiği de olmaktadır. Yöremizde ilk istenişte kız
verilmemektedir. Eğer cevap olumsuz ise ilk istenişte belirtilmektedir. Eğer ılımlı
ise birkaç sefer gidiş geliş olmaktadır. "Kız evi naz evi" denmektedir. Bunun
nedeni oğlan tarafını sorup araştırma ve akrabalarla ortak bir karara varma
isteğidir. Kız istemede '' Allahın emri peygamberin kavli ile kızınıza dünürüz''
denir. Kız tarafı eğer razıysa "Allah yazdıysa olur " der.
Kız verildikten sonra sıra söz kesmeye gelir. Söz kesmeye imam ve
ailenin büyük erkekleri gider. Söz kesmeye gidenlere kahve ikram edilir. Söz
kesmede şerbetin ne zaman içileceği konuşulur. Söz kesmede nişan yüzüğü
takılabilir fakat hiçbirşeyin takılmadığıda olmaktadır.
Şerbet içme günü söz kesildiği gün kararlaştırılmaktadır. Şerbet içme genelde
cuma akşamı yapılmaktadır. Şerbet içmede kullanılacak şerbet boyası, kahve,
şeker birkaç gün evvel kız evine gönderilir. Kız evi bunları getirene bahşiş verir.
Şerbet içme sadece erkeklerin katıldığı bir kutlamadır. Şerbet içmede şerbeti
dağıtan kişi bardak batmıyor, şerbet donmuş gibi bahanelerle oğlan evinden
bahşiş alınır. Şerbet içmede hoca dua okur ve şerbet içme biter. Şerbet içmede
oğlana duyurmak için ufak bir eşya alınmakta ve bu eşya damada açık artırma
usulüyle satılmaktadır. Damat bu aldığı eşyaları ertesi günü kız evine yollar fakat
yinede o eşya gelinle çehizine konulmak sureti ile geri gelmektedir. Kız evi
damattan gelen bu eşyaya karşılık süslenerek bir tepsi üzerine yerleştirilmiş bir
sürahi şerbeti damata gönderirler. Damat bu tepsiyi getirene bahşiş verir. Şerbetle
içmeden düğüne kadar geçen sürede "göz aydına " gelen herkese kahve ve şerbet
ikram edilmesi adettendir.
76
Şerbet içildikten sonra sırada nişan vardır. Nişana karar verildikten sonra
okuyucularla nişana çağrı yapılmaktadır. Okuyucu falan kişinin selamı var şu gün
falan saatte kız evinde veya salondaysa salonda nişan var diye davet eder.
Yöremizde okuyucu düğünün tamamı için tutularak ücretlendirildiği gibi
köylerimizde köy bekçisi veya höpörlörlede davet yapılmaktadır.
Belirli bir nişan günü yoktur. Nişana gelen davetliler eğer erkek
tarafından ise altın veya para takar eğer kız tarafından ise kızın eksikleri varsa
onları getirmek sureti ile düğün yapanlara yardım etmiş olunmaktadır. İlimizde
misafirperverliğe büyük önem verilmekte ve hala güzel bir toplumsal değer olarak
yaşatılmaktadır. Nişanlarda köy dışından gelen misafirler konuk evlerinde
ağırlanmaktadır. Nişandan birkaç gün evvel toplanılarak bu konuk evleri
kararlaştırılmaktadır. Nişan yapılırken nişanlık olarak kıza nişan elbisesi, iç
çamaşırı, makyaj mazemesi, kolonya, ayakkabı, terlik, hırka, tülbent, eşarp, entari,
ve takılar alınır. Bu alınan malzemeler bir bohçe içerisinde kız evine birkaç gün
evvelden gönderilmektedir.
Nişanda daha çok kadınlar tef çalarak oyunlar oynayarak eğlenmektedir.
Davetlilerin sayısı artıca takı merasimine geçilir. Takı ve hediyenin ağırlığı
davetlinin yakınlık derecesi ve maddi durumuna göre değişmektedir. Nişanda
gelin kayınvalidesinden izin alarak oynar ve uzun uzadıya oynamaz kısa bir süre
oynar ve oturur. Kız sağdıçla birlikte takı müddetince bekler ve takı bittikten
sonra kaynanasından başlayarak tüm davetlilerin elini öper. Nişan eğlenceleri
kadınlar arasında geçmekteyken son yıllarda damatta bu törene katılmaktadır.
Nişana gelen davetlilerin dağılmasıyla sona ermektedir.
Nişanlı gençler birbirlerini tanımak amaçlı görüşebilmekte ve bu genelde
kız evinde gerçekleşmektedir. Bu ziyaretlere oğlan anne ve babasıyla
77
katılmaktadır. Mehir veya ağırlık konusu nişanla söz arası birgün
konuşulmaktadır. Başlık kısaca kız tarafının maddi durumu iyi değilse onları
onure etmek için verilmektedir. Başlığa bakıldığında adet olma özelliğinin
olduğunu ve bu özelliğin gün geçtikçe azaldığını görmekteyiz. Başlık para veya
altın olarak ödenmektedir. Ağırlık ise damat tarafının yeni ev için aldıklarına
denmektedir. Ağırlığa "kalın" dendiğide olmaktadır. Ağırlık içindede erkek
tarafının yeni en için aldığı herşey bulunmaktadır. Ağırlık genellikle düğünden
önce kız evine götürülmektedir.
Düğün için konuşulan takılar nişanda takılacağı gibi genelde düğün
içinde de takılmaktadır. Nişanla düğün arası bir zamanda resmi nikah
yapılmaktadır. Dini nikahta ise imam, gelin vekili, damat ve aile büyükleri
bulunmaktadır. Eğer dini nikahta mehir (evlenen kadına güvence olarak verilen
paua veya ziynetlerin tümü)sözkonusu olursa damat ya peşin öder yada vaat eder.
Eğer mehir verilmişse bu gelinin öz malı sayılmaktadır. Dini nikahta bağlanmak
(dini nikah anında eğer parmakta yüzük saat oynatılır, kilit kilitlenir,ip
düğümlenmesi erkeği kadına karşı soğuklaştıracağına olan inanç) sözkonusu
olacağından genelde nikah anı saklı tutulmaktadır. Mehir altın veya para olarak
verilmekte ve kız gelin giderken kızın çehiz sandığı veya çantasına
konulmaktadır. İmam nikahı sırasında ödenenler, kıza ve oğlana alınanlar bir
senete yazılır ve imza altına alınır. Bu senetin bir nüshası kız bir nüshasıda erkek
tarafında kalmaktadır.
İlimizde hayırlı işin fazla uzatılması hoş karşılanmamaktadır. Maddi
durum elveriyorsa en kısa sürede düğün yapılmasında fayda vardır denmektedir.
İki bayram arasında - ramazan ve kurban bayramları- düğün yapılmamaktadır.
Eğer nişan ve düğün arasına bayram veya hıdrellez girerse yapılması gereken
şeyler vardır.
78
Ramazan Bayramı: Gelin kız için bayramlık elbise, şeker, kolonyağı
alınarak gelin evin gönderilir.
Kurban Bayramında: Bayramlık elbise ve boynuzlarına bir beşibirlik
takılmış koç alınarak kız evine gönderilir.
Nevruz (Sultan Nevruz): Sultan nevruzda ise kız evine baş harfi "S" ile
başlayan simit, susamlı çörek, süt gibi şeyler bir bakır sini içerisinde kız evine
gönderilir. Kız evi bu günlerde hediye getirenlere bahşiş vermektedir.
Nişanlılık yarı evlik sayıldığından bozulmasıda toplum tarafından hoş
karşılanmamaktadır. Yinede seyrekte olsa nişanın bozulduğu olmaktadır. Nişan
iki ailenin çeyiz, başlık, ağırlık gibi konularda anlaşamamasından bozulmaktadır.
Eğer nişanı kız tarafı bozuyorsa -buna "çıkı atma" denir- tüm hediye ve takıları
oğlan evine gönderir. Eğer oğlan tarafı bozuyorsa kız istese hiçbirşey vermeye
bilir. Nişanlısından ayrılanın -bilhassa kızın- evlenmesi ilki kadar kolay
olmamaktadır.
Evlilikte toplumsal yapının temel taşı olan aile kurulacağından yeni ev
için iki tarafa da temel yükümlülükler düşmektedir. Yeni ev için erkek tarafı salon
takımı, yatak, ayna, halı, koltuk takımı alır. Kız tarafı ise mutfak ve yatak odasını
yapar. Çeyiz olarak ta yatak takımları, karyola örtüleri, iç çamaşır, perde , bakır
eşya alır. Kızın yeni ev için yaptığı el işleri "sandık eşyası" olalarak anılmaktadır.
Kız çocuğu doğduğu günden beri çeyizi hazırlanmaktadır. Bu nedenle "Kız
beşikte çeyiz sandıkta" denmektedir.
Erkek tarafı ev eşyalarını hazırlayınca ve kendini düğüne hazır hissedince
kız tarafına gelerek düğün tarihini belirleme isteğini belirtir. Kız tarafınında
hazırlıkları konuşularak ortak bir tarihte anlaşma sağlanır. Düğün günü karara
bağlandıktan sonra urba düzme günü konuşulur. Buna "düzgün düzme"
denmektedir. Düzgün düzmeye kızın genç akrabaları annesi ve oğlan tarafından
79
ise oğlanın ağbisi amcası katılmaktadır. Burada gelinlik kıza yazlık ve kışlık
olmak üzere iki kat elbise, iç çamaşırı, manto, havlu, hamam takım - tarak, lif,
sabun konan oval tabak, gümüş takunya- kızın ailesine ufak hediyeler alınır.
Burada kız babasına hediye alınmaz çünki bu hoş karşılanmaz. Düzgün düzmede
alınanların masrafını erkek tarafı karşılamaktadır. Kız tarafı ise damat için damat
elbisesi iç giysiler gömlek ayakkabı gibi töreler alır.
Düzgün düzmede kumaş alınmışsa bunlar köy yeri ise bilen bir kadın
eğer şehirde ise terzi tarafından dikilmektedir. Gelinlik biçileceği günü kızın
arkadaşları ve kadınlar terziye giderler terzi işe başlarken makas kesmiyor diye
bahşiş ister ve orada bulunanlar terziye bahşiş verir.
İlimizde belirli bir düğün günü yoktur. Fakat Cuma akşamı inancı bu
uygulamada da kendi ağırlığını hissettirmektedir. Şöyle ki; düğünler ya cuma
akşamı başlamalı yada cuma akşamı bitmelidir. Biz bu araştırmamızda düğünün
en çok uygulanan formu olan perşembe günü öğleden sonra başlayıp pazar akşamı
biten ve geleneksel olana en yatkın olanını belirtip düğün uygulamalarını da o
şekilde sıralamanın işimizi kolaylaştırmanın yanında konunun daha anlaşılır
olmasını da sağlayacağına inanmaktayız. Konu folklor (halkbilimi) olunca her ne
kadarda mutlak doğruya ulaşılmak istense de eksik kalan veya gün be gün
değişime uğrayan uygulamalar bu tek doğruya ulaşma işini imkansız kılmaktadır.
Düğün tarihi belli olduktan sonra aile büyükleri ve yakın komşuların
katıldığı "danışık toplantısı" yapılmaktadır. Bu toplantıda okuyucuların kimler
olacağı, konuk evleri, oduna gidecekler, yiğitbaşının kim olacağı, düğün kahyası
gibi düğünün tüm olayları konuşulmakta ve gerekenlere görevleri
bildirilmektedir.
80
Düğün başlamadan 8-10 gün evvel okuyucu çıkmaktadır. Okuyucu
erkek tarafından ise her iki evin adetlerini eğer kız tarafından ise sadece kendi
adetlerini saymaktadır. Kız tarafında çeyiz asma, ara gecesi, gelin hamamı, kına
gecesi ve gelin alma söz konusu olmaktadır ve kız evinin okuyucusu sadece bu
günleri bildirmektedir. Erkek evinin okuyucusu ise bu adetlere ek olarak erkek
evinin geleneklerini de saymaktadır. Erkek evinde ise danışık yemeği, bayrak
kaldırma, damat hamamı, erkek kınası, güvey dolandırma ve gelin almanın
tarihlerini ve saatini söylemektedir.
Düğün başlamadan 8-10 gün evvel çeyiz asılmaktadır. Çeyiz görmeye
gelenler kızın işine yarayacağını düşündükleri hediyelerle gelmektedirler.Çeyiz
asıldıktan 3-4 gün sonra ara gecesi yapılmaktadır. Ara gecesi kız ve onun yakın
arkadaşları arasında ve çeyizin asılı bulunduğu odada gerçekleşen bir
uygulamadır. Ara gecesinde kız ve arkadaşları sazlı sözlü bir eğlence
tertiplemektedirler.
Kız çeyizini görmeye erkek tarafı da gelmektedir. Çeyiz görmeye
gelenlerin yaptığı gibi erkek tarafı da yanlarında hediyeleri ile çeyiz görmeye
gelirler. Çeyiz toplanmadan evvel erkek tarafından bir kişi kız tarafından da bir
kişi belirlenir ve bu kişiler gelinin tüm çeyizini ortalama fiyatları ile yazarlar.Fiyat
yazım işi sonlanınca çeyiz toplanarak sandıklara doldurulur.
Düğün perşembe başlamaktadır ve düğünün ilk başladığı an bayrak
kaldırmadır. Salavatlar eşliğinde bayrak kaldırılarak düğün başlatılmış olmaktadır.
Bayrak kaldırmada bayrak uzunca bir cereğin ucuna takılır.Tepesi soğan, elma,
tavuk tüysü takılarak süslenir. Bayrak cereği düğün evinin üzerinden görülecek
şekilde çivilenmektedir. Ama günümüzde apartman önlerine ip ile bağlanarak da
81
düğün evi belirlenir. Düğün müddetince bu bayrak düğün evinde asılı
kalmaktadır.
Düğünlerde bir bayraktar olmaktadır. Bayraktar orada oynayan halay
çeken gençlere sigara tutulması çay ikram edilmesi, eğer açsalar sofra
hazırlanması, mehtere bakılması, damat gezerken elinde bayrakla önde gidilmesi,
gelin alayının önünde gidilmesi, düğün bittiği akşam mehterlerin evine götürerek
agırlanması gibi görevleri vardır. Bayraktar olanın bu ve benzeri uygulamalardan
pek fazla kârı olmamaktadır. Bu yaptıklarını komşuluk hatırı için yapmaktadır.
İlimizde sağdıç olmaktadır. Sağdıç çocuk sağdıç olacağı gibi evli veya
bekar gençlerden de olmaktadır. Sağdıç eğer evliyse damata göz kulak olmak,
ona yol göstermek gibi eğitici bir fonksiyon üstlenmektedir.
Düğün Cuma günü normal seyrinde sürmekte ve oyunlar oynanarak
devam etmektedir. Akşama kadar davul çalmakta ve oyunla geçmektedir. Gece
gençler arasında düğün evinde orta oyunlarda oynanmaktadır.
Cumartesi günü gelin hamamı ve damat hamamı yapılmaktadır. Köy
dışından gelen misafirler mehter tarafından karşılanarak konuk evlerine
götürülmektedir. Gelen misafirler mehtere bahşiş vermektedirler. Düğün kahyası
gidip bir ihtiyaçlarının olup olmadığını sormaktadır. Gelen davetlilere yemek
verilmekte yemek bitiminde herkes siniye töre adında para bırakmaktadırlar.
Kız evinin diğer bir uygulaması ise gelin hamamıdır. Gelin hamamı cuma
veya cumartesi günü olmaktadır. Gelin hamamına tüm tanıdıklar çagrılmaktadır.
82
Gelin hamamı için hamama veya çermik, kaplıca, yunak varsa yunağa
gidilmektedir. Bizim anlatacak olduğumuz İl merkezideki uygulamadır.Gelin
hamamı da bu gün yapılmaktadır. Gelin hamamına "düğün hamamı" denildiğide
olmaktadır. Okuyucu hamama çagrıyı " Hanımımın selamı var suyu sabunu
bizden falan gün gelin hamamı var" diye yapmaktadır. Gelin hamamından bir gün
evvel dolma börek çörek yapılmaktadır. Hamam sabahı herkes toplandıktan sonra
bindallı giyinmiş olan gelin salona arkadaşlarıyla girmekte ve girişte bulunan
havuzun etrafında üç kez döndükten sonra orada bulunanların ellerini öpmektedir.
Hamam eğlencesi olurken oğlan tarafı mevsime göre Tokat kebabı veya yiyecek
birşeyler göndererek orada bulunanlara ikram ettiği olmaktadır. Hamam
eğlenceleride sazlı sözlü olmaktadır. Hamamda saz çalan kadınlara orada hazır
bulunanlar tarafından bahşişler verilmektedir.
Damat hamamı da aynı gün olmaktadır. Fakat damat hamamı pazar günü
gelin indikten sonra da olduğu olmaktadır. Bizim anlatacak olduğumuz cumartesi
günü ve bol katılımlı olan damat hamamıdır. Damat hamama gidince herkes
katılmaktadır. Damat, sabah hamama arkadaşları nezaretinde ve büyük bir
kalabalık tarafından götürülmektedir. Damat hamamda iken dışarıda kalabalık
tarafından çeşitli oyunlar oynanmaktadır. Orada damat traş edilir. Damat hamadan
çıkarken dualarla bakır bir sini içerisinde ve tüm parçalar sağ taraftan başlanaral
giydirilir. Köylerde daha sonra damat ata bindirilir. Damat ata binince töre
bağlama işlemi başlar ve bu eve kadar sürer. Töre genellikle bir bez çit gibi bir
kumaş türü olmaktadır. Töreler bağlana bağlana öyle bir hal almaktadır ki damat
at üzerinde gözükmemktedir. Damat evin önüne gelince tekrar dua töreni
olmaktadır. Damat ve sağdıç el öperler. Damat ve sağdıç el öperken töre verilir.
Bu geleneğe damat oturtma ve güveyi donatmada denmektedir.
Cumartesi günü kız evi için önemli bir gündür diyebiliriz. Kız düğünüde
sayılacak kına gecesi bu gece yapılmakadır. Kına gecesinde kullanılacak kına ve
83
dağıtılacak çerezler oğlan evi tarafından kız evine gönderilmektedir. Kız evi
kınayı getirene bahşiş vermektedir.
Akşam erkek evinde toplanan akrabaları davul zurna eşliğinde kız evine
giderler. Yolda çeşitli oyunlar oynanmaktadır. Kız evinde ise kızın yakın
akrabalaları toplanmıştır. Oğlan evinden gelenlerin önüne sırık veya ip tutularak
yolları kesilir ve bahşiş alınır. Gelen konuklar içeri alınır. Mehter dışarıda
kalmaktadır. Mehter dışarıda çeşili havalar çalamakta ve gençler eğlenmektedir.
Bu şekilde müzikte içeri girmiş olmaktadır. Genellikle kına gecelerinde tef
kullanılmaktadır. Tefle ağır havalar çalınmaktadır. Önce oyunlar oynanmakta
daha sonra gelin ağlatılmak için çeşitli ilahi ve deyişler okunmaktadır. Herkes
toplandıktan sonra elinde kına tepsisi olan ve genelde yakın akrabadan seçilen bir
kadın önde içinde mumlar yanan kına tepsisini elinde tutarak ve gelin bu kadının
arkasında salona alkışlar eşliğinde girerler. Gelin sagdıcı varsa sağdıçı ile sağdıçı
yoksa bir akranı ile salonda bulunanların tümünün elini kaynanasından başlamak
sureti ile öpmektedir. Gelinin el öpme işi bittikten sonra kendisi için hazırlanan
köşedeki yerine oturmaktadır. Gelin başı içinde gül desenleri bulunan al bir oyalı
örtü ile örtülmektedir. Gençler çeşitli oyunlar oynar. Saat ilerledikçe oyun ve
eğlence havası kendini bir matem bir yas havasına bırakmaktadır. Kına yakıcı
kadın kına türküleri söyleyerek kına yakma işine başlar. Yöremizde çok çeşitli
kına türküleri söylenmektedir.
Kınamı kardılar hamur ettiler
Yollara döktüler çamur ettiler
Benim kız adımı gelin ettiler
Anam sütün helal eyle
Ağla anam ağla el ettin beni
84
Gözümün yaşını sel ettin benim
Helal eyle helal eyle
Anam hakkın helal eyle
Babam Tokat'a vardımı
Tokat kınası aldımı
Gelin olduğun bildimi
Şen babam evin şen olsun
Gidiyorum haberin olsun
Çekin atımın başını
Silin gözümün yaşını
Çağırın bey kardaşımı
Şen babam evin şen olsun
Gidiyorum haberin olsun
Elek içinde valası
Kağıt içinde kınası
Hanıya bu kızın anası
Şen babam evin şen olsun
Gidiyorum haberin olsun
85
Gül dibinde gül var mı?
Nar dibinde nar var mı?
Bu gece kalacağım
Evinizde yer var mı?
Şen ol anam şen ol
Evin barkın şen olsun
Kına türkülerinden de anlaşılacağı üzere kızın evden ayrılışı yeni bir hayata
başlayış ve önceki hayatının yok sayılışı şeklinde olmaktadır. Zaten halkımız
doğum, sünnet, askerlik gibi geçiş dönemlerini çok önemli sayarken aynı zamanda
önceki hayatı da yok saymaktadırlar. Kına gecesi de kız için böyle görülmektedir.
Kına gecesi kızın baba evindeki son gecesi olması münasebeti ile böyle hüzünlü
bir hava estirilmektedir. Kına yakılması işlemi de bu kına türküleri eşliğinde
olmaktadır.
Kına askere gidecek delikanlıya, kurbanlık koça, gelinlik kız ve oğlana
yakılması da verilen manayı göstermektedir. Gelin kınası yakılırken kına
ezilmiyor, kına sürülmüyor gibi şeyler söylenmek sureti ile erkek tarafından
bahşiş alınmaktadır. Kına yakılınca gelin eli al bir bezle sarılmaktadır.
Gelinlik çağı geçmiş kızlar ve yettiğince isteyen herkes kına yakmaktadır.
Kınadan bir kısım oğlan yakınacağı için oğlan evine gönderilmektedir. Damadın
kınasını yiğitbaşı yakmaktadır. Gelen misafirler kına bittikten sonra
86
dağılmaktadır. Kızın yakın arkadaşları ve yakınları kızın kalan eşyalarını da
sandıklara yerleştirmek için toplarlar. Kızın eşyaları toplanınca kız gitmeye hazır
demektir. O akşam kızın arkadaşları kızla birlikte kalmaktadırlar. Damat ise
çoğunlukla tek parmağına ve avuç içine kına yakmaktadır.
Kız nişanlandıktan sonra örtünme şeklini değiştirmektedir. Kız nişanlılıkta
ve evliliğin ilk zamanlarında "yaşmak çalmak" dediğimiz özel bir baş bağlama
metodu kullanmaktadır. Damat ise düğün boyunca " Kefiye" denen üçgen
biçiminde bağlanmış ipek bir bezi omzuna atkı şeklinde atarak diğer insanlardan
ayrılmaktadır. Bu damat adayının kolayca tanınması için yapılmaktadır.
Pazar günü sabah erkek evinde gelin almak için hazırlıklar yapılmaktadır.
Gelen misafirler ve çevrede bulunanlar gelin almaya gitmek için
toplanmaktadırlar. Gelin atla, faytonla veya arabayla alınmaktadır. Gelin almak
için erkek evinin önünde toplanmakta ve gelin alayı oluşturulmaktadır. Gelin
almak için oğlan evinden önde bayraktar daha sonra mehter, mehterin ardından bir
gurup genç ve tüm toplananlar oyunlarla yola çıkar ve kız evine giderler. Kız
evine girmeden önce bir oyunda kız evi önünde oynanmaktadır. Kız evinde
oyunlar oynanırken evin büyüklerinden birkaç kişide kız evine girmek ister fakat
daha önceden kilitlenen kapıyı açtırmaları gerekmektedir. Kapı açtırmak için
erkek tarafına bahşiş verilmesi gerekmektedir. Verilecek bahşiş uzun uzadıya
pazarlıklardan sonra belirlenmektedir. Bahşiş verildikten sonra gelinin erkek
kardeşi veya kardeşi yerine tanıdığı bir akrabası gelin kuşağını bağlaması
gerekmektedir. Gelin kuşağı kırmızı bir şerittir ve " Evine bağlı olsun" veya buna
benzer bir niyetle bağlanmaktadır.
Kapı açıldıktan sonra eşyaları yüklemeye sıra gelmiştir. Eşyalar yüklenirken
özellikle çocuklar sandık, yatak gibi eşyalar üzerine oturarak erkek tarafından
bahşiş almaktadırlar. Bu işlemler sürerken mehterde gelin çıkarma havaları
çalmaktadır.
87
Gelin alayı geldiği gibi yanlarına gelini de alarak yola koyulmaktadır. Gelin
atta ise atının başını aile büyüklerinden biri çekmektedir. Eee "Gelin ata binmiş ya
nasip demiş" denmez mi?.... Düğün alayı damat evine doğru ilerlerken damat
genellikle gelinin ineceği yere hakim bir yere çıkmak sureti ile alayı
beklemektedir. Gelin kapıya gelince orada bulunanlar gelin attan inmiyor diye
bağırılmaktadır. Kaynana ve kayın valide gelinin bu davranışına karşılık ona bir
şey verirler veya vaat eder. Bu verilenler yöreye ve vaat edenin maddi durumuna
göre değişmektedir. Gelin salavatlar eşliğinde attan veya her ne ile geldiyse ondan
inmektedir. Gelin inerken damat gelinin başından madeni para ve elma şeker gibi
tatlı şeyler atar. Gelin eve yollanınca kaynana gelin benden korksun diye çömlek
kırar, dili tatlı olsun diye eşiğe yağ bal sürülmektedir. Gelin attan inince kucağına
oğlan çocuğu verilir. Gelin birkaç kadın tarafından alınarak gelin odasın
götürülmektedir. Damat daha sonra gelerek gelinle biraz konuşur. Daha sonra
damat gelini alarak orada toplanan kadınların yanına gitmektedir. Buna koltuk
yapma veya koltuğa çıkma denmektedir. Gelinle damat orada bekleyen ve gelini
görmek isteyen kadınların yanına gelirler. Orada bulunanların ellerini öperler.
Damat daha sonra oradan ayrılarak bir komşu evine gider. Düğün alayı gelinin
eşyalarınıda yanında getirmişlerdir. Gelin eşyalarının indirilmesi işlemi bittikten
sonra sıra düğün yemeğine gelmiştir. Düğün yemeği komşularla yardımlaşarak
hazırlanmaktadır. İlimizde düğün yemeği denecek bölüm gelin almadan gelenlere
verilmektedir. Verilen bu yemekler:Düğün Çorbası,Pehlili Pilav,Etli Dolma,Un
Helvasıdır.
İlimizde düğün müddetince halay vb. oyunlar oynandığı gibi akşamları
orta oyunları da çıkartılmaktadır. Yöremizde deve oyunu köroğlan oyunu, sınırtaşı
oyunu, değirmen oyunu, demirci- körük oyunu gibi birçok orta oyunlar
oynanmaktadır.
88
İlimizde düğünleri neşeli kılmak için düğün görevlilerine, düğün
yakınlarına, veya misafirlerden hatası bulunanlara cezalar verilmektedir.
Yemekler soğuk geldi, vaktinde gelmedi, oda sorumlusu izin almadan çıktı v.b
bahanelerle kişiler suçlanmaktadır. Bu haksızlığı affettirmek için çeşitli cezalar
verilir. Tabii orda bir suç ve cezada varsa itirazlarda olacak. Hal böyle olurda olay
mahkemelik olmaz mı? Hemen orada temsili bir mahkeme kurulur ve suçlu
suçsuz ayırt olur. Ama bu mahkeme sahtedir fakat cezalar mutlak yerine
getirilmelidir. Cezalar ise genelde düğünün mantığına uygun ziyafet verme
cezalarıdır. Kişilerin ıslatma, merdivene sarılma gibi gülünç duruma düşürücü
cezalara çarptırıldığı da olmaktadır.
Damat ve düğündekiler akşama kadar eğlenir. Akşam topluca camiiye
yatsı namazına gidilmektedir. Camiiye giderken ve gelirken çeşitli oyunların
oynandığı ve duaların okunduğu olmaktadır. Camiiden geldikten sonra damat
orada bulunanlar ve anne babasının elini öperek gerdeğe girer. Tabii
yumruklardan kurtulabilirse. Geriye kalan gençlere yemek verildiği de olmaktadır.
Bayraktarın son görevi ise mehteri alır evine götürür ve onlara bir ziyafet çeker.
Damat burada geline hoşgeldin der. Gelin yüzünü açmak istemezse
damat yüz görümlüğünü takar. Yüz görümlüğü kişinin ekonomik gücüne göre
değişmektedir. Burada iki rekat namaz kılar. İlimizde bekarete değer
verilmektedir. Gelinle gelen gelin yengesi geç saatlere kadar bekleyerek çarşafa
bakar ve öyle ayrılır oğlan evinden. Bekleyen bu yenge için gelinin sigortası
denmektedir.
Damatla gelinin gerdek sabahı hiç çıkmadığı da olmaktadır. Fakat
çıksalar bile gelin hiç konuşmamaktadır. Buna gelinlik yapmakta denmektedir.
Gelinlik yapmak veya söylemezlik adeti geline kayınbaba ve kaynananın bir
hediye vererek konuş demesine kadar sürmektedir.
89
Yöremizde gelinle damat aile içinde yüksek sesle ve isimlerini
söyleyerek konuşmamaktadır. Düğün bittikten sonra haftasına gelinle damat kızın
baba evine giderler. Burada da damat konuşmaz yemez içmez. Kayınbabası
damata saat veya benzeri bir hediye vererek onu konuşturur. Bu ziyaretler normal
seyirle devam etmektedir.
2.3 El Sanatları ve Yemekler
2.3.1 El Sanatları
Her toplumun kendine özgü kültür birikimi, gelenek ve görenekleri, dili,
karakteri olduğu gibi zanaatları da vardır. Müzik, oyun, edebiyatın yanı sıra
özellikle zanaatlar o toplumun kendine has değerleridir. Kültürel birikimin renk,
biçim ve çeşitli tekniklerle en içten ve en güzel yansıması zanaatlar, bir kişinin
olmadığı için anonim olma özelliği taşırlar. Zanaatlar bizim kültürel kişiliğimizin
en canlı belgeleridir. Gerek önceki dönemlerden kalan ve gerekse Orta Asya’dan
getirdiğimiz kültürümüzde zanaatların önemli yeri vardır.
Etiler zamanından beri birçok tarih devirlerine sahne olan Tokat, doğu-batı ve
kuzey-güney arasında ulaşımı sağlayan önemli yolların kavşağı olmuştur. Bu
konumundan dolayı zanaatçı çeşitliliği bakımından oldukça zengindir. Keçecilik,
kazzaz ve ipekçilik, mumculuk, boyacılık, sabunculuk, bezcilik ve taşçılık gibi
zanaatlar toplumun ihtiyaçları karşısında yetersiz kalmasından dolayı artık
günümüzde kaybolmuş olan sanatlarımızdandır. Ancak yazmacılık, bakırcılık,
90
kalaycılık, dokumacılık (kumaş, kilim, cicim, halı, çorap), mutaflık, semercilik,
çarıkçılık, yemenicilik, dericilik, küpçülük, süpürgecilik, demircilik, tenekecilik,
iğne oyacılığı, müzik aletleri yapımcılığı(davul, zurna, bağlama, kaval) oymacılık,
yayıkçılık, kuyumculuk ve folklorik elbise işlemeciliği gibi el sanatları halen
günümüzde il, ilçe ve köylerimizde yapılmakta ve yaşatılmaktadır.
2.3.1-A Yazmacılık
İnsanoğlunun bir örtünme aracı olarak kullandığı giyim eşyaları, medeniyetle
birlikte estetik duygularla yapılmaya başlanmış ve sanatsal bir nitelik kazanmıştır.
Bu tür sanatlardan bir tanesi de yazmacılıktır.
Günümüzde çeşitli nedenlerle şekil değiştirerek yaşama savaşı veren bir el sanatı
türü olan yazmacılık, türünün en güzel örneklerini Tokat’ta vermiştir.
Yazma; oyulmuş ahşap kalıplar kullanarak çeşitli boyalarla, genellikle pamuklu
bazen de ipek kumaşlar üzerine elle çizilip resmedilerek veya basılarak yapılan bir
kumaş süsleme sanatıdır.
Bu el sanatının örnekleri çoğunlukla kadınların baş bağlamada kullandıkları baş
örtülerinde görülür. Ayrıca bohça, sofra örtüsü, yorgan yüzü olarak da
kullanılmaktadır.
Yazmalar genel olarak iki türde yapılır.
91
Kalem işi yazma ve baskı işi yazma. Kalem işi yazma fırça ile kumaş boyandığı
için daha çok resim sanatına yakındır ve örnekleri çok azdır.
Baskı işi yazmalar üretime elverişlidir, örnekleri çoğaltılabilir. Bunun için
yazmacılık denilince baskı işi yazma akla gelmektedir.
Baskı işi yazmaları; sulak yerde yetişmiş ıhlamur ağacından yapılmış ağaç
kalıplar kullanılarak yapılmaktadır. Ihlamur ağacı yumuşak, kolay oyulabilir,
dayanıklı, iyi zamk tutan bir ağaç cinsi olduğu için kalıp hazırlamaya çok
uygundur. Bu ağaç üzerine desen sabit kalemle çizilir ve küçük “nakış bul” adı
verilen bir bıçakla oyularak desen ortaya çıkarılır. Kaç desen ve renk
kullanılacaksa o kadar kalıp hazırlanır.
Desen özelliğine göre; tek renkli desenler için tek kalıp hazırlanır. Elvan veya
Elvan Baskı denilen çok renkli baskı içinse kullanılan her renk için ayrı bir kalıp
hazırlanır. Bunun için kalıp oymacılık zor ama zevkli bir çalışmadır.
Kalıp oymacılık gibi yazmacılık da zor ve zevkli bir çalışmadır. Tokat’ta her
bölgede kullanılan, her çeşit yazma basılmaktadır. Ancak Tokat yazmalarının en
önemli özelliği Elvan Baskı oluşudur. Renkleri ve desenleri eşsiz güzelliktedir.
Tokat’a ait iki özgün desen vardır. bunlardan biri “Tokat İçi Dolusu” diğeri
“Tokat Elmalısı” desenleridir. Bu desenlerden başka “Çengelköy” deseni de
İstanbul menşeli bir desen olmasına rağmen Tokat’ta kullanılmaktadır.
92
Tokat’a ait Tokat içi dolusu ve Tokat elmalısı desenleri Tokat alı ya da Tokat
kırmızısı denilen al bir zemin veya bu rengin karartılmışı olan kırmızı-mor bir
zemin üzerine basılır.
Tokat içi dolusu deseninin bozularak değiştirilmiş bir şekli “Tokat Üzümlüsü”dür.
Buna “Tokat Morlusu” da denir. Bu desen de çiçek motifi üzüm salkımı
şeklindedir.
Tokat Elmalısı siyah zemine kırmızı veya kırmızı mor alarak basılmış elma
motifleridir. Bu desen Zile dolaylarında kullanılmaktadır.
Bu desenin bozularak değiştirilmiş bir şekli “Tokat Yarım Elmalısı” dır. Renkler
aynı olmakla birlikte elma motifleri küçük bozuk şekiller haline gelmiştir. Buna
Aynalı da denilmektedir.
Tokat’a ait olmayan ancak Tokat’ta kullanılan bir desen “Çengelköy” desenidir.
bu desen siyah zemin üzerine ve zemini tamamen dolduracak şekilde sarı, yeşil,
kırmızı renklerle basılır. Bu desen Tozanlı köylerinde kullanılmaktadır.
Tokat yazmalarında zemindeki al rengi sağlayan Alizarın red boyadır. Bu modern
teknoloji ile Almanya’da yapılan bir boyadır. Ancak bitki kökünden elde
edilmektedir.
93
Ali-zar’in (Alm.): Ruberythrinsöure adlı bitkiden gelen eski doğal sentetik kırmızı
kök boya maddesi Anthrachinonsulfasaurem Natruim ile Natrıunhydroxyd ve
Kalıunchlorat karıştırılarak elde edilir.
Alizarin red boya bugün talep olmadığı için fabrikası tarafından üretimden
kaldırılmıştır.
Bu boya kullanılarak yapılan yazmaların yapım tekniği çok zordur. Sabırlı titiz
bir sanatçının çalışmasına benzer. Boyanın az veya çok verilmesi, bekleme ve
kaynama süresi hep dikkat ve titizlik gerektirir.
Alizarin kullanılarak yapılan yazmaların yapım tekniği kısaca şöyledir;
Önce Amerikan, mermer şahı vb. kumaşlar yıkanıp apresi giderilir, kurutulur.
tezgah üzerinde kumaşa desenin dış çevreleri ve desen üzerindeki “tırnak”lar
siyah renkle basılarak belirlenir.
Şap ve kara boya (güherçile) karışımı ile kumaşın zemin boyasının astar boyası
vurulur. Bu astar boyalı karışım miktarına göre yazmalar kırmızı veya kırmızı-
mor olur. Bunlar ahırlarda cereklere asılarak 15 gün bekletilir. Günümüzde
amonyak verilmiş odalarda bir gün bekletilir.
Alizarin, ardıç kozaları, cehri ile hazırlanmış su dolu kazanlara kumaşlar basılır,
altına odun ateşi yakılır. Isısı çok iyi ayarlanarak ve kumaşlar devamlı hareket
ettirilerek boyayı emmesi sağlanır. Kumaşların boyayı emmesine alizarin kesme
denir ve kumaşlar soğuk sularla durulanıp kurutulur. Kuruyunca üzerine elvanları
renk, renk vurulur ve kurutulur.
94
Görüldüğü gibi çok zahmetli bir çalışmadır. Ancak çıkan desenin renkleri pırıl,
pırıldır ve solmaz.
Tokat yazmaları renk, motif ve teknik özellikleri olan yazmalardır. Ancak bugün
renk ve teknik özellikler yönünden Tokat yazmacılığı değişikliğe uğramıştır.
Alizarin boyanın kalkması ile renk maddesi olarak başka boyalar
kullanılmaktadır. Ancak bu boyalar kök boya özelliği taşımadığı için yukarıdaki
işlemleri gerektirmemektedir ve solmazlık özelliğini eski yazmalar niteliğinde
taşımamaktadır. Ayrıca Tokat Alı rengini de vermemektedir.
Teknolojinin gelişmesi ile ağaç baskı tekniği de değişmiş seri üretime daha
elverişli ve daha kolay olan serigrafi kullanılmaya başlanmıştır. Böylece Tokat’ın
özgün yazmaları renk ve teknik özelliğini kaybetmiştir. Ancak yine de yaşama
savaşı vermektedir.
2.3.1-B Dokumacılık
İnsanoğlu yaradılışından itibaren başlayan yaşam mücadelesinde, giyim eşyalarına
büyük önem vermiştir. Giyim kuşama verdiği bu önemi ilerleyen yıllardaki yeni
kazanımlarıyla daha estetik ve sanatsal bir özelliğe kavuşturmuştur. Kimi zaman
hemcinsleri içinde ayrıcalık kazanmak, kimi zaman da karşı cinsin ilgisini çekmek
için, hep güzeli, farklıyı aramış ve bu konu çokça gündemi işgal etmiştir. Öyle ki
bu amaçla kıtalararası ticari bir aktivite sağlanmış, bu uğurda can pahasına
açmaya çalıştığı yolları, (İpek yolu) ihdas etmiştir. Bunun yan etkisi olarak bir çok
sektörde gelişmeler olmuş, kültürel bağlar kurulmuştur.
95
Coğrafi konumu ve ülkelerarası ulaşım yollarının kavşak noktası olması bir
çok medeniyetin gelişip, filizlendiği Tokat’ta dönemin en nadide tekstil
ürünlerinin de üretimine imkan sağlamıştır. Sadece üretim noktasında kalmayıp
şehirde konaklayan ve ticaret için Tokat’a gelen (Uzakdoğu, Afrika ve Avrupa)
değişik renk ve kültürdeki yabancıların giyim, kuşamlarından ustalıkla faydalanıp,
yeni ürün ve modellerin ortaya çıkarılması sağlanmıştır. Üretilen bu yeni model
ve ürünler yine bu yolla diğer ülkelere taşınarak dünya tekstilinin gelişiminde
önemli rol oynamıştır.
Evliya Çelebi Tokat dokumacılığını anlatırken Tokat’ta imal edilen kumaşların
Hindistan’da dahi yapılmadığını,çok parlak olduğunu ve bu eserlerin övülmeye
layık olduğunu şöyle ifade eder:
“Beyaz pembe bezi... diyar-ı lahorda (Hindistan) yapılmaz. Güya
Altın gibi mücelladır. Kalemkar basma, yorgan yüzü, munakkaş
perdeleri... gayet memduhdur.” 47
Bu konu Tokat’ı gezmiş Avrupalı seyyahların dikkatini çekmiştir. Fransız
seyyah Jean Baptiste Tavernier Tokat’tan geçen Ticaret yollarının ehemmiyetine
binaen şunları kaydeder :
“Tokat’ın en dikkate değer yanı Doğunun büyük transit merkezlerinden biri
oluşudur. İran, Diyarbakır, Bağdat, İstanbul, İzmir vs. yerlerden hiç ardı
arkası kesilmeden akan kervanlar, buradan geçerler.”48
47 Evliya Çelebi,Seyahatname, Cilt:5, s.7048 Tavernier,Jean,Le Six Voyages de J. B. Tavernier , 2. cilt, Paris, 1676,s.305
96
Joseph Tournefort ise; “Tokat Küçük Asya Ticaretinin merkezi sayılmalıdır.” der. 49Ayrıca İran başta olmak üzere ithal edilen ham ipeğin işlenip kumaş, kazzaziye,
dikiş ipliği, düğme olarak 4000 kg. kullanıldığını kalanın ihraç edildiğini anlatır.
18. yy. da Kırım-Fransız Konsolosluğu yapan Charles de Peyysonel kitabında
Fransız kumaşlarının satışında en büyük darbeyi Tokat’ta üretilen kumaşların
sebep olduğuna sadece Kırım, Rusya ve Kafkasya’ya 500.000 top Tokat Kumaşı
satıldığını anlatır. Bu konuda sayısız örnek vermek mümkündür.
17. yy başlarında Valide Sultanlara has Voyvodalık olan Tokat tekstil başta
olmak üzere diğer sektörlerin gelişmesinde mesafe sağlamıştır. Valide Sultanlar
başta olmak üzere tüm saray mensuplarının giysi ihtiyacının önemli kısmı Tokat
atölyelerinde üretilmiştir. Birçok ülke saraylarına da hediye olarak gönderilmiştir.
Zümrüt taşlar ile kaplı olan altın kuşaktan ipekli kumaşlara kadar bir çok tekstil
ürününün Tokat’ta üretilip saraylarda kullanılmıştır.
Günümüzde halen bez dokumacılığı Merkez - Günevi Köyünde devam
etmektedir.
Kilim, cicim ve halı dokumacılığı birçok köyümüzde sürdürülürken, çorap
dokumacılığı özellikle Reşadiye ilçesinin Tozanlı Köylerinde yoğun bir şekilde
yapılmaktadır.
2.3.1-C Bakırcılık
49 Tournefort, Joseph, Tournefort Seyahatnamesi,İstanbul,2005,s.96
97
Osmanlı İmparatorluğu döneminde Anadolu bakırcılık sanatını dünyaya
duyuran ve sevdiren merkezlerin başında, Tokat’ta yapılan bakır eşya üretimi
gelmektedir. 16. yüzyılda Orta Karadeniz Bölgesi’nde en zengin bakır yataklarına
sahip Küre madenlerinden elde edilen bakır, bronz top dökümü dışında sosyal
alanda kullanılmak üzere diğer şehirlerdeki atölyelerde olduğu gibi Tokat
atölyelerinde de işlenmekteydi. Çok önemli ticaret yolları üzerinde bulunan Tokat
bu bölgenin en büyük ticaret şehriydi. Orta Anadolu Bölgesi’nden gelen yollar,
Tokat üzerinden Karadeniz’de bulunan liman kentlerine açılmaktaydı. Kuzeybatı
İran ve Doğu Anadolu Bölgesi’nden gelen ticaret yolları da Bursa-İstanbul veya
İzmir yönüne gitmek üzere Tokat’tan ayrılıyordu.
Bölgede zengin olarak bulunan bakır yataklarından elde edilen bakır,
Tokat’taki atölyeler tarafından işlendiğinden, bakırcı ve kazancıların oluşturduğu
iş kolu büyük bir sanayi halini almıştı. Bu iş kolunun Orta Çağdan beri çalıştığı ve
bakır kap-kaçağı geleneksel olarak ürettikleri sanılmaktadır.
Osmanlı İmparatorluğu döneminde de bu iş kolunun faal olduğunu, arşiv
belgelerinden öğrenmekteyiz. 1568 yılında Küre Kadısı’na yazılan bir fermanda
özetle şunlar yazılmıştır.
“Tokat’taki kazancılar bakır almak için madene geldiklerinde, sancak
kadılarından ellerinde izin belgeleri getirmeleri ve giderken de ne kadar
bakır aldıklarına dair ellerine belge verilmesi... ”
Tokat’ın bakır işletmekteki ünü ve Tokat bakırının çok geniş bir bölgede kullanım
alanı bulmuş olması, destanlara konu olmuştur. Nitekim Köroğlu Destanı’na mal
edilen şu dizeler, Tokat bakırcılığının Anadolu’da kazanmış olduğu ünü açıkça
ifade etmektedir:
98
“Tokat kervanından aldım bakırı,
İncitmeyin fukarayı, fakiri”
Tokat atölyelerinde yapılan bakır kap-kaçak üretiminin 17. yüzyılı ikinci
yarısında yüksek bir seviyeye ulaştığını Evliya Çelebinin yazmış olduğu şu
cümleden de anlıyoruz.
“... Kazancı karından sahan ve tencereleri, kalemkâr evani işleri gayet
memduhtur... ”50
17. yüzyılın ikinci yarısı da Tokat bakırcılığının çok büyük bir sanayi halini
almasında ve Anadolu bakır metalurji tarihinde haklı bir üne kavuşmasının
temelinde, başka bölgelerden getirilen bakırın Tokat’ta bulunan “kalhaneler”de
eritilerek tasfiye edilmesinin çok büyük bir etkisi vardır. Doğu Anadolu
Bölgesi’nin en zengin bakır yataklarına sahip Ergani’den çıkarılan bakırın oldukça
masraflı ve zor koşullar altında Tokat’a getirilerek buradaki kalhanelerde tasfiye
edilmesinin en büyük sebebi ise, Ergani çevresinde orman alanlarının artık
ortadan kalkması ve madeni eritecek odun kömürünün elde edilememesinden
kaynaklanmaktaydı. Tokat kalhanelerinde tasfiye edilerek elde edilen saf bakırın
bir kısmı yine kervanlarla, Amasya üzerinden Samsun’a buradan da deniz yoluyla
İstanbul’a gönderilmiş, bir kısmı da şehirde genişlemeye devam eden bakır eşya
üretiminin ihtiyacını karşılamak için tüccarlara ayrılmıştır. Örneğin 1743 yılına ait
bir belge, kazancı esnafına satılan bakır konusunda açıkça bilgi vermektedir.
50 Evliya Çelebi,Seyahatname,Cilt 5, s.71
99
“Tokat’ta bulunan kazancı esnafının devletten satın aldıkları bakırın
parasını bir birlerine kefil olarak geriye kalanını ödemeyi taahhüt ettikleri
halde, şimdiye kadar ödemediklerinden, bir an önce yerinde tahsil
edilmesi... ”
Anadolu’yu İzmir’den başlayarak Erzurum’a kadar dolaşan ünlü seyyah Josehp
P. De Tournefort, 1701 yılında gözlemlerine dayanarak Tokat’taki bakır eşya
üretiminin nasıl gelişmekte olduğunu şöyle anlatmaktadır:
“... Tokat’ın asıl büyük ticareti bakır eşya alanındadır. Tencere, tas, fener
ve şamdanlar çok güzeldir. Gümüşhane ve Kastamonu’dan getirilen
bakırdan imal ettikleri bu eşyayı İstanbul ve Mısır’a ihraç ederler... ”51
1741 yılına ait bir arşiv belgesinden, Tokat’ta bulunan kalhanelerin hangi
semtlerde yer almış olduğunu öğrenmekteyiz:
“... Tokat çarşısındaki bakır kalhane ocakları yangın tehlikesine karşı Medine
Fukarasının vakfı menziliyle Mevlevîhâne Dervişinin Vakıf bahçelerine inşa
edilerek işletmesi vakfa verilmekteyse de, sözü edilen yerlerde inşa edilen
ocakların yıktırılması... ”
Tokat’taki bakırcı ve kazancılığın çok canlı ve kazançlı bir iş kolu haline
dönüşmesinde, kentte bulunan kalhanelerin bu iş koluna ucuz, bol ve çok kaliteli
hammadde sağlanmasından kaynaklanıyordu. 19. yüzyılın ilk yarısında
kalhanelerde 1000 kadar işçi çalışmakta ve yılda 1000 ton civarında bakır
üretilmekteydi.
51 Tournefort, Joseph, Tournefort Seyahatnamesi,İstanbul,2005,s.78
100
Bakır eşya üretiminin Tokat’ın en büyük iş kolu haline dönüştüğünü, 18. yüzyılın
sonlarında coğrafyacı İnciciyan’ın bizzat gözlemlerine dayanarak yazmış olduğu
şu ilginç cümleleri de doğrulamaktadır.
“... Tokat’ı bakırcı veya kazancı şehri olarak tanımlamak yerinde olacaktır;
çünkü orada yapılan bu imalat nefaseti ile bütün Osmanlı ülkelerinde
şöhret kazanmış olup, Tokat’ın bakır kapları, sinileri, kazanları ve diğer
eşyaları Erzurum’a, İstanbul’a, Amasya’ya, Samsun’a ve diğer şehirlere
gönderilir... ”52
Aşağıda özet olarak sunduğumuz 1785 yılına ait bir arşiv belgesi, Tokat
atölyelerinde üretilerek Samsun limanına gönderilen bakır eşya miktarının ulaştığı
boyutları açıkça göstermektedir.
“... Tokat atölyelerinde üretilen 47. 000 küsur kantar (yaklaşık 2. 651. 176 ton)
bakır eşyanın Samsun’a gönderilmesi... ”
Bakırcılıkla ilgili iş alanının Tokat’ın en büyük sanayi kuruluşu haline gelmiş
olduğunu, yabancı seyyahlar da belirtmektedir. 1808 yılında Tokat’ı dolaşan
James Morier şunları yazmaktadır:
“... Tokat’ta faaliyette bulunan 300 imalathanenin, bütün Türkiye’de
satılan mamulleri ile şehre ününü veren tek sanayi dalıdır... ”53
52 Ğugios İnciciyan , Desutyun Hamarod Hin Yev Nor Aşkharhakrutyan,Venedik,1791,s.14453 Morier,James,A Journey through Persia, Armenia and Asia Minor to Constantinople in 1808-9,London,1812, s.512
101
Tokat Şeriye Sicilleri’nde, 1828 yılında, kentte 33 bakırcı, 55 kazancı, 7 dökmeci
ve 14 kalaycı esnafının bulunduğu belirtilmektedir.
Bakır eşya üretiminin Tokat’ın en büyük sanayi dalı haline geldiğini, Fransa’nın
Trabzon konsolosu V. Fontanier de belirtmiştir. 1826 yılında şiddetli bir vebanın
hüküm sürdüğü bir sırada Tokat’a gelen konsolosun, veba korkusundan hemen
herkesin kırsal bölgeler kaçarak terk ettiği ıssız şehirde, bir tek bakırcıların
çalıştığını şöyle yazmaktadır:
“... Tokat’ta tek hayat belirtisi, kepenkler indirilmiş dükkanlarda çalışmaya devam
eden bakırcıların çekiç seslerinden ibarettir... ”
Tokat bakırcıları Anadolu’nun çeşitli şehirlerindeki barut, boya vb.
imalathanelerinin ihtiyaç duyduğu kazanları da yapmıştır. Örneğin, 1830 yılında
Tokat bakırcıları, Konya’da kullanılacak 500 barut kazanı yapmışlardır.
1835 yılında Tokat’ta bakırcılığın önemine değinen ünlü seyyah C. Texier ise
şunları yazmaktadır.
“... Tokat, Keban bakır yataklarının ambarıdır, maden ham olarak bu kente
işlenmek üzere getirilir. Halkın büyük bir çoğunluğu bakır eşyalar, büyük
tencereler, mangallar, mutfak kapları yapmakla uğraşır ve bu ev eşyalarını
İstanbul’a kadar ihraç ederler... ”54
Aynı yıllarda Tokat’ta bulunan W. F. Ainsworth da bakırcılık konusunda bilgi
verirken, kente Ergani’den getirilen ham bakırın tasfiye edildiği kalhanelerden söz
54 Texier,Charles,Asie Mineur,Paris,1865, s.120
102
etmekte ve bu işin son yıllarda Viyana’dan gelen bir uzmanın denetimi altında
yapılıdığına değinmektedir. Yine aynı yıllarda Tokat’a gelen F. R. Chesney’in
verdiği bilgiye göre, Tokat’ta bulunan iki kalhanede Ergani’den getirilen bakır
tasfiye edilmekte ve elde edilen bakır Samsun Limanından deniz yoluyla
İstanbul’a gönderilmektedir.
Tokat kalhanelerinin 1840/41 yıllarında daha modern teknolojik koşullara ayak
uydurularak değiştirilmesi, bakır eşya üretiminin artmasına ve Avrupa’ya ihraç
edilmesine yol açmıştır. Öyle ki artan talep karşısında işleyecek bakır bulmakta
güçlük çeken üretici, 1853 yılında Babıâli’ye başvurarak, kendilerine daha fazla
bakır tahsis edilmesini istemişlerdir. bakır eşya üreticilerine yıllık 25. 6 tonluk bir
kontenjanın ayrılmasıyla, geçici de olsa bakır bulma güçlüğü aşılabilmiştir.
Tokat kalhanelerinin değişen teknolojik koşullara göre çalıştığını, Türkiye
madenleri üzerinde araştırmalarıyla tanınan Pierre de Tchihatcheff’in 1850 yılında
yazmış olduğu şu cümle de doğrulamaktadır. :
“... Tokat kalhaneleri, Anadolu’da gerçekten ileri teknolojiyle çalışan tek
metalurjik tesistir…”55
Tokat kalhanelerinde tasfiye edilerek başka bölgelere gönderilen bakır hakkında
H. J. Lennep 1864 yılında oldukça ayrıntılı bilgi vermektedir:
“... Kentin güneybatı yönündeki dış mahallesinde bulunan kalhanede bakır
tasfiye edilmekte ve devlet tarafından bakırcılara dağıtılmaktaydı. Ancak
şimdi bakır işlenmeye hazır hale getirildikten sonra İstanbul’a
55Pierre de Tchihatcheff ,Asie Mineure; description physique, statistique et archeologique de cette cant , Paris,1869,Cilt:4, s.907
103
gönderildiğinden, Tokat’taki bakırcılar için dağıtılan miktar yeterli
olmamakta ve dükkanlardaki üretimin sürekliliğini sağlayamamaktadır. Bu
kalhane bir Alman mühendis ile madenci tarafından kurulmuş ileri
teknolojiyle çalışan güvenilir bir işletmedir. Ancak mühendis başkente
şikayet edilip görevden alındığından, kalhanenin işletilmesi bugün
Türklerin elinde bulunmaktadır. İşletme için ödenen ücretler çok yüksek,
işletmeden elde edilen bakır çok iyi kalite olduğu halde, gelen işlenmemiş
bakır yeterli olmadığından, kalhane sürekli olarak çalışmamakta, burada
bulunan görevlilere ise iş yapmadan para ödenmektedir. Maden yatakları
Ergani yakınındadır, her yer bakır cevheriyle dolu olduğu halde yakıt
kıttır. Bakır cevherinin işlenmesinde sürecin bir kısmı çıkarıldığı yerde
tamamlanmakta, sonra develerle süreç tamamlanmak üzere Tokat’a
taşınmaktadır. Tokat ile maden arasındaki yolda özellikle kışın ulaşım
koşulları çok güçtür. Sürücülere çok düşük taşıma ücreti ödenmesi ve
düzenli ödeme yapılmaması nedeniyle, taşınabilen bakır cevheri miktarı
kalhaneyi ancak yılın yarısında çalıştırabilecek kadardır... ” 56
19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren değişen ekonomik ve teknolojik koşullara
paralel olarak, Tokat kalhaneleri de eski canlı ve başarılı faaliyetlerini devam
ettirememeye başladı. Dünya bakır fiyatlarındaki düşüş, Ergani’den develerle
Tokat’a getirilerek eritilen bakırın çok yüksek fiyatlara mal olması zararına
çalışma sonucunu doğurduğundan, Tokat kalhaneleri 1880 yılından itibaren
kapanmaya başlamıştır. Nitekim 1890 yılında Tokat’taki sanayi ile ilgili bilgi
veren Vital Cuinet, kentte bulunan kalhanelerin en büyüklerinin son 3 yıldan beri
kapalı olduğunu yazmaktadır.
Ünlü Tokat atölyelerinde büyük bir beceriyle yapılan bakraç ve taslarda hem
dövme, hem de kabartma tekniği başarılı bir şekilde uygulanmıştır. Bakır
56H.J. Lennep ,L’albume d’Est, Paris,1882, s:86
104
tepsilerin ön yüzüne dövme ve kazıma tekniğiyle yapılan yazı, bitki ve geometrik
motiflerden oluşan bezemeler, olağanüstü bir sanat zevkini yansıtmaktadır. Büyük
bir özenle bu tür bezemelerin yapıldığı tepsiler, gerçek anlamda bakırdan yapılmış
bir tabloya dönüşmüştür. Yüzlerce yıldan beri üretilen ve yetkin biçimini alan
armut gövdeli Tokat ibrikleri, Orta Anadolu, Karadeniz ve Doğu Anadolu
Bölgesi’ndeki atölyelerde üretilen ibriklerden ayrımlı özelliklere sahiptir.
İbriklerin gövdesi düz veya delikli olmasına karşın, kapağı diğer bölgelerdeki
atölyelerde üretilen ibrik kapaklarından farklılık gösterir. Tokat ibriklerindeki
basık kapağın hoca sarığına benzemesinden dolayı, bölgede “Hoca İbriği” olarak
da adlandırılmaktadır. Ayrıca Eskiçağ’da ünlü Frig onfoloslu kap formunu
geleneksel olarak devam ettiren en büyük merkezlerden biri de, Tokat
atölyeleridir. Tokat hamam taşının biçimiyle Frig onfoloslu tasları arasında
şaşılacak kadar büyük bir benzerlik görülmektedir.
Tokat kalhanelerinin kapanmasından sonra, kentin en büyük iş kolunu oluşturan
bakır eşya üretimi de gerilemeye başlamıştır. Gerek Anadolu, gerekse Avrupa’ya
ihraç edilen bakır eşya üretiminin Tokat’a sağladığı büyük gelir kaynağının
azalması sonucunda kent artık eski canlılığını ve refahını kaybetmeye başlamıştır.
Seyyah ve araştırıcılar tarafından büyük bir övgüyle anlatılan atölyeleri artık
günümüzde Tokat’ta görmek mümkün değildir. Şehrin sanayi çarşısına taşınan
birkaç bakırcı ve kazancı dükkanı, eski bakırcılık geleneğini devam
ettirmektedirler. Tokat bakırcılarının yapmış oldukları ibrik, hamamtası, bakraç ve
kazanlar, bu bölgede halen yaygın olarak kullanılmaktadır.57
2.3.2 Tokat Yemekleri
57 www.tokat.gov.tr 29.03.2007 21:04
105
İlimizin yemek kültürü de oldukça zengin ve iştah açıcıdır. Tokat Kebabı, etli
dolma, bakla dolması, keşkek, gendüme çorbası , bacaklı çorba, cevizli çörek,
bezli sucuk, bat gibi yemekler Tokat’a has yemeklerin başlıcalarıdır.
Geleneksel Tokat evlerinin en büyük özelliği, büyük odalarından birinin
mutfak olmasıdır. Mutfağa halk ağızı ile “İşevi” veya “akşana” denir. Taban
döşemesi bal peteğini andıran kiremit tuğla ile kaplıdır. Odanın bir köşesinde
yemek yapmaya ve çamaşır kazanını kaynatmaya yarayan yer ocağı bulunurken;
diğer tarafta kurutulmuş yiyecek, konserve, salça, peynir, yaprak saklanan kiler
bulunur. Ayrıca kuru baklagil ve tahılın saklandığı bölmeli ambar vardır. Bağ
evlerinde kebap fırını, üzüm suyu0nun çıkarıldığı şirehane, geleneksel Tokat
mutfağının en belirgin özelliğidir.
Bugün bile Tokat’ta yemekler çoğunlukla yer sofrasında yenilir. Mutfak
kalabalık ailelerde oturma odasıdır. Tokat’ın çok zengin mutfağı vardır.
2.3.2-A Çorbalar
Bacaklı çorba, bütün çorba, keş, oğmaç çorbası, topallaklı helle, püşürük çorba,
keşbo çorba, katıklı(ayranlı), kelem çorbası, kamalı çorba
2.3.2-B Etli Kurubaklagil Yemekleri
Keşkek, bat, coştu yemeği, iç yemeği, basta, büryan, karışık yahni, ferfene,
dolma köfte, Tokat kebabı
106
2.3.2-C Sebze Yemekleri
Nivik, madımak, bakla dolması, pakali, gelin parmağı, ısırgan yağlı aşı,
baldıran
2.3.2-D Unlu Hamurlu Yemekler
Şipsi, papa, siron, olibah, tülü köfte, kulak, cadı
2.3.2-D Çörekler ve Börekler
Kavlak börek, mısır böreği, pırasa böreği, yaş börek, hamba, Almus böreği, taş
ekmeği, çarşaf böregi
2.3.2-E Tatlılar
Güdül, kumak, hasurda, sini çevirme
107
Bunların dışında Tokat pastırması, elbiseli sucuk, ilimizde bolca yetişen
kuşburnudan elde edilen reçel, marmelat, nektar gibi yiyecekler de ilimizin
mutfak özelliklerinden bazılarıdır.
2.3.2-F Tokat Kebabı
Taze kuzu eti, kuyruk yağı, patlıcan, domates, yeşil biber, patates, soğan,
sarımsak ve özel pişirilmiş kebap pidesi kullanılarak yapılan ilimize has enfes bir
yemektir. Özel kebap ocaklarında yapılır. Küçük parçalar halinde kesilen etler
baharat, biber ve soğanla terbiye edildikten sonra hafif yağlanmış şişlere takılmak
üzere bekletilir. Şişlerin en başına et ve sebzelerin düşmemesi için patlıcanın sap
kısmı takılır. Şiş üzerine bir et bir sebze ve sebze aralarına bir parça kuyruk yağı
ve bir iki diş sarımsak dizilir. Patlıcanların kabuğu alınmaz yarıdan kesilmiş ve
uzun selvi doğranmış patlıcanlar önceden hafifçe tuzlanmalıdır. Birkaç şişe de
etler müstakil olarak takılır.
Kebap ocağının ortasında bulunan yatay demire şişler asılır. Fırının iki
tarafında bulunan yatay bölümde yanan odunların ateşi ile pişmeye bırakılır.
Fırının alt kısmında bulunan şaç tepsiye damlayan yağlar toplanır. Özel pişirilmiş
pideler bir tepsiye yayılır. Pişen etler ve sebzeler bunun üzerine sıyrılır. Tepsinin
ortasına pişen domatesler konulur. Üzerine toplanan yağlardan gezdirilerek
servise alınır.
2.3.2-G Keşkek
108
Bütün yarma, nohut, kemikli et, yağ, tuz, kara biber. İlikli kemikli et akşamdan
çemenlenir ve bekletilir. Keşkeğin pişeceği tencereye etler alınır, üzerine tuz ilave
edilir ve pişmeye bırakılır. Suyu azalınca et pişmemişse tekrar su konulur ve
pişmeye devam edilir. Et piştiğinde suyu yeterli ise tekrar su verilmez.
Ayıklanmış ve yıkanmış yarma ve nohut katılır. Tuz ilave edilir. Baharatları atılır.
Ağır ateşte pişmeye bırakılır. Yarmaları ve nohudu istenilen derecede pişmemişse
tekrar su verilir. Yarı pişmiş durumda iken yağı eklenir ve pişmesi tamamlanır.
Taze etle olabileceği gibi kurutulmuş etle de pişebilir. Sıcak sıcak sofraya
alınır. Tahta kaşıkla piştiği tencereden yenilmesi tercihlidir. Tabaklara dağıtım
yapılmaz. Kış sabah kahvaltısında ve öğle vaktinde tercih edilir. Yanında
ayran,kuşburnu ezmesi ve turşu tercih edilir.
2.3.2-H Bat
Yeşil mercimek, yeşil soğan, yeşil biber, maydanoz, kuru soğan, domates
salçası, dere otu, reyhan, domates, kıyılmış ceviz, ince bulgur, tuz, kimyon ve kara
biber malzemelerinden yapılır.
Yeşil mercimek önce haşlanır, suyu süzülmeden soğumaya bırakılır, yukarıdaki
malzemeler doğranarak soğumuş olan mercimeğe katılır. Biraz su ilave edilir.
Hafif ve besin değeri yüksek bir soğuk yemek olarak servise sunulur.
2.3.2-I Bakla Dolması
109
İç bakla, ince bulgur, domates salçası, reyhan, kuru soğan, maydanoz, tuz, kara
biber, yağ ve parçalanmış et malzemelerinden yapılır.
Bakla önce ıslatılarak ikiye kesilir, kabuğu soyulur. İnce bulgur ve diğer
malzemeler birbirine karıştırılarak dolma içi hazırlanır. Daha önce salamura
yapılmış asma yaprağına irice sarılır. İçine parça et konmuş kazana dolmalar
dizilir. Üzerine kıyılarak yağda öldürülmüş dörtlü ilave edilerek, kısık ateşte
pişirilir.
2.3.2-J Madımak
Tokat’ın yemek kültürünün en güzel örneklerinden biri olan madımak, çayır ve
meralardan toplanır. Ayıklandıktan sonra yıkanır. İnce ince doğranıp, tekrar
yıkanarak süzgeçten geçirilir. Bir kazanda kıyılmış soğan, yağ ve pastırma ile
karıştırılıp, soğan ölünceye kadar beklenir. Daha sonra madımak konur. Biraz
bekledikten sonra bulgur ve su ilave edilir. Tuz atılarak iyice pişinceye kadar
beklenir.58
58 Kaynak:Tokat Valiliği,Tokat 2007 İl Yıllığı,s.246
110
3.İLÇELERİN TARİH VE KÜLTÜRÜ
Bu bölümde Tokat’a bağlı ilçelerin tarih ve kültürlerini işlemeye
çalışacağız.Ancak 1. ve 2. Bölümde esasında sadece Tokat merkez ilçesinin tarih
ve kültürünü incelemediğimiz için sunduğumuz bilgiler Tokat’ın genelini ihtiva
etmekteydi.Bu bağlamda 3. Bölümde biraz daha teferruata inmiş olacağız.Şu da
111
var ki her ilçenin kendine has bir tarihi ve kültürel bir mirasa sahip olması
hasebiyle araştırmamızda bu farklılıkları tespit edip bir sonraki bölümün yani
Tokat’taki Türk boylarının dağılımının daha iyi anlaşılması amaçlanmıştır.İlçeleri
alfabetik sıra dahilinde ele alacağız.
3.1. Almus
Almus, Tokat’a 36 Km mesafede şirin bir ilçe olup, doğusunda Reşadiye İlçesi
ve Sivas İli Hafik İlçesi, batısında Tokat İli, kuzeyinde Niksar İlçesi, güneyinde
Sivas İli bulunmaktadır.Başlangıçta köy ve nahiye iken idari taksimatta bucak
merkezi olmuş, 1 Mart 1954'te ilçe olmuştur.İlçenin en belirleyici özelliği 1966’da
su tutulmaya başlanan 3130 Ha. yüzölçüme sahip Almuz Baraj Gölüdür.Bu baraj
ilçenin tabi ve iktisadi yapısına olumlu tesir etmektedir.Baraj sayesinde ilçede bir
çok mesire ve piknik mekanı oluşmuş ,bu da ilçeyi cazip hale getirmiştir.Olta
balıkçılığına müsait olan baraj gölünün etrafında bir çok sosyal müessese hizmet
vermektedir.Civar vilayetlerden dahi insanların geldiği Almus’ta mavi ve yeşilin
her tonuna rastlamanın mümkün olması belki de bu göl sayesindedir.Ayrıca
yaylalar ve buralarda yapılan muhtelif festivaller yörenin kültürel zenginliğine ve
insanlarının geleneklerine bağlılığına bir işarettir.
3.1.1. Tarihi
Almus’un tarihine ait bilgiler sınırlı olmakla birlikte Vakıflar Dergisi’nin bir
sayısında Almus’a ait tarihi kayıtlara dayanılarak şu bilgiler veriliyor:
112
“Fatih Sultan Mehmet devrinde Rum eyaletinin bir kısmında mevcut
seraskerliklerin şöylece dağıldığı görülmektedir. Amasya müstakil bir
seraskerlik bölgesi sayıldığı halde,1972 kayıtlarına göre Tokat-Yıldız-
Tozanlı ile birlikte tek bir seraskerlik ,Gavurni-Kafirni (Şimdiki
Almus) ayrı bir seraskerlik hüviyetindedir.Eyalet -i Rum’daki l400’lü
yıllara ait kalelerden bahsedilirken Tozanlı Nahiyesinde bir kale kaydı
bulunmaktadır. Burasının Akarçay (Meğelli) Kasabası yaylasının
üzerinde bulunan ve Akıncı Kalesi diye adlandırılan yer olması
kuvvetle muhtemeldir.’’59
Yukarıdaki bilgilere dayanarak Almus ‘un bulunduğu mıntıkanın yani Tozanlı
‘nın mevcudiyetini 1453’den öncelerine kadar götürmek mümkün olabilmekte,
ancak bundan öncelerine ait devirler hakkında kayda dayanan bilgi
bulunmamaktadır.Yeri gelmişken Tozanlı hakkında da bilgi vermek yörenin
tarihini anlamak açısından faydalı olacaktır. Tozanlı; Almus,Hafik, Koyulhisar,
Reşadiye ve Doğanşar ilçeleri arasında kalan yerleşim merkezlerinin coğrafî
adıdır. 1485’lerden 1970’e kadar Tozanlı’nın merkezi İpsile idi. Antik dönemde
Hypsele şeklinde geçen kelime,60 İpsile şeklinde telaffuz edilerek günümüze kadar
gelmiştir. Kaynaklar ile araştırma ve tetkik eserlerde Epsile, İpsile ve bazen de
yanlış olarak İbsala şeklinde geçmekte. Bizans döneminden kalan bir para
üzerinde ise Imsile yazısı bulunmaktadır.61İpsile’nin Doğanşar ilçesini ifade ettiği
kuvvetle muhtemel olmakla birlikte Tozanlı mıntıkasının Almus’u da kapsıyor
olması buranın tarihini antik dönemlere kadar götürmemizi mümkün kılmaktadır.
Bugün ilçe hudutları dahilinde eski tarihe ışık tutacak kalıntılara, topraktan
pişmiş mezar lahitleri,küp kırıklarına rastlamak mümkün olmaktadır. Buna göre
Almus ve civarının Bizans ve ondan öncesi Roma İmparatorluğu devirlerinde
59 Vakıflar Dergisi,Cilt :6,s.5560 Denizli, Hikmet; Sivas Tarihi ve Anıtları, Sh.30761 www.tozanli.org 06.05.2007 16:27
113
meskun bir alan olduğu söylenebilir.Yerleşme alanlarının daha ziyade dere
civarlarına veya tepelere dağıldığını kalıntıların buralarda bulunuşu teyit
etmektedir. Bu mevzuda araştırma yapılmakla birlikte Almus’ta eski devirle ait
buluntuların istenen düzeyde fazla olmayışı yörenin 1. Derece deprem bölgesi
olmasıyla da alakalıdır.
3.1.2. Kültürü
Tarihi hakkında pek fazla kayıt bulunmayan Almus’un kültürünü araştırırken
elimizdeki en büyük argüman ,Almus’un çoğunluk olarak alevi vatandaşlardan
oluşması ve sıraç veya kızılbaş olarak tarif edilen bu insanların hala eski
geleneklerini devam ettiriyor olmalarıdır.Eski Türkler’deki birçok inanç ve kültün
devam ettiği Almus’ta en fazla inceleyeceğimiz yöre Hubyar köyü ve civarıdır.
Zira Almus’un kültürüne yön veren bu yörenin sahip olduğu gelenek ve
inançlardır.
Almus’un bilhassa Hubyar yöresinde uygulanan gelenekler, Göktürk, Oğuz ve
daha eski Türk inançlarından gelmektedir. Orta-Asya Türkleri’nin inancını dört
temel noktada toplayabiliriz.Gök-Tanri kültü, Atalar kültü, Tabiat Kültleri ve
IX.yüzyıldan itibaren bu kültlere eklemlenen Şamanizm inancı; tüm bu inançlar
öylesine birbirine girmiş ki, ayırmak imkansiz hale gelmiştir.
Atalar Kültü; ölmüş büyüklere tazim, atalara saygı, "baba hukuku"nun inanç
sahasındaki belirtisi olarak görülmektedir.
114
Hemen hemen bütün kuzey ve Orta-Asya kavimlerinde bulunduğu görülen ve
Ata-erkil aile yapısının bir sonucu olarak yorumlanan atalar kültü, tarihi nisbeten
iyi bilinen en eski Türk topluluklarından Hunlar zamanında tesbit edilmektedir.
Hunlarda yılda bir kere umumi bir merasim düzenlenerek ataların ruhlarına
kurban kesiliyordu.
Hubyar köyündeki defin geleneklerine baktığımız zaman yine eski Türk
adetlerin izlerini görürüz.Hubyarlıların kendi internet sitelerinde bu konuya ilişkin
şu bilgiler yer almaktadır.
‘ İnsan öldükten sonra evinin büyük odasında orta bir yere cenaze
konur, üzerine cecim örtülür etrafına yakın akrabaları (kadınlar) ve
köyün diğer kadınları toplanarak ağıtlar yakılır.Ölü mezara
götürülürken arkasından su dökülür ve tüm köy halkı evlerinde
bulunan depo edilmiş içme sularını dökerler “umup umacağın bu
olsun” diye. Yaşamları boyunca atı çok seven insanların ölümü
esnasında atı var ise atı eğerlenip cenaze mezarlığa götürülürken
cenazenin önünden at götürülür ve mezarlığa kadar götürülür. Ölen
kişi gömülürken eğer çok sevdiği bir eşyası var ise o eşyası cenaze ile
mezara konur. Mezarlıktan dönen kişiler ölü evine yemek yemeye
giderler. Yemek için önceden bir koç kesilir, pişirilir ve yapılan
yemekler insanlara yedirilir. Buna “kazma kürek” ekmeği denir. Ölü
evinde kuran okutulup ev boşaltılır. Ölü evinde birkaç gün yakın
akrabaları kalır. Ölünün yıkandığı yerde ki genelde burası kapı önüdür.
Üç gün boyunca akşamları ateş yakılır. İnanca göre bu ateş ahretine
çıra tutmak (kişiyi ahrette aydınlatmak) amacıyla yapılır. İnsanlar
kendi çocuklarından yakınırken “sanki ahretime çıramı (ışık mı)
yakacak” diye yakınırlar.
115
Orta Asya Şamanist Türkler’de de ölen için duyulan acı, çeşitli
şekillerde ve birtakım törenlerle ifade edilirdi. Hubyar Köyün’deki bu
gelenekte eski Türk izlerini taşımaktadır.’62
Sıraç Topluluklarında iki türlü cenaze kaldırılmaktadır. Bunlardan ilki ve
yaygın olanı Sünni inançlı insanların kaldırdığı şekilde Kuran’la v.b. şekilde
kaldırılanıdır. İkinci şekil ise tüm Hubyarlı Sıraç topluluklarında eskilerde olduğu
gibi halen de günümüzde de Orta Asya Türkmen geleneklerine göre kaldırılanıdır.
Bu şekle göre; Kişi öldükten sonra köyde bulunan dede ya da sofu kişinin
öldüğünü köy ahalisine duyurtur. Bundan sonra ağıt v.b törenler yapıldıktan sonra
ölü kişinin üzerine yeni elbiseleri giydirilir. Diğer taraftan eşilen mezara bir döşek
serilir , yastık konulur. Ölü kişi bir salla mezarlığa getirilir. Önceden hazırlanan
döşeğin üzerine konulur. Üzerine yorganı örtülür. Ve mezar toprakla kapatılır.
Sofu veya Dede Türkçe deyişlerini ve dualarını okurlar. Bu topluluklarda Kuran
okunmaz , mezar taşlarında fatiha veya benzeri kelimeler yer almaz. Arapça bir
kelime hiç yer almaz. Sıraç topluluklarının küçümsenemeyecek bir sayıda olan
köylerinde cenazeler bu şekilde kaldırılmaktadır. Hubyar köyü başta olmak üzere
diğer birçok köyünde ise Sünni inançta olduğu gibi kaldırılmaktadır. Burada
Hubyar köyü ile birlikte diğer köylerin bu konuda asimilasyona uğradığı söz
konusudur,çünki bu uygulamayla kendilerine müslüman denilmeyeceğinden
endişe etmektedirler.Ancak bazı köyler akşam veya sabah gün doğarken ölülerini
defnetmek suretiyle kimseye bildirmeden bu geleneğe devam etmektedir.
Devam ettirilen bir diğer kült ise ateş kültüdür. Ocak ve Ateş Kültü;
Türklerde Atalar Kültü ile irtibatlı olup, ateşin ilk atalarının yaktığına inanılır.
Yeni ev kuranların ya da yeni evlilerin ocağı, baba evinden götürülen ateşle
odunlar tutuşturularak yakılır.Yeni yanan ocağa da “Allah-Muhammed Ya Ali”
62 www.hubyar.org 06.05.2007 16:34
116
diye sağına, soluna ve ortasına niyaz edilir. Davlumbazlı ocak olmayan evde;
tasavvufda “küre” denilen sobalar kutsal sayılır ve ateş yakıldığı için bunlara
niyaz edilir. Cuma akşamları ocağın başında Atalara dua edilir, Kuran okunur,
toplu yemek yenerek sofra duası ve duvaziman okunur
Bir diğer inanış ise güneş ve ay ile ilgilidir.Sıraçlar’da; Ay tutulunca önüne
haremi çıktığına inanılır, teneke çalınır, saz çalınır. Güneş kız imiş, Ay erkek.
Güneş gündüzleri gezer ve kendisine bakana iğne batırırmış. Sabahları güneşe
karşı dua edilir. Akşamları aya karşı dua edilir. Dokuzlar Tepesine (Tekeli Dağı)
güneşin doğuşunu izlemek için geceden gidilir. Güneşin bin bir güçlükle ve
engellemelere rağmen doğduğu düşünülür. Bu doğumun çabuk olması için dualar
edilir. Doğduktan sonra da güneşe dualar edilir.
Almus’taki inanış ve bu inanışın kültürel yansımasında Şamanizmin izlerine de
rastlamak mümkün.Şamanist Türkler gökte ve yerde gerçekleşen çeşitli doğa
olayları, Tanrıların işi olduğuna inanırlardı. Aleviler de; Gök Gürlemesi Hz.
Ali’nin narasına, Şimşeği atı Düldül’ün nal izine, yıldırımı kamçısı olduğuna
inanmaktadırlar ki, bu inanç motifi eski bir Türk kültüdür. Türkler gök gürlediği
zaman bağırarak göğe doğru ok fırlatırlardı. Yıldırımdan korunmak için, teneke
çalıp gürültü çıkarırlardı ki kötü ruhlar gitsin. Yıldırım düşen yerden kötü ruhları
kovmak için Şaman özel bir ayin töreni yapıp kurban kesilirdi.Bugün bu
uygulamaları devam ettiren Almus köyleri mevcuttur.
Almus’taki evlilik ve doğum gelenekleri de eski Türk inançlarıyla paralellik
arzetmektedir.Eski Türkler’in inancına göre, insanın ruhu (kut), doğmadan önce
gökte bulunur ve çocuğun ruhu annenin bedenine girer.Manas Destanı’nda kısır
kadınlara çocuk veren “ardıçlı mezar”dan bahsedilmektedir. Hubyar Köyü’nde
çocuğu olmayan kadınlar Sersem diye adlandırılan kutsal yere gider ve ağaca bez,
117
beşik bağlayarak dilekte bulunurlar. Almus’ta dikkat çeken bir diğer gelenek ise
kirveliktir.Bu konuda 100. Yılında Almus adlı kitapta şunlar kaydediliyor:
‘...Tokat’ın Almus ilçesinde ve köylerinde de “kirve” tabiri kullanılır
ve kirvelerin çocuklarının birbirleriyle evlenmeleri kesinlikle
yasaktır...’ 63
Başta da belirttiğimiz gibi Almus ilçesinin kültürünü incelerken Hubyar ve
civarına ağırlık vereceğimizi ,zira buranın Almus kültürünün temelini teşkil
ettiğini vurguladık.Ancak mevzunun daha iyi anlaşılabilmesi için Hubyar köyüne
adını veren Hubyar Sultan hakkında da bazı bilgiler vermek gerekmektedir.Bu
eren hakkındaki bilgilere dayanarak Almus’un ve bilhassa Hubyar yöresinin
kültürel yapısını ve bu yapının nereden geldiğini anlayabiliriz.
Hubyar Sultan adlı erenin türbesi Almus ilçesi sınırları içerisinde bulunan
Hubyar Tekke Köyü’ndedir.Gerek bu ocak soyundan dedelere göre ve gerekse de
talipler arasında Hubyar Sultan’ın Ahmet Yesevi soyundan olduğu kuşaktan
kuşağa söylenegelmektedir.64 Ocak talipleri Sıraç toplulukları olarak da
bilinmektedir. Bu ocağın Tokat ve çevresindeki en nüfuzlu Alevi ocağı olduğunu
söylemek mümkündür. Bu ocak mensuplarının en önemli özellikleri ata
geleneklerinin titiz bir şekilde günümüze kadar yaşatılması olmuştur. Eski
Türkmen âdet ve geleneklerinin ibadet, cenaze vb. uygulamalarının birçoğu daha
yakın zamana kadar aynen uygulanmaktaydı. Ancak âdet ve geleneklerde kentlere
doğru yaşanan göç olgusu nedeniyle zayıflama olduğu da bilinmektedir. Eski
Türklerdeki Gök Tanrı İnancı, Atalar kültü, doğa kültleri gibi unsurlardan oluşan
inanç sisteminin yaşamasının bir sonucu olarak Hubyar Sultan’ın bulunduğu
köyün içi ve yakınlarında birçok kutsal ziyaret bulunmaktadır .63 Ulu, E., 100. Yılında Almus, İst., 1987, s. 113.64 www.hbektas.gazi.edu.tr 06.05.2007 18:53
118
3.2. Artova
Artova,Tokat merkeze 38 km. mesafede , 5610 (2000 yılı) nüfuslu küçük bir
ilçedir.1921’de bir bucak merkezi olarak Sulusaray’a bağlanan Artova ,1923
depreminden büyük zarar gördüğü için şu an merkeze bağlı bir bucak olan
Çamlıbel kazasına bağlanmış,1 Haziran 1944’te ise ilçe statüsü kazanmıştır.
3.2.1.Tarihi
Artova ilçesini içine alan bölgenin tarihi M.Ö.5000 yıllarına kadar
dayanmaktadır. Bu bölge, tarihte 14 devlete ve birçok beyliğe tanıklık
etmiştir .65Sırasıyla Hatti, Hitit, Frig, Med, Pers, Roma, Bizans, Arap, Selçuklu,
Moğol, İlhanlı ve Osmanlı hakimiyetinde kalan yöreye zaman içerisinde muhtelif
isimlerin verildiğini görüyoruz. Selçuklu ve Osmanlı devrinde Artukabad olarak
bilinen mıntıkaya ayrıca Artukova, Arıkova ve Altınova da denilmiştir.
İlçenin kuruluşuyla ilgili muhtelif görüşler olmakla birlikte Artova yöresinin bir
yerleşim birimi olarak ne zaman iskan edilmeye başlandığını tespit etmemiz
esasında mümkündür. Zira Artova’ya bağlı Boyunpınar köyünde 1952 yılında
yapılan bir araştırma ile Kalkolitik Devre ait bir höyük bulunmuştur.Bu höyükten
ele geçen çanak çömlekler Kalkolitik devrin kültür ve sanatını yansıtan eserlerden
oluşuyor.Ayrıca yine Boyunpınar köyü Özündürük mekiinde yumuşak kayaların
oyulmasıyla sığınak ve ibadet amacıyla kullanılmış 3 katlı yer altı yerleşim
65 Yiğit,Ercan Yesari,Artova İlçesinin 5000 Yıllık Uygarlık Tarihi,Tokat,2006
119
merkezi ortaya çıkarılmıştır.Bu bulgulara dayanarak Artova ve civarının tarih
öncesi devirlerde dahi meskun olduğunu söyleyebiliriz.
Tarih boyunca bir çok medeniyete ev sahipliği yapan yöre ,Malazgirt Meydan
Muharebesini müteakiben Türkleşen Anadolu meskenlerinden biri
olmuştur.Artova’nın fethini gerçekleştiren Emir Artuk Bey’in bu ilçeye adının
verilmiş olması kuvvetle muhtemeldir.Bu konuda bir çok kayıt
bulunmaktadır.Malazgirt’in ardından Anadolu’yu yurt edinen Türkler bazı harabe
ve boş köylerde imara başlamış ve buralara muhtelif sebeplere binaen yeni isimler
verilmiştir.Artova ise Artuk Bey’in adını almıştır,şöyle ki:
‘... Tamamen boş ve harabe olan köylere yerleşebilmek için Türkler
hemen imar faaliyetlerine başlıyorlar.Yeniden kurulan bu köy ve
kasabaların adlandırılmasında tabiat ve coğrafyaya uygun isimler;
Bozte-pe, Kızıl-tepe, Yeşil-köy, Akça-köy, Tepe-köy,Kara-bağ
veriliyor. Yine fetihte emeği geçen beğlerin adları da yeni yerlere
verilmiştir. Örneğin, Artova Emir Artuk Beyin, Sandıklı Emir Sanduk
Beyin,Saruhanlı, Karamürsel, Karaman, Orhan-Veli ve Karacabey
gibi yerlerde isimlerini kurucu beylerden almıştır. ...’66
Selçuklu devletinin yıkılmasıyla birlikte Osmanlı hakimiyetine giren yörenin
yine Artıkabad şeklinde isimlendirildiğini görüyoruz.Ayrıca Başbakanlık
Osmanlı Arşivlerinden elde ettiğimiz bir ferman Artova’nın o dönemde büyük
oranda alevi olduğunu,hatta bazı kişilerin İran ile münasebetlerinin olduğunu
görüyoruz.1579 tarihinde 3. Murad'ın Artıkabad ve Zile kadılarına yolladığı
hükmün bir kısmı şu şekilde:
66 www.sevgi.us/tarih-mitoloji 07.05.2007 19:27
120
‘Sen ki Artıkâbâd kadısısın mektub gönderib Rafızi ve ilhâd (Ebu
Bekir, Ömer ve Osman’ın halifeliğini tanımayan, gerçek inançtan
dönen) ile meşhûr olub Yukaru Cânib (İran’da Safavîler ile
muâmeleleri olanları serr tefahhus (inceden ince araştırma) eylemek
bâbında hükm–i hümâyûnın gönderilmeğin emr–i şerifim mûcibince
tefahhus (araştırma) olındıkda Arab nâm karyeden Emir Ali Oğlu
Mansur Halîfe nâmına olub ve karye–i mezbûreden (yukarıda adı
geçen köy) Şâh ali bin Mansur ve Mehmed bin Kulı nâm kimesneleri
şer’–i şarife mahkemeye ihzâr idüb (çağırıp) mezkûr (yukarıda adı
geçen) Mansur’dan suâl olındıkda Mansur ve İsmail ve Hasan ve diğer
Hasan Halîfe nâm kimesneler bizim emrimizde cem’ olub bin beşyüz
kese flori Yukaru Cânibden (İran’dan) gelen Emir Ali Halîfe’nin
âdemi Şâh Bende’ye teslim itdik...’67
Belgeden anlaşıldığı üzere Artıkâbâd’ın Arap köyünden bazı kişilere verilmek
üzere İrân’dan (Şah Tahmasb) 1500 Flori (11.yy’dan önce Floransa –İtalya’da–
basılan altın para üzerinde zambak resmi bulunuyordu) geldiği, bunların kime
olduğu araştırılması, gerçek olduğu takdirde bu kişiler hakkında icap eden
müeyyidenin tatbik edilmesi için Zile kadısı görevlendirilmektedir. Belgede geçen
Arap köyü bugün Tokat merkeze bağlıdır.Ancak anlaşılıyor ki o dönemde
Artova’nın mülki yüzölçümü bugünkinden daha büyüktü.Ayrıca Artıkabad’ın
kadı sahibi olacak kadar mühim bir yerleşim birimi olduğu da aşikardır.
67 B.O.A. Mühimme Defteri cilt:40, s.212
121
Artova’nın Osmanlı tarihindeki bir diğer mühim yeri ise Dulkadiroğulları
Beyliğinin yıkılmasına mevkisel anlamda katkı sağlamış olmasıdır.
Dulkadiroğulları Beyliğinin başında bulunan Şehsuvaroğlu Ali Bey Artova’da
öldürülmüştür.Bu olay Dulkadirlerin Osmanlı’ya bağlanması anlamına
gelmektedir ki bunun için seçilen mekan Artova olmuştur:
‘...İran seferi bahanesiyle Tokat'a çağırılan Ali Bey,Artukova'da (Artova)
oğulları ile birlikte 1522'de katledildi. Böylece Dulkadiroğulları
Beyliği tamamen Osmanlılara bağlandı...’68
Evliya Çelebi Artova’dan Arıkova olarak bahsetmektedir. Evliya Çelebi
Seyahatnamesi’nde Sivas’tan kuzey istikametine giderken
Arıkova(Artova)kasabasına uğradıklarını kaydetmektedir:
‘...Şimale doğru giderek Çamlıbel dağından,Sivas Eyaleti toprağında
mahsulü çok,mamur ve müzeyyen kasaba misali köylerden geçtik.
Arıkova (Artova) Kasabasına geldik. Oradan da yine şimale giderek
Şeyh Nusrettin Tekkesine uğradık...’
Bütün bu bilgiler ışığında Artova’nın tarih öncesi dönemden başlayarak bir çok
devlet ve medeniyete şahit olduğu ve bilhassa Selçuklu ve Osmanlı devrinde
kayda değer bir yerleşim birimi olduğu anlaşılmaktadır.Osmanlı devrinde Evliya
Çelebi’nin de dediği gibi bir kasaba hüviyetinde olan Artova,1923’te bir deprem
68 www.maliye.gov.tr 07.05.2007 20:01
122
yaşamış ve gördüğü zarardan ötürü Çamlıbel’e bağlanarak mülki taksimatta yer
almış,nihayet 1944’te ilçe olabilmiştir.
3.2.2. Kültürü
Yukarıda belirttiğimiz üzere Artova’nın bir yerleşim birimi olarak
kullanılmaya başlanması prehistorik devirlere kadar dayanmaktadır.Bu engin
tarihin bırakmış olduğu kültürel miras da şüphesiz en az bu tarih kadar geniş
olacaktır.Ancak Artova’nın kültürü,Tokat merkeze yakınlığından ötürü 2.
Bölümde sunduğumuz Tokat kültürüyle paralellik arzetmektedir.Gerek evlilik
adetleri ve halk edebiyatı ürünleri, gerek yöresel mutfak bakımından daha önce
anlattığımız gelenek ve teamüller Tokat’la benzer yapıdadır.Biz burada bazı
kültürel hususiyetlere değinmekle yetineceğiz.
Malazgirt Meydan Muharebesi’nin ardından Emir Artuk Bey’in Artova civarını
fethetmesiyle birlikte burada tam anlamıyla bir Türk kültürü şekillenmiştir.Artova
haritasına bakıldığı zaman bu kültürün yerleşik izlerini görmek mümkündür.Zira
Artova’nın bir çok köy ve mezrasına Oğuz boylarının isimleri verilmiştir.Mesela
Salur,İğdir ve Alayundlu köyleri bunu teyid etmektedir.Türklüğe ait ne varsa bu
köylerde kültürel manada yaşanmaktadır.Eski Türklerdeki inanışların hala
yaşadığına şahit olmaktayız.Örneğin Türk kütüründe ‘kurt’ mühim bir yer
tutar.Kurt motifleri Türklerde bir çok amaca yönelik olarak
kullanılagelmiştir.Bilhassa nazardan korunmak için kurt kafası kullanılır.Bu
konuda Yaşar Kalafat şunları kaydetmektedir:
123
‘...Gıyaben de nazar değebilir. Sadece canlı ve cansız mala değil
insanlara bilhassa çocuk ve kadınlar nazar olabilirler. Nazara uğrayan
mal mülk zarar görünebilirken, insanlar hastalanıp ölebilirler. Nazar
için yarı ölümdür, denildiği olur. Nazardan korunmak için bostanlara
kurt kafası dikilir... ’69
Bu tür bir uygulamanın Artova’da da yapıldığı yönündeki araştırmamız Kalafat
tarafından teyid edilmektedir:
‘... Karabağlı Karapapah Türkleri Nevruzda tarlaya ‘Kurt Kafası’
dikip bereketi cezbetmek için Onun etrafında dönerler. Kurt kafasının
koruyuculuğuna da inanılır. Bu uygulama Artova-Tokat’ta da
vardır...’ 70
Yaşar Kalafat’ın Karapapak Türklerinin kurt inancı hakkında verdiği bilgilere
dayanarak Artova’da da Karapapakların olduğu kanaatine varabiliriz.Zira 1904’te
bir çok Karapapak ailesi Türkiye’ye yerleşmek için başvurmuş ve bunların bir
kısmı Tokat’a yerleştirilmiştir.Bu göç hadisesine ve bazı inanış benzerliğine
istinaden Artova’da kültürel hayatta daha ziyade Karapapak Türklerinin müessir
olduklarına hükmedebiliriz.
69 Kalafat,Yaşar, Göktürklerden Günümüze Türk Halk İnançlarında Kurt ,www.tdtkb.org70 a.g.e, ayrıca bkz. S.Sakaoğlu, ;Anadolu Folklorunda Göktürk Efsanelerinin İzlerir; Beşinci Milletler arası Türkoloji Kongresi, İstanbul, 25-28 Eylül 1985, Türk Edebiyatı C.I. sh. 256-262
124
Şu da bir gerçek ki Artova iktisadi manada fazla gelişim gösterememiş,yaşadığı
1923 depreminin yaralarını sarmakla uğraşırken bir yandan da ekonomik ve
endüstriyel gelişim çabalarına girmiştir.Tüm bu gelişmemişlik ve buna bağlı
problemlerden ötürü dışarıya açılamamıştır.Bu durum esasında kültürel birikimini
muhafaza etme noktasında olumlu sayılabilir,ancak sahip olunan kültürel
zenginliklerin sergilenmesi ve dışa açılımı konusunda olumsuz neticeler
doğurmuştur.
3.3.Başçiftlik
Başçiftlik daha önce Reşadiye’ye bağlı iken 1998’de ilçe olmuş küçük ve genç
bir yerleşim birimidir.Karadeniz sahilinden takriben 85 km içeridedir. Canik
Dağları'nın Güney eteklerinde, bir anlamda, Kuzey Anadolu dağlarına yaslanmış
vaziyettedir.Bu dağların üzerinde bazı köyleri bulunmakta ve yaylaları da bu dağ
silsilesi üzerinde olup, Kümbet Kırı'na doğru uzanır. Bu açılardan Ordu İli'ne
hudut bulunur. Doğu yönünden Reşadiye, diğer yönlerden de Niksar ilçesiyle
çevrilidir. İlçe köyleri engebelik bir konum gösterir. Dağlık ve engebeli alanları
çoğunluktadır.
3.3.1.Tarihi
Başçiftlik İlçesinin kuruluş tarihi hakkında kesin bir bilgi yoktur. Kuruluş tarihi
yaklaşık 400 senenin üzerinde olduğu tahmin edilmektedir.Rivayete göre ilçe
Fatih Sultan Mehmet'in Trabzon-Rum,Pontus devleti üzerine açtığı sefer sonucu
kurulmuştur.
125
Başçiftlik’in daha önce Niksar ilçesinin doğu bölümüne rastlayan ve Ayvazönü
mevkiine yakın bir yerde ilk yerleşimini yaptığı bilinir. Hatta o zamanki Başçiftlik
mezarlığı çok yakın zamanlara kadar aynı adla anılmakta idi. Söz konusu mezarlık
yakın zamanlarda Niksar Belediyesinin arsa parselleri ve şahısların buralara sahip
çıkması sonucu dağıtılmıştır. Tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber, o zamanki
sosyal durum ve Niksar çevresindeki bataklıklar ve o sıcak havada oluşan
sivrisinekler burada yasayan halkı rahatsız etmiştir.Ancak bu husustaki bilgiler
rivayetten ibarettir:
‘...O zamanki Başçiftlik halkından olan bazı şahıslar bulundukları
yerden doğuya doğru gittiklerinde geniş ormanlıklar ve soğuk
akarsular arasında bugünkü Başçiftlik ilçesinin merkez camisinin
bulunduğu yerde geniş bir alan bulmuşlardır. Geri döndüklerinde
halklarına: “ Öyle bir yer bulduk ki otu sümbül kuşu bülbül” diye
methetmişlerdir. Bunun üzerine köy halkından beş hanenin buraya
yerleştiğini daha sonrada göçmeyerek ikameti devam ettirdiği
söylenir. İsminin de buradaki beş haneden dönüşerek Beşçiftlik
olduğu, daha sonra da Başçiftlik 'e dönüştüğü rivayet edilir...’71
Bu yöreyi gezen Evliya Çelebi’nin Başçiftlik’i ziyaret ettiğini ve o zamanlar
buranın bir köy hüviyetinde olduğunu Seyahatname’deki bir tariften
anlıyoruz.Ayrıca Evliya Çelebi bu civardaki bir kaleden de bahsetmektedir:
‘...Kale, Ş.Karahisar hakinde subaşılıktır, Koyluhisar
nevahisindendir. Paşa efendimizi burada bulunup Ş.Karahisar
71 www.basciftlik.com 10.05.2007 00:22
126
meyvelerinden hediye verdik, Gördüğümüz acaibi bir bir naklettik.
Kalenin methettiğimiz metanetine taaccüb etti. Buradan kalkarak
Başçiftlik karyesine geldik. Karahisar hakinde, İskefsur kazasında,
Erzurum ile Sivas eyaletleri hududunda abadan bir karyedir...’
Bu anlatıma göre 1647’de bu yörede Başçiftlik isimli bir köy mevcuttur ve bu
köy o zamanki mülki taksimatta Erzurum ve Sivas eyaletlerine sınırdır. Başçiftlik
hakkındaki bir diğer tarihi belge ise Yusuf Bey isimli şahsın Başçiftlik’te inşa
ettirdiği zaviye için yazdırdığı vakfiyedir:
‘...890 Şevval Gurresi ( 20.10.1485) Abdullah oğlu Sinaneddin
Yusuf Bey`in Niksar`a bağlı Başçiftlik de Allah rızası için yeni
inşa ettirdiği zaviyeyi fukara, miskin, ulemâ, şeyh ve zaviyeye inen
bütün misafirler için vakfetmiştir. 582 numaralı defterin 168. sayfa,
113 sırasına kayıtlıdır. 1967 numaralı defterde de yeni Türkçesi
bulunmaktadır.
Söz konusu zaviyenin ilelebed devamı için de ; İnce Sofi, Sarı
Danişmendlü, Hatip, Hasan Halife, Babuç Köylerinin mezrasını,
Başçiftlik adı ile bilinen Çiftliğin tamamı, Taşlık, Karabalçık,
İbrahim Kırığı ve Dulugünayı adıyla bilinen yerleri,Hallaç İbrahim
arazisi altındaki suyu vakfetmiş ve mütevelliliğe zaviye şeyhini
getirmiştir...’72
72 www.sadibayram.com 10.05.2007 00:51
127
Bu kayıtlara göre 1485 yılında Başçiftlik adıyla bilinen bir yerleşim birimi
vardır ve yazılan vakfiyeye göre Başçiftlik’te yerleşik hayatın oturmuş, arazi
isimlerinin de halen kullanılmakta olduğu görülmektedir. Abdullah oğlu
Sinaneddin Yusuf Bey`in Başçiftlik’te yaptırdığı zaviye ise çok amaçlı kullanım
için yaptırılmıştı. Bu bilgiler Başçiftlik’in köklü bir yerleşim yeri ve yol güzergahı
olduğunun açık bir göstergesidir. Tarihi İpek yolunun da Başçiftlik’ten geçtiği
hesaba katılırsa ilçenin kuruluş tarihi çok daha eskilere dayanmaktadır.
Ali Rıza Atasoy’un 1950 yılında basılan kitabında da Başçiftlik hakkında bazı
bilgiler mevcut. Bu bilgiler hem Başçiftlik’in tarihine hem de o zamanki sosyal
durumuna ışık tutmaktadır:
‘...Kasabanın (Reşadiye) kuzey batısında beş saat uzakta (yaya
olarak) 350 haneli büyük ve eski bir köydür. Denizden yüksekliği
1500 metredir. 2000 nüfuslu ve resmi okulunda 2 öğretmen vardır.
Sokakları kısmen kaldırımlıdır... Tarihi kısımda Evliya Çelebi
seyahatnamesinde yazıldığı veçhile vaktiyle Erzurum Eyaletinin
hududu Başçiftlik‘ten başlamakta olduğundan burasının çok eski
bir köy olduğu anlaşılmaktadır. Erzurum Eyaletine tayin olunan
Defterdarzade Mehmet Paşa’yı Erzurum memur ve ayanı
Başçiftlik’te karşılayarak kurbanlar kesilmiş, kendisine hediyeler
takdim edilmiştir. Esasen vaktiyle şark orduları Niksar menzilinden
kalktıktan sonra Başçiftlik’e gelirler, buradan sonra ovacık içinden
ve Hasan Şeyh köyünden, Baydarlı’dan geçerek yaz mevsiminde
Erdemkırı üzerinden ve kış mevsiminde de Çavdar köyü üzerinden
geçtikten sonra Koylehisar menziline varırlardı...73
73 Atasoy, Ali Rıza; Tokat Reşadiye Halk Kitabı,İstanbul-1950, ss.607-608
128
Tüm bu bilgi ve belgeleri bir araya getirecek olursak Başçiftlik’in en az 600
yıllık bir tarihinin olduğunu söyleyebiliriz.Tarihi İpek Yolu’nun ve Osmanlı
ordularının uğrak yeri olan Başçiftlik’te haliyle bu tarihi süreçten gelen zengin
bir kültürün olması icap etmektedir.
3.3.2. Kültürü
Avşar Türklerinin çoğunlukta olduğu Başçiftlik’te kültürel yapı Türk gelenek-
göreneklerinin izlerini taşımaktadır.Şu da var ki ilçe kırsal alanda kurulu olup
istihdam imkanı fazla olmadığı için sürekli göç vermektedir.Nüfusun çoğunluğu
kadın ve yaşlılardan oluşmaktadır. Ekonomisi büyük ölçüde hayvancılık ve
halıcılığa bağlıdır.Ancak 1990 Körfez Krizinden sonra halıcılık
gerilemiştir.74Halıcılığı zikretmemizin sebebi 1985’ten beri düzenlenen Halı
Festivalleridir. Bugüne kadar 5 defa düzenlenen bu festivaller ilçenin kültürel
dokusunu zenginleştiren unsurların belki en başta gelenidir. Halk bu vesileyle bir
araya gelip kaynaşmaktadır. Başçiftlik’teki diğer bir kültürel faaliyet ise Başçiftlik
Kültür ve Sanat Şenlikleridir.Belediye tarafından ilki 2006 Temmuz ayında
düzenlenen bu şenlik, muhtelif mahalli sanatçıların da iştirakiyle halkın bir
anlamda bütünleşmesini sağlamıştır.
Başçiftlik halkı geleneklerine bağlı insanlardır. Başta da belirttiğimiz üzere
Avşarların hakim olduğu Başçiftlik’te adetler Türk kültürünün numunelerini
yansıtır.Mesela evlilik görücü usulüyle yapılır.Askere önem verilir.Kullanılan şive
kendilerine özgüdür.Başçiftlik insanlarının hasletleri hakkında yine Atasoy’a
kulak verelim:
74 www.tokatkulturturizm.gov.tr 10.05.2007 01:42
129
...Köye su getirmek gibi hayrat yapan kadınlar vardır...
Başçiftlikliler zeki ve çalışkandırlar. Dere kenarlarında büyük
kavaklıklar tesis etmişlerdir. Yaylaları Perşembe yaylasına
yakındır. İçlerinde pek çok sanatkarlar vardır. Bir çokları sahildeki
şehirlere giderek çalışıp para kazanırlar...Meşhur alimlerden Hasan
Hoca ve Yusuf Hoca bu köydendir... 75
3.2.1.Erbaa
Erbaa ilçesi Yeşil ırmak Havzası üzerinde kurulmuş şirin bir ilçedir. Konumu
itibari ile Karadeniz ve İç Anadolu bölgeleri arasında bir geçiş alanıdır. Kuzeyden
Samsun’un Çarşamba ilçesi ile Ordu ilinin Akkuş ilçesi, batıdan Amasya’nın
Taşova ilçesi, doğudan Tokat’ın Niksar ilçesi güneyden Tokat merkez ve
Güneybatıdan Turhal ilçesi ile çevrilidir. İlçenin üzerinde bulunduğu ovanın
Kuzeyinde Canik Dağı içerisinde değerlendirilen Karınca dağı, Güneyinde
Sakarat ve Boğalı dağları, doğu ve batısında da bu dağların uzantıları
bulunmaktadır. İlçe merkezinin deniz seviyesinden yüksekliği 248 m.dir
3.2.1.A.Tarihi
Bu günkü Erbaa'nın tarihte ilçe olarak yer alması yaklaşık yüz yıllık bir
geçmişe dayanmaktadır. Bu haliyle çok yeni bir yerleşim birimi sayılabilir. Buna
karşılık, İmbat deresinin ilçe merkezinden ayırdığı Horoztepe ile, çevredeki bazı
köylerin tarihi geçmişi çok daha eski zamanlara uzanmaktadır. Şu halde Erbaa'ya
ilişkin tarihçeyi, sadece ilçe merkezinin geçirdiği evrelere değil, ilçe topraklarının
75 A.g.e, s.608
130
tamamını içine alan bölgeye oturtmak gerekmektedir. Erbaa'nın tarihi, bilhassa
Amasya-Niksar ile daha sonra Tokat tarihleriyle iç içedir. "Erbaa" kelimesi,
Arapça olup "dört" anlamına gelmektedir. Resmi kayıtlarda 18. yüzyılın
başlarından itibaren Erbaa adının kullanıldığı görülmektedir. Bir ara bu kelime
"Nevahi-i Erbaa" şeklinde kullanılmıştır. O dönemlerde Niksar Amasya arasında
en önemli yerleşim birimleri ; Erek, Karayaka, Sonusa (Uluköy) ve Taşabat
(Taşova) idi. Nüfus yönünden ancak birer nahiye büyüklüğünde ve aynı bölgede
olmalarından hepsine birden Nevahi-i Erbaa yani "dört nahiye" deniliyordu. Hatta
tahakkuk eden vergiler de bu isimle kaydediliyordu. H.1256/M.1840 da, Erbaa
adıyla maruf dört nahiyenin (Erek, :Karayaka, Sonusa, Taşabat) vergisi 47ı243
kuruş olarak resmi evraka geçmiştir. 76Buna göre Erbaa; Erek, Karayaka, Sonusa
ve Taşâbat'ın genel bir adı olmuş, dördü birden sanki bir kaza (ilçe) görünümünü
almıştır. Hatta resmiyette Kaza-i Erbaa tabiri de kullanılmıştır. 1872 yılında tesis
bulunan Erbaa Kaymakamlığı, 1892 yılında Tokat’a bağlanmıştır ve bağlılık halen
devam etmektedir.
Kelkit vadisinin Şark seferleri sırasındaki önemine binaen Fatih Sultan Mehmet
ve Yavuz Sultan Selim müteaddid defa bu yörede bulunmuştur.Ayrıca Bidevi
hapishanesi ve buraya atılan meşhur eşkıyalar da Erbaa’nın tarihindeki önemli
anekdotlardandır. 77
3.2.1.B. Kültürü
Tarih kısmında da belirttiğimimiz üzere Erbaa tarih öncesi devirlere kadar
dayanan bir geçmişe sahip.Tabi olarak bu engin tarihten tevarüs edilen bir kültür
birikimi ve sosyal yapı mevcut.Anadolu’da saf Türk kültürünün yaşayıp
76 www.erbaa.bel.tr 21.05.2007 23:1977 www.erbaa.net 21.05.2007 22:25
131
yaşatıldığı Erbaa’da halkın gelenek-göreneklerine bağlılığı ve bu değerleri
muhafaza etme iradesi ilçe merkezi dahil olmak üzere her köşesinde müşahade
edilmektedir.Bir Erbaa’lı olarak bizzat bu kültürün şahidi olduğumuzu
söyleyebiliriz.Bu araştırmamızda Erbaa bu yönden şanslı.
Erbaa’da halkın kaynaşması ve birbiriyle dayanışması ilçedeki kültürel ve
sosyal dokunun sağlamlığını yansıtmaktadır.Bilhassa düğün ve cenaze gibi
toplumsal birleşmelerde bu dayanışma ruhunu ve geleneksel yapıya bağlılığı
müşahade etmek mümkün olmaktadır.
Yörede evlilikler genellikle görücü usulüyle yapılmaktadır.Çok eşli evliliğe de
rastlamak mümkünse de tek eşli evlilik tercih edilmektedir.Köyler arası kız alıp
vermeler oldukça yaygındır.Bu da başta belirttiğimiz gibi yörenin kaynaşmasını
ve bir birlerine olan itimadını yansıtmaktadır.Düğünlerde muhtelif adetler
uygulanmaktadır.Bu adetlerin bir kısmı Tokat merkezdekilere benzemekle birlikte
farklı tarafları da mevcuttur.Mesela düğün ziyafetinde evvela bir yemek yenir
ardından diğer tabak sofraya konulur.Yani sofrada sadece bir tabak bulunur.Önce
o bitirilir sonra başka yemek gelir.Bu uygulama belki de Tokat yöresinde sadece
Erbaa’da vardır.
Yeri gelmişken Erbaa’nın zengin mutfağından bahsetmemek olmaz.Yörenin
yemeklerini şu şekilde sıralamak mümkün:
1-Çorbalar: Yayla Çorbası,Katıklı Çorba ,Tarhana Çorbası, Kara Çorba,Kavurma
hellesi,Zoğal Çorbası,Mercimek Çorbası,İşkembe Çorbası,Hamurlu
Çorba,Şehriye çorbası,Dutmaç Çorbası,Toyga Çorbası,Erişte Çorbası, Mısır
Çorbası
132
2-Yemekler: Bulgur ve Pirinç pilavı-Keşkek(Gendüme)-Nohut Yahnisi-Patates
Kızartması-Patates Yahnisi-Patlıcan Boranısı-Patlıcan Dolması-Kuru Fasülye-
Biber Dolması-Biber Kızartmasi-Lahana Kavurması-Pancar Yemekleri-Köfteler-
Karnıyarık-Soğan, fasülye ve diğer piyazlar,Patlıcan Musakka-Ispanak
Yemekleri-Boranılı-Hazır ve kesilmiş makarna-Mantı-Bat-Lahana ve üzüm
yaprağı dolmaları.
3-Ekmek ve Börekler: Sinilerde sade börek(Çandır Böreği),cevizli burma
böreği,sade kara fırın ekmekleri, cevizli ekmek ve börekler,mısır unundan
güdül,saç ekmeği,pağaç,bayramlarda yapılan cevizli,çökellikli,haşhaşlı
yağlılar,parmak,bişi,katmer,su böreği,çarşaf böreği, fetil,gömbe,göm.
4-Tatlılar: Kek-sipsili pasta-irmik tatlısı-baklavalar-baklavalar-kadayıflar-un
helvaları-reçeller-yufka tatlıları-pekmezler-kabak tatlıları-Birde bunların yanında
turşular bulunur.Lahana-salatalık-domates-biber-patlıcan-fasulye turşuları.
5-Bileki: Mısır unu ile yapılan bir tür gıdadır.
6-Kuş Burnu Pekmezi: Erbaa kuş burnu meyvesi bakımından çok zengin bir
yapıya sahiptir.Yöremizde kuş burnunun reçeli herkes tarafından
yapılmaktadır.Genelde bağ bahçe kenarlarında,dağlarda bol miktarda rastlanan
kuş burnu Eylül ayının sonlarına doğru toplanır .78
78 a.g.k. 21.05.2007 23:11
133
3.2.2.Niksar
Tokat il merkezine 60 km mesafede yer alan Niksar ilçesi’nin güney
doğusunda Reşadiye, Kuzey batısında Erbaa , güneyinde Almus, güney batısında
Tokat, kuzeyinde Ordu Vilayeti sınırları bulunmaktadır.Canik dağlarının
Kelkit vadisine inen eteklerinde kurulan ve Yeşilırmağın en büyük kolu olan
Kelkit çayı vadisi boyunca doğu-batı doğrultusunda uzanan Niksar ;İç
Anadoluyu (Erzincan-Reşadiye-Niksar-Erbaa-Amasya yoluyla ) batıya bağlayan
yol kavşakları üzerinde bulunmaktadır.
3.2.2.A Tarihi
Niksar, Kelkit Irmağı ile Canik dağları’nın kucaklaştığı, Karadeniz sahilleri ile
Orta Anadolu bozkırlarının buluştuğu yerde, Karadeniz’i Akdeniz’e bağlayan yol
üzerinde bulunduğu için tarih boyunca hem ekonomik,hem de siyasi olarak
önemli bir mevkii oluşmuştur.
Bu özellikleri ile hem stratejik bir bölge, hem de insanların çok hoşuna giden bir
iklim ve verimli topraklar Niksar’ı cazibe merkezi haline getirmiştir. İşte bu
cazibe de koskoca bir tarihin hiç ara vermeden bu şehirde yaşanmasına sebep
olmuştur.
134
Niksar eski çağlarda Pontus adını taşıyan bölgenin içinde yer alıyordu. Yerleşme
izlerine M.Ö.III.yy.da rastlanmaktadır. Bugünkü Niksar’ın yerinde bulunan ve adı
bilinen en eski kent Hellenistik Kaberia’dır. Pontus kralı Mithridates VI’nın
M.Ö.b71.yılında Roma Orduları Komutanı 1. Lucullus’la yaptığı savaştaki
yenilgisiyle bütün Pontus Ülkesiyle birlikte Roma İmparatorluğu’nun emrine
girdi.M.S.14-37 yıllarında Roma İmparatorluğu Tiberius zamanında, kentin
isminin Neokaiseria olarak değiştirildiğini görüyoruz.79 Hıristiyanlığın yayılış
dönemlerinde Neokaiseria önemli bir merkez olmuştur.M.S.344-499 yıllarında
meydana gelen iki büyük depremle kent tamamen yıkılmıştır.
XI.yy.ın sonuna kadar Bizans İmparatorluğuna bağlı kalan şehir bu tarihten
sonra Melik Danişmend Gazi tarafından Danişmendliler Beyliğine katılmış ve bu
beyliğe bir süre başkentlik yaparak Niksar adını almıştır.
1175’te II. Kılıçarslan zamanında Selçuklu topraklarına katılan Niksar, Moğol
istilası ile 1341’de önce Eretna Devleti’nin, daha sonra da Tacettinoğulları
Beyliği’nin hakimiyetine girmiş ve bu beyliğin merkezi olmuştur. 1387 yılında
Niksar’ı ele geçiren Kadı Burhaneddin’in bir savaşta öldürülmesi üzerine bölge
halkı Yıldırım Beyazıt’tan yardım istemiş ve Yıldırım Beyazıt’ın oğlu Süleyman
Çelebi Niksar’ı 1398’de Osmanlı ‘ya katmıştır.Fatih Sultan Mehmet’in Trabzon
seferi, Yavuz ve Kanuni’nin doğu seferleri sırasında uğradıkları tarihi şehir,
Osmanlılar’ın son yıllarında Tokat sancağına bağlı bir kaza merkezi olarak
varlığını sürdürdü.
Tarihi geçmişinin simgesi olarak Roma,Bizans,Selçuklu,Danişmendli ve Osmanlı
Devletlerinden kalma pek çok eser hala şehrin tabi bir parçası olarak
ayaktadır.İstiklal Savaşı sırasında Rum ve Ermeni çetelerinin baskılarıyla
79 www.niksar.gov.tr 22.05.2007 01:39
135
karşılaşan Niksar, diğer taraftan memleketimizi işgal eden düşmanlara karşı, 16
haziran 1919’da İzmir’in işgalini protesto amacıyla Anadolu’daki ilk mitinglerden
birini gerçekleştirerek Cumhuriyetten bugüne kadar varlığını sürdürmüştür.
3.2.2.B Kültürü
Tarih boyunca sayısız medeniyete ev sahipliği yapan Niksar, bir o kadar da
kültürel miras ve teamülün yaşadığı eşsiz Anadolu kentlerinden birisidir.Sahip
olduğu kültürel birikimi muhafaza etmek adına bir çok faaliyetin de yapıldığı
ilçede en fazla dikkat çeken etkinlik Çamiçi Yayla Şenlikleridir.Niksar Çamiçi
Yayla Şenlikleri adı altında Orta Anadolu ve Karadeniz’i kapsayan, ilmi toplantı,
bilgi ve şiir şölenlerinin yer aldığı, örf, adet ve geleneklerin yaşatılmasına yönelik
etkinlikler düzenlenmektedir.Bu şenliklere civar vilayetlerden de iştirak ediliyor
olması yörenin sosyo-kültürel zenginliğine işaret etmektedir.Kaldı ki Niksar bir
çok ünlü de çıkarmıştır.Mesela yenilikçi şairlerimizden Cahit Külebi ve eski
Anayasa Mahkemesi başkanlarından Yekta Güngör Özden Niksarlıdır.
Niksar’ın bir diğer kültürel tarafı ise günümüze dek sürdürülmüş olan bazı el
sanatlarıdır. Yörede el halısı, kilim ,sandık, kaval, zurna ve süpürge imalatı gibi
muhtelif el sanatları mevcut olup hem iktisadi hem kültürel sahada bu ürünlerin
cazibesi devam etmektedir.
Niksar’ın müzik folkloru da oldukça zengindir. Yörede halk sazlarının çoğu
kullanır.Toplantılarda eski ve günümüz halk şairlerinden deyişler
okunur.Toplantılarda başlıca tef,bağlama,çöğür ve kemane çalınır.Halk
müziğinden komşu illerin müziğiyle benzerlikler görülür.Yörede tezeneli
sazlardan divan,bağlama ,cura,çöğür;üflemeli sazlardan dilli-dilsiz çeşitli boy
136
kaval ve düdük,kaba ve orta boy zurna;yaylı sazlardan kemane ve
kemençe ;vurmalılardan davul,tef,kaşık ve zilli maşa çalınır.
Geleneksel Niksar evlerinin en büyük özelliği, evin en büyük odalarından
birisinin mutfak olarak kullanılmasıdır.Mutfağa halk ağzıyla “Aşevi” veya
“Aşkana” denir.Odanın bir köşesinde yemek yapmaya ve çamaşır kazanı
kaynatmaya yarayan yer ocağı bulunurken; diğer tarafta kurutulmuş yiyecek,
konserve saklandığı bölmeli tahtadan yapılmış ambar vardır. Mutfak ailelerde
oturma odasıdır.Yöre oldukça zengin bir mutfağa sahiptir:
1-Çorbalar : Bacaklı, zoğallı ve erikli çorba; Mısır ve Gendirme Toygası;Tarhana,
Kör Toyga, Katıklı Düğün, Helle ve tutmaç çorbası.
2-Yemekler: Tokat kebabı, yaprak sarması, cevizli bat, baklalı yaprak dolması,
madımak, kabak kabuğu kavurması, pancar, pehli.
3-Hamur İşleri : Çökelekli,katmer,cızlak,cevizli çörek,bişi,leylek giliği, yufka,
muhacir ve çarşaf böreği.
4-Pilavlar : Keşkek,mercimekli ve fasulyeli bulgur pilavı.
5-Tatlılar : Kuşburnu reçeli, dut pekmezi, kalburbastı, cevizli baklava,yufka, irmik
ve lokma tatlısı.80
3.2.3.Pazar
Pazar Orta Karadeniz’den doğu Karadeniz’e geçiş noktasında bölgenin iç
kesimlerinde yer alan küçük bir ilçe merkezidir. Kıyıya paralel olarak doğu batı
yönünde sırası ile Kelkit,Yeşilırmak ( Tozanlı) ve Çekerek kollarının oluşturduğu
80 www.niksar.gov.tr 22.05.2007 02:11
137
bir vadi üzerinde yer almaktadir. Tokat’ın 26.km batısındadır.Pazar ilçesine bağli
2 kasaba ,17 köy vardır.
3.2.3.A Tarihi
Esasında Tokat merkezle yakınlığından dolayı hemen hemen aynı tarihi paylaşan
Pazar ,ilk çağlardan beri krallıklar ve İpek Yolu üzerinde olduğu için
mütemadiyen istilalara,yağma ve yangınlara maruz kalmış bu sebeple eskiye ait
pek eser kalmamıştır.Günümüze kadar gelmeyi başaran en önemli belki de tek
yapı Mahperi Hatun Kervansarayı’dır. Kervansaray Selçuklu Sultanı I. Alaeddin
Keykubad'ın birinci eşi Mahperi Hatun tarafından M.1238-39 yılında
yaptırılmıştır. Konya'yı Sinop'a bağlayan kervan yolu üzerinde yer almaktadır.Bir
çok medeniyete ev sahipliği yapan ilçe tarih boyunca
Dazimontis,Kazabad,Kazova,Ayna Pazarı,Aynalı Pazar, Eğrişehir,Avnibey
Pazarı, Ayan Pazarı ve son olarak Pazar isimlerini almıştır. Evliye Çelebi’nin
anlattığına göre Pazar Osmanlı devrinde önemli bir yere sahiptir.İsminin daha çok
‘Pazar’ ünvanını almasının sebebi ise buranın bir pazar yeri olarak ün salmış
olmasıdır:
“Hicri 1061 yılında Kazova toprağında Tokat’a yakın 150 akçalık bir
kazadır. Buraya Cumapazarı derler, Kadısı, Sipahi kethüdayeri,
Yeniçeri Serdarı, Şehir Subaşısı vardır. Camisi, mamur bir hanı, çarşısı
ve pazarı vardır. Haftada etraftan buraya nice bin adam gelip, alım
satım ve Pazar eyledikleri için adına Aynapazar derler.” 81
81 Evliya Çelebi,Seyahatname,cilt:5, s.57
138
İlçenin en kaydadeğer yılları Selçuklu ve Osmanlı devrindedir.Mahperi Hatun
kervansarayının buraya yapılmış olması yörenin Selçuklu devleti devrindeki
jeopolitik, sosyo-ekonomik ve kültürel ehemmiyetine işaret etmektedir.1514
yılında Kemah seferine çıkan Yavuz Sultan Selim Amasya –Artova yoluyla
Pazar’a gelmiş,burada bir süre konaklamış,sefer planları tamamlandıktan sonra
Pazar’dan ayrılıp Kemah seferine devam etmiştir.1635 yılında Revan Seferi
dönüşü 4. Murad da Pazar’a gelerek burada konaklamıştır.Tarihi hakkında yeterli
araştırma ve esere ulaşamadığımız Pazar, 1957 yılında belde, 4 temmuz 1987
günü kabul edilen kanunla ilçe olmuştur.82
3.2.4. Reşadiye
Tokat il merkezine 89 km uzaklıkta, Kelkit Çayı kıyısındadır. Bu yeni ilçe
merkezi 1906 yılında Sivas Valisi Reşit Akif Paşa’nın talimatı ile kurulmuştur.
Yaklaşık 400 yıldan, yüzyıl başına kadarki tarihi kayıtlarda, Erzurum Vilayetinin
Şarki Karahisar sancağına bağlı, İskefsir nahiyesi olarak geçen Reşadiye’nin eski
kuruluş merkezi bugün de tam olarak tespit edilememiştir. Reşadiyeli Prof. Dr.
Atasoy’un bu konuda yaptığı araştırmalara göre, eski kaza merkezi İskefsir Kalesi
denilen Uluköy ve Keçiköy başındaki tepede Kale düzü mevkiindedir.83
3.2.4.A Tarihi
Reşadiye, M.Ö. 6. Yüzyılda Pers Şehinşahı 2. Kurus’un Kapadokya ‘yı işgal
etmesinden sonra sırasıyla Büyük İskender, ve Pontus devletinin egemenliğine
82 www.pazar.gov.tr 22.05.2007 02:5683 Atasoy, Ali Rıza; Tokat Reşadiye Halk Kitabı,İstanbul-1950
139
girmiştir. M.Ö. 2. Yüzyıldan itibaren Anadolu’yu istila eden Romalılar, Pontus
Kapadokya’sının kralları Mithridat’ların sert direnişleriyle karşılaşmışlar, yıllarca
süren mücadeleler sonucunda doğu, batı arasında en önemli geçiş yeri olan Kelkit
Vadisini de ele geçirmişlerdir. (M.Ö.46) Roma İmparatorluğunun ikiye
ayrılmasıyla M.S. 395 den sonra yaklaşık 700 yıl Bizans egemenliğinde kalan
Reşadiye, Koyulhisar’dan başlayarak Niksar ve Erbaa’ya kadar uzanan vadi
içinde yer alan pek çok savunma ve denetim kalelerinden biri olmuştur. Bizans
döneminde 7. ve 10. yüzyıllar arasında, yoğun Arap akıncıların saldırılarına
uğrayan kent 11. yüzyılda Danişment, 12. yüzyılda Seçuklu Türkleri eline geçti.
Zaman, zaman Trabzon Rum Krallığının denetimine giren Reşadiye İlhanlılar,
Ertena ve Kadı Burhanettin’den sonra 1392 yılında Yıldırım Beyazıt tarafından
Osmanlı birliğine bağlandı. Osmanlı imparatorluğunun yükselme devrindeki doğu
seferinde Tokat’ta kışlayan ordular Kelkit vadisinde devamlı Reşadiye’den
geçmişlerdir. 841461 Yılında Fatih Sultan Mehmet Koyulhisar kalesini
Akkoyunlular’dan, Trabzon’u Rum krallığından aldığı zaman Reşadiye’den
geçmiştir. Ayrıca Yavuz Sultan Selim 1514 de İran seferinde, Sultan 4. Murat
Revan seferinde doğuya giderken yine Reşadiye’den geçmişlerdir.
Evliya Çelebi 1644 yılında Erzurum’a giderken Niksar’dan sonra uğradığı
Reşadiye’den söz etmektedir.
“...Niksar’dan altı saatte Başçiftlik’e gelmiş, burada Sivas eyaleti
tamam olmuş, Erzurum eyaleti başlamıştır... Buradan alessabah kalkıp,
Erzurum eyaletinde İskefsir kazasına kadem bastığımız gibi ikiyüzyedi
kurban edip Erzurum ayanlarından çavuşlar kethüdası, defteremini
84 Hammer Tarihi ve Tac-üt Tevarih’te bu mevzuya dair bilgiler mevcut.
140
timar defterdarı ve sair erbabı divan, cümle istikbale gelip her biri
zikıymet cevahir ve avani hedaye getirdiler...85”
1644 Yıllarında Erzurum’a bağlı iken daha sonraları Sivas vilayetine bağlanan
İskefsir 1906 yılında bugünkü yerinde kaza olarak kurulmuş ve İskefsir olan adı ,
Sultan Mehmet Reşad’a ithafen Reşadiye olarak değiştirilmiş, cumhuriyetten
sonraki taksimatta Tokat vilayetine bağlanmıştır. 1939 Yılı yer sarsıntısında
yıkılan ilçe, yeniden aynı yerinde kurulmuştur.
3.2.4.B Kültürü
Tarih kısmında belirttiğimiz üzere köklü bir geçmişe sahip olan Reşadiye,bu
engin tarihten intikal eden kültür birikimini muhafaza etmeyi başarmış nadide
Anadolu şehirlerinden biridir.Zaten örf ve adetlerine son derece bağlı olan halk
yaşanan 1939 depremiyle birlikte bir biriyle kaynaşmasını artırmış ve
geleneklerinden ödün vermeden bugünlere gelmiştir.
Bir dönem Erzurum eyaletine bağlı olan Reşadiye’de diğer ilçelerden farklı
olarak Doğu Anadolu kültürünün izlerini görmek mümkündür.Verimli arazisi ,
tabi güzellikleri ve bilhassa kaplıca turizmi sayesinde tarihte olduğu gibi bugün
de bir sosyo-kültürel cazibe merkezi olmayı hak etmektedir.Reşadiye’deki bir
diğer dikkat çekici kültürel olgu ise yaylalarındaki etkinliklerdir.Her sene
85Evliya Çelebi Seyahatnamesi,cilt:2,s.194
141
muhtelif şenlik ve festivallerin tertib edildiği bu yaylalar bize geçmişten gelen
kültürün izlerini bulma fırsatını sunmaktadır.Örneğin Selemen yaylasında hala
değiş tokuş (takas) usulüyle alışveriş yapılmaktadır.86Bu geleneğin köklerini ilk
çağlara kadar götürmek mümkünse de bir Türk yurdu olan Reşadiye'de hadd-i
zatında Türk kültürünün yaşatıldığı daha makul bir gerçektir.
3.3.1.Sulusaray
Sulusaray Tokat il merkezine 69 km, Artova İlçe merkezine 30 km, Yeşilyurt İlçe
merkezine 11 km uzaklıkta, 20 Mayıs 1990 tarihinde yeni ilçe olmuş yerleşim
yeridir. İlçe etrafı dağlarla çevrili bir ova üzerinde, Çekerek ırmağı kenarındadır.
3.3.1.A Tarihi
İlçe olarak genç sayabileceğimiz Sulusaray’ın tarihi ilk çağlara kadar
gitmektedir.Arkeolojik kazılar sonucu gün yüzüne çıkarılan antik Sebastopolis
kentinin kuruluş tarihi henüz kesin olarak bilinmemektedir. Bazı kaynaklarda
M.Ö.1. Yüzyılda kurulmuş olduğu kayıt edilmektedir.87 Roma İmparatoru Trajan
zamanında (M.S. 98-117) Pontus Galaticus’la, Polemoniacus eyaletlerinden
ayrılarak Capadokia eyaletine dahil edilmiştir. Bu konudaki kitabe Capadokia
Valisi Arrian adına şehrin ileri gelenleri ve halkı tarafından dikilmiştir.
Sebastopolis kelime olarak Yunancadır.Sebasto,büyük,azametli; polis, şehir
anlamında olup, büyük azametli şehir demektir.Bazı kaynaklarda Heraclepolis
86 Tokat Valiliği,Tokat 2007 İl Yıllığı,Tokat,s.20087 www.tokat.gov.tr 24.05.2007 00:03
142
olarak geçmektedir ki bu konuda şehrin kuzeyindeki Çekerek Irmağı üzerinde
kurulu köprüde bir kitabe yer almakta olduğu belirtilmektedir. Heraclepolis,
Herakles şehri anlamına gelmektedir. Heracles Yunan ve Roma mitolojisinde
gücü kuvveti simgeleyen yarı tanrı bir varlıktır.Bu anlamı ile Sebastopolis ile aynı
manayı ifade eder.
Vitali Cuinet’e göre Sulusaray Pompe tarafından kurulmuştur. 88Mithridat
Eupator’un savaşlar sonucu Pompe’ye yenilip Sulusaray’ı yakıp yıktığı zaman
kendisi tarafından tekrar burasını imar edip Nicopolis ve Sebastopolis şehri olarak
kurduğunu, halen toprak altında kalan kent Timur Anadolu’ya geldiğinde halkın
kendisine karşı koymaları nedeniyle tekrar yakılıp yıkıldığı zannedilmektedir.Bu
harabeler üzerine kurulan Sulusaray ilçesi ismini muhtemelen saray harabeleri
arasından kaynayan kükürtlü bir sudan almaktadır. Önceki yıllarda düzenli kazı ve
kurtarma çalışması yapılmamıştır. Ancak 1987 yılında Tokat Müze Müdürlüğünce
yapılan kurtarma ve sondaj kazıları sonucunda elde edilen verilerle daha önce
ortaya çıkmış bulunan mimari parçalar değerlendirildiğinde kentin Hellenistik,
Roma ve Bizans döneminde önemli bir yerleşim alanı olduğu anlaşılmaktadır.
Comana Pontika da (Antik Tokat) yapılan yüzeysel araştırmalar sonucu elde
edilen buluntular ile büyük benzerlik göstermektedir.İlçede 1987 yılında yapılan
kazılar esnasında bulunan tarihi eserlerin bir kısmı Tokat Müzesinde
sergilenmektedir. Bir kısmı ilçede bulunan açık hava müzesinde muhafaza
edilmektedir.
Selçuklu ve Osmanlı devirlerinde de işlevsel önem taşıyan Sulusaray Mart 1921
de Tokat’a bağlı bir merkez olarak mülki taksimatta yer almıştır. 1923
depreminden sonra Sulusaray’ın büyük hasar görmesi ile ilçe merkezi
88Cuinet,Vitali, La Turkie d’Asie Geographie Administrati ve Statistikue Destoriptive et Raisonnee de Chakue Province de L’asi Mineure ,Paris,1892 (Bu eser Cuinet’in 1880-1892 yılları arasındaki gezi ve tetkiklerini ihtiva etmektedir.)
143
Sulusaray’dan alınarak Tokat iline bağlı Çamlıbel Bucağına nakledilmiştir. Bir
süre sonra 1 haziran 1944’de Artova’ya nakli yapılarak İlçe merkezi mülki
taksimat’ta yerini Artova’ya bırakmıştır.Daha sonra Sulusaray 04.07.1987
tarihinde Yeşilyurt ilçe olması ile Yeşilyurt’a kasaba olarak bağlı
kalmıştır.1990’da ise ilçe hüviyeti kazanmıştır. 89
3.3.1.B Kültürü
Nüfus ve yüzölçüm bakımından küçük bir ilçe olan Sulusaray, bu niceliksel
küçüklüğünün tam tersine niteliksel bir büyüklükte tarihi ve kültürel geçmişe
sahiptir.Tarih öncesi devirlerden bu yana bir çok uygarlığa şahit olan ve Roma
İmparatorluğu gibi devasa bir devletin zamanla önemli bir medeniyet beşiği haline
gelen Sulusaray, günümüze kadar muhafaza etmeyi başardığı kültür
nümuneleriyle tarih sayfalarına adını yazdırmış bir şehirdir.Ancak sahip olduğu
bu hazineyi teşhir etme hususunda aynı başarıyı gösterdiğini söylemek zor.Büyük
uygarlık ve kültürlerin imzasını taşıyan bir şehrin yeterince tanınıp
tanıtılmamasının faturası maalesef kültürel mirasımıza karşı ilgisizliğimizin bir
neticesi olarak en bariz şekliyle Sulusaray Antik Sebastopolis kentinde
görülmektedir.Beynelmilel bir turizm potansiyeli taşıyan bir ilçemiz bugün hak
ettiği mevkide değil.
Belirttiğimiz üzere sahip olduğu kültür birikimini kullanamayan Sulusaray, içe
kapanık bir kültür modeli arzetmektedir.Bölgeye sınır olması hasebiyle ilçede
daha ziyade İç Anadolu kültürünün hakim olduğu gözlenmektedir.Türk
geleneklerine bağlı muhafazakar bir yapı sergileyen halk, şehirlilikten çok bir
kasabalılık ilişkisi içindedir.Kullandıkları şive de Tokat merkezde kullanılan
şiveden bazı farklılıklar arzetmektedir.Mesela ‘değil’ için ‘daal’, şeker için ‘şakar’
,’Bekir’ için ‘Bakır’ denildiğine şahit olduk.
89 Resmi Gazete,20 Mayıs 1990, sayı:20523,Kanun no:3644
144
3.3.2.Turhal
Yeşilırmak havzasında, Karadeniz bölgesinin orta bölümünün yerleşime en
müsait yerinde kurulan Turhal ,İç Anadolu'yu Karadeniz'e , Doğu Anadolu'yu
batıya bağlayan yolların kesiştiği yerde kurulmuştur. Cumhuriyetin ilk
yıllarındaki nüfusuyla küçük bir yerleşim yeri iken 1944 yılında ilçe olan
Turhal ; bugün yüzbini aşan nüfusu, konumu ekonomik yapısı ile ülkemizin en
hareketli yerleşim yerlerinden birisi haline gelmiş, adı geleceğin vilayetleri
arasında geçer olmuştur.
3.3.2.A Tarihi
Antik çağlarda Pontus Galatikus, ustus polemoniakus, Komona Pontik gibi adlarla
anılmış olan Turhal'ın tarihinin binlerce yıl ötelere gittiği anlaşılmaktadır. M.Ö.
3000 yıllarında Mezapotamya'da yaşayan Sümer alfabesi ile yazılmış iki
kitabenin Turhal Kalesinde bulunduğundan söz edilmesi, Turhal'ın tarihinin 5000
yıl önceye gittiğini göstermektedir. Kesin olmamakla beraber Turhal, Kasiura,
Gayura, Turnalit isimleri taşımıştır.
Turhal Binlerce yıldan beri ilgi odağında olmasının neticesinde sayısız savaşların
sonucunda farklı yönetimlerde kalmıştır. M.Ö. 745 yıllarında Asurlular M.Ö.
7000 yılarında Kimmerler, M.Ö. 612 yıllarında Medler, M.Ö. 546 yıllarında ise
İran asıllı Persler bu çevreyi (yöreyi) yönetimleri altına almışlardır.90İskender'in
ortadoğu seferi ardından büyük bir baskı dönemi yaşayan Anadolu eyaletleri,
90 Universal Genel Kültür Ansiklopedisi,İstanbul,Mayıs 1989,s.4
145
komutanlar arasında bölüşülmüş; Pers soylularından Ariaretes, Gaziura'yı
(Turhal) başkent yapmıştır.Bizans sınırları içerisinde olduğu yıllarda küçük bir
yerleşim birimi olan Turhal, Beylikler döneminde Eratna Beyliği sınırları içinde
idi. 1399'da ilk kez Osmanlıların eline geçti. Ankara savaşından sonra Timur'un
çekilmesi ile birlikte 1413'te kesin olarak Osmanlı topraklarına katıldı. 19. yy 'ın
II. yarısında yöreyi etkileyen en önemli olay göçmenlerin gelişi idi. 1854-1878
Kırım savaşı, 1855-1859 Şeyh Şamil ayaklanması ve 1877-1878 Osmanlı-Rus
savaşından sonra Anadolu'ya gelen Balkan ve Kafkas göçmenlerinin bir bölümü
Turhal yöresine yerleştirilmişlerdir.Mütareke ve milli mücadele yıllarında Turhal,
Mustafa Kemal önderliğinde tüm varlığını ortaya koymuş, Kurtuluş Savaşında
yüzlerce şehit vermiştir.
Turhal 1892 Yılında belediye olmuş ve 1.9.1944 tarihine kadar Tokat’a bağlı
bucak olarak yer almıştır. Bu tarihten itibaren ilçe merkezi haline gelmiştir.
1923’lerde 300 haneli bir bucak iken 19 Ekim 1934’de Şeker Fabrikası
açılmasıyla ekonomik ve sosyal açıdan hızla gelişmeye başlamıştır. Son Nüfus
sayımına göre merkez ilçe nüfusu 100.000‘e yaklaşmış ve bir çok il’den nüfusça
daha büyük bir ilçe olmuştur.91
3.3.2.B Kültürü
Tokat merkeze yakınlığı sebebiyle kültürel açıdan fazla farklılık arzetmez.Ancak
Kırım ve Osmanlı-Rus savaşlarından sonra yöreye yerleşen Balkan ve Kafkas
Türklerinin kendilerine has kültürleri muhafaza edilmektedir.Bilhassa Kıpçak ve
Karaçay Türklerinin yoğun olduğu Turhal merkez ve köylerinde milli örf ve
adetlere bağlılık devam etmektedir.Tokat merkezden daha sosyal olduğunu
91 www.turhal.bel.tr 24.05.2007 01:49
146
gözlemlediğimiz Turhal halkı, bu durumu bir bakıma ekonomik gelişmişliğe
borçludur diyebiliriz.
3.3.3.Yeşilyurt
Tokat merkeze 56 km mesafede kurulmuş nispeten yeni bir ilçedir.İlçenin
temelini “Musaköy” oluşturmaktadır. 13 hane tarafından kurulan İlçenin; 1864
Kafkas göçmenleri, 1877 - 1878 Osmanlı Rus harbi nedeni ile Kars-
Erzurum,Bayburt ve Artvin yöresinden gelen göçmenlerin iskanları ile hane
sayısının 80’e ulaşmış, 15.02.1932 tarihinde Sivas Samsun TCDD Yollarının
faaliyete geçmesi, istasyon binasının yapımı ile yük indirme bindirme merkezi
olması, çevrede yapılaşmanın başlaması ile nüfus hızla artmıştır.
3.3.3.A Tarihi
İlçenin coğrafi konumu, tarihi merkezlere olan yakınlığı, tarihi ve ören yerlerinin
varlığı Roma ve Danişmend gibi uygarlıklara sahne olduğunu
göstermektedir.Ancak bir yerleşim merkezi olarak kullanılmaya başlanması bu
yüzyıl içerisinde gerçekleşmiştir.
Yeşilyurt ilçesinden de geçen Sivas-Samsun T.C.D.D hattı 15 şubat 1932
tarihinde ulaşıma açılmış ,1936-1937 yıllarında tüm çevre köylerin
147
yararlanabilmesi için, köy arazilerinin uygun yerine (şimdiki ilçe merkezinin
bulunduğu yere) istasyon binası inşa edilmiş ve istasyona yakın köylere ''Arabacı
Musa Köy''ismi verilmiş.İstasyondan çevre köyler trenle yolculuk ve yük
taşımacılığı yaparken,yakın köylerden Damlalı (Kösrük) köyünden Yusuf Er
(Topal Yusuf),Aziz Ertaştan ve Hafız Efendi istasyon binasına yakın bir yere
kerpiçten bir bina inşa ederler ve burasını tren yolcularının alış-veriş
yapabilecekleri dükkan olarak işletirler.Bu bina ilçenin ilk yapısı olmuştur(1938).
Bu bakkal dükkanını işletenlerden Aziz Ertaş askere gidince yerine o zamanlar 15
yaş civarında olan Bekir Ertaş bakar. Bu arada Kazova'dan gelme Mehmet
Yıldızdal (Büyük Kürt Mehmet) istasyona yakın yere bir bina inşa eder ve bu
ikinci bina olur.Aynı dönemlerde Karacaören köyünden Ömer Çavuş
(Yılmaz),Damlalı köyünden Osman Çavuş (Erdir),Salih Sevim,Hafız Ahmet
(Şener) ile Bekir Sarıcan ve İsmail Misafir gelerek yerleşmişlerdir. Yıl 1942’de
hane sayısı 4-5 iken, Yıl 1944-1945’lerde 15-16 haneye ulaşır.
Daha önce Artova ilçe merkezi şimdiki Çamlıbel Beldesi imiş.İlçe merkezinin
buradan alınıp demiryolu üzerindeki köylerden birine nakledilmesi gündeme
geldiğinde encümen üyesi Kerim Turgut ve Bahri Koçak (Bahri Dede) çevre
köyleri dolaşarak, ilçenin Arabacımusa Köyüne verilmesi için imza
toplamışlar,buna rağmen ilçelik Artova ismiyle beraber demiryolu üzerinde
bulunan Kızılcaköyü'ne verilmiştir.
T.C.D.D Yolları ilk ilçemiz topraklarından geçtiği dönemlerdeki istasyon şefi
Hayri Yalım bey zamana göre ileri görüşlü birisi imiş ve bu istasyon çevresinin
ileride gelişeceğini,büyük bir yerleşim yeri olacağını tahmin etmiştir. Aynı
düşünceyi paylaşan ve hayata geçirmeye çalışan diğer bir kişide Hüseyin
148
Torunoğlu olmuştur.Torunoğlu ileri görüşlü biri olup, aynı zamanda üç dönem
Muhtarlık yapmıştır.
Torunoğlu ve arkadaşlarının gayretiyle hızlı bir gelişme başlamış,Toprak
Mahsulleri Ofisi açılmış,pancar ekimi izni alınmış,pancar kantarı yapılmış,Tarım
Kredi Kooperatifi faaliyete geçirilmiş ve hızlı bir nüfus artışı ile köy görünümünü
geride bırakıp kasabalığa doğru ilerlemiştir.
İbrahim Efendi tarafından okuma yazma kursları açılarak,vatandaşlara okuma
yazma öğretilmiş,1949-1950 öğretim yılında iki sınıflı ve lojmanlı ilk okul
açılmış, bu yerin adı kurulduğunda Arabacı Musa Köy olduğundan ilk okula
Arabacı Musa Köyü İlk Okulu adı verilmiştir.
Torunoğlu (son muhtarlık döneminde) heyeti ile birlikte merkezimizi,kasaba
yapmaya çalışmış,hatta dönemin Artova Kaymakamı Özlem Aydın ile birlikte bu
iş için Ankara'ya gitmişlerdir.Bu girişim olumlu sonuç vermiş ve 1972 yılında
merkezimiz kasaba yapılımıştır.Yapılan seçimler sonucu H.Hüsnü Şahin ilk
belediye başkanı olmuş,kısa süre içerisinde su,kanalizasyon ve elektrik şebekesi
gibi alt yapı hizmetleri gerçekleşmiştir.
1972 yılında jandarma Karakolu hizmete açılmıştır.1972-1973 öğretim yılında
Arabacı Musa Kasabası Orta Okulu kiralık binada hizmete açılmış,1977-1978
yılında yeni lise binası hizmete açıldığı için,orta okulda lise binasına
taşınmış,böylece lise ve orta okul birlikte eğitim öğretim yapmaya başlamıştır.
149
Kasabanın nüfusu hızla artmış,bu nedenle 1981 yılında üç mahalleye ayrılmış
bunlar; Şehitler Mahallesi,İstasyon binasının batısında kalan bölgeye Gazi Osman
Paşa Mahallesi,doğusunda kalan bölgeye ise 100.Yıl mahallesi adı verilmiştir.
1984 yılında kasabayı ziyaret eden dönemin köy işleri bakanı Münir Güney
kasabamızı beğenmiş bu duygularını ise buranın isminin''Yeşilyurt''olarak
değiştirilmesini Belediye başkanına ve çevresindekilere tavsiye ederek dile
getirmiştir.Daha sonra kasabanın adı Yeşilyurt olarak değiştirilmiştir.
1984 ile 1986 yılları arasında göçmen konutları inşa edilmiş ve Afganistan'dan
ülkemize gelen Türkmen göçmenleri bu konutlara yerleştirilmiştir. Bunların
vatandaşlığa alınmaları ile kasabanın nüfusu artmıştır.(114 hane.yaklaşık 500 kişi)
Bu konutların bulunduğu mahalleye ise dönemin Cumhurbaşkanı Kenan Evren‘in
ismi Evren paşa mahallesi adı verilmiştir.Nüfusun artmasıyla ortaya çıkan ihtiyacı
karşılamak için 100.yıl mah.sinde Milli Hakimiyet İlk okulu inşa edilmiş, bu okul
1986-1987 öğretim yılında öğrenime açılmıştır.
Kasabanın hızlı büyümesi ve hükümetin kamu hizmetlerini yaklaştırma politikası
kasabada,ilçe olma düşüncesini doğurmuştur.Halkın ileri gelenlerinin gayretleri
ile ilçe olma düşüncesi resmen ilgililere teklif edilmiş,Başbakan merhum Turgut
Özal zamanında, kasaba 1987 yılında ilçe olmuştur. 92
3.3.3.B Kültürü
Hala kasabalılık psikolojisinin devam ettiği bir ilçe olan Yeşilyurt 1984-86 yılları
arasında Afaganistan’dan gelen Türkmenlerin yerleştirilmesiyle bir kültürel
92www.tokatkultur.com.tr 24.05.2007 04:36
150
çeşitlilik kazanmıştır.Daha çok dericilikle uğraşan bu göçmenler Yeşilyurt
halkıyla kaynaşmış,aynı zamanda geleneksel giyim-kuşam tarzlarını ve
kendilerine özgü adetleri muhafaza etmeye devam etmişlerdir.Mesela yemek
yerken çatal kaşık kullanmama,gelin almaya deveyle gitme vs. adetler hala
uygulanmaktadır.
3.3.4.Zile
Tokat ilinin 70 km batısında yer alan Zile ilçesinin doğusunda Turhal ilçesi,
güneyinde Artova ilçesi ve Yozgat iline bağlı Kadışehri ilçesi, batısında Yozgat
ilinin Çekerek ilçesi ve Amasya'nın Göynücek ilçesi, kuzeyinde ise Amasya ili
bulunmaktadır. Düz bir ova üzerinde kurulmuş olan Zile’nin hemen önünden
Yeşil Irmağın bir kolu olan Hotan deresi geçmektedir.
3.3.4.A Tarihi
Geçmişi hakkındaki mevcut birçok kayıtların yanında, yapılan arkeolojik
araştırmalar gösteriyor ki ilçe Tunç ve Demir Çağları'ndan beri iskana açıktır.
MÖ.50. yıllarında yaşayan ve coğrafyanın piri sayılan Amasyalı Strabon,bu şehrin
Ninova (Asur Krallığı'nın başkenti) melikesi Semiramis tarafından MÖ.1600
yıllarında kurulduğunu kaydeder.93Bu tarihi kayda göre Zile’nin 3600 yıllık bir
geçmişi bulunmaktadır. Bu uzun geçmişi içinde; Hitit,Frig,Pers,Pontus,Roma ve
93 Strabon,Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika : XIII - XIII - XIV) (Mütercim:Prof.Dr.Adnan Pekman)
151
Bizans kültürlerinin tesiri altında kalan Zile’de bugün çeşitli devirlere ait olmak
üzere Hititlere, Selçuklulara, Friglere, Perslere, Romalılara, İlhanlılara,
Danişmendlilere, Ertanlılara ve Osmanlılara ait tarihi eserleri görmek
mümkündür. Tarihi eserler içinde Zile Kalesi, kalenin doğu yönündeki kayaların
oyulmasıyla yapılan ve Roma döneminden kaldığı anlaşılan Tiyatro (Anfitiyatro),
Kalenin kuzey-doğu tarafında bulunan Kaya Mezarlığı, Maşat Höyük, , Anzavur
Mağaraları, Kuruçay’daki Manastır harabeleri görülmeye değer tarihi eserler
arasındadır.94
Roma hakimiyetine karşı ayaklanan Pontus Kralı Mithridat VII.’in ölümü üzerine
yerine geçen oğlu II. Pharnake ile Roma diktatörlerinden Julius Sezar arasında
Zile’de tarihi bir savaş yapılmıştır. Sonuçta, II.Pharnake’yi yenilgiye uğratan
Sezar, zaferin sevincini Zile’den Roma’ya yazdığı kısa ama anlamı büyük olan
mektupla bildirmiş ve mektubundaki “Veni-Vidi-Vici” “Geldim-Gördüm-
Yendim” sözlerini bir taşa yazdırmıştır.Yakın zamana kadar Kale’de olduğu
söylenen bu taşın,nerede olduğu bilinmemektedir.
11. yüzyıl başlarında Bizans'ın Armeniakon Theması'nın sınırları içerisinde yer
alan yöreye aynı yüzyılın ikinci yarısında Türkmenler gelmeye başladı.
Danişmendliler'in ve Anadolu Selçukluları'nın egemenliği altında kalan yöre, 13.
yüzyıl ortalarında Baba İshak Ayaklanması'ndan etkilendi. İlhanlılar'ın denetimi
altındayken Moğol valileri tarafından yağmalandı. Eretna Beyliği, Kadı
Burhaneddin Devleti ve Akkoyunlular tarafından yönetildikten sonra
Osmanlılar'ın eline geçti. Ankara Savaşı'nı (1402) kazanan Timur'un kısa süreli
denetiminin ardından 1413'te yeniden Osmanlı topraklarına katıldı. Celali
Ayaklanmaları'ndan büyük ölçüde etkilendi. Osmanlı İmparatorluğu'nun eyalet
yönetiminde "Eyalet-i Suğra" ya dahil olup Sivas vilayetinin Tokat Sancağı'na
bağlı bulunuyordu. 1872 yılında kaza merkezi, 1923 mülki ve idari taksimatında
94 www.tokatkultur.com.tr 24.05.2007 20:59
152
Tokat ili’ne bağlı ilçe statüsüne kavuşan Zile, 1855 ve 1922 yıllarında iki büyük
yangın geçirmiştir.
Zile ismi tarih boyunca Zela, Zelitis, Zelid, Anzila, Gırgıriye (Karkariye),Zeyli,
Silas olarak çeşitli değişikliklere uğramıştır.
3.3.4.B Kültürü
Zile İlçe merkezinde evler, yakın zamana kadar kerpiç ağaç karışımı ahşap bir
stilde yapılmakta idi. Bugün bu evlerin büyük çoğunluğu koruma altına alınarak
"sit alanı" haline getirilmiştir. Ancak son yıllarda yurdumuzun her yerinde
görüldüğü gibi, şehrimizde de ahşap mimarî stildeki evlerin yanında, betonarme
ve çok katlı apartmanların yapımı da gittikçe artmaktadır. Ayrıca İlçede geçmişte
çok yaygın olan geleneksel aile tipi son yıllarda çekirdek aile tipine dönüşmeye
başlamıştır. Ancak bazı köylerde ataerkil aile yapısı halen devam etmektedir.
Örf ve adetlerine oldukça bağlı olan ilçe halkının akraba ilişkileri ve sosyal
yaşamlarındaki yardımlaşma gelenekleri halen sürmektedir. Bu birleşme ve
dayanışmayı bilhassa düğünlerde, seçimlerde ve ölümlerde görmek mümkündür.
Zile halkı gelenek ve göreneklerine, örf ve adetlerine sıkı sıkıya bağlı, kapalı bir
kenttir. Günümüze kadar bu yapının devam ettirilmesinde rol oynayan en önemli
faktörlerden birisi de Zile'nin göç alan değil göç veren bir kent konumunda
olmasıdır. Zile'den dışarıya göç olayı yaşanmaktadır. Bugün Türkiye'nin neresine
giderseniz gidin mutlaka Zileli ile karşılaşırsınız. Turhal ilçesinin % 40'ı Zileli'dir.
En fazla göç Turhal'a olmaktadır.
153
İlçe ve köylerinde genelde tek evlilik söz konusu olup, yaygın olan görücü usulü
evlilik ve düğün yapma âdeti halen devam etmektedir. Kız istemeden gelin
almaya kadar geçen sürede yöresel özellikler gösteren birçok âdetler, günümüzde
her alanda görülen gelişmelere ve değişmelere rağmen önemini ve özelliklerini
hala korumaktadır. Yakın zamana kadar alınan başlık parası genelde kaldırılmıştır.
Günlük kıyafet olarak giyilmeye devam edilen yöresel özellikler taşıyan giysiler,
bazı köylerde otantik yapısı içinde yaşamaya devam etmektedir.
İlçe ve köylerinde undan yapılan helle çorbası, erişte, makarna, baharda çevreden
toplanan ve şifa niyetiyle yenilen kaba pancar ve madımak yemekleri en çok
bilinen yöresel yemeklerdir. Ayrıca bazı köylerde de çerkez pastası, hıngel, çılbır,
kuskus ve haşıl yemekleri meşhurdur. Sonbaharda yabani kuşburnu meyvesinden
yapılan ve tıbben sağlık için birçok yararları olduğu bilinen kuşburnu reçeli,
kansızlığa iyi gelen duru pekmez, çökelekli, ev ziyaretlerinde, piknik de ve kadın
hamamlarında mutlaka yapılıp yenilen Zile Bat'ı ilçe halkı ile özdeşleşmiştir.
İlçede milli bayramlar çok heyecanlı ve oldukça kalabalık bir biçimde kutlanır.
İlçe halkının hemen hemen tümünün katıldığı millli bayram kutlamalarında esnaf
teşekkülleri kendi iş yeri özelliklerini sergileyerek bayrama ayrı bir renk
katmaktadırlar.Aynı heyecan ve coşku ile kutlanan dini bayramlarda da
bayramlaşma ve büyükleri ziyaret ayrı bir özellik taşımaktadır. Hanımların günler
önce başlayarak yaptıkları bayram temizliği küçük büyük ayırt edilmeksizin
herkese yeni giyecekler alınması (bayramlık) ve bayramda gelen misafirlere ikram
etmek için çeşitli tatlılar yapılması gelenek haline gelmiştir.
4.1.TÜRKLER
154
Tarihte bir çok medeniyete imza atmış olan Türkler, sahip oldukları hasletlerle
zamanla Dünya’ya hükmeder hale gelmişlerdir.Tokat’taki Türk Boyları bahsine
geçmeden evvel bu muazzam milletin tarih sahnesindeki yerini ve ayrıldığı
boyları bilmek faydalı olacaktır.Yazımıza Türk kelimesinin etimolojisiyle
başlayacağız.
4.1.1 Türk Kelimesi
Türk sözcüğünün aslı "türümek" eyleminden gelmektedir. Bu eylemden
türetilmiş, kişi ve insan anlamında “törük” ve hece düşmesiyle "Türk" sözcüğü
ortaya çıkmıştır. Nitekim Anadolu'da bir kısım göçebeler de yürümekten yörük
adını almışlardır. Türk sözcüğü, ayrıca, çeşitli kaynaklarda; "töre sahibi, olgun
kimse, güçlü, terk edilmiş, usta demirci ve deniz kıyısında oturan adam"
manalarında kullanılmaktadır.Orta Asya'ya dayanan bazı kaynaklarda Türk
kelimesinin "gökten gelen" manasında kullanıldığı da görülmektedir.95
4.1.2 Türklerin Tarihi
İlk kez Türk adı inkar edilemeyecek bir biçimde Göktürkler tarafından
kullanılmıştır. Bu da 6'ncı yüzyılın başıdır. Göktürkler kendi alfabelerine
sahiptiler ayrıca Orhun yazıtlarında da bir milletten söz ettikleri, millet anlayışına
sahip oldukları açıkca görülmektedir.
95 www.vikipedi.org 24.05.2007 02:35
155
Haitililer, Truvalılar, Sümerler ve Etrüksler gibi birçok halkın da Türk olduğu
iddia edilmiştir. Bunlar iddialar arasından en öne çıkanı Truvalılardır. Mitolojide
Truvalıların atası olarak Turkos gösterilir. 96Ayrıca Truvalıların ata önem
vermeleri, kalkanlarında at sembolleri kullanmaları, kıyafetlerinde simetrik Türk
desenlerine çok benzer desenler kullanmaları da bu iddiayı güçlendirmektedir.
Fatih Sultan Mehmet ve Mustafa Kemal Atatürk de Truvalıların Türk olduğunu
iddia etmiştir.Atatürk tarafından ortaya atılan Güneş Dil Teorisi ise Türk tarihini
insanlığın başlangıcına dayandırmaktadır. Ayrıca Atatürk Mu kıtası hakkındaki
birçok kitabı okumuş ve Türklerin kökenini Mu kıtası olabileceğini söylemiştir.
Tahsin Mayatepe' yi Mu kıtası hakkında araştırma yapması için Güney
Amerika'ya göndermiştir.97
4.1.2.A Hunlar
Tarihte değinilen ilk Türk boyu MÖ 8’inci yüzyılda ortaya çıkan Hunlardır. Çin
kaynakları Hunları Hiung-nu olarak anarlar. At sırtında göçlerin tarihte ilk
örnekleri bu dönemde başlar. Batıya yönelen Hunlar olağanüstü hazırlık düzeyleri
ve şaşırtıcı hareket yetenekleriyle zaman içinde kendileriyle aynı atçılık
disiplinine sahip olan Germenler ve yüksek bir kültür düzeyindeki Romalılar
üzerinde üstünlük kurmuşlardır. 98
İlk Türk imparatorlukları, göçebe Türk kavimlerinin zaman zaman birleşerek,
bazen çok kısa ömürlü olan Bozkır imparatorlukları kurmaya başlamaları ile
96 www.wikipedia.org 25.05.2007 21:2897 www.turkleronline.com 25.05.2007 21:2398 www.ozturkler.com 25.05.2007 21:25
156
meydana gelmiştir. Bu birleşme sayesinde geliştirdikleri güç ile diğer Asyalı
halklar için büyük bir tehlike olmaya başlamışlardır. Çin Hükümdarı Shi Huang
Ti, Çin'in verimli topraklarını bu sonu gelmeyen Hun-Türk saldırılarına karşı daha
iyi koruyabilmek için Çin Seddi'ni inşa ettirmeye başlamıştır. Çin Seddi'nin
tamamlanması ile, Türk kavimlerinden oluşan bir bodun oldukları düşünülen,
Hiung-nu halkı (Hunlar) batıya doğru yönelmiştir. Bu batı hareketi esnasında
İskitleri de peşlerine takarak Avrupa'ya kadar gitmişlerdir. Avrupa'da yayılan
Hun-korkusu, bütün Avrupa halklarını harekete geçirmiştir. Avrupa'nın o zamana
kadar en çok korku saçan Doğu-Gotlar Cermen kavimi Hunlardan kaçarken
Roma’yı yakıp yüzyıllarca bir Cihan-devleti olmuş olan Roma İmparatorluğunu
yıkmışlardır.
Hunların Avrupa’ya girmeleri ile harekete geçirdikleri Avrupa halklarının büyük
göç'ü Avrupa’ya bugüne kadar değişmemiş olan etnik coğrafyayı vermiştir.Ama
amaçları Roma imparatorluğunu ele geçirmek değil sadece kaçmak olduğundan
dolayı, kaçmaya devam edip İtalya'nın en güney noktasına varıp sonra hatta
Sicilya adasına geçip orda bir Kraliyet kurmuşlardır. Bunun haricinde
Anglosaksonlar Britanya adasına, ve doğu Avrupalı Slav kavimleri güney
Avrupa'ya kaçmışlardır. Hunların Avrupa’ya varışı, Avrupa'nın etnik coğrafyasına
bugüne kadar değişmeyen yeni bir görünüm vermiştir.
4.1.2.B Göktürkler
M.S. 552’de Bumin Kaan’ın kurduğu Göktürk İmparatorluğu yaygın bir
diplomatik ilişkiler dizisi oluşturmuştu. Göktürkler yedinci yüzyılda Çin
egemenliği altına düşmüş olmakla birlikte Kutluk adlı kahramanlarının
yönetiminde 532’de yeniden bağımsızlıklarına kavuşmuşlar, 716 yılında
Kutluk’un oğlu Bilge Kaan imparator olarak kardeşi Kültekin ve babasının
157
deneyimli veziri Tonyukuk ile birlikte ülkesini yüksek bir yaşam düzeyine
ulaştırmıştı. 99Bu durum 745 yılına kadar sürmüştü. Bu dönemden kalan Orhun
yazıtları Tonyukuk’un (ölümü: 720), Kültekin’in (ölümü: 731) ve Bilge Kaan’ın
(ölümü: 734) mezar taşlarından oluşmaktadır.
4.1.2.C Uygurlar
Göktürk İmparatorluğu 745 yılında aynı etnik kökenden gelen Uygurlarca
yıkılmış, böylece Göktürk bayrağı altındaki bütün Türkler Uygurlara
bağlanmışlardır. Bölgenin Türkistan olarak tanınması Uygurlar nedeniyledir.
1229’da Moğollar Uygur yönetimine son vermişler, ancak Uygurlar varlıklarını
onların üst kültürel ve politik tabakası olarak sürdürmüşlerdir.
4.1.3 Türkler ve İslamiyet
Türkler ve Müslümanlar arasındaki ilk ilişkiler sekizinci yüzyılda başlamış ve
kimi Türk boyları İslam dinine geçmişlerse de Emevilerin (661-750) Arap yanlısı
politikaları bu ilişkileri bir ölçüde sınırlandırmıştır. Abbasi hanedanına egemenliği
ellerine geçirmeleri için destek veren Emevilere karşı o dönemde girişilen politik
99 www.ulkuocaklari.org.tr 25.05.2007 21:27
158
çekişmelerin en büyük bölümü bölgedeki Müslüman Türkler ile İranlılar (MS
750) arasında geçmiş, pek çok Müslüman Türk Abbasi yönetiminde yer almış, bu
nedenle İslam dinine duyulan ilgi Ceyhan Irmağı ötesindeki Türkler arasında
büyük artış göstermiştir. Bu ilgi dönemin Halifelerinden Muktesim’in 835 yılında
salt Türklerden oluşan elit bir ordu kurmasıyla daha da pekişmiştir. İslam dininin
Orta Asya bozkırlarına yayılmasında ticaretin de önemli bir rolü vardır.
Kervanlara katılan Türk dervişleri Türklerin İslam dinine geçmelerinde
azımsanmayacak bir görev üstlenmişlerdir. Türkler onuncu yüzyılda Müslüman
olarak politik birliğe kavuşmuşlardır. Bu gelişmelerin ardından Karahanlar ilk
Müslüman Türk Devletini kurmuşlardır.
İslamiyeti kabul etmeleriyle birlikte millet olma sürecini tamamlayan Türkler
kısa sürede İslamiyeti bir "dünya dini" haline getirmiş,hakimiyeti altında olsun ya
da olmasın tüm müslüman azınlıkları koruyup kollama görevini üstlenmişlerdir.
Tarihte hiçbir millete nasip olmayacak kadar köklü ve güçlü imparatorluklar
kuran Türk Milleti, bu gücünü hiç şüphesiz İslam dininden almıştır.
Türkleri islamiyete yakınlaştıran en önemli sebep, tevhid inancı olmuştur. Allah'ın
birliği inancı Türkler’de çok yaygın olan bir inançtı. Din adamlarını huzuruna
çağıran Mengü Kağan, "biz tek Tanrı’nın varlığına, onun sayesinde yaşadığımıza
ve onun emri ile öldüğümüze inanıyoruz" demişti.100
Türklerde Allah'ın birliği inancı "Kök Tengri" (Gök-Kainat Tanrısı) olarak
isimlendirilmişti. Türkler’in inançları ile islam inancı arasındaki benzerlik sadece
bununla sınırlı değildi. İslamiyet öncesi Türkler ahiret gününe, öldükten sonra
dirilmeye, kaza ve kadere inanırlar ve kurban keserlerdi. Zina ve eşcinsellik
100 Kocabaş,Süleyman,Adil Türk İdaresi,s.15
159
kesinlikle yasaktı ve hırsızlık ağır ceza ile cezalandırılırdı.101 Türklerin İslamiyeti
kabul etmelerinde İslam öncesi Türklerin inançları ile İslamiyet arasındaki büyük
benzerlikler önemli rol oynamıştır. Bu benzerlikleri kavradıkça İslamiyete her
geçen gün yakınlık duyan Türkler, Emevi Valisi'nin Horasan'da İslamiyeti
yaymak için cami ve medrese açmasına hiçbir tepki göstermemiştir. Bu
yakınlaşma süreci Arap Müslümanlarla Türklerin ortak düşmanları olan Çinlilere
karşı omuz omuza mücadele etmesiyle doruk noktasına ulaşmıştır.
Türkler’in İslam dini ve müslüman Araplarla tanışmasına vesile olan "Talas
Savaşı"nda Çin Ordusu karşısında zorlanan Müslümanların yardımına Türk
süvarileri yetişmiştir. Savaşı izleyen Karluk beyinin emriyle savaş alanına giren
Türk süvarileri karşısında neye uğradıklarını şaşıran Çinliler Talas Savaşı’nda
yenilgiye uğramışlardır. Bu savaşın ardından islamiyet Maveraünnehr’de kalıcı
hale gelmiş ve Türkler de uzun zaman Çin tehlikesinden kurtulmuşlardır.
Bölgeye adım atan Müslüman Araplar, Türklerin yüksek ahlaklarını, idarecilik ve
savaştaki üstün meziyetlerini yakından tanıma imkanı bulmuşlardır. Bu savaş
sonucunda, Türklerin islamiyete girmesiyle bu dinin kısa sürede bir "dünya dini"
olacağı inancı doğmuştur. Türklerin müslüman Arapları, Arapların da Türkleri
tanımasına neden olan "Talas Savaşı" dünya tarihi için bir dönüm noktası
olmuştur.
Talas Savaşı’nın ardından kitleler halinde İslam dinine geçen Türkler, iddia
edilenlerin aksine hiçbir zorlama ile karşılaşmamışlardır:
101 Danışmend , İ. Hami, Türk Irkı Neden Müslüman Oldu, s.17
160
"Türkler, İslamiyeti samimi olarak, kendi istekleriyle, hiçbir
zorlama ve dış baskı olmaksızın kitle halinde kabul edince,
tarihlerinin yeni bir devresine ayak basmış oluyorlardı…
Türkler müslüman olmak suretiyle Türklüklerini kemale
erdirmiş, adeta tamamlamışlardı."102
İslamiyeti kabul etmeyip çeşitli uzakdoğu dinlerinin etkisi altında kalan Türkler,
bu dinlerden olumsuz şekilde etkilenmiştir.İslamiyeti kabul etmeyen Türk boyları,
tarih boyunca milli kültürlerini kaybetmeye mahkum olmuşlardır. Nitekim
Budizmi kabul eden Tabgaçlar, Museviliği kabul eden Hazarlar bugün
Türklüklerini büyük ölçüde kaybetmişlerdir.
Türklerin islamiyeti kabulünden çok önce M.S 375 yılında Avrupa’ya ayak basan
ilk Türkler olarak tarihe geçen Hunlar, siyasi ve askeri açıdan uzun yıllar
kendinden söz ettirmiş ancak çeşitli uzakdoğu dinlerinin etkisi altında kaldıkları
için Türklüklerini kaybetmişlerdir. Büyük bir kısmı Hristiyanlaşan bu Hun
Türkleri sosyal asimilasyona uğrayarak milli varlıklarını kaybetmişlerdir. 103
İslamiyeti kabul eden Türkler tüm dünyaya Türk-İslam adalet ve hoşgörüsünü
götürmekle kalmamış, hakimiyeti altında 30’dan fazla din ve ırktan insanı
koruyup kollamayı kendisine vazife bilmiştir. Türkler İslam dünyasının önderlik
görevini ilk olarak Selçuklu Devleti zamanında kazanmışlardı. Selçuklu devleti ve
102 Öztuna,Yılmaz,Türk Tarihinden Yapraklar,s.47103 Kocabaş,Süleyman,Adil Türk İdaresi,s.17
161
onun mirası üzerine korulan Osmanlı Devleti, sınırları içerisinde olsun ya da
olmasın islam ülkelerine yapılan saldırıları kendi ülkesine yapılan bir saldırı
olarak kabul ediyordu. Yavuz Sultan Selim Mısır’da hüküm süren Memlüklü
Devleti’ne son vermesi üzerine islam dünyasının önderliği manevi olarak da
Türklere geçti ve tüm islam dünyasının başkenti İstanbul oldu.
Mısır’ın ardından Kuzey Afrika ülkeleri de birer birer Osmanlı sınırlarına dahil
edildi. İspanyol işgaline uğrayan Cezayir’e çıkarma yapan Barbaros Hayrettin
Paşa bölge halkının sevgi gösterileriyle karşılandı. Türklerin Cezayir’e adım
atışıyla birlikte İspanyolların ve İspanyollarla işbirliği içerisinde bulunan
Cezayirli yöneticilerin halka yapmış oldukları zulüm son buldu.Cezayir’le birlikte
Tunus, Fas, Libya, Irak, Körfez Ülkeleri ve Yemen’de Osmanlı topraklarına dahil
edildi.
Türkler hakimiyeti altındaki topraklarda hiçbir zaman emperyalist bir yaklaşım
içerisinde olmadı. Özellikle halkı müslüman olan ülkelerdeki insanlar, her alanda
Türklerle eşit haklara sahipti. Arap halkları İslamiyete yapmış oldukları
hizmetlerden dolayı Osmanlı Sultanlarına ve Türklere büyük sempati duyuyorlar
ve "kavm-i necib" olarak isimlendiriyorlardı. 4. yüzyıl Türk idaresi altında
yaşayan Araplar, her türlü iç ve dış saldırıya karşı güven içinde bir yaşam
sürdüler.
19. asırda bölgedeki doğal kaynaklara göz diken Batı ülkelerinin kışkırtmalarıyla
Arap ülkelerinde esen bağımsızlık rüzgarı iddia edilenin aksine huzur ve güven
ortamı sağlamadı. "Türkler Arap ülkelerinde sömürgecidir" iddiasıyla Arapları
162
kışkırtılan Batılı güçler, 2. Dünya Savaşı sonuna kadar bu ülkeleri emperyalist
çıkarları doğrultusunda kullanmışlardır.104
4.2.Türk Boyları
Tokat ilindeki Türk boylarını ele almadan evvel genel olarak Türk boylarını
tanımanın faydalı olacağı kanaatindeyiz.Bu maksatla alfabetik sıra dahilinde Türk
boylarının genel tariflerini ,tarihi serüvenlerini ve günümüzdeki durumlarını ele
almaya çalışacağız.
4.2.1.Avşarlar (Afşarlar)
Avşarlar on birinci yüzyıldan itibaren, mühim roller oynamak suretiyle, adlarını
zamanımıza kadar yaşatmış bir Oğuz boyudur. Bozokların Yıldızhanoğulları
kolundandırlar.Geçmişleri hakkındaki bilgiler 11. ve 12. asırlarda etkin
olduklarını gösteriyor:
‘ ...Büyük Selçuklu Devleti'nin kuruluşundan önce, diğer Oğuz boyları
ile beraber, Kıpçak çölünde yaşarlardı. 1135-1136 yıllarında, reisleri
Arslanoğlu Yakub Bey kumandasında gelerek Huzistan’a yerleştiler.
Yakub’dan sonra Afşarların başına Aydoğdu bin Küşdoğan geçti.
Şumla lakabıyla anılan bu bey, Büyük Selçuklu Devleti’nin
zayıflamasından faydalanarak, Huzistan’da Selçuklu hakimiyetine son
verdi ise de, 1159’da Irak Selçukluları sultanı Melikşah gelerek tekrar
Huzistan’a hakim oldu...’105
104 www.turk-islamkulturu.com 25.05.2007 21:31105 www.turkmania.com 25.05.2007 22.01
163
Bu devrede, Şumla da Melikşah’ın hizmetine girdi. 1194 yılında, Abbasî halifesi
En-Nasır li-Dinillah, veziri İbn-ül-Kassab kumandasında Huzistan bölgesine bir
ordu gönderdi. İbn-ül-Kassab, Huzistan’ın başşehri Tuster’i ve birçok kaleleri
zaptettikten sonra, Şumla’nın ailesini ve çocuklarını toplayıp Bağdat’a götürdü.
Böylece Huzistan’daki, Avşar Şumla ve oğullarının hakimiyeti sona erip, ülke,
halifenin topraklarına katıldı.Diğer taraftan Malazgirt Savaşı'ndan sonra,
Anadolu’ya Türkmenlerle beraber göç eden Afşarlar, Selçuklu Devleti’nin uç
bölgelerine yerleştirilmişlerdi106.Nitekim, Anadolu’da yerleşim yerleri arasında
Avşar adı, Kayılardan sonra ikinci sırada gelmektedir. Bu yer adları, Avşarların,
Türkiye’nin fetih ve iskanında Kayı ve Kınıklar gibi birinci derecede rol
oynadıklarını göstermektedir. Yine kaynaklara göre, Karamanoğulları Beyliğini
kuran ailenin, Avşar boyuna mensup olduğu belirtilmektedir. 107Osmanlı ve İran
tarihinde önemli rol oynayan Avşarlar, Anadolu’ya on üçüncü yüzyılda göç
edenlerdir. Bu ikinci göç hareketi sırasında Anadolu’ya gelen Avşarların bir
bölümü, Akkoyunlular'ın İran’ı ele geçirmesi üzerine, Mansur Bey önderliğinde
İran’a giderek Huzistan’a yerleşti. Anadolu’da kalanlar ise; daha çok Malatya ve
Doğu Anadolu’da bulunuyorlardı. Bunlardan büyük bir bölümü, on altıncı yüzyıl
başlarında İran’a göçerek Urmiye’den Herat’a kadar olan geniş bir bölgede
yerleştiler ve Nadir Şah, 1736’da, bunlardan Afşarlar hanedanını kurdu.İran
Afşarları; Mansur Bey Afşarları, İmanlu Afşarları, Alplu Afşarları, Usalu
Afşarları, Eberlu Afşarları olmak üzere, başlıca beş büyük oba idi.Safevî
hükümdarı Birinci Şah İsmail, Afşarları sınır koruyucusu olarak Horasan’a
yerleştirdi. Safevîler'in zayıfladığı bir dönemde, Afşarların lideri Nadir; Afşar,
Celayir ve diğer Türkmenleri etrafında topladı ve İkinci Tahmasp’ın hizmetine
girdi. İran topraklarından Afganları çıkarınca, nüfuzu arttı. Sonra İkinci
Tahmasb’ı tahttan indirerek yerine Üçüncü Abbas’ı şah yaptı. Kendisini de
saltanat vekilliğine getirdi. 1736’da da kendi şahlığını ilan etti. 1737’de
Hindistan seferine çıkarak Delhi’ye kadar ilerledi. Bir suikasttan sonra, idareyi
sertleştiren Nadir Şah, Afşar ve Kaçar Beyleri tarafından öldürüldü. Horasan’ı
106 www.msxlabs.com 25.05.2007 21:48107 www.avsarobasi.com 25.05.2007 21:55
164
yöneten torunu Şahruh’un ölümünden sonra, İran Afşar yönetimi de sona
erdi.İran Afşarları, günümüzde, Urmiye gölünün kuzey batısında Hemedan,
Kirmanşah, Nişabur, Kerman’ın güneyinde dağınık halde yaşamaktadırlar.
Avşarların etnik,dini ve ahlaki yapıları hep incelenegelmiştir:
‘...Afşarlar, halis Türk olup, İran’dakiler hariç hepsi Sünnî ve
Hanefîdirler. Afşarlar, güler yüzlü, iyimser, hayat dolu, sakin ve
terbiyeli insanlardır. Kadınları çok çalışkandır. Ünlü Afşar kilimleri,
bu çalışkan kadınların el emeğidir. Günümüzde yerleşik olmalarına
rağmen, bir kısmı, âdetlerini devam ettirmektedirler...’108
Bugün Kayseri’nin Pınarbaşı kazasının merkez nahiyesine bağlı bir kısım köyler
ile, aynı kazanın Pazarören nahiyesi köylerinden pek çoğu, Sarız kazası ve
Tomarza’nın Toklar nahiyesi köylerinin yarısından fazlası, Avşarlara aittir.
Ayrıca Adana’ya bağlı mağara kazası köylerinden Ayvad ve Ağdaş alanı köyleri
de, Avşarlar tarafından iskân edildiği gibi, Çukurova’da mevcut bazı Avşar
köylerinden başka Tokat,Kastamonu, Bolu, Muğla, Isparta ve Antalya
yörelerinde pek çok Avşar köy adına rastlanır.109
4.2.2.Balkarlar
108 www.turkleronline.com 25.05.2007 21:51109 www.dallog.com 25.05.2007 21:45
165
Balkarlar Kuzey Kafkasya'daki Kabartay-Balkar Özerk Cumhuriyetinde yaşayan
Türk boyudur. Taulular (Dağlılar) veya Malkarlar diye de tanınırlar.
Balkarların menşei hakkında, değişik görüşler vardır. Bazı araştırmacılar, Balkar
adının Bulgar'dan kaynaklandığını ileri sürmektedirler. Ekseri araştırmacılara göre
ise uzun müddet göçebe bir hayat süren ve Karaçaylılarla birlikte yaşayan
Balkarlar, adlarının, Kırım'dan göç ettikleri sırada kendilerine önderlik eden
"Malkar" adında bir beyden geldiğine inanırlar. Menşelerinin, Hazar Türkleri'ne
dayandığını ileri sürenler de vardır. Bu görüşü savunanlara göre Balkarlar, 10 ve
11. yüzyıllara kadar bağımsız yaşamış, daha sonra Ruslar veya Osetler tarafından
Kafkasya'ya sürülmüşlerdir. 110
Balkarlar, Altınordu ve Kırım hanlıklarının hakimiyeti altında kaldıktan sonra, 15.
yüzyıl sonlarında, Kırım Hanlığıyla birlikte Osmanlı Devleti'nin hakimiyetine
girdiler. Balkarlar arasında, giderek İslamiyet yayıldı. Uzun müddet Osmanlı
himayesinde huzur ve güven içinde yaşayan Balkarlar, 1827 senesinde Rus
hakimiyetine girdiler. 1917 Ekim devriminden sonra, Karaçaylılarla birlikte
Kuzey Kafkasya Bağımsız Cumhuriyeti içinde yer aldılar. Kızılordu, 1921'de bu
devlete son verince Balkarlar, Kabartay Bölgesine, Karaçaylar ise Karaçay-Çerkes
Özerk Bölgesine yerleştirildiler. İkinci Dünya Savaşı sırasında Balkarlar ve
Karaçaylılar birleşerek Sovyet hükümetine karşı çete savaşları başlattılar. Savaş
sonrasında, Almanlarla işbirliği yaptıkları için, Orta Asya'ya ve Sibirya'ya
sürüldüler. Yaşadıkları bölge olan Balkariye de, Gürcistan Sovyet Cumhuriyetine
katıldı. 1957 senesinde çıkartılan bir kanunla, Balkarların büyük bir kısmı, Orta
Asya'dan geri getirildiler. Kabartay Balkar Özerk Cumhuriyetine yerleştirildiler.
Nüfusları 66.000 civarında olan Balkarlar, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri
Birliği'nin dağılışından bu yana, kendilerine has bir yeni sistem içinde hayatlarını
sürdürmektedirler.
Balkarlar, Malkar til (Malkar dili) ve Tau til (Dağlı dili) olarak adlandırdıkları,
110 www.akintarih.com 25.05.2007 22:13
166
Kıpçakça kökenli bir dil konuşurlar. Balkarca'nın, dilbilgisi bakımından
Karaçayca ile ortak özellikleri vardır. 1926 senesine kadar İslam harflerini
kullanan Balkarlar, daha sonra Latin alfabesini ve 1940'ta da Kiril alfabesini
benimsediler. Gelişmiş bir yazılı edebiyatları olmamasına rağmen, zengin bir
sözlü edebiyatları vardır.111
4.2.3.Bayat Boyu (Bayatlar)
Oğuz boylarından biri olan Bayatlar, Bozokların Gün-Hanoğulları koluna bağlıdır.
"Devleti ve nimeti bol, devlet ve nimet sahibi" manâsına gelen Bayat boyunun
ongunu (sembolü), şahin; şölenlerdeki et payları, "sağkarı yağrın" (sağ kürek
kemiği) kısmıdır.
‘...Oğuzların sağ kolunda bulunan Bayat boyu, ekseri Oğuz
hanlarının çıktığı dört Bozok boyundan biridir. Diğer Oğuz boyları
gibi Sirüderya (Seyhun) Nehri kıyılarında ve kuzeydeki bozkırlarda
yaşayan Bayat boyu, İslamiyet'ten önceki tarihinde, Korkut Ata
(Dede Korkut) ile temsil edilmiştir. Bayat boyundan Kara Hoca'nın
oğlu Korkut Ata, akıllı, bilgili ve keramet sahibi bir insandı. "Ala atlı
kiş tonlu" Kayı İnal Yavku ile ondan sonra gelen hükümdarlar
devrinde çıkan birçok zor siyasî meseleler, Korkut Ata'nın dirayeti
sayesinde halledilmiştir...’112
Diğer Oğuz boyları gibi, İslamiyet'i kabul eden Bayat boyunun bir kısmı, 11.
yüzyılda Selçuklu hükümdarları idaresinde, Horasan ve İran üzerinden Anadolu
ve Suriye'ye geldiler. Anadolu'ya gelenlerin bir kısmı, uçlara yerleştiler. Bir kısmı
111 Tavul, Ufuk-Kalafat ,Yaşar; Karaçay-Balkarlar: Tarih, Toplum ve Kültür ,Ankara, Haziran 2003112 www.turkcu.net 25.05.2007 22:23
167
ise göçebeliği bırakarak, Batı ve Orta Anadolu'da köyler kurdular. Bu bölgelerde
görülen ve bazısı günümüze kadar gelmiş olan yer adları, Bayat boyunun
Anadolu'ya yerleştiği devirlere aittir.Orta Asya'da kalan, Bayat boyuna mensup
bir kısım oymaklar ise, 13. yüzyılda Moğol istilasından kaçarak, Doğu Anadolu,
Suriye ve Irak'a geldiler. 14. yüzyılda Kuzey Suriye'de, Bozok kolunun Avşar ve
Beydilli boylarıyla birlikte yaşadılar. Hareket halinde olmalarıyla birlikte
Bayatların siyasi manada bir çok mühim rol oynadığını görüyoruz.
‘...Yaz aylarında, yaylak olarak, Anadolu içlerine göçtüler.
Kuzey Suriye'de bulunan, Avşar ve Beğdilli boylarıyla birlikte 40.000
çadırdan fazla olan Türkmenlerin Bozok kolunu meydana getiren
Bayatlar, bazı siyasî hadiselere katıldılar. Büyük bir ihtimalle
Dulkadiroğulları Beyliğini kurdular. Maraş ve Elbistan bölgesinin
yeniden iskânına katıldılar. 15. yüzyılın başlarında, Kara Tatarlardan
boşalan Yozgat ve komşu yörelerde, Bozok oymakları yurt tuttu.
Bunlar arasında, kalabalık sayıda Bayatlar da vardı. Bu Bayatlar, kışın
Kuzey Suriye'ye gittikleri için, Şam Bayatı adını aldılar. Şam
Bayatı'nın, bir kısım Akçalu (Ağçolu) ve Akçakoyunlu (Ağçakoyunlu)
boylarının kollarıyla birlikte, Kaçar boyunu teşkil ettiler. 15. yüzyılın
sonlarına doğru Kuzey Azerbaycan'daki Gence yöresine giden
Kaçarların bir kısmı, 17. yüzyılın başlarında İran'ın Esterabad yöresine
göç ettirildi. 18. yüzyılın son çeyreğinden başlayarak, 1925 senesine
kadar İran'ı idare eden Kaçar Hanedanı, Şam Bayatı'ndan olması
mümkündür...’113
Bozok'ta (Yozgat ve civarı) kalan Şam Bayatı kolu ise, çiftçilik yaptığı arazide
köyler kurarak, tamamen yerleşik hayata geçtiler. Bayatların önemli bir kolu da,
15. yüzyılın sonunda Akkoyunlu fethi üzerine, İran'a göç etti. Bunların bir kısmı
Azerbaycan'da, önemli bir kısmı da Hemedan'ın güneydoğusundaki Kezzaz ve 113 www.turkoloji.cu.edu.tr 25.05.2007 22:30
168
Girihrud yöresinde yerleşti.Akkoyunlu Devleti'nin yıkılmasından sonra İran'a
hakim olan Safevîler'in hizmetinde, birçok Türkmen topluluğu gibi, önemli
miktarda Bayat da vardı. Cins atlar yetiştiren ve 10.000 çadırdan ibaret olan bu
Bayatların beyleri, Şah Abbas tarafından Azerbaycan'daki sancaklara tayin edildi.
Böylece, bu yörede yaşayan Bayatlar dağıldı.Aynı yüzyılda Horasan'da Nişabur
bölgesinde de Bayatlar yaşıyordu. Ancak, bu Bayatların Türk olmayıp Moğol
asıllı oldukları anlaşıldı. Onlara, Kara Bayat adı verildi. Asıl Bayatları bunlardan
ayırt etmek için, Akbayat veya Özbayat denildi.19. yüzyılın başlarında
Akbayatların, Azerbaycan'da 5000 kişi, Tahran çevresinde 3000 kişi, Şiraz
taraflarında 3000 kişi olmak üzere üç kol halinde yaşadıkları tespit edildi. 114Karabayatlar ise Nişabur dolaylarında oturuyorlardı. Suriye ve Doğu
Anadolu'nun Osmanlı Devleti topraklarına katılmasından sonra, bir kısım Bayatlar
da diğer Türkmenler gibi geleneksel göçebe hayatlarını sürdürdüler. Yerleşik
hayata geçenler de, köy hayatı içinde uzunca bir müddet yaylaya çıkma geleneğini
bırakmadılar. Fakat, Osmanlı toplum yapısı içinde kaynaştılar. Boy adlarıyla
anılmaz oldular.
Kanuni Sultan Süleyman Han devrinde, Kuzey Suriye'deki ana Bayat kolu, yirmi
obadan meydana gelmişti. Fakat bu obaların nüfusları fazla değildi. 16. yüzyılın
ikinci yarısında boyun başında bulunan Bozca adlı boy beyi ailesi, boy halkından
birçok kimseyi de yanına alarak İran'a gitti. Bunlar, orada Bozcalı adıyla anıldılar
ve varlıklarını geçen yüzyılın sonlarına kadar korudular.
Anadolu'da kalan Bayatlar, Pehlivanlı ve Reyhanlı gibi güçlü obalar olarak
hayatlarını sürdürdüler. 17. yüzyılda Bayat obalarından çoğu Pehlivanlıların, geri
kalanları da Reyhanlıların etrafında toplandılar. Böylece, 18. yüzyılda
Pehlivanlılar, 15.000 çadıra sahip güçlü bir oymak halinde Bozok'ta oturdular.
Reyhanlılar ise 3000 çadıra yükselerek, yaz mevsimini Sivas'ın güneyindeki Yeni
İl'de, kışı da Amik Ovasında geçirdiler. 19. yüzyılda Pehlivanlıların çoğu, Yozgat-
Ankara arasındaki yörede yerleştiler. Reyhanlılar ise 1865 senesinde Amik
114 www.dallog.com 25.05.2007 22:33
169
Ovasında yerleştirildiler. Böylece, Reyhanlı kasabası meydana geldi. Bayat
boyunun Kuzu Güdenli oymağı, Kayseri'nin Bucakkışla yöresinde toprağa
bağlandı.Irak'ın Kerkük bölgesinde yerleşmiş olan Bayatların, geçen yüzyılın
başlarında, 2000 çadır kadar olduğu tespit edildi. Bu bayatların, İran
Bayatlarından olması muhtemeldir.
Anadolu'nun Türk yurdu haline getirilmesinde ve İslamiyet'in yayılmasında büyük
hizmetleri olan Bayat boyundan, büyük şahsiyetler yetişti. Oğuz elinin büyük
manevî şahsiyeti Dede Korkut (Korkut Ata), şair Fuzulî, Cem Sultan adına
Osmanlı Hanedanının eski atalarına dair Câm-ı Cem-Âyin adlı eseri yazan
Mahmud oğlu Hasan, Bayat boyundan yetişen ünlü şahsiyetlerdir.115
4.2.4.Çavuldur Boyu ( Çavuldurlar)
Yirmi dört Oğuz boyundan biri olan Çavuldurlar ,Üçokların Gök Han Oğulları
koluna bağlı olup, alâmet olarak sungur/akdoğan kuşunu kullanırlardı. “Nâmuslu
ve ünü uzaklara yayılmış” manâsına gelen “Çavuldur” kelimesi bazı kaynaklarda
“Çavundur” şeklinde geçer. 116Çavuldur boyu, 10. yüzyılda diğer Oğuz boylarıyla
birlikte yurtlarından Mangışlak / Siyahkûh Yarımadasına göç etti. Bir kısım
Çavuldur mensubu, Mangışlak’ta kalırken, bir kısmı Selçuklular'la birlikte
Anadolu’ya geldi. Bunlardan Emir Çavuldur, Sultan Alparslan’ın; Çavuldur Caka
da Danişmend Gâzi'nin Anadolu fetihlerine komutan olarak iştirak ettiler. Bu
akınlarla gelen Çavuldurlardan Anadolu’ya gelip yerleşenler de oldu. Kurdukları
köylere, boylarının adlarını verdiler. Bu isimle Anadolu’da, 16. yüzyılda on altı,
20. yüzyıl ortalarında on yedi köyün varlığı tespit edilmiştir. 117Mangışlak
Yarımadasında kalan Çavuldur boyu mensupları ise, 16. yüzyılda Kalmukların
baskısıyla Kafkasya’nın kuzeyine göç ettiler
115 www.ulkuocaklari.org.tr 25.05.2007 22:32116 www.flashmedia.com 26.05.2007 18:53117 Sakaoğlu,Saim, Türk Ad Bilimi I Giriş, Ankara 2001, s.13.
170
4.2.5.Kaçarlar
Kaçarlar Türkistan, Âzerbaycan, İran ve Anadolu’da yaşayan bir Türkmen
kabîlesi ve İran’da (1796-1925) tarihlerinde iktidar olmuş bir hanedandır. Kaçar
adı, Türkçe kaçmak kelimesinden türetilmiştir.Moğollar (1206-1320) devrinden
beri, Hazar Denizi kıyılarında otururlardı. İlhanlılardan Hülâgu Hanın (1256-
1264), Alamut Batınîlerine ve Suriye’ye karşı giriştiği seferlere katılan Kaçarlar;
Irak, Suriye ve Anadolu’ya kadar yayıldılar. İlhanlı Devleti yıkıldığı zaman,
Suriye hududuna yerleştiler. Timur Han, Suriye’yi ele geçirince, onları esas
vatanları olan Türkistan’a yolladı. On altıncı yüzyılın başında kurulan Safevî
Devleti'nin (1502-1732) kurucusu Şah İsmail’i (1502-1524) destekleyen Kaçarlar;
bu devirde vezirlik, başkumandanlık, beylerbeylik dahil, devlet kademelerinde
vazife aldılar. 118Safevîlerin yıkılmasıyla, 18. yüzyılda, Afşarlar (1736-1749) ile
mücadele ettiler. Afşarlı Nâdir Şah'a (1736-1747) düşmanca davranan Kaçarlar,
Kuzey İran üzerinden Âzerbaycan’a yayıldılar. Kaçarlı Mehmed Ağanın
Âzerbaycan valiliği sırasında, İran’daki hakimiyetleri kuvvetlendi. Zendlere
(1749-1796) karşı 1779’da, Şiraz’da zafer kazanan Mehmed Ağa, İsfahan
bölgesini alarak, şahlığını ilan etti. Bu gelişmeler Kaçarların siyasi manevra
kabiliyetlerinin yüksekliğine işaret etmektedir:
‘...1796’da Zendlerin hakimiyetine son veren Mehmed Ağa, İran’ı
bütünüyle zaptetti.Böylece, 1796’da kurulan Kaçar Devleti, Ruslarla
mücadele edip, 19. yüzyılda Avrupa devletleriyle diplomatik
münasebetler kurdu. Feth Ali Şah (1797-1834) devrinde, Fransa ve
İngiltere’nin yanına çekilmek istenen İran’daki Kaçar Devleti, Çarlık
Rusyası'nın Hint Okyanusuna inme politikasına karşı, ordusunu
kuvvetlendirerek, Avrupa’dan teknik eleman, silâh ve malzeme
getirtti...’ 119
118 www.turan.org 26.05.2007 20:58119 www.msxlabs.com 26.05.2007 21:00
171
Feth Ali Şah, İran-Rus Harbi (1826-1828) sonunda imzalanan Türkmençay
Antlaşması ile, İran ve Kafkaslar havalisindeki haklarını Rusya’ya vererek, Hazar
Denizindeki Rus hakimiyetini kabul etti. Muhammed Şah (1834-1848) devrinde,
Kuzey İran’da Acem asıllı Elbab Ali Muhammed’in talebesi İslâm düşmanı
Bahâullah’ın kurduğu “Bahâîlik” ortaya çıktı. Bahâîler, Kaçarlı iktidarını tehdit
edip, isyanlar çıkardı. Nâsireddin Şah (1848-1896), Bahaîleri kılıçtan geçirdi ise
de, bir fedai tarafından öldürüldü. Doğu’nun fethedilmesi için Afganistan ve
Herat’taki mücadeleler, Hindistan’daki Gürgâniyye (Babür) Devleti'nin (1526-
1858) İngilizler tarafından yıkılmasına kadar devam etti.Rusya, İngiltere ve
Fransa’nın, İran bölgesindeki rekabeti, Kaçarlar Devleti üzerinde Avrupa
devletlerinin iktisadî hakimiyetini arttırdı. Muzaffereddin Şah (1896-1907)
devrinde, liberalizm ve meşrutiyet verilmesini isteyenlerin hareketleri karşısında,
1 Ocak 1907’de Meclis-i Şûrâ-yi Millî açıldı. Muzaffereddin Şah'tan sonra tahta
geçen Muhammed Ali Şah (1907-1909), Meşrutiyet Anayasasını ilan etmesine
rağmen, tatbik ettirmemesi üzerine, Âzerbaycan ve diğer eyaletlerde, Kaçarlı
Hanedanına karşı, silâhlı mücadeleler ile isyanlar başladı. Muhammed Ali Şahın,
Rus ve İngiliz kontrolündeki iktidarına ihtilalciler son verince, yerine oğlu Ahmed
Şah (1909-1925) geçti. Birinci Dünya Harbinde tarafsız kalan Kaçarlar
Hanedanının ülkesi, Ruslar ve İngilizler tarafından muharebe alanı olarak
kullanılıp, buradan Osmanlı Devleti'ne saldırılar tertiplendi. 120Harp sonrasında,
İran’da mahallî isyanlar ve ayrılma taraftarı hareketler gelişti. Bolşevik Rus
orduları Kuzey İran’a girdi. İngilizler, Ahmed Şah'ı 1923’te Londra’ya götürünce,
yerine, saltanat nâibi ve ordu başkumandanı Ali Rıza Han vekalet etti. 1924’te
İran Millî Meclisini elde eden Ali Rıza Han, 1925’te kanlı bir darbe yaparak,
Kaçarlar Hanedanına son verip, Pehlevî hükümetini (1925-1979) kurdu. Pehlevî
hükümeti devrinde, Kaçarlar Hanedanından ve kabilesinden birçok devlet
adamına vazife verildi.Kaçarlar, bugün, Türkistan, Âzerbaycan ve kalabalık bir
şekilde Esterâbat dahil İran’da yaşamaktadır.
120 www.dallog.com 26.05.2007 21:15
172
4.2.6.Kayı Boyu (Kayılar)
Oğuzların Bozok kolundan, Osmanlıların da mensup olduğu bir boydur.Kayı
kelimesi; “muhkem, kuvvet ve kudret sahibi” demektir. Kayı boyunun damgası,
iki ok ve bir yaydan ibaretti. Oğuz Han oğlu Gün Han oğlu Kayı’nın, bu boyun
ceddi olduğu söylenir. Yirmi sene hükümdarlık yapan Kayı’nın nesli, uzun yıllar
bu makamda kalmıştır. Bu sebeple Kayı boyu, Oğuz boyları arasında ilk sırada
gösterilmektedir. Dede Korkut da eserinde, gelecekte hanlığın geri Kayı'ya
döneceğini bildirerek, Osmanlılar'ı haber vermiştir.121Kayılar, Selçuklular'la
birlikte, fetih esnasında ve daha sonraları Anadolu’ya gelip, değişik bölgelerde
yerleştiler. Osmanlı Devletinin kuruluşunda, esas nüveyi teşkil ettiler.
‘...Sultan İkinci Murad, soyunun bu boya mensubiyetini göstermek için,
sikkelerine, Kayı boyuna ait iki ok ve bir yaydan müteşekkil damgayı
koydurmuştur. Sonraki padişahların bastırdıkları sikkelerde
görülmeyen Kayı damgasının, Kanunî’ye kadar çeşitli eşya ve silâhlar
üzerine konulmultur...’122
Kayı boyuna mensup Karakeçili göçebe oymağı, eski zamanlardan beri her yıl,
Söğüt’teki Ertuğrul Gâzi Türbesini ziyaret etmekte ve bununla ilgili şenlikler
yapmaktaydı. Sultan İkinci Abdülhamid Han, bu ziyaret ve şenliklere resmî bir
hüviyet kazandırdı. Kendi oymağı saydığı Karakeçili gençlerinden, Ertuğrul
Alayını teşkil ettirdi. Bu oymak mensuplarını, ziyarete gelen Alman imparatoruna,
“akrabalarım” diyerek takdim etti.
121 www.osmanlimedeniyeti.com 26.05.2007 21:04122 a.g. site 27.05.2007 00:16
173
“Ertuğrul’un ocağında uyandım,Şehidlerin kanlarıyla boyandım.” 123
Beytiyle başlayan bir marş bestelenip, yıllarca dillerde söylenip, gönüllerde
yaşatıldı.Bugün, Kayı boyu mensupları, genellikle; Eskişehir, Mihalıççık,
Orhaneli, Isparta, Burdur, Fethiye, Muğla, Aydın ve Ödemiş civarındaki köylerde
yerleşmişlerdir.
4.2.7.Kınık Boyu (Kınıklar)
Kınıklar,Selçuklu Hanedanının mensup olduğu Oğuz boyudur. Yirmi dört Oğuz
boyundan biridir. Üç-ok boylarındandır.Kınıklar, Selçuklular'ın kuruluşunda ve
Anadolu’nun fethinde büyük rol oynadılar.Kınıklar hakkında araştırmalarda
bulunan Roux şunları kaydediyor:
“...950’ye doğru bu yirmi iki ya da yirmi dört Oğuz kavminden birisi,
kutsal kuşları erkek ve çakırdoğan olan Kınıklar, Müslümanlar
tarafından kurulduğu söylenen, ama Sovyetler’in yaptıkları
kazılardan çıkan sonuçlara bakıldığında çok daha önceden kurulmuş
olması gereken Cent (Perowsk yakını) bölgesinde Seyhun Irmağı’nın
aşağı yakasının sağ kıyısına yerleşirler. O sıralarda bölge
Samaniler’in denetimi altındadır ya da çok yakın ilişki içindedirler.
Kınıklar’in şefinin adı Selçuk ya da Salçuk’tur, ‘Küçük Sal’ ya da
‘Küçük Sel’ anlamına gelmektedir, çünkü bir nehri aşmayı
başarmıştır (Sirderya). Selçuk’un üç oğlu vardır, hepsinin ilk adı
Arslan’dır, birinin ikinci adı İsrail, ötekinin Mikail üçüncüsünün de
Musa’dır; kimisi bu adların İncil ve Yahudilikten esinlenerek (çünkü
Selçuk’un babası Dudak, Musevi Hazarlar’ın hizmetinde çalışmıştır)
kimisi de Hıristiyanlık dininden esinlenerek koyulduğunu iddia
123 www.level.com.tr 26.05.2007 21:09
174
etmektedir. Buna karşın bunların üzerinde tektanrılı İbrahim
dinlerinin etkisinin çok az olduğu belirtilmelidir, çünkü kardeşler
içinde en başarılı olan Arslan-Mikail oğullarına tamamen ‘putatapar’
inanıştan gelen adlar verir; Tuğrul, Doğan, Çağrı, Atmaca.
Ye’cüc’ün oğlu bir Türk’ten geldiklerini ispatlamaya çalışan zorlama
soyağaçlarına gelince bu çok daha geç dönemlerde ortaya çıkmıştır
ve İslam etkisi altındadır.” 124
On üçüncü yüzyılda kalabalık bir kitle hâlinde Suriye’de bulunan Türkmen grubu
arasında, Kınıklar da bulunuyordu. Diğer boylarla birlikte Kınıklar da,
Memlûklar'ın yanında yer alarak Çukurova’nın fethine katıldılar.125 Çukurova’da,
Ceyhan Irmağından Gâvur Dağına kadar uzanan bölgede ve bugünkü Osmaniye
kazası ile Ceyhan kazasının bir kısım topraklarını içine alan bölgede yurt
tuttular.On dördüncü yüzyılın son yarısında, Memlûklarla araları açıldı. 1378’de
üzerlerine gelen Memlûk ordusunu, diğer Üç-oklu Türkmenlerle beraber yendiler.
Fakat Memlûklar, Üç-ok boyları arasına tefrika (bölünme) soktular.126 1383’te
Kınıklar, Yüreğirlere saldırdılar. Daha sonra, Kadı Burhâneddin’in ülkesinde
kargaşalıklar çıkardılar. Bu hâdiselerden sonra, Kınıkların adı, siyasî sahnede
gözükmez oldu. Kınıklar, Osmanlı fethinin ilk yıllarında toprağa bağlandılar.
Kınıklara ait yerleşim birimleri bazı zaman aralıklarında harabe haline gelmiştir:
‘...On dokuzuncu yüzyıla kadar, Çukurova’da Kınık adını taşıyan bir
kaza vardı. Muhtemelen, bugünkü Toprakkale, eski Kınık Kalesi
olmalıdır. Kalenin kuzey doğusunda yer alan kasabada, 1522’de iki
mahalle, 1547’de beş mahalle vardı. Ayrıca, kazaya yetmiş beş köy ve
mezra bağlı idi. Kınık kasabası ve köyleri, 17. yüzyılda harap
oldu...’127
124 Roux, Orta Asya, Tarih ve Uygarlık, S. 251125 www.starhack.org 27.05.2007 00:20126 www.turkleronline.com 26.05.2007 21:32127 www.ozturkler.com 26.05.2007 21:43
175
On altıncı yüzyılda Halep’te, Ankara’da ve Aydın’da Kınık boyuna mensup
toplulukların yaşadığı bilinmektedir. On yedinci yüzyılda, Sivas’ta da bir Kınık
cemaatinin mevcudiyeti görülmektedir. Bugün Anadolu’da, Kınık adını taşıyan
pek çok köy ve İzmir’e bağlı Kınık kasabası vardır.
4.2.8.Kıpçaklar ( Kumanlar)
Kıpçaklar,Avrupalıların “Kuman” adını verdikleri kuzey Türkleridir.
Kıpçakları, Bizanslılar “Kumanos”, Macarlar “Kun”, Ruslar “Polovets”, Almanlar
“Falben” adıyla bilirler. İslamî kaynaklar ise “Kıpçak” (Kıfşak, Hıfşak) diye
zikrederler. Genellikle, beyaz tenli, sarı saçlı ve mavi gözlüdürler. Batı
Göktürkleri'nin bir kolu olduğu söylenen Kıpçakların, Kimek, Yimek, Kanglı ve
Oğuz gibi Türk boyları ile irtibatları vardır.128 Karahıtayların baskını ile,
Güneybatı Sibirya’da İrtiş ve Ural nehirleri arasındaki yurtlarından, 11. yüzyılda
çıkarıldılar. Volga üzerinden batıya göçtüler. Özi (Dinyeper) Nehrine kadar
Karadeniz’in kuzeyindeki bozkırlara hakim oldular. Buralar “Deşt-i Kıpçak”
şeklinde kendi isimleriyle anıldı. Bölgede yaşayan Bulgar, Alan, Burtas, Ulah,
Mordva ve Hazarlar'ı hakimiyetleri altına aldılar. Rus sınırında yerleşen
Karakalpaklarla savaştılar. Ruslarla, uzun yıllar (1061-1220) süren savaşlar
yaptılar. Esir aldıkları Rusları, Kırım’daki Bizanslı tacirler vasıtasıyla Akdeniz
ülkelerine sattılar. Bilhassa Rus knezleri arasındaki mücadelelerde yardıma
çağrılmaları sebebiyle, akınlarını büsbütün arttırdılar. On ikinci yüzyıl boyunca
Ruslarla savaştılar. Rusların meşhur İgör Destanı, 1185’te Kıpçaklara karşı
düzenledikleri, fakat yenildikleri seferi konu almaktadır. Beylikler hâlinde
yaşayan Kıpçaklar, çevreyi bu şekilde kontrol altında tutmalarına rağmen birlik
sağlayamadılar. 129
128 www.dallog.com 26.05.2007 21:50 129 Togan,A.Z.V., Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981. s. 159
176
1222 yılında Moğollar, Kafkasları Derbent geçidinden aşarak Kıpçaklar üzerine
yürüdüler. Ancak Kıpçak Başbuğları, Rus knezleri ile işbirliği yapıp, Moğolları
Kalka Nehrine kadar sürdü. 1223’te yapılan Kalka Meydan Muharebesinde ise
Rus knezleri ve Kıpçaklar müthiş bir bozguna uğradılar. Birçok Rus köy ve şehri
yakılıp yıkıldı. 1236’da Batu Han, batı seferine çıktı. Rusları yendikten sonra İdil
ile Özi nehirleri arasındaki bozkırlarda yaşayan Kıpçakları dağıttı (1239).
Kıpçaklardan bir kısmı, Özi’nin batısına gidip kitleler hâlinde Macaristan’a
girdiler. Bir kısmı ise, Orda İdil (Volga) sahasına yani Bulgar Türklerinin yurduna
ulaştılar. Bulgar Türkleri, Kıpçaklarla kaynaşıp Kazan Türklerini meydana
getirdiler. Batu Han, Macaristan’ı da itaatine aldıktan sonra, ordularını İdil’e
kadar çekti ve Aşağı İdil boyunda, Altınordu Devleti'nin temelini attı (1242).
Moğollarla etkileşime geçen Kıpçaklar onların kültürlerine tesir edip aynı
zamanda Müslümanlaşmalarını sağlamışlardır.
‘...Yerli Kıpçak Türkleri, işgalci Moğolları, kısa zamanda kültürlerinin
etkisi altında erittiler. Devlet adeta bir Kıpçak devleti hâlini aldı.
Moğolların sadece adı kaldı. Türkçe konuşup Türkçe yazmaya
başladılar. Bilhassa Batu’nun oğlu Berke Hanın Müslüman olması,
Moğollar arasında İslâmiyet'in hızla yayılmasına yol açtı. İslâmiyet,
922 yılında Bulgar Hanı Almas Hanın Müslüman olarak Abbasî
halifelerine tâbi olmasından sonra, bölgedeki Türk boylarının ortak
dini hâline geldi...’ 130
Yüzyıllarca, Rusları, Sibirya soğuğuna mahkûm eden Kıpçak Türklerinin hakim
olduğu Altınordu Hanlığı, Timurlular'la giriştiği mücadele sonunda zayıf düştü.
Altınordu’nun hakim olduğu bölgelerde, Kazan (1437-1552) ve Kırım (1430-
130 a.g.site 21:45
177
1783) hanlıkları kuruldu. Bu hanlıkların nüfusu, Kıpçak Türklerinden meydana
geliyordu. Kazan Hanlığı'ndaki taht kavgaları, Rusları iyice güçlendirdi. 1552’de
Korkunç İvan, Kazan Hanlığını yıktı. 1783’te Kırım Hanlığı, Rusya hakimiyetine
girdi. Osmanlılar'ın zayıf dönemlerini iyi kullanan Ruslar, işgal ettikleri
bölgelerdeki cami ve medreseleri yakıp yıktılar. Birçok Müslüman, Osmanlı
topraklarına göç etti. Geride kalanlar, Rusların korkunç zulümlerine maruz
kaldılar.131 1917 Bolşevik ihtilali ve sonrasında din tamamen yasaklandı. Fakat
bölgede meskûn olan Müslüman ahali, benliğini İslâmiyet sayesinde korudu.
1990’lara doğru dinî inançların serbest bırakılması ile bölgede İslâmiyet, eski
günlerine kavuşma yolunda hızla ilerlemektedir. Macaristan ve Romanya gibi
ülkelere gidip yerleşen Kıpçaklar, Hıristiyanlaşarak benliklerini kaybettiler. On
ikinci yüzyıl ve sonrasında, Mısır’daki Eyyubî ve Memlûklu devletlerine satılan
Kıpçak çocukları, zamanla devletin idaresini ele geçirdiler. 1250-1382 yıllarında,
Mısır’ı Kıpçak asıllı Memlûk hükümdarları idare ettiler. Kıpçak Türkleri,
kendilerine mahsus bir lehçe ile konuşurlardı.Bu lehçenin Ermenice ile benzer
yanlarının olduğunu iddia edenler vardır.132 Macaristan ve Mısır’da Kıpçak
lehçesinde kitaplar yazmışlardır. Kırım’da ticaretle uğraşan Kıpçak Türkleri ile
irtibat kuran İtalyanlar, Codex Cumanicus adıyla ticareti ilgilendiren Kıpçakça bir
lügat kitabı hazırladılar. Ayrıca, Alman misyonerleri, bu kitabı dinî yönden
tamamlayan ilâhiler kısmını yazdılar. 133
4.2.9.Oğuzlar, Oğuz Boyu
Bugün; Türkiye, Balkanlar, Âzerbaycan, İran, Irak ve Türkmenistan’da yaşayan
Türklerin ataları olan büyük bir Türk boyudur. Oğuzlara, Türkmenler de
denir.Oğuz kelimesinin türeyişiyle ilgili çeşitli fikirler ileri sürülmüştür.
131 www.ozturkler.com 26.05.2007 12:49132 Aynakulova,Gülnisa,Gregoryen Kıpçaklara Dair, Belleten, Cilt LXIX, Ağustos 2005, Sayı: 255
133 www.karadenizim.net 26.05.2007 21:38
178
Kelimenin boy, kabile mânâsına gelen “Ok” ve çokluk eki olan “z”nin
birleşmesinden “Ok-uz” (oklar, koylar) anlamında olduğu ileri sürüldüğü gibi,
oyrat (haşarı, yaramaz) kelimesinin eş anlamlısı olduğunu iddiâ edenler de vardır.
Ancak kelime, Anadolu ağızlarında “halim selim, ağırbaşlı” mânâlarına da
kullanılmaktadır. Arap kaynaklarında ise “guz” veya “uz” şeklinde
geçmektedir.134İlk zamanlar Üçok ve Bozok adlarıyla iki ana kola ayrılmış olan
Oğuzlar, daha sonraki devirlerde, Dokuz Oğuz, Altı Oğuz, Üç Oğuz adlarında
boylara da ayrıldılar. Oğuzlar, yirmi dört boydan meydana gelmişti. Bunlardan on
ikisi Bozok, on ikisi Üçok koluna bağlıydı. Tarihçiler, hazırladıkları cetvellerde
Oğuz boylarının adlarını, sembollerini ve ongunlarını (armalarını) göstermişlerdir.
Buna göre, Bozoklar; Kayı, Bayat, Alka Evli, Kara Evli, Yazır, Dodurga, Döğer,
Yaparlu, Afşar, Begdili, Kızık, Kargın; Üçoklar ise; Bayındır, Peçenek, Çavuldur,
Çepnî, Salur, Eymur, Ala Yundlu, Yüreğir, İğdir, Büğdüz, Yıva, Kınık boylarına
ayrılmışlardı. Bugün Türkiye’de yirmi dört Oğuz boyuna ait işaret ve yer adlarına
çok rastlanmaktadır.
Oğuz adına ilk defa Yenisey Kitabelerinde rastlanmaktadır. Barlık Irmağı
yöresinde bulunan bu kitabelerde; “Altı Oğuz budunda” sözü yer almaktadır. Öz
Yiğen Alp Turan adlı bir beye ait olan bu kitabelerin yazıldığı devirde, Oğuzlar,
Göktürkler'in hakimiyeti altında altı boy hâlinde Barlık Irmağı kıyılarında
yaşamakta idiler.Bu birlikte yaşama hususunda Prof.Dr. Faruk Sümer şunları
kaydeder:
“Oğuz boylarının Arap ve diğer bazı kavimlerde olduğu gibi,
münferiden bir hayat geçirdikleri veya tek başına siyasî bir harekette
bulundukları nadir olarak görülür. Onlar daima el halinde (yani üç-dört
oymak bir arada) yaşamayı severler ki, bu husus siyasî başarılarında
mühim bir âmil olmuştur.”135
134 Banguoğlu, Tahsin. (1988), Oğuzlar ve Oğuzeli Üzerine, TDAY-Belleten 1959: 1-26.
179
Altıncı yüzyıldan itibaren Göktürklerin idaresinde toplanan Türk kabilelerinden
bir kısmı gibi Oğuzlar da kendi aralarında birlik kurarak Tula-Selenga ırmakları
bölgesinde Dokuz-Oğuz Kağanlığını meydana getirdiler. Göktürk kağanlığının,
Kutlug Şad (İlteriş Kağan) tarafından 682’de ikinci defa kurulmasından sonra,
Göktürkler, hâkimiyetlerini kabul etmeyen Oğuzlar üzerine yürüdüler. Tula
Irmağı kıyısında yapılan kanlı bir savaşta, Oğuzlar yenildiler. Fakat, Göktürklerin
hâkimiyetini kabul etmediler. İlteriş Kağan, Oğuzlar üzerine birçok sefer
düzenledi ve Baz Kağanı öldürdü. Oğuzların merkezi Ötüken ve çevresini ele
geçirdi. Bu yenilgi karşısında İlteriş Kağan’ın hâkimiyetini kabul etmek zorunda
kalan Oğuzlar, Göktürklerin Kırgız seferine katıldılar. Göktürk hakanlarından
Bilge Kağan zamanında isyan ettiler. Bir sene içinde bir kaç defa harbe giren
Oğuzlar; yenilerek, geri çekildiler. Daha sonra Dokuz-Tatarlar ile ittifak kurarak
Göktürklerle mücadele ettilerse de yine bozguna uğrayarak, Çin taraflarına göç
ettiler. Bir müddet sonra tekrar eski yurtlarına döndüler. Bu mücadelelerde
zayıflayan Göktürkler, 745’te Uygurlar tarafından yıkıldı. Bu esnada Uygurlara
yardım eden Oğuzlar, Uygur Devletinin dayandığı başlıca boylardan biri oldu. 136Uygurlarla birlikte Basmıl ve Karluklar'a karşı savaştılar. Fakat zaman zaman
Uygurlara karşı da isyan etmekten geri durmadılar. Eski müttefikleri Dokuz-
Tatarlar ile birleşerek Uygur Kağanı Moyunçur’a karşı cephe aldılar. Zaman
zaman Çin’e gittiler. Daha sonra Çin’den çıkarak eski yurtlarına döndüler. Uygur
Devletinin yıkılması üzerine batıya göçerek Sir Derya (Seyhun) kıyılarına ve onun
kuzeyindeki bozkırlara yerleştiler. Onuncu yüzyılda, göçebe hayatı yanında,
yerleşik bir hayat sürmeye de başladılar. Göçebe Oğuzlar, daha ziyade koyun, at,
deve, sığır yetiştiriciliği ve ticaretle uğraşıyorlardı. Yerleşik Oğuzlar ise, Sabran
(Karacuk), Suğnak, Karnak, Sütkent gibi şehirlerde oturuyorlardı. Onuncu asırda
henüz Müslüman olmamış olan Oğuzlar, inanışları gereği bir takım ibadet ve
âyinleri yerine getiriyorlardı. Ancak yaşayış bakımından İslâmiyet'e uygun
tarafları vardı. Soy temizliğine ehemmiyet verirlerdi. Bilhassa zina gibi suçların
135 Sümer,Faruk,Oğuzlar :Tarihleri,BoyTeşkilatı,Destanları,İstanbul,1999,s.164136 www.ulkuocaklari.org.tr 27.05.2007 00:28
180
cezası ölümdü.
Onuncu asrın başlarında Oğuzlar, Mâverâünnehir çevresinde yerleşip, Yabgu
denilen hükümdarın idare ettiği bir devlet kurdular. Devlet ve millet işlerinin bir
mecliste istişare edildiği ve subaşı denilen ordu kumandanı, Yabgu’nun vekili ve
nâibi olan tegin, İnal ve Tarkan unvanlarını taşıyan memurlar vardı. Oğuzların bu
sıradaki başşehirleri, Sir Derya kıyısındaki Yeni Kent idi. Yabgu Devleti
zamanında Oğuzlar, Üçok ve Bozok diye iki kısma ayrılmışlardı.Onuncu asrın
sonlarında İslâm dînini kabul ederek iyice güçlenen Oğuzlar, komşuları
Peçenekler ve Hazarlar ile savaşlar yaparak onları yendiler. Fakat 11. yüzyılın
ortalarında, Oğuzların İslâm dînini kabul etmemiş olan bir kısmı, Kıpçaklar'ın
baskısıyla yurtlarını terk ederek Karadeniz’in kuzeyinden Tuna boylarına, oradan
da Balkanlara indiler. İslâm dînine girmedikleri için etraflarını saran Hıristiyan
devletlerin baskısıyla kısa zamanda benliklerini kaybederek, örf, an’ane ve
geleneklerini unuttular. Eriyip, yok oldular. Geri kalanları da Bizans hizmetine
girdiler. 1071’de yapılan Malazgirt Meydan Muharebesi'ne Bizanslıların yanında
katıldılar. Fakat çok geçmeden Selçuklular tarafına geçtiler.İslâm dînini kabul
eden Selçuk Bey’in idaresindeki Oğuz boyları ise, Oğuz Yabgu Devleti
hükümdarının, kendilerine kötülük yapacağından çekinerek, yurtlarından ayrılıp
İslâm diyarı olan Horasan taraflarına gittiler. Mâverâünnehir’de kalan diğer Oğuz
boyları da, Kıpçakların hücum ve baskıları sonunda dağıldılar. Böylece Oğuzlar
Devleti yıkıldı. 137Yerlerinde kalan Oğuzlar ise Karaçuk dağları bölgesinde,
Mangışlak’da ve Seyhun Nehri kıyılarında yerleştiler. Daha sonra Karahıtayların
ve Karlukların baskısı netîcesinde, Horasan’a gelip Selçuklulara tâbi
oldular.Selçuk’un büyük oğlu Arslan İsrâil, Horasan’da hâkimiyet kurup, diğer
Oğuz boylarını idaresi altında topladı. Daha sonraları, Tuğrul ve Çağrı Beyler
idaresindeki Selçuklular, Sâmânoğulları ile ittifak kurarak, Karahanlılar'a ve
Gazneliler'e karşı mücadele ettiler. Selçukluların başarılı idareleri sebebiyle
pekçok Oğuz boyu onların hâkimiyetinde toplandı. Birçokları yerleşik hayata
geçti.Selçuklu Devletinin kurulmasında esas rolü oynayan Oğuzlar ve diğer Oğuz
boyları, 11. yüzyılın ikinci yarısından itibaren akın akın İran, Irak, Anadolu ve
137 a.g.site 00:36
181
Suriye’ye doğru yayıldılar. Selçuklu Devletinin sınırlarını Ceyhun Nehrinden
Akdeniz’e kadar genişlettiler. İslâmiyet'i kabul etmeden önce dünyevî maksatlar
ve kuru cihangirlik için çalışan, harp eden ve soylarının temizliğiyle tanınan
Oğuzlar, İslâm dînini kabul ettikten sonra, Allahü teâlânın yüce dîni olan
İslâmiyet'i yaymaya gayret ettiler. Gittikleri yerlerde doğruluğun, adaletin, ilmin
ve medeniyetin savunuculuğunu yaptılar. İnsanlara hizmet etmek, ilmin ve
medeniyetin yayılmasını sağlamak için pekçok cami, medrese, kervansaray,
hamam ve köprü yaptırdılar. Büyük Selçuklu, Türkiye Selçukluları,
Akkoyunlular, Salgurlular, Artukoğulları, Karamanoğulları, Ramazanoğulları,
Dulkadiroğulları ve Osmanlı devletlerini kurarak İslâm dîninin yayılmasına
hizmet ettiler. İslâmiyet'in ve Müslümanların yok edilmesi için çalışan Haçlılara
karşı parlak zaferler kazandılar. İslâmiyet'e, ilme ve adalete karşı olan ortaçağ
Avrupa’sına pekçok yenilikleri götürdüler.138 Dokuz yüz sene boyunca, kurdukları
devletlerin sınırları içinde yaşayan bütün unsurlara karşı İslâm dîninin emirleri
doğrultusunda hareket ederek, hizmet ettiler. Bugün Türkiye, Âzerbaycan, İran,
Türkmenistan, Afganistan, Irak ve Suriye’de yaşayan Türkler, Oğuzların
neslindendir. Oğuz teşkilâtı ve yirmi dört boy şu şekildedir:
1.Bozoklar
1.A)Günhan
(simgeleri şahin)
Kayı
Bayat
138 www.turkleronline.com 27.05.2007 00:44
182
Alkaevli
Karaevli
Çayaka
1.B)Ayhan
(simgeleri kartal)
Yazır
Döger
Dodurga
Yaparlı
1.C)Yıldızhan
(simgeleri tilki)
Avşar, (Afşar)
Kızık
Begdili
Kargın
2.Üçoklar
2.A)Gökhan
(simgeleri kurt)
Bayındır
Peçenek
183
Çavuldur
Çepni
2.B)Dağhan
(simgeleri kılıç)
Salur
Eymür
Alayuntlu
Yüregir
2.C)Denizhan
(simgeleri çakırdoğan)
Iğdir
Büğdüz
Yıva
Kınık 139
4.2.10.Özbekler (Şeybaniler)
On dördüncü yüzyıldan itibaren Orta Asya’da hakimiyet kuran, bugün çoğunlukla
Özbekistan Cumhuriyetinde yaşayan Türk boyudur.Özbek halkının tarihinin ilk
dönemlerine ait bilgi yoktur. Özbeklere bu ad, ilk olarak 1313-1340 yılları
arasında hüküm süren, Altınordu Hükümdarı Gıyâseddin Muhammed Özbek
tarafından verildi. Daha sonraları, 1412-1468 yılları arasında hüküm süren Ebü’l-
Hayr’a bağlı Müslüman-Türklerin adı oldu.Timur Han'ın 1405’te ölümünden
139 www.wikipedia.org 27.05.2007 00:34
184
sonra zayıflayan Timur İmparatorluğu parçalanmaya başladı. Bu sırada Aral
Gölünün ve Seyhun Irmağının kuzeyindeki bölgede dağınık olarak yaşayan
Özbekler, Ebü’l-Hayr’ın idaresinde toplanarak, 1428’de onu kendilerine han ilan
ettiler. Kısa zamanda kuvvetlenip, çevredeki diğer boyları da hakimiyetleri altına
aldılar. Timurlulardan, Harezm’i alıp, Urgenc’i zaptettiler. Siriderya (Seyhun)
Irmağı kıyısındaki Sığnak, Arkuk, Suzak, Akkurgan, Özkent gibi şehirleri
ülkelerine kattılar ve bunlardan Sığnak’ı başşehir yaptılar. Türkistan taraflarına
seferler düzenledilerse de, Kalmuklara yenilerek Sığnak’a çekildiler. Özbeklerin
bu zayıf durumundan istifade eden Karay ve Canibek adlı başbuğlar, Özbeklerden
bir kısmını etraflarında toplayıp, Çağatay Hanı Esenboğa’ya başvurarak,
kendilerine yurt vermesini istediler. Esenboğa, onları, Çağatay Moğol
İmparatorluğunun sınır bölgelerine yerleştirdi. Canibek ve Karay’a tâbi olarak
Özbeklerden ayrılan göçebe boylara, daha sonra Kazak veya Kırgız Kazakları adı
verildi. Kırgız Kazaklarını yeniden hakimiyeti altına almaya çalışan Ebü’l-Hayr,
1468’de bir savaşta vefat etti. Ebü’l-Hayr’ın vefatından sonra, Özbekler, Çağatay
Moğol hükümdarı Yunus Hana yenilerek dağıldılar. Yunus Han, Ebü’l-Hayr’ın
oğlu Şah Budak’ı öldürttü. Dağınık halde bulunan Özbekler, bu hadise üzerine
Şah Budak’ın oğlu Muhammed Şeybek’in (Şeybânî) etrafında tekrar toplanarak
güneye doğru inmeye başladılar.
Bu tarihten itibaren Şeybânîler adıyla da anılan Özbekler, ilk zamanlar, Çağatay
Hanı Mahmud Hanın himayesine girerek Türkistan’a yerleştiler. 1500 yılında
Timuroğulları Devletindeki iç karışıklıktan yararlanarak, Buhara’yı zaptedip,
Timur Hanedanına son verdiler. Mâverâünnehir tahtına, Muhammed Şeybânî
geçti. Bu tarihten sonraki gelişmeler onları çok güçlü bir devlet haline getirdi:
‘...Timur soyundan gelen Hüseyin Baykara’nın hüküm sürdüğü
Harezm’i ve Hüseyin Safi’nin idare ettiği Hîve’yi de ele geçiren
Özbekler, Çağatay Hükümdarı Yunus Hanın torunu Babür ile
uğraştılar. Yapılan bir savaşta, Babür’ü mağlup ederek Taşkent’e
çekilmek zorunda bıraktılar. Horasan tarafına da seferler düzenleyip,
185
Belh ve Herat’ı ele geçirdiler. Çağatayların elinde bulunan Taşkent’i
de zapteden Özbekler, Çağatay Hanı Mahmud Han ile kardeşi Ahmed
Hanı esir aldılar. Böylece Türkistan, Mâverâünnehir, Fergana ve
Horasan bölgelerine hakim olup, Orta Asya’nın en güçlü devleti hâline
geldiler...’140
Özbekler, on altıncı yüzyıl boyunca İran’daki Şiî-Safevîler'le devamlı olarak
savaştılar. Osmanlılar ve Hindistan’daki Babürlüler'le iyi münasebetler kurmaya
çalıştılar. 17 ve 18. yüzyılın ortalarına kadar Astırhanlar Hanlığı'nın hakimiyeti
altında kaldılar. 1740’ta, Nâdir Şah tarafından, Astırhanlar (Astrahan) Hanlığı
yıkıldı.Nâdir Şahın vefatından sonra, hakimiyet Canoğullarının yerine
Mangıthanlar sülâlesine geçti. Canoğullarının hakimiyeti, 1860 yılına kadar
devam etti. 1860’tan itibaren Türkistan içlerine doğru ilerleyen Rusların
himayesinde, yarı bağımsız olarak devam eden Buhara Hanlığı'nın hakimiyetinde
kalan Özbekler, Rusların baskısı altında yaşadılar. Harekete geçen Özbeklerin
çabaları sonuçsuz kaldı:
‘...1917’deki komünist ihtilalden sonra, Rus esaretine karşı harekete
geçtiler. Buhara, 1920’de Ruslar tarafından tamamen işgal edilince,
Mangıthanlar sülalesi de ortadan kalktı. Kadın-erkek, ihtiyar-çocuk
demeden insanların kurşuna dizilmesi, cami ve mescitlerin kapatılıp
din adamlarının şehit edilmesinden sonra, Buhara Halk Cumhuriyeti
kuruldu. Bu cumhuriyet de 1924’te ortadan kaldırıldı...’141
Bugün Özbekler, 1991’de bağımsızlığını kazanan Özbekistan Cumhuriyeti'nde
yaşamaktadırlar. 1984’te 17.5 milyon olan Özbekistan nüfusunun, 12 milyonu
Özbeklerden meydana geliyordu. Ayrıca, Tacikistan’da 1 milyon,
140 www.dallog.com 27.05.2007 00:39141 www.turan.org 27.05.2007 00:48
186
Türkmenistan’da 240 bin, Kırgızistan’da 450 bin, Kazakistan’da 2 milyon 400 bin
kadar Özbek yaşamaktadır. Böylece Orta Asya Türk Cumhuriyetlerindeki toplam
Özbek sayısı, 16 milyonu bulmaktadır.142
4.2.11.Peçenekler
Oğuzların Üç-ok koluna mensupturlar.İslâm kaynaklarında “Beçene, Beçenek,
Biçene”; Anadolu ağzında “Peçeneke, Beçenek” olan boyun adı, “iyi çalışır,
gayret gösterir” mânâsındadır. Peçeneklere Bizanslılar “Patzinak”, Lâtinler
“Bissenus”, Ruslar “Peçennyeg”, Macarlar “Beşennyö”, Ermenilerin “Badzinag”
dedikleri, kaynaklarda yazılıdır. 143Asıl yurtları, Orta Asya’da, Seyhun (Siriderya)
ile İdil (Volga) nehirleri arasındadır.Dokuzuncu yüzyılda Hazar Hakanlığı ve
Oğuzlar'ın baskılarıyla, asıl yurtlarını terk edip, batıya göç etmeye başladılar.
Yayılma istikametleri Karadeniz’in kuzeyinden Balkanlara doğru idi. Hazar
Hakanlığı, Rus Knezlikleri, Bizanslılar ve Balkan kavimleriyle mücadele ettiler.
860-880 yılları arasında Don-Kuban nehirleri boyuna gelen Peçenekler, Macarları
bu havaliden uzaklaştırdılar. Don Nehrinden, Dinyeper’in batısına kadar
yayıldılar.
915’te, Rusların ataları olan Kiyef Rus Knezliği’ne, ilk Peçenek akını yapıldı.
Rusları, Karadeniz kıyılarına indirmemek için, 915’ten 1036 yılına kadar, on biri
büyük olmak üzere pek çok akın yaptılar. Peçeneklerin, Rusları Karadeniz’e
indirmemeleri, Bizanslıların menfaatineydi. Bizanslılar, 1018 yılına kadar,
Peçeneklerle dost geçinmeye çalıştılar. 1026, 1035, 1036’da, Balkanlara akın
tertip ettiler.Peçeneklerin iç mücadelesinde, önce Kegen’in, sonra da Turak’ın
Hıristiyan olmasıyla, millî felaketleri başladı. Peçenekler, arasında 1048 yılında
başlayan Hıristiyanlaşma, Balkanlarda sıkışmalarıyla hızlandı. Hıristiyanlaşan
142 www.kultur.gov.tr 25.05.2007 18:30143
www.ulkuocaklari.org.tr 27.05.2007 00:54
187
Peçenekler, millî benliklerini unutup, Türklüklerini kaybettiler.144 Bizanslılar,
Peçenekleri yurtlarından alıp, başka yerlere iskân siyaseti takip ettiler. Bizans
ordusuna da asker alındılar.1071 Malazgirt Muharebesi'nde, Bizans ordusundaki
Peçenekler, Selçuklular safına geçmeleriyle, Sultan Alparslan’ın zafer
kazanmasında yardımcı oldular. 1176 Miryokefalon Meydan Muharebesi'nde de
Anadolu Selçukluları safına geçtiler. Balkanlardaki Peçenekler, Anadolu’da
Marmara kıyılarına kadar gelen soydaşı Selçuklularla münasebet kurdular.
Peçenekler, Trakya’da Bizans kuvvetlerini üst üste yenerek, Edirne ve Keşan’a
hakim olarak, Çekmece’ye kadar geldiler. Oğuzların Üç-ok kolu Çavuldur boyuna
mensup olan İzmir Beyi Çaka Bey’in, kuvvetli bir donanma kurarak, Bizans’a ait
adaları zaptetmesi, iki soydaş boyun, Bizans’a karşı ittifakına sebep oldu.
Bizans’a karşı Peçenek, Çavuldur ittifakı, entrika yüzünden bütünüyle
gerçekleşemedi. Bizanslılar, Peçeneklere karşı Kıpçaklarla anlaştı. Bizans’a kırk
bin atlı ile yardıma gelen Kıpçaklar, Bizans ordusuyla beraber olup, Meriç Irmağı
ağzında ve Enez yakınında Peçeneklerle karşılaştılar. 29 Nisan 1091 tarihinde
Luvinyum Muharebesinde, Peçenekler yenildiler. Luvinyum Muharebesi,
Peçeneklerin siyasî tarihinin sonu oldu. Peçeneklerden kırk bin aile, Arnavutluk
kuzeyindeki Ohri Gölünün doğusuna yerleştiler.145
Balkanlara dağılan Peçenekler, Müslüman olmadıklarından, Anadolu ve
Hindistan’daki soydaşları gibi Türklüklerini muhafaza edemeyip, Slavlaştılar.
Asıl çoğunluğu, Karadeniz’in kuzeyi ve Balkanlarda olmasına rağmen,
günümüzde buralarda, Peçenek hatırasına rastlanmamaktadır. Anadolu’da,
Peçeneklere ait coğrafî adlar hâlâ mevcuttur. Ankara vilayeti, Şereflikoçhisar
kazası yakınındaki Peçeneközü vadisi, Maraş’ın Elbistan kazasında iki, Konya
bölgesinde de dört yer adı, Peçeneklerin Anadolu’ya geldiklerinin hatırasıdır.
4.2.12.Salur Boyu (Salurlar, Salurlular)
144 www.wikipedia.org 27.05.2007 00:15145 www.patzinakia.ro 27.05.2007 01:00
188
Oğuzların Üçok koluna mensup bir Türk boyudur.On üçüncü yüzyılda İran’ın
Fars bölgesinde Salgurlular (Fars) Atabegliğini kurdular. Horasan ve Kirman’dan
gelen diğer Türk boylarıyla, nüfuzlarını arttırdılar. Atabegliğin 1286 yılında
Moğollar tarafından ortadan kaldırılmasından sonra, Salurlar, Salur Türkmenleri
adıyla anılmaya başladılar. Bölgede kalanlar, Merv ve Serahs civarında hayatlarını
devam ettirdiler. Batıya göç edenlerse, Anadolu’da kurulan Mengücükler,
Eretnalılar ve Türkiye Selçukluları'nın hizmetine girdiler. Salurlulardan Kadı
Burhâneddin, Eretnalıların zayıflamasından istifadeyle, Sivas ve Kayseri
bölgesinde kendi adıyla anılan bir devlet kurdu (1381). Osmanlılar zamanında
Salurlular, Sivas, Erzincan, Tokat, Amasya, Adana ve Trablusşam bölgesinde
hayatiyetlerini devam ettirdilerse de, sonraları diğer Türkmen boyları arasına
karıştılar. Bugün Anadolu’da, Salur adını taşıyan birçok yerleşim birimi
bulunmaktadır.146
4.2.13.Tatarlar
Türkistan’ın doğusundan, Cengiz İmparatorluğu zamanında Kırım ve Anadolu’ya
yayılan bir kavimdir. Muhtelif zamanlarda, muhtelif mânâlarda kullanılan Tatar
kelimesi, daha ziyade Moğolları ve Türkleri ifade etmiştir. Tatar kelimesine, ilk
olarak Orhun Kitabeleri'nde, İstemi Han'ın bir merasimine gelenler listesinde
rastlanmaktadır. Aynı şekilde Kültigin ve Bilge Kağan kitabelerinde de Tatarlar,
çeşitli vesilelerle anılır. Bu kitabelerde Otuz-Tatarlar olarak geçen kavim, Göktürk
ve Uygur kitabelerinde Dokuz-Tatarlar şeklinde geçer. Bayan-Çur Kağan
kitabesinde, Uygurlar'la Tatarların yaptıkları savaşlar anlatılır. Farklı devirlerde
yazılan yukarıdaki kitabelere bakılırsa, Otuz-Tatarların Moğol, Dokuz-Tatarların
ise Türk olmaları muhtemeldir.Türk ve Moğol menşeli olmak üzere iki grup
olarak kabul edilen Tatarların, Asya’dan batıya yayılmaları, iki dalga hâlinde
olmuştur. Atilla zamanındaki savaşlar esnasında batıya gitmişlerse de, çoğunluğu
146 www.turktarih.net 26.05.2007 19:54
189
geriye dönmüş ve bir kısmı, Kuzey Kafkasya ve Karadeniz’de Bulgar birliğini
kurmuşlardır. Altıncı asırda, bu birlik dağılmış ve Balkanlar’a doğru
göçmüşlerdir. İkinci dalga ise, Cengiz Hanın savaşları esnasında vuku bulmuştur.
Moğol İmparatorluğunun dağılmasından sonra, batıya gelen Türk çoğunluklu
Tatarlar, Altınordu Devleti'ni kurmuşlardır.Moğolların Ortadoğu’ya yayılmaları
esnasında, geniş bir Moğol ve Türk topluluğu da Anadolu’ya gelmiştir. Tarihî
kaynaklarda Tatar olarak anılan bu zümrenin beyleri, İlhanlıların hizmetine
girmişlerdir.
‘...Anadolu’ya gelmiş olan Tatarlar, elli iki oymağa ayrılmışlardı. Orta
Anadolu ve Doğu Anadolu’nun batı kesimlerinde zengin otlaklara
sahiptiler. Hayvancılık sayesinde rahat bir hayat süren Tatarlar, vergi
de vermiyorlardı. Yıldırım Bayezid Han'ın Anadolu’yu fethi sırasında
Osmanlı hizmeti altına giren Tatarlar, menfaatlerini her zaman kuvvetli
bir hükümdarın emri altında olmakta görmüşlerdir...’ 147
Ankara Savaşı'ndan sonra Timur Han tarafından, Anadolu’dan göçe zorlanan Kara
Tatarların büyük bir kısmı sürülmüştür. Anadolu’da kalabilenler de, zamanla
Türkleşmişlerdir.Göç etmeyip, Anadolu’da kalanlar, Fetret Devri'nde şehzadeler
arasındaki mücadelede, önemli rol oynamışlardır. Sultan Çelebi Mehmed Han
(1413-1421), iktidarı ele geçirdikten sonra, bunları Filibe civarında
yerleştirmiştir.Tatarların Türk olanları, günümüzde Rusya’nın ve dünyanın
muhtelif bölgelerine yayılmışlardır. Tataristan, Başkırdistan, Çuvaşistan,
Astırhan, Batı Sibirya, Ukrayna, Kafkasya, Türkistan ve Kırım’da toplu veya
dağınık halde yaşamaktadırlar. Bu bölgelerin dışında Finlandiya, Mançurya, Kore,
Japonya, ABD, Birleşik Almanya ve Türkiye’de Tatarlar bulunmaktadır. Ancak,
Mançurya, Kore ve Japonya’daki Tatarların ekseriyeti, Türkiye’ye göç
147 www.turktarih.net 27.05.2007 01:09
190
etmişlerdir.Zamanımızda, özellikle Eskişehir civarında yaşayan ve Tatar olarak
bilinenler ise, Kırım’dan göçmüş Türklerdir.
4.2.14.Varsak Boyu (Varsaklar)
Oğuzlar'ın Üçok koluna bağlı bir Türk Boyudur.Ulaş, Elvanlı ve Kusun gibi
obalara ayrılırlardı. On üçüncü asırda, Anadolu’ya gelerek, Tarsus-Mersin
civarındaki dağlık araziye yerleştiler. Osmanlı-Karamanlı mücadelesinde,
Karamanoğulları tarafında yer aldılar. Memlûklar'la da komşu olduklarından,
zaman zaman Karamanlılara karşı da tavır aldılar.148 Varsakların bir kısmı, Çelebi
Sultan Mehmed zamanında, Osmanlı idaresi altına alındı.Ancak Osmanlı
otoritesinin zayıfladığı zaman karşı tutumlarda bulunmuşlardır:
‘... XVII. yüzyılın sonlarına doğru sahneye çıkan ve Osmanlı
İmparatorluğu'nda merkezi hükümetin nüfuz ve otoritesinin
zayıfladığı bir dönemde etkinliğini arttıran Kozanoğulları'nın büyük
bir kısmını Varsaklar oluşturmaktadır....’ 149
Osmanlı-Akkoyunlu savaşında, bir kısım Varsaklar, Akkoyunlu tarafını tuttu.
Savaş sonunda, Uzun Hasan’la birlikte İran’a gittiler (1473). Anadolu’da
kalanları, Fatih Sultan Mehmed Han'a tâbiiyetlerini arz ettiler. İkinci Bayezid’e
karşı Cem Sultan'ı destekleyen Varsaklar, Yenişehir Savaşından sonra, bu işten
vazgeçtiler. Osmanlı-Memlûk mücadelesinde, Memlûklar lehine hareket edip, İçel
sancak beyliğini ele geçirdiler. Ancak, Sadrazam Davud Paşa, bunları denetim
altına alarak, çoğunluğunu, Karaman, Kırşehir, Antalya, Aydın ve Maraş tarafına
148 www.turkforumuz.biz 27.05.2007 00:58149
Gökbel,Ahmet, İnanç ve Adetleriyle Yahyalı'da Varsak Türkmenleri, Yahyalı, 1997, s.22-45.
191
sürgün edip yerleştirdi (1487). Bu durum, Varsakların bir daha devlet aleyhine
birleşmelerine imkân vermedi. 150
4.2.15.Yakutlar
Sibirya’nın kuzeydoğusunda yaşayan bir Türk boyu.Sahalar adıyla da bilinen
Yakutların, Gulıganlarla (Kurıkanlar) Tunguzların karışmasından meydana
geldiği tahmin edilmektedir. Kurıkanların, 7. yüzyılda Çin sarayına hediyeler
verdikleri, Göktürk Devleti'ni ikinci defa kuran İlteriş Kağan'a karşı çıktıkları
bilinmektedir. Yakutlar, 10. yüzyıldan sonra, Moğol istilaları yüzünden yurtlarını
terk ederek, Selenga Irmağının aşağı kıyılarında, Angara ve Lena ırmaklarının
yukarı bölgelerine göçtüler.On yedinci asrın başlarında Ruslar, Asya’yı ele
geçirme tasavvurlarını gerçekleştirmek üzere, Yakutların ülkesine girmeye
başladılar. 1620-1630 yılları arasında tamamen işgal ettiler. Yakutlar, zaman
zaman ayaklandılar ise de, bir netice elde edemediler. Bu tarihten sonra
Yakutların büyük çoğunluğu, Rusların etkisiyle Hıristiyanlaştı. Buna rağmen
Şaman inançlarını da devam ettirmişlerdir. 151
İyi at yetiştirmeleriyle tanınan ve zengin insanlar olan Yakutlar, Rusların zulmü
altında fakirleştiler. Yakutistan, Çarlık Rusya’sında siyasî suçluların sürgün
edildiği bir ülke durumuna geldi. Diğer bölgelerden Rus nüfus göçürülerek,
Yakutistan'da iskân edildi. Sürgünler, Yakut ülkesinde, Batı kültürünü ve
muhtariyet (özerklik) fikrini yaydılar. On dokuzuncu asırda, kültürlü kimseler
yetişti. 1900’lü yılların başından 1917 ihtilâline kadar, bağımsızlık mücadelelerine
devam ettiler. 1920-1921’de kurulan Yakut Millî Hükümeti, komünistlere karşı
savaştı. Fakat, Moskova’nın güçlü ordusu karşısında mağlup oldular. Ruslarla
150 www.varsak.net - www.varsaklar.dernegi.com 27.05.2007 02:32151 www.wikipedia.org 27.05.2007 01:13
192
yapılan barış neticesinde Yakutistan, Sovyet Sosyalist Muhtar Cumhuriyetini
kurdular (1922). Fakat Ruslar, 3.062.000 km2'yi bulan Yakutistan’ı, kolonizatör
Ruslarla iskân ederek, Yakut nüfusunun oranını devamlı düşürmektedir. 1970
sayımına göre Yakutların nüfusu, 602.000 idi. 1992’de, 944.000’e yükselmiştir.
4.2.16.Yörükler
Anadolu ve Rumeli’de göçebe olarak yaşayan, geçimlerini hayvancılıkla sağlayan
ve mevsimlere göre ova veya yaylalarda kurdukları çadırlarda oturan Oğuz
Türklerine verilen ad. Bunlara, Türkmenler adı da verilir. “Cesur, muhârip, iyi
yürüyen, eli ayağı sağlam” gibi mânâları ifade eden “Yörük” kelimesi yerine,
“yürük” kelimesi de kullanılır. Umumî olarak konar-göçer hayat yaşayan bütün
topluluklar için kullanılan bu isim, daha çok göçebe Oğuz boyları için bir alem
(özel isim) olarak kullanılır hale gelmiştir. 152Yörükler mensup oldukları Oğuz
boylarına göre isim alırlar: Kayı, Bayat, Karaevli, Yazır, Döğer, Dodurga,
Yaparlı, Avşar, Kızık, Beğdili, Karkın, Bayındır, Peçenek (Beçenek), Çavundur,
Çepni, Salur, Eymir, Alayuntlu, Yüreğir, İğdir, Buğdüz ve Kınık isimleri yörük
boylarına ait isimlerdir. Bugün Anadolu’daki birçok mezra, köy ve kasaba,
isimlerini bu yörük boylarının isimlerinden almıştır. Yörükler, umumiyetle Orta,
Güney ve Batı Anadolu’da yerleşmişlerdir. Bugün, Sivas, Ankara, Bolu,
Kastamonu, Balıkesir, Manisa, Kütahya, Afyon, Uşak, İzmir, Aydın Antalya,
Konya, Aksaray, Niğde, Nevşehir, Adana, Hatay, Gaziantep ve Maraş illerinin
bulunduğu geniş bir sahaya yayılmışlardır. Büyük gruplar hâlinde yaşayan
Yörükler, ayrıca birçok tâli kollara ayrılmışlar ve çeşitli yerlere dağılmışlardır.
Bunlardan Ankara, Tokat, Kırşehir bölgesinde yaşayan Ulu-yörük topluluğu ve
Ankara Yörükleri, Orta Anadolu yaylalarında yaşamaktadırlar. 153
152 www.dallog.com 27.05.2007 01:43153 www.msxlabs.com 27.05.2007 01:33
193
4.2.17.Yüe-çiler (Yüeçiler)
Eski Türk kavimlerindendir. Çince kaynaklarda “Yüeh-ch’ih” olarak geçer.Yüe-
çilere, tarihî kayıtlarda, ilk defa M.Ö. 3. yüzyılda rastlanır. Çin’in kuzeyine
hakimdiler. Anayurtları, Orta Asya’da Tanrı Dağları ile Kan-su havalisiydi.
Büyük ve Küçük Yüe-çiler olmak üzere ikiye ayrılırlardı. M.Ö. 3. yüzyılda Çin’in
Şansi ve Kan-su eyaletlerinde, kuvvetli bir devlet kurdular. Çinlilerle sıkı
münasebette bulundular. Çin kültürünü benimsediler. Millî kıyafet ve dilleriyle,
Çinlilere benzediler. Hunlar'ın meşhur imparatorlarından Mete, Yüe-çileri, M.Ö.
203 yılında mağlup etti. Yüe-çiler devleti yıkıldı. Çin’den çıkarak, Orta Asya’ya
göçtüler. Makedonyalı İskender’in, Baktria (Belh) bölgesinde kurduğu Grek
hakimiyetine, M.Ö. 166’da son verdiler. M.Ö. 129’da, Türkistan’a yerleştiler.
Türkistan’da kuvvetli bir devlet kurdular. İran’ın doğusunu ele geçirerek, Partlarla
komşu oldular. Partlara M.Ö. 127’de yenilince, beş ayrı beyliğe ayrıldılar. Bir asır
birlik olamadılar. Kuşan Beyi Kucula, merkezleri Belh olmak üzere, Yüe-çiler’i,
M.Ö. 25’te birleştirdi. Yüe-çilere, Kuşanlar denmeye başladı. Yüe-çiler, önce Çin
kültürünü, sonra da Budizm inancını benimsediler. Bundan sonra, Türklük
vasıflarını, benliklerini kaybedip, tarihten silindiler.154
4.2.18.Modern Türk Uluslarının Listesi
1. Azerbeycan (Azeriler)
2.Balkarlar
154 www.dallog.com 27.05.2007 01.24
194
3.Başkirler
4.Gagavuzlar (ortodoks Hristiyanlar)
5.Karaerler (Karaimler)
6.Karakalpaklar
7.Karaçaylar
8.Kumikler (Kumüklar)
9.Kazaklar
10.Kırgızlar
11.Krım-Tatarları
12.Nogaylar
13.Krımçaklar (yahudiler)
14.Altaylar
15.Kakaslar
16.Dolganlar
17.Yakutlar (ortodoks Hristiyanlar)
18.Sorlar
19.Tuvinler (Budistler)
20.Tofalar (diğer adları: Karagaşlar,Karakaşlar)
21.Tatarlar
22.Çuvaşlar (ortodoks Hristiyanlar)
23.Türkiye Türkleri
195
24.Türkmenler
25.Uygurlar
26.Özbekler
27.Mesetler
4.2.19. Tarihte Türk Ulusları ve Kavimleri
1.Turuklar
2.Hunlar (Hunlar genel olarak bir Türk ulusu olmasına rağmen; ilerleyen süreç
içersinde etnik olarak başka uluslara karısmışlar, ama dillerini muhafaza
etmişlerdir.)
3.Tölözler (Türk-Moğol karışımı bir ulus)
4.Avarlar (Avarlar dili Türkçe ağırlıklı karışık bir ulus idi. Yeni Avarlar ise
bugün daha çok Avrupai-Moğol karışımı bir ırk izlenimi veriyor.)
5.Hun-Bulgarlar ("Wolgabulgarları" ya da "Protobulgarlar" olarak da
tanımlanırlar. Modern Bulgarlar, Slav ve Türk uluslarının karışımından ortaya
çıkmıs bir ulustur. İlk Çar’ların, Han’ların dilleri Türk dili idi.)
6.Göktürkler (Kök-Turuk ya da Kök-Türk; i.s. 552’den itibaren)
7.Tarduşlar
8.On-Oklar
9.Sabirler
10.Turkutlar
11.Türgeşler
196
12.Çiğiller
13.Yenisey-Kırgızları
14.Kerul-Tatarları
15.Az’lar
16.Ogurlar ya da Uğurlar
17.Oğuzlar
a)Sekiz-Oğuzlar
b)Dokuz-Oğuzlar
c)Otuz-Oğuzlar
d)Toguz-Oğuzlar
e)Üç-Oğuzlar
18.Kutrigurlar
19.Utrigurlar
20.On ogurlar ya da On Uğurlar
21.Naimanlar
22.Merkitler (moğollaşmis Türkler)
23.Keraitler (moğollaşmis Türkler)
24.Kimekler (ya da: Kimaklar)
25.Kangliler
26.Peçenekler
27.Hazarlar
197
28.Kıpçaklar (Polovlar ya da Kumanlar olarak da tanınırlar) Macarca
konuşan Romanya’daki Szekler Kumanların varisleri olarak kabul edilebilir.
29.Selçuklular
30.Osmanlılar
4.2.20.Türk kökenli küçük gruplar
1.Biltir
2.Kamassin
3.Sagay ya da Şagay
4.Çulimer
5.Kaça
6.Ğoybal, Koybal ya da Goybal
7.Kızıl ya da Ğızıl155
4.3.Tokat’taki Türk Boyları
Anadolu’ya yoğun Türk göçlerinin başladığı 1071 senesinden bu yana bir çok
Türk boyunun iskan yeri tercihi olan Tokat, günümüzde de bu etnik yapısını
155 www.turkleronline.com 27.05.2007 01:29
198
muhafaza etmektedir.Toponomik (adbilimsel) açıdan bakıldığında Tokat’taki bir
çok yerleşim biriminin bir Türk boyunun veya Türk tarihinde mühim rol oynayan
bir şahsın ismini taşıdığı görülür.Mesela Artova ilçesi Selçuklu emirlerinden
Artuk beyin;Erek(şimdiki Erbaa ilçesi) Avşar obalarından Herek’in;Artova’ya
bağlı Salur ,İğdir ve Alayuntlu köyleri,Reşadiye’nin Eymür köyü,Niksar’ın
Ahmeddanişmend ve Aydoğmuş köyleri muhtelif Türk boy ve şahsiyetlerinin
adını taşımaktadır.Bu isimler,buralara gelip yerleşen Türklerin hatırası ve canlı
delilleridir.Kaldı ki Anadolu’da bir çok köy ismi değiştirilirken bu köylerin
isimlerinin aynı kalması bu yörelerin Türk tarihinde ne denli mühim rol
oynadıklarının bir göstergesidir.
4.3.1.Avşarlar
Avşar boyu (daha ziyade İran coğrafyasında, Afşar şeklinde de yazılır) Oğuz
Türklerinin 24 boyundan biridir. Bu boyların Bozoklar kolundan (sağ kolundan)
Oğuz Kağan'ın oğlu Yıldız Han'ın soyundan geldikleri kabul edilir. Avşar, Yıldız
Han'ın bir oğludur.156Avşarlar da kendi aralarında birçok obya ayrılır.Biz
Tokat’taki Avşar obalarından bahsedeceğiz.
Aydoğmuş Beyli , Halep bölgesindeki Köpekli Avşarı’nın en önemli obalarından
biridir. Adı, 15. Yy başlarında Kuzey Suriye’de yaşayan Köpekli Avşarları’nın
beylerinden Ay-Doğmuş’tan gelmektedir. Aydoğmuşlular, daha sonra Sis
Avşarlarının obalarından birini meydana getirmişlerdir. Halep bölgesindeki
Aydoğmuş Beğli Avşarı, 1526 yılında 49 hane nüfusa sahip olup Haleb’in
doğusunda bulunuyordu.Sis Afşarı obaları göç edip dağılmışlardır.Niksar’a bağlı
Aydoğmuş köyü, onlardan bazı bölüklerin burada yerleştiğini gösteriyor.
156 www.wikipedia.org 28.05.2007 02:34
199
Bostancılıyan da yine Sis Avşarı obalarındandır. Bostancı cemaati Tokat’ın
muhtelif mıntıkalarında meskun haldedir.
Herek Oğulları, Herek Uşağı, Hörki, Harikan, Herecli, Herekli, Herikli, Hereke,
Hareke, Heriki, Herekyan adlarıyla da tanınan Harikli,Sis Avşarlarından
Doyranlı’ya mensuptur. Sis bölgesinden dağılan Herikliler, Anadolu’nun muhtelif
yörelerine iskan edilmişlerdir. Erbaa ilçesinin eski adının Herek olması onların
buradaki varlıklarıyla ilgili bize bilgi vermektedir. 157
İmanlı-Oğlu, İmanlı Yürüğü, Afşar İmanlı, İfraz-ı İmanlı, Kara Gündüzlü, Afşar
Yörüğü gibi adlarla da anılan İmanca cemaatinin de Tokat’ta meskun olduğu
görülmektedir.
Tokat’taki Avşarların varlığını temsil eden başlıca yerleşim birimi Avşarağzı
köyüdür. İsmini Avşar boyundan alan ve sakinlerinin tamamı Avşar olan bu köy,
Osmanlı- Rus harbinde Erzurum İli Oltu İlçesi’ne bağlı ,eski ismiyle Kotik ,şu
anki ismiyle Turnalı Köyünden mal ve can güvenliklerinin tehlikeye girmesi
sebebiyle devlet tarafından zorunlu iskana tabi tutularak buraya gelmiş olan
Türklerden müteşekkildir.
157 www.erbaa.net 24.05.2007 13:56
200
Avşarların Tokat’taki bir diğer önemli iskan merkezi ise Başçiftlik
ilçesidir.Yrd.Doç.Dr. Ahmed Ali Arslan’ın burada tesbit ettiği 300 Avşar soyadı,
bu ilçenin genel itibariyle Avşar Türklerinden müteşekkil olduğunun delilidir.
4.3.2.Balkar Türkleri
Eskiden Kuzey Kafkasya'nın Terkski vilayeti ile Çerek, Çegem ve Baksan
ırmakları boyunda yerleşik olan Balkar Türkleri, Sovyetler Birliği döneminde
Kabardey-Balkar Özerk Cumhuriyeti sınırlan içine alındılar.Başlangıçtan itibaren
Karaçay Turklerliyle beraber olan ve sadece yerleştikleri coğrafyaya izafeten
kendilerini 'Malkar' diye adlandıran Balkar Türkleri, yine kendi aralarında 'Taul'
(Dağlı) adını da kullanmaktadır. 158
Balkarların Kafkasya'da yerleşmeleri kolay olmadı. Bir yandan Ruslarla, diğer
taraftan Kafkaslardaki yerli halklarla aralarında cereyan eden çatışmalar,
Balkarları büyük ölçüde yıprattı. 15'inci yüzyılda Kabardeylerin baskısı sonucu,
Balkar Türkleri Karaçaylardan ayrıldı. Elbruz Dağı'nın batısında Karaçaylar
kalırken, doğusundakiler Balkar adıyla tanındı.
Balkarlar, 2'inci Dünya Savaşı sonrası gönderildikleri sürgünden, ancak büyük
kayıplarla geriye dönebildiler.Balkar Türkleri bugün 5 kola ayrılmaktadır. Bunlar;
Bezengiy (Bizingi), Hulamlı, Çegemli, Urusbeyli ve Baksanlı'dır. Lehçe olarak
Balkarlar, Karaçaylar gibi Kıpçak-Kuman Türkçesine mensuptur.Balkar
Türklerinin 1926'da 33 bin 300 olan nüfusları 1939'da 42 bin 700, 1959'da 42 bin
400, 1970te 59 bin 500 ve 1979'da 66 bin 40O'dü. 1999 itibarıyla sayıları 130 bin
158 www.turktarih.net 25.05.2007 23:44
201
civarında olan Balkar Türklerinin yüzde 88'i Kabarday-Balkar özerk
Cumhuriyeti'nde yaşamaktadır.Karaçay ve Balkar Türklerinin 5 bine yakın
bölümü Tokat’a bağlı Çilehane, Arpacı ve Karaçay beldelerinde ,ayrıca
Türkiye'nin muhtelif illerinde yaşamaktadır.159
4.3.3.Beydili Türkmenleri
Oğuzların Boz-Ok kolunun Yıldız-Han Oğullarından olan Beydili boyu; Kaşgarlı,
Reşid ud-din ve Yazıcı-Oğlu’nun yapıtlarında Oğuz boyları listesinde yer
almaktadır. Beydili’nin anlamı “Sözü değerli, büyükler gibi aziz” anlamındadır.
Onkunu Tavşancıl kuşudur. Et bölüşümünde sünüğü “sağ umaca”dır. Kendine
özgü özel damgası vardır. Beğdili, Oğuzların hükümdar çıkaran beş boyundan
biridir. Prof. Dr. Faruk Sümer, Harizmşahlar hanedanının bu boydan olduğunu
söylemektedir. Osmanlı Tapu Tahrir Defterleri’nde 23 Beğdili yer adına
rastlanılmıştır. Beğdililer oymaklarının bir kısmı, Safevi Devleti kuruluşuna
katılmışlardır. Beydili oymak ve obaları H IV. –H VI. Yüzyıllarda Boz-Ulus ve
Yeni-İl, Kuzey Suriye, İran, İç-İl bölgelerinde yerleşik ya da göçer olarak
varlıklarını sürdürmüşlerdir.160
Selçuklu ve Osmanlı toprak düzeni çerçevesinde, Beydili oymak beyleri
kendilerine bağlı aşiretleri ile birlikte yerleşik düzene geçerler. Beydili boyundan
olan Hobyar Sultan’da bu dönemde bugünkü Tokat’ın Almus İlçesine bağlı kendi
adıyla anılan köye yerleşmiştir. Anlatılanlara göre; Hubyar Sultan, Kemah-
Erzincan yöresinde savaşlara katılmıştır. İzmir’in Kemal Paşa (Nif) ilçesine bağlı
159 www.ozturkler.com 25.06.2007 23:58160 Sümer,Faruk, Oğuzlar (Türkmenler) Boy, Teşkilat ve Destanları, Ana yay. 3. Basım 1980 İst. S. 210–211 ve “Safevi
Devletinin Kuruluşu ve Gelişiminde Anadolu Türklerinin Rolü” Güven. Mat.yay.Ankara.1976
202
kendi adıyla köy kuran Hamza Baba’da Harezm beylerinden Saruhanoğulları ile
savaşlara katılmıştır. Daha sonra Manisa bölgesi Saruhanoğullar’ına “ikta” olarak
verilmiştir. Hobyar ya da Hubyar Sultan’ın gerçek adı “Ahmet”tir. Sivas-Tokat-
Amasya bölgesinde, 200’ü aşkın köyü kapsayan Beydili aşiretlerinin, 13.
yüzyıldan bu güne kadar inanç merkezi olan “Hubyar Sultan Ocağı”, geleneksel
“Atalar Kültü”ne bağlı Oğuzların yaşayan töresel organizmasıdır. Bu durumda
Hubyar Sultan’ın dini önderden daha çok bir Türkmen Beyi olduğunu
göstermektedir. Tokat-Sivas arasındaki Tekeli Dağı yöresi Hubyar Sultan’ın
kurduğu zaviyeye bağışlanmıştır. Bugün Tunceli’de hala efsanevi dini önder
olarak yaşatılan ve kutsanan Tujik Dağı’nın doruğunda ki Sultan Baba türbesi,
Celaleddin Harezmşah’dır.
Beydili topluluklarının bir bölümü 16. yüzyılda yerleşik düzene geçmesine
karşın çoğunluğu göçer durumdadır. Rum Eyaleti 387 Numaralı 1530 Tarihli
Defter-i Hakânî, Tokat-Sivas Livası kayıtında Sıraçlar hakında şu ibareler vardır:
“Dede, Sarraçlu cema’ati bölüğü kethudası”, “Sarraç köyü-Zile kazası”161 Bu
durumda gösteriyor ki, o dönemde Beğdili Sıraçlarının başlarında “Dede” ünvanlı
önder olan örgütlü bir topluluk vardır. 13. yüz yılda Tokat-Sivas yöresine gelen
Beğdili boyunun Hubyar oymağı olup; daha sonra diğer oba ve oymaklar
gelmişlerdir. Beydili beylerini Hubyar Sultan karşılamış, onlarda aşiretleri ile
dergâhın talipleri olmuşlardır. Çok daha sonra gelen Beğdili oymakları da aynı
geleneği devam ettirmişlerdir. Beğdili Sırac (Sarac-Sarraç) oymağı da Hubyar
Sultan Ocağı’na bağlıdır. Tokat Hubyar Köyü’nün 1709 tarihli vesikalarda
toprağa bağımlı bir yerleşim birimi olduğu belirtilmektedir.162Beğdili boyu obaları
18. yüzyılı başından itibaren Ankara’dan Sivas’a değin yerleşik tarım toplumuna
161 “Defter-i Hakan-i Dizisi: III, 387 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Karaman ve Rum Defteri, (937/1530), II, Amasya, Çorumlu, Sivas-Tokat, Sonisa-Niksar, Kara-hisar-ı Şarki, Canik, Trabzon, Kemah, Bayburt, Malatya, Gerger-Kahta ve Divriği-Darende Livaları” Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı yay. Anka.1997162 Orhonlu,Cengiz: “Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskânı” Eren Yay.İstanbul,1987 s.38
203
geçerler. Sivas eyaletinde bulunan İlbeyli aşireti 1840’da muhtelif köyler teşkil
edecek surette çoktan yerleşmiş idi.163
Tokat ve Sivas yörelerindeki Beydili mensubu köylüler dedelerinin
Osmanlı Ordusu ile Rumeli’ye seferlere gittikleri anlatılmaktadır.
Beydili Sıraçlarının bu dönemdeki önderi Kenan Şeyh’dir. Tokat ve
çevre illerinde erkek adı olarak “Satılmış” adına çok rastlanılmaktadır
ki ; bu ad Beydili beylerinden Pir-Budak oğlu Satılmış’dan
gelmektedir. 18. Yüz yılın ilk yıllarından itibaren Bolu’dan Sivas’a
kadar ki bölge; emniyet ve asayışın olmadığı, leventlerin ve başıbozuk
zümrelerin, eşkıyaların köyleri yağmaladığı, yerel yöneticilerin halka
zülüm ettikleri bir dönem başlar.164
Ahmet Refik, Anadolu’dan Türk Aşiretleri’nin 1559 ile 1786 döneminde
Rakka çöllerine ve diğer yerlere sürgünleriyle ilgili yayınladığı Osmanlı belgeleri,
kan ve zülüm kokmaktadır ve bu durum içler acısı bir uygulamadır. Ankara’dan
Giresun Keşap’a kadar ki bölge 16. ve 18. yüzyılda Oğuz Türkmen aşiretleri’nin
yaşadığı bir coğrafyadır. Osmanlı yönetimi 400 yıl bu bölgede şiddet ve zülüm
uygular. Çeşitli boylara mensup bu Türkmenler yerlerinden yurtlarından edilerek,
yerlerine Doğu ve Güneydoğu’dan getirilen Sünni Kürt aşiretleri yerleştirilir.
Gönderildikleri yerlerden kaçan Türk Aşiretleri eski yurtlarına dönerek Orman
içlerinde ve dağlık yörelerde yaşamışlardır. Konya, Ankara, Kırıkkale, Kırşehir,
Çorum, Amasya, Tokat, Yozgat, Sivas bölgesinden sürgün edilerek zorla iskâna
tabi tutulan Türkmenlerin hepsi Kızılbaş Aşiretleridir. Bunların çoğu Rakka gibi
163 a.g.e. s.113164 Refik,Ahmet: “Anadolu’da Türk Aşiretleri (966–1200)” Enderun Kitabeci İst.1989 s.84
204
sürgün yerlerinden kaçarak Kürt yörelerine sığınmışlar ve süreç içinde
Kürtleşmişlerdir. Keskin’de bulunan Hasan Dede Ocağı 165, yine aynı yörede
Haydar Baba (Haydari Sultan) Ocağı ve Koçu Baba Ocağı dönemin Beydili Boyu
Türkmen’lerinin inanç merkezleridir. Hasan Dede Ocağı talipleri Beydilli
aşiretinin Kuyumcu, Köçekli, Gündeşli obalarıdır.166Yunus Koçak, “Hasan Dede”
adlı eserinde bu durumu ortaya koymaktadır.167
Koçu Baba evlatlarından İbrahim Ulusoy’un bize anlatımları bu dönemde
ki olayları aydınlatmaktadır. Yeni İl (Sivas) Bölgesinden de Beydili Kızılbaş
oymakları ile diğer Türkmen Kızılbaş aşiretleri Rakka’ya sürgüne gönderilmiştir.
Amasya-Tokat-Yozgat-Sivas bölgesinde Beydili Boyunun önemli Kızılbaş
aşiretinden olan Sıraçlar da iskâna zorlandığı için 16.yy. başlarından 19. yüz yıl
sonlarına kadar Osmanlılarla sürekli çekişme içinde olmuşlardır. Sıraç
Aşiretleri’nin dini ve siyasi lideri Kurtoğlu Vel Baba 1864 yılında Hakk’a
yürüyünce yerine eşi Anabacı Sultan Anşa (Ayşe) Bacı geçer. Anşa Bacı’yı
“Kızılbaşlık Propagandası “ yapıyor diye mutasarrıf olarak görev yapan
Kazova’da Haruk çiftliği sahibi Bekir Sami Paşa’ ya şikayet ederler. 16 Şevval
1311 (10 Nisan 1894) tarihinde durum bir raporla Ankara Valisi Mehmet
Memduh tarafından Padişah Sultan Abdülhamit’e “Kızılbaş Aleviler” olduklarını
ve “siyasi bir mesele ihdas edebilecekleri”ni bildirilir. Bu İstihbarat Raporuna
kitabında yer veren Enver Behnan Şapolyo; “Memduh Paşa’nın bu raporundan
anlaşıldığına göre, Kızılbaşları tetkik edip anlayamanıştır. Öz Türk olan bu halkı
padişaha zararlı bir unsur, İslamiyet’ten ayrılmış bir zümre olarak
göstermektedir.” demekte ve Hubyarlı (Sarac) Beydili boyundan olduğu
belirtilmektedir.
165 Öz,Baki . “Dünyada ve Türkiye’de Alevi-Bektaşi Dergâhları”, Can Yay. İst.2001 s.89
166 Şapolyo,Enver Behnan : “Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi” Türkiye Yayınevi İst.1964 s. 273 ve 278
167 Koçak,Yunus : “Hasan Dede Hayatı ve Öğretisi” Hasan Dede belediyesi Kültür Yayınları no:3
205
Anşa Bacı altı çocuğu ve ileri gelen akrabaları ile önce Tokat’ta sorgulanır.
Samsun’dan gemiyle İstanbul’a getirilirler. Orada tekrar soruşturmaya tabi
tutulurlar. Soruşturma esnasında Anşa Bacı’ın talibi ve Çakmak köylü olan
Tersane Komutanı Osman Paşa, Anşa Bacı’ya yardım eder. Soruşturma
neticelenir, Padişah II. Abdülhamit’in emriyle Anşa Bacı ve oğulları ve damadı
Köseoğlu İbrahim, Suriye’nin Şam kentine sürgüne gönderilirler. Anşa Bacı
yanındakilerle beraber üç yıl zorunlu olarak Şam da sürgünde tutulmuştur. Bu üç
yıl içerisinde Kerbela’yı Necef’i ziyaret etmişlerdir. Sürgün cezaları bitip Tokat-
Zile – Acısu Köyü’nün yolunu tutan Anşa Bacı ve yanındakilerin geleceği
haberini duyan binlerce kişi Anşa Bacı’yı Amasya’da karşılamışlar ve kalabalık
bir halk kitlesiyle Anşa Bacı ve evlatları Acısu Köyü’ne dönmüşlerdir. Anşa
Bacı’nın yaşadığı bu sürgün hayatı ve işkence dönemi mazlumun yanında yer alan
Alevi kitlesini daha çok etkilemiş ve Anşa Bacı’nın etkinliği ve sevenleri daha
çok artmıştır. Anşa Bacı çocuklarının da küçük yaşta olması sebepiyle Aşiretin
başına geçmiş ve Acısu Köyü’nde bulunan Hubyar Ocağına tabi posta oturmuştur.
Bugün Anşa Bacı Ocağı ve Cemevi; Beydili Sıraç Aşireti’in inanç merkezidir.168
4.3.4.Dodurga Boyu
Dodurga boyu ,Oğuz Türklerinin 24 boyundan biridir. Bu boyların Bozoklar
kolundan (sağ kolundan) Oğuz Kağan'ın oğlu Ay Han'ın soyundandır. "Dodurga"
kelimesi egemen anlamında kullanılmıştır. Tarih içinde Moğol unsurların da dahil
olmuş bulunduğu bir boydur.169
Tokat’ın Dodurga köyü bu boyun mensupları ile bağlantılandırılabilecek şekilde
Dodurga ismini taşımaktadır. 1960 yıllarında bazı yerleşim yerlerinin adı
168 Kenanoğlu,Ali- Onarlı,İsmail : “HUBYAR SULTAN OCAĞI VE BEĞDİLİ SIRAÇ TOPLULUKLARI’’ adlı makale169 www.wikipedia.org 28.05.2007 01:17
206
değiştirilmiş, bu köyün adı aynı kalmıştır. İğdir, Salur, Kargın, Kızık vb. gibi
adların da Oğuz boylarından olması bu tezimizi doğrular niteliktedir.
Oğuzların Anadolu’ya yoğun göçü 1071 yılından sonra olmuştur. Ancak 1071
yılından önce Kınık ve Dodurga Boylarının bu yöreye gelmiş olması kuvvetle
muhtemeldir. Zira Osmanlı döneminde boy adları değil, bey adları esas
alınmıştır. Bu kıstas ve ayırım dikkate alınırsa yörede Oğuz boyları’nın isimlerini
taşıyan köylerin bulunması ( Kızık, Salur, İğdir, Dodurga, Kargın) ( Kaman,
Hoday, Üreğil, ) Oğuzların bölgeye Selçuklular döneminde yerleşmeye
başladığını işaret etmektedir.
4.3.5.Eymür Boyu
Varlıklı anlamına gelen Eymür , Oğuz Kağan Destanı'na göre Oğuz Türklerinin
24 boyundan biridir. Bu boyların Üçoklar kolundan (sol kolundan) Oğuz Kağan'ın
oğlu Dağ Han'ın soyuna mensuptur170.Reşadiye’nin Eymür köyü bu boydan
gelenlerin kurduğu Anadolu köylerinden biridir.
4.3.6.İğdir Boyu
Türk boyları Anadolu’ya 1071 Malazgirt savaşı öncesi ve sonrasında iki yönden
girmişlerdir.Birincisi Alparslan’ın oğlu Melikşah zamanında güneyden giren Irak
ve Suriye Halep Türkmenleri, ikincisi ise İran Azerbaycan üzerinden Erzurum-
Erzincan yolu ile gelen Türk boylarıdır. İğdir boyu ve mensubu olduğu üç oklar
170 a.g.site 22.05.2007 13:42
207
kolunun hareketleri yönünde tarihi kesin bir bilgi yoktur. Doğan Avcıoğlu’nun
Türklerin Tarihi ile Prof. Dr. Faruk Sümer’in Oğuzlar (Türkmenler) eseri
çalışmamıza yön verirken İğdir’lilerin de bu akınlarla anadoluya girdiklerini
tahmin ediyoruz.
Bu boyun Tokat’taki varlığını temsil eden Artova ilçesine bağlı İğdir köyünü
Diyarbakır -Harput (Mamurat-ül Elaziz) üzerinden gelen Kuzey Irak
Türkmenlerinin oluşturmuş olması kuvvetle muhtemeldir. Zira bu hat üzerinde
bulunan Malatya’nın Hekimhan ilçesine bağlı İğdir köyleri mevcuttur ve bu
köylerin başını çeken İğdir isimli köyden Aşut oğlu denilen kabile göç ederek
Tokat ilinin Kazova yöresine yani bugünki Pazar ilçesi civarına
yerleşmişlerdir.Bu göç hareketinin başlangıç noktası ve takip ettiği istikamet ,
mezkur ihtimali kuvvetlendirmektedir.Diğer bir ihtimale göre de Moğolların
Anadolu’yu istilası ile Tokat’ı feth eden Danişmend beyin kuvvetlerine
bağlı gelerek köye yerleşmişlerdir.
Anadolu’ya gelen Kınık, Yıva, Büğdüz, İğdir, Eymür, Bayındır, Avşar,
Beğdili, Kayı, Bayat, Kızık, Yüregir (Üreğir), Dodurga vs. gibi Oğuz boyları
göçebe bir hayat sürüyorlardı. Hayvanları ile kendilerinin yaşantılarının devamı
için otlak ve ganimet peşinde mücadele ediyorlardı.Hayvanları için otlak kendileri
için verimli, korumalı arazi işgali için Anadolu’nun çeşitli yörelerinde dağınık
halde köyler kurarak yerleşik düzene geçtikleri Tokat’taki mevcut köy adlarından
anlaşılıyor.
4.3.7.Kafkasya Türkleri
208
Kuzey Kafkasya'dan. Türklerin yoğun bulundukları bölgelerden biri olan Kuzey
Kafkasya'ya ilk Rus akını, 1768'de oldu. Kuzey Kafkasya halkı, önce Türklerle
birlikte Ruslara karşı savaştı; fakat düşmanın sayıca fazla olması yüzünden
yenilerek, 10 000 kişilik bir kafile halinde Anadolu'ya göç ettiler. 1780-1800
arasında göç edenlerin sayısı 30 000'i buldu. 1812-1815'te 15 000, 1829'da 12 000
Kuzey Kafkasyalı Türk, Anadolu'ya göç etti. 1829-1859 yılarında Ruslara karşı
yapılan bağımsızlık savaşlarındaki yenilgiler, Anadolu'ya yeni göçlerin yapılması
sonucunu doğurdu; 1855-1863 yılları arasında 295 000 kişi Türkiye'ye göç etti.
1864'te Batı Kafkasya ve Kuban havalisindeki Türkler, bir ay içinde yurtlarını terk
etmek zorunda bırakıldılar. Bir milyondan fazla göçmenin büyük bir kısmı,
yollarda öldü; ancak 600 000'i Trabzon, Samsun, Köstence ve Varna limanlarına
gelebildi. Bir kısmı Akdeniz ve Ege limanlarına ve İç Anadolu'ya gönderildi.
Göçmenlere yardım amacıyla, büyük şehirlerde yardım komisyonları kuruldu.
Rumeli limanlarına inen bir kısım göçmenler, Niş, Priştine ve Kosova havalisine,
Edirne ve İslimye taraflarına, Vidin eyaletine, Sofya ve Berkofça sancaklarına,
Ziştovi, Niğbolu ve Lofça'ya yerleştirildiler. Rumeli'ye yerleşen Kafkas
göçmenlerinin sayısı 175 000'i buldu. Anadolu'ya gelenlerin bir kısmı Tokat'a
yerleştirildiler. Sonu gelmeyen göçler devam ettiği sırada, 1877 Osmanlı-Rus
Savaşı (93 Harbi) patlak verdi. Yeniden 500 000 kişi Kafkasya'dan Anadolu'ya
göç etti. 1886'da 4000 kişi daha Türkiye'ye göç etti ve İzmit civarına
yerleştirildi.171
4.3.8.Karapapak Türkleri
Karapapak (Kendi adlandırmaları; Karapapah, Karapapahlar, Qarapapax,
Terekeme) Türkleri; Borçalı-Kazak boyundan gelen, Kıpçak Kuman, Bulgar ve
171 www.byturk.us 25.05.2007 18:30
209
Hazar Türkleri'nin Ön-Asya'daki koludur. Borçalı ve Kazak diye iki kola
ayrılırlar. Kafkasya'da ve yakın bölgelerde dağınık bir vaziyette yaşayan
Karapapak Türkleri'ne, siyah astragan kalpak giydikleri için komşuları bu adı
vermişlerdir. Karapapaklar bazen Karakalpaklarla karıştırılır. Ama herhangi bir
bağıntısı bulunmamaktadır.
Terekeme terimi Arapça Türkmen kelimesinin çoğulu Terakime'den
gelmektedir.Çıldır ve Ardahan’daki Karapapaklar (ve Terekemeler) önceden
Güney Gürcistan´da’da, Kazak Şemsettin Hanlığı'nın Kazak ve Borçalı
bölgelerindeki Debed ve Borçalı nehirleri boyunca yaşarlardı. 1828 yılında
imzalanan Türkmençay Anlaşması’ndan sonra bir bölümü Kars’a ve bir bölümü
de Azerbaycanı'nın Sulduz bölgesine, Ushnu’nun doğusuna göç etti. Karapapaklar
ayrıca Hazar Denizi kıyısında, Gamri Uzun’dan Derbent’e uzanan ovada
yaşardı.90-100 hanelik bir Terekeme grubu, 1904 yılında Türkiye’ye yerleşmek
için başvuruda bulundu. Bir kısmı o zaman Rusların elinde bulundurduğu Kars’a,
bir kısmı Ardahan’a geldi; diğerleri Adana’ya, geri kalanlar ise 1914 yılında
Tokat ve Sivas yöresine yerleşti.Von Hellwald’ın (1878-99) kaydettiğine göre,
Rus işgalinden önce Osmanlı topraklarında 105 köyde 29.000 Karapapak
yaşıyordu.
Rusların 1877’de Kars’ı işgal etmelerinden sonra, içlere doğru çekilen
Karapapaklar Tokat ve Zile’de köyler oluşturmuşlardır. Bunlardan biri olan
Acıyurt, 1877’den bu yana Karapapak nüfusuna sahiptir. Karapapaklar,
Türkçe'nin Azeri ağzının Karapapak şivesini kullanır. Tokat’ta bu şive hala güçlü
konuşulmaktadır.
210
4.3.9.Karkın Boyu
Karkın, 24 Oğuz boyundan birisidir. Boz-Ok koluna mensup olan Karkınlar,
Afşarlar gibi Yıldız Han oğullarındandır ve Afşar’ın küçük kardeşidir. Kaşgarlı
Mahmut, eserinde Karkın ve Kızıkları, Halaç adıyla anıp, Oğuzlardan saymamıştı.
Kızıklar, nüfusu oldukça az ve pek etkin olmayan bir boy iken Karkınlar, hem
Orta Asya’da hemde Anadolu’da faal bir boy idi.
Alevilikte önemli bir isim sayılan ve 13. Asırda yaşamış olan Dede Karkın da bu
boydan idi. Dede Karkın, Seyyid Ebu’l-Vefa Bağdadi’nin (ölümü 1105) Irak’ta
kurduğu bir Türk tarikatı olan Vefaiyye tarikatına mensuptu. Moğol İstilası
önünden kaçarak Harzem Türkleriyle birlikte Anadolu’ya gelen Dede Karkın,
böylece Vefaiyye tarikatını da Anadolu’ya getirmiş oldu.Bu boyun Tokat’taki en
mühim mümessili Karkın köyüdür.
4.3.10.Kınık Boyu
Aziz ve değerli manalarına gelen Kınık , Oğuz Türklerinin 24 boyundan biridir.
Bu boyun mensupları Üçoklar kolundan (sol kolundan) Oğuz Kağan'ın oğlu Deniz
Han'ın soyundan gelirler. Selçuklu hanedanı da bu boydandır.172Tokat’ın Kınık
köyü bu boyun Tokat’taki varlığına işaret etrmektedir.
172 www.wikipedia.org 23.05.2007 21:53
211
4.3.11.Kızık Boyu
Faruk Sümer’in belirttiğine göre , bu boyun adı tarihi kaynaklarda geçmemekle
beraber tahrir defterlerinde ve diğer arşiv vesikalarında Kızık'tan
bahsedilmektedir. Tahrir defterlerinde Kızıklar'a ait 28 yer adı görülmektedir ki,
bunlardan pek çoğu şimdi de mevcuttur. Bu Kızık yer adlarından beşinin
Ankara'nın Çubuk ve Ayaş kazalarında görülmesi, bu bölgeye Kızık boyuna
mensup oldukça mühim bir zümrenin yerleştiğini gösteriyor.XVI. yüzyılda
Kızıklar'a ait ancak bir oymağa rast gelinebilmiştir ki, bu da Halep Türkmenleri
arasında bulunmaktadır. Kanuni devrine ait eski defterlerden Kızık oymağı biri
162, diğeri de 16 vergi evi olan iki kola ayrılmıştır. Oymağın nüfusu zamanla
artmış ve 987 tarihinde 667 vergi nüfusuna, yani 468 evli ve 232 bekara
yükselmiştir. Nüfusu gittikçe artmakta devam eden bu Kızık oymağının mühim
bir kısmı XVII. Yüzyılda Antep bölgesinde yerleşmiş ve yerleşen bu kısım
Oturak-Kızık adı ile anılmıştır. Oturak-Kızıklar Sultan İbrahim (1639-1648)
devrinde Antep bölgesindeki Oğurca, Damlaluca, Çay-Kuyu, Sakal, Kara-Dinek,
Yalan-kaz, Üç Kilise ve Taşlıca adlı köyler ile Antep şehrinde ve yine Antep'e
bağlı diğer bazı köy ve kasabalarda yaşıyorlardı. Bunlardan başka Mihmadlu ve
Boz-Atlu obalarının da Kızıklar'a ait olduğunu biliyoruz. Oturak-Kızıklar'ın
yerleşmiş oldukları yerler XIX. Yüzyılın sonlarına kadar kendi adları ile anılan
idari bir yöre halinde kalmıştır. Bugün onların yerleştikleri köylerin birçoğu eski
adları ile mevcudiyetini muhafaza etmektedir. Sultan İbrahim devrinde Kızıklar'ın
yerleşik hayata geçmemiş olanları Göçer Kızık adını taşımakta ve 149 vergi
nüfusuna sahip bulunmaktadır. Gerek Oturak-Kızıklar'ın,gerek Göçer-Kızıklar'ın
(1101 miladi) 1690 yılında Avusturya seferine çağırıldık-larını görüyoruz. Sefere
çağırılan Oturak-Kızıklar'ın başında Kara-Kethüda oğlu Bekir Beğ, Göçer-
Kızıklar'ın ise, Hacı Zekerriyya oğlu Asaf Beğ ve Kızık Mehmed oğlu gibi beğler
bulunuyordu.XVIII. yüzyıla ait vesikalarda Kızıklar Pehlivanlular'ın başında
bulunduğu Haremeyn uş-şerfeyn aşiretlerinden biri olarak zikredilmektedir.
Bunlar Göçer-Kızıklar idi. Yine Kızıklar'dan bir kolun XVII. Yüzyıl başlarında
212
Orta-Anadolu'ya geldiği anlaşılmakta ise de, bunun akibeti hakkında şimdilik hiç
bir bilgiye sahip değiliz.XVI. yüzyılda Kızıklar'ın bir kolu da Dimaşk (Şam)
bölgesinde yaşamakta idi. Kanuni devrinde bu Kızık kolu 66 vergi evi olarak
gösterilmiştir.173
Faruk Sümer’in derlediği nazım şeklindeki bir Kızık hikayesi Tokat yöresinin
Kızık boyu tarafından yurt edinildiğini göstermektedir:
‘...Boy mühürü kullanulu yazışmalada.
Hayvanlanı belli etmek için demirden damga yapmışla.
Obalamız belli olsun diye kilimlemize dokumuşla.
Oğuz boylarınlarından bir soydur, Kızık boyu.
Goca Kızığın soyuda çoğalu diğer boyla gibi.
Dar gelü anayurdu.
Kızık boyu da nasibini alu bunladan.
Erzincan, Tokat arası bir yerü yurt edünüle.
Erzincan, Tokat civarında yurt edününen Kızıklıların soyu
çoğalu...174
Tokat’a bağlı Kızık köyü ,Kızıkların Tokat’taki varlıklarına işaret
etmektedir.
4.3.12.Kumuklar
173 Sümer,Faruk ,OĞUZLAR - Türkmenler(Tarihleri, Boy teşkilatı, Destanları) Ana Yayınları 3.Baskı 1980174 Sümer,Faruk ,OĞUZLAR - Türkmenler(Tarihleri, Boy teşkilatı, Destanları) Ana Yayınları 3.Baskı 1980
213
Kumuk Türkleri Kuzey Kafkasya'daki Kumuk ovasının ve Dağıstan'ın dağlık
kesiminin yerli halklarındandır.Etnik bakımdan Kıpçak ve Oğuz boylarının bu
sahada kaynaşmasından meydana geldikleri ileri sürülen Kumuk Türklerinin
dillerindeki Kıpçak ve Oğuz grubu özellikleri bu görüşü desteklemektedir.Kumuk
Türkleri, bugün büyük çoğunluğu (1992 tahminine göre 250000 kişi) Rusya
Federasyonuna bağlı Dağıstan Özerk Cumhuriyetinde, geriye kalan kısmı
(yaklaşık 50000 kişi) Çeçen ve Osetya Özerk Cumhuriyetlerinde yaşayan,
Azerbaycan Türklerinden sonra Kafkaslardaki en kalabalık Türk kavmidir.
Kumukların bir kısmı, Çarlık Rusyasının Kuzey Kafkasya'yı istilâsı yıllarında ve
bilhassa Şeyh Şamil'in esir düşmesinden sonra Osmanlı Devletine sığınmışlardır.
Bir grup Kumuk, 1861 yılında Rus baskısından kaçmak için Temirhanşura
yakınlarında bulunan Borgan Yurt'taki memleketlerini terk etti. Samsun yoluyla
Tokat'a geldiler. Diğerleri, sonraki üç yıl içinde geldiler.Araştırmalara göre
Türkiye’deki Kumukların büyük çoğunluğu Tokat ve köylerinde
meskundur.Tokat’taki Kumuk Türklerinin nüsusunun takriben 807 kişi olduğu
kaydedilmektedir.Bunlar hâlen belli başlı olarak Tokat'ın Üçgözen ve Kuşoturağı
köyünde yaşamaktadırlar. 175 Üçgözen köyüne bakıldığında, Kumukların,
göçmenlerde genellikle görülen varlığını sürdürme azmiyle topluluk duygularını
güçlendirdikleri ve elde edilen başarıların tüm köy için bir gurur kaynağı haline
geldiği anlaşılıyor. Bazı Kafkasya gelenekleri, özellikle sevgiyle ve temizlikle
ilgili olanlar muhafaza edilmişitir. Köylüler kendi müziklerini ve halk danslarını
hala yaşatıyorlar; bu durum düğünlerde en tipik şekilde kendini göstermektedir.
Ayrıca Kafkasya'da kalanlarla temasların kesilmesinden dolayı büyük üzüntü
duyduklarını dile getirmektedirler.
4.3.13.Salur Boyu
175 Peter Alfrod Andrews, "Türkiye'de Etnik Gruplar", Ant Yayınları, Aralık 1992, s.123-12
214
Salur boyu Oğuz Türklerinin 24 boyundan biridir. Bu boyların Üçoklar kolundan
(sol kolundan) Oğuz Kağan'ın oğlu Dağ Han'ın soyuna dahildir."Salur" kelimesi
kılıç sallayan anlamında kullanılmıştır.176
Bu soydan gelenlerden bir grup, Artova’ya bağlı Salur köyünü kuranlar ve
günümüzde Salur soyadını taşıyanlardır.
SONUÇ
Yaptığımız araştırma neticesinde Tokat’ın tarihi ve kültürel birikiminin ciltler
dolusu kitaba sığmayacak kadar zengin olduğunu müşahade ettik.
Takriben 6000 yıllık bir geçmiş olan Tokat’ta sayısız medeniyetin izine rastlamak
mümkün.Tarih öncesi devirlerde yerleşim birimi olarak kullanılan Maşat Höyük
ve Horoztepe,Roma ve Bizans döneminden kalma Komana Pontika antik kenti ve
Sulusaray ilçesindeki prehistorik devre ait Sebastopolis bunlardan sadece bir
kaçı.1071 Malazgirt Zaferine kadar Hatti,Hitit,Frig,Asur,Med,Pers,Roma ve
Bizans hakimiyetinde kalan Tokat,bu tarihten sonra yoğun Türk göçü sebebiyle
bir Türk yurdu haline gelmiş ve bu güne kadar muhafaza edilen bir Türk
kültürüyle yoğrulmaya başlamıştır.
176 www.wikipedia.org 24.05.2007 19:20
215
Anadolu Selçuklu,Danişmend,Eretna ve Kadı Burhaneddin gibi devlet ve
beyliklerin ardından Selçuklu hakimiyetine giren Tokat’ın bu dönemde jeopolitik
açıdan önem kazandığını görüyoruz.Tokat merkeze bağlı Kervansaray köyü ve
Pazar ilçesindeki Mahperi Hatun Kervansarayı ve daha bir çok
han,hamam,cami,köprü vesairenin Selçuklu devrinde inşa edildiği görülmektedir.
Osmanlı döneminde en çok el sanatlarıyla meşhur olan Tokat’ın bilhassa
bakırcılık ve dokumacılıkta İstanbul ve Diyarbakır gibi büyük şehirlerle yarış
ettiği görülmektedir.İran-İstanbul hattının kavşak noktası olmasından dolayı bu
dönemde ticari ve iktisadi manada büyük gelişim göstermiştir.Maalesef zamanla
pabucu dama atılan zanaatler sebebiyle Cumhuriyet devrinden sonra Tokat’ın bu
iktisadi gelişimi inkıtaya uğramıştır.
Milli Mücadelede ayrı bir yeri olan Tokat, düşmanın yurdu istilasıyla birlikte
teyakkuza geçmiş,İstiklal Harbi öncesindeki ilk mitinglerden biri Niksar ilçesinde
yapılmış ve muharebelerde bir çok şehit vermiştir.
Kültürel anlamda Türklüğün prototipi olmayı hak eden Tokat,yaşattığı örf ve
adetleriyle Orta Asya ve İslam kültürünün tam bir sentezini sunmaktadır.Hey On
Beşli gibi Türkiye’ye mal olmuş türküleri ve Anadolu mutfağının zenginliğini
simgeleyen bir yemek kültürü ile Tokat’ın Türk tarih ve kültüründeki yeri ve
öneminin ne denli büyük olduğu anlaşılmaktadır.
216
Toponomik(adbilimsel) açıdan baktığımızda Tokat’taki bir yerleşim biriminin bir
Türk boyunun veya Türk tarihinde mühim rol oynamış bir şahsiyetin adını taşıdığı
görülmektedir.Ali Açıkel’in Artukabad Kazasındaki Yer Adları isimli eserini
incelediğimiz vakit sadece Artova’daki köy ve mezraların 10’u aşkın Türk
boyunun adını taşıdığını gördük. Salur, İğdir, Eymür, Alayuntlu,
Ahmeddanişmend ve Aydoğmuş gibi isimler bugün Tokat’ın barındırdığı Türk
nüfusun saflığına işaret etmektedir.Ayrıca Başçiftlik ilçesinde çok sayıda kişinin
Avşar soyadını taşıması,Erbaa’nın eski ismi (H)erek’in bir Avşar obasını ifade
ediyor olması,Afganistan,Kuzey Irak,Kafkasya ve Kırımdan gelen Türklerin
Tokat’a yerleştirilmesi ,bu yöredeki etnik yapının Türk yoğunluklu olduğunun
açık delilleridir.
KAYNAKLAR
Alp,Sedat;Maşat Höyük’te Keşfedilen Hitit Tablerlerinin Işığı Altında Yukarı
Yeşilırmak Coğrafyası Hakkında,Belleten,Cilt:XLI,Sayı:164
Andrews, Peter Alfred;Türkiye'de Etnik Gruplar, Ant Yayınları, Aralık 1992
Atasoy, Ali Rıza; Tokat Reşadiye Halk Kitabı,İstanbul-1950
Aynakulova,Gülnisa,Gregoryen Kıpçaklara Dair, Belleten, Cilt LXIX, Ağustos
2005, Sayı: 255
Banguoğlu, Tahsin (1988), Oğuzlar ve Oğuzeli Üzerine, TDAY-Belleten 1959: 1-
26.
Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Mühimme Defteri ,Cilt:40
217
Cuinet,Vitali, La Turkie d’Asie Geographie Administrati ve Statistikue
Destoriptive et Raisonnee de Chakue Province de L’asi Mineure ,Paris,1892
Çoker,Fahri,Türk Tarih Kurumu,Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, Ankara
Doğanay,Rahmi,Milli Mücadele’de Karadeniz,Ankara,2001
Erciyas,Burcu,Tokat İli Komana Antik Kenti,Tokat,2006
Evliya Çelebi Seyahatnamesi,İstanbul,1985
Fontanier,V.,Gezi Notları,İstanbul,1998
Gökbel,Ahmet;İnanç ve Adetleriyle Yahyalı'da Varsak Türkmenleri, Yahyalı,
1997
İnciciyan , Ğugios,Desutyun Hamarod Hin Yev Nor Aşkharhakrutyan,
Venedik,1791
Koçak,Yunus : “Hasan Dede Hayatı ve Öğretisi”, Hasan Dede Belediyesi Kültür
Yayınları , No:3
Lennep,H.J., L’Albume d’Est,Paris,1882
Meydan Larousse Gençlik Ansiklopedisi,İstanbul,1979
Morier,James,A Journey Through Persia,Armenia and Asia Minor to Constantinople in 1808-09,Londra,1812
Orhonlu,Cengiz;Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskânı, İstanbul,1987
Öz,Baki ;Dünyada ve Türkiye’de Alevi-Bektaşi Dergâhları, Can Yay. İst.2001
Pierre de Tchihatcheff ,Asie Mineure; Description Physique, Statistique et
Archeologique de Cette Cant , Paris,1869
Refik , Ahmet; Anadolu’da Türk Aşiretleri (966–1200), Enderun Kitabevi
İstanbul,1989
218
Sakaoğlu,Saim ;Anadolu Folklorunda Göktürk Efsanelerinin İzlerir; Beşinci Milletler arası Türkoloji Kongresi, İstanbul, 25-28 Eylül 1985, Türk Edebiyatı C.I
Sakaoğlu,Saim, Türk Ad Bilimi I Giriş, Ankara 2001
Strabon,Antik Anadolu Coğrafyası,Geographika XII-XIII-XIV,(Mütercim Adnan Pekman)
Sümer,Faruk;Oğuzlar :Tarihleri,BoyTeşkilatı,Destanları,İstanbul,1999
Sümer,Faruk;Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişiminde Anadolu Türklerinin
Rolü” ,Ankara,1976
Şapolyo,Enver Behnan : “Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi” Türkiye Yayınevi
İst.1964
Tavernier,Jean Baptiste,Le Six Voyages de J. B. Tavernier,Paris,1676
Tavul, Ufuk-Kalafat ,Yaşar; Karaçay-Balkarlar: Tarih, Toplum ve Kültür ,
Ankara, Haziran 2003
Texier,Charles,Asie Mineur,Paris,1865
Togan,Zeki Velidi;Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul ,1981
T.C. Tokat Valiliği,Tokat 2007 İl Yıllığı
Tornefort,Joseph;Tournefort Seyahatnamesi,İstanbul,2005
Turan,Osman;Selçuklular Zamanında Türkiye,İstanbul,2004
Ulu, E., 100. Yılında Almus, İst., 1987
Universal Genel Kültür Ansiklopedisi,İstanbul,Mayıs 1989
Ülkü Ocakları Eğitim ve Kültür Dergisi,Ağustos 2004 Sayısı
Vakıflar Dergisi,Cilt :6
Yiğit,Ercan Yesari,Artova İlçesinin 5000 Yıllık Uygarlık Tarihi,Tokat,2006
219
Faydalanılan İnternet Siteleri:
www.akintarih.com
www.ansiklopedi.gen.tr
www.avsarobasi.comwww.basciftlik.com www.dallog.comwww.erbaa.bel.trwwwerbaa.net www.flashmedia.comwww.hbektas.gazi.edu.tr
www.hermetics.org
www.hubyar.org
www.karadenizim.net
www.kultur.gov.tr
www.level.com.tr
www.msxlabs.com
www.niksar.gov.tr
www.ntvmsnbc.com
www.osmanlimedeniyeti.com
www.ozturkler.com
www.patzinakia.ro
www.sa.metu.edu.tr
www.sadibayram.com
www.sevgi.us/tarih-mitoloji
www.starhack.org
220
www.tokat.gov.tr
www.tokatkulturturizm.gov.tr
www.tozanli.org
www.turan.org
www.turhal.bel.tr
www.turkcu.net www.turk-islamkulturu.com
www.turkleronline.com
www.turkmania.com www.turkoloji.cu.edu.trwww.turktarih.net
www.ulkuocaklari.org.tr
www.varsak.net
www.wikipedia.org
BİBLİYOGRAFYA
Açıkel,Ali;Artukabad Kazası Yer Adları(1455-1600),Hacettepe Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt:20,Sayı:2 ,Ankara 2003
Açıkel,Ali,Tanzimat Döneminde Tokat Kazasının İdari ve Nüfus Yapısındaki Değişiklikler(1839-1880),Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi , Cilt:27,No:2,Sivas, Aralık 2003
Emecan ,Feridun; “İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası”, Kitapevi
yay. İstanbul,2001
221
Halaçoğlu,Yusuf ; HVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu, İskân Siyaseti ve
Aşiretlerin Yerleştirilmesi: Türk Tarih Kurumu Yayınları Ankara,1997
Kafesoğlu,,İbrahim; Türk Milli Kültürü, Ankara 1977
Karataş, Cuma ; “Son Güçebe Baraklar: Tarih, Yaşam, Folklor”, Bumerang Yay.
İstanbul,1998
Kenanoğlu,Ali-Onarlı,İsmail ;“Hubyar Sultan Ocağı ve Beğdili Sıraç
Toplulukları” adlı yayınlanmamış eser
Kurat,A.N.; IV-XVII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri
ve Devletleri, Ankara 1972
Onarlı,İsmail; “Alevi Araştırmaları Üstüne”, Şahkulu Sultan Dergisi Sayı;1 ,
Şahkulu Sultan Külliyesi Vakfı Yay.,İstanbul,Ekim 1998
Onarlı,İsmail; “Şeyh Hasan Aşireti-Anayurttan Anadolu’ya” , Aydüşü Yay.
İstanbul, 2001
Onarlı,İsmail; “Hamza Baba” ,Can Yay. İst.anbul,2001
Orhonlu,Cengiz; “Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskânı”, Eren
Yay.,İstanbul,1987
Ögel,B.; Türk Kültürünün Gelişme Çağları, Ankara 1979
Tanyıldız,Güler ;“Beydili’yi Ararken”, Yeni Hayat Dergisi , Sayı: 62,
İstanbul,Aralık 1999
Tokadî ,Hüseyin; Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu , 2-6
Temmuz 1986 ,Tokat.
Türkay,Cevdet; “Başbakanlık Arşiv Belgelerine göre Osmanlı İmparatorluğunda
Oymak, Aşiret ve Cemaatler”, İşaret Yay. İstanbul, 2001
Yalman ,Ali Rıza ;“Cenupta Türkmen Oymakları”, Haz. Sabahat Emir, Kül
Bak.Yay. Cilt: I ,Ankara, 1977
222
223