dr med. grzegorz paprocki, mgr paweŁ laskowski,...

20 PRAKTYCZNA FIZJOTERAPIA & REHABILITACJA

NOWOCZESNE METODY FIZJOTERAPII

FUNKCJONALNA TERAPIA

MANUALNA JAKO SPÓJNY

I KOMPLETNY SYSTEM

TERAPEUTYCZNY

DR MED. GRZEGORZ PAPROCKI, MGR PAWEŁ LASKOWSKI,

DR ANDRZEJ GRYGLEWICZ, DR ZBIGNIEW WROŃSKI, DR KRZYSZTOF DUDZIŃSKI

Celem oddziaływania terapeutycznego FMT

jest wspomaganie efektywnej aktywacji siły

oraz wytrzymałości mięśni, które są konieczne

do budowania systemu stabilizacji

i optymalizacji ruchu.

21lipiec/sierpień 2015


Amerykańscy fizjoterapeuci Greg

Johnson i Vicky Saliba Johnson,

twórcy metody, rozpoczynali swo-

ją terapeutyczną przygodę w Vallejo w Ka-

lifornii, w kolebce i po dziś dzień jedynej

w swoim rodzaju szkole PNF na świecie.

Greg Johnson pracował przez siedem lat

bezpośrednio z Maggie Knott (współtwór-

czyni metody PNF), później poznawał wie-

le szkół terapeutycznych: Kaltenborna,

Maitlanda, Cyriax, wiele podejść osteopa-

tycznych, a nawet systemy alternatywne

stworzone przez Rolf, Feldenkraisa czy Tra-

gera. Po wielu latach poszukiwań wraz z Vic-

ky Saliba Johnson założyli w 1978 r. The In-

stitute of Physical Art (IPA) i stworzyli system

Funkcjonalnej Terapii Manualnej.

The Institute of Physical Art (Instytut Sztuki

Fizjoterapeutycznej) nie tylko zajmuje się

propagowaniem FMT poprzez różne formy

szkoleń, staże podstawowe (residency) i za-

awansowane (fellowship), ale upowszech-

nia „sztukę“ fizjoterapii jako integrację do-

wodów naukowych z intuicją wypływającą

z praktyki klinicznej. Instytut rozwinął spe-

cjalny program przygotowujący fizjotera-

peutów do metodycznej i systematycz-

nej ewaluacji oraz usprawniania pacjentów

zgodnie z logiką rozumowania i postępo-

wania klinicznego. Oferowane formy eduka-

cji pomagają terapeucie pogłębiać wiedzę

o mechanicznym usprawnianiu zarówno

stawów, tkanek miękkich, trzewi, jak i struk-

tur nerwowo-mięśniowych. Ta wieloaspek-

towość została zamknięta w jeden spójny

system i stanowi treść serii bloków dydak-

tycznych, na który składają się kursy i pra-

ca własna terapeuty na materiale przygoto-

wanym przez IPA i dostępnym na stronach

instytutu. Ich główna treść to mobilizacja

funkcjonalna, która jest uzupełniona przez

leczenie mechaniczne i specyficzną neu-

roedukację nerwowo-mięśniową. Program

realizowany przez IPA ma akredytacje Ame-

rykańskiego Towarzystwa Fizjoterapii i Ame-

rykańskiego Towarzystwa Ortopedycznych

Terapeutów Manualnych, co świadczy o je-

go bardzo wysokim poziomie. Potwierdze-

niem tego faktu jest to, że terapeuci FMT

należą w USA do elity fizjoterapeutów.

System FMT od niemal 30 lat jest doskona-

lony w USA i upowszechniany na świecie.

Prowadzone są liczne badania naukowe

na temat efektywności FMT finansowane

przez fundację IPA. Biorą w nich udział nie-

zależni badacze, terapeuci FMT i pacjenci,

którzy odzyskują lub utrzymują sprawność

dzięki zastosowaniu metod FMT. W ubie-

głym roku Instytut Sztuki Fizjoterapeutycz-

nej rozpoczął działalność także w Polsce.

Mamy nadzieję, że uda się upowszechnić

idee IPA, które przyczyniły się nie tylko

do uwolnienia potencjału zdrowotnego

milionów pacjentów, ale wyzwoliły poten-

cjał terapeutyczny setek fizjoterapeutów.

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA FMT

Funkcjonalna Terapia Manualna to

spójny i kompletny system terapeutycz-

ny łączący leczenie mechaniki stawów,

ruchomości tkanek miękkich, mobilności

struktur nerwowo-krwionośnych, a tak-

że ruchomości-plastyczności trzewi z ma-

nualną reedukacją nerwowo-mięśnio-

wą (PNF). Celem FMT jest usprawnienie

i przybliżanie funkcji ruchowych człowie-

ka do optymalnego poziomu, a więc takie-

go, który jest najbardziej wydajny, przyja-

zny (najmniej obciążający) i efektywny dla

narządu ruchu.

System FMT opiera się na obserwacji ca-

łego systemu i jego ocenie przez palpację

stanu tkanek, który może świadczyć o dys-

funkcji mechanicznej. Następnie poprzez

ocenę przyłożonego oporu określa się dys-

funkcje kontroli nerwowo-mięśniowej oraz

dysfunkcje kontroli ruchu.

W nomenklaturze FMT przez dysfunkcję

mechaniczną rozumie się dysfunkcję, która

dotyczy poniższych zaburzeń:

� ruchomości tkanek miękkich, czyli skó-

ry i powięzi,

� mięśni z ich ograniczoną grą mięśniową,

� stawów z ich ograniczeniem albo nad-

ruchomością,

� mobilności układu nerwowo-naczynio-

wego,

� mobilności trzewi.

Optymalna ruchomość tkanek jest uzy-

skiwana poprzez mobilizacje specyficz-

nej tkanki. Funkcjonalna Terapia Manualna

ocenia i usprawnia tkanki warstwowo – od

warstw powierzchownych do głębokich.

Proces ten rozpoczyna się od skóry i po-

więzi, poprzez obrysy/kontury kości, gdzie

przyczepiają się wszystkie tkanki miękkie,

do mięśni, których mobilność i gra rucho-

wa jest kluczem do ich prawidłowej funkcji.

Po usprawnieniu tkanek miękkich uspra-

wniane są stawy, a także ocenia się mo-

bilność struktur nerwowo-krążeniowych

oraz trzewi.

Dysfunkcja kontroli nerwowo-mięśnio-

wej dotyczy zaburzeń optymalnej inicjacji

skurczu danych mięśni i grup mięśniowych,

ich siły i ich wytrzymałości. Narzędziem

do ewaluacji i usprawniania wyżej wymie-

nionych aspektów funkcjonowania mięśni

jest metoda PNF.

Dysfunkcja kontroli ruchu dotyczy zabu-

rzeń efektywnego wykorzystywania kom-

ponentów dostępnej ruchomości stawów

Osoba pracująca tylko rękoma jest robotnikiem.

Osoba pracująca rękoma i umysłem jest rzemieślnikiem.

Osoba pracująca rękoma, umysłem i sercem jest artystą.

autor nieznany



i tkanek oraz kontroli nerwowo-mięśnio-

wej, których celem jest przyjmowanie

optymalnej postawy oraz optymalizacja

wykonywania zadań ruchowych. Ważne

jest, aby aktywacja mięśni tonicznych wy-

przedzała aktywację mięśni fazowych, tak

aby przygotowywała system do obcią-

żenia, zapewniając mu optymalny, bez-

pieczny ruch.

Warunkiem osiągnięcia celu terapii,

czyli optymalnego i funkcjonalnego ru-

chu człowieka, jest płynne i efektywne

współdziałanie trzech wymienionych wy-

żej komponentów.

System FMT otwiera terapeucie drogę

do płynnego i efektywnego przecho-

dzenia od mobilizacji do torowania ner-

wowo-mięśniowego, na kontroli ruchu

kończąc. Niezależnie od tego, czy tera-

peuta usprawnia bark, kolano, dolny odci-

nek kręgosłupa, czy też pracuje z pacjen-

tem ze stwardnieniem rozsianym, zawsze

rozpatruje trzy podstawowe aspekty: me-

chaniczny, nerwowo-mięśniowy i kontroli

ruchu. Procedury praktycznego postępo-

wania i zasady interwencji FMT są zebra-

ne w czterech blokach fundamentalnych

oraz w trzech blokach o charakterze za-

awansowanym. Niniejszy artykuł skupia

się na przedstawieniu czterech pierw-

szych wraz z prezentacją trzech podsta-

wowych testów diagnostycznych.

MOBILIZACJA FUNKCJONALNA

(KURS FUNCTIONAL MOBILIZATIONS

FM1 i 2) ORAZ EDUKACJA

I STRATEGIE OCHRONY

KRĘGOSŁUPA OPARTE NA

TONICZNEJ STABILIZACJI

(KURS CORE FIRST STRATGIES – CFS)

Mobilizacja funkcjonalna skupia się

na technikach obserwacji i analizie po-

stawy i ruchu oraz powiązaniu obiek-

tywnych wniosków funkcji mechanicz-

nych, nerwowo-mięśniowych i kontroli

ruchu z zaburzeniami w układzie tkanek

miękkich.

Ludzkie ciało widziane oczyma tera-

peuty FMT to połączony dynamiczny sys-

tem, w którym należy uwzględnić wza-

jemne powiązania pomiędzy układami

tkanek miękkich, stawów, systemu nerwo-

wo-mięśniowego oraz systemu kontro-

li ruchowej. W funkcjonalnej mobilizacji

szczególną wagę przykłada się do ewalu-

acji warstwowych struktur tkanek miękkich

i stosowanie, w zależności od warstwy, spe-

cyficznych technik terapeutycznych, któ-

re mają na celu normalizację istniejących

dysfunkcji.

Funkcjonalna mobilizacja skupia się

na obserwowaniu systemu oraz jego funk-

cji i określaniu jego efektywności.

Duże znaczenie ma powiązanie subiek-

tywnych doznań pacjenta i przekazywa-

nych przez niego informacji z dysfunkcja-

mi w układzie tkanek miękkich. Niezbędne

jest posiadanie przez terapeutę odpowied-

nich umiejętności palpacyjnych, które po-

zwalałyby mu na specyficzną i warstwową

identyfikację dysfunkcji tkanek miękkich.

Na wyższym poziomie zaawansowania

terapeuta FMT opanowuje sposoby oce-

ny efektywności powiązań układu łańcu-

cha kinematycznego, a dynamiczna analiza

wzorców ruchowych odbywa się poprzez

obserwację i terapię manualną (funkcjonal-

ne wzorce ruchowe zaadaptowane z me-

tody Feldenkraisa FI – funkcjonalna inte-

gracja i ATM – świadomość poprzez ruch).

Zastosowanie funkcjonalnych wzorców

ruchowych pozwala ocenić i usprawnić

ruch ciała, przy czym często oddziaływa-

nie zachodzi poprzez przedstawione tech-

niki manualne oparte na mobilizacji narzą-

dów wewnętrznych.

Zaawansowany terapeuta FMT szczegól-

ny nacisk kładzie na analizę jakości ruchu

(pasywnego i aktywnego). Taka analiza sta-

nowi podstawę rozumienia wzajemnych

zależności i powiązań w łańcuchu kinema-

tycznym organizmu oraz do leczenia skom-

plikowanych problemów ortopedycznych.

W celu optymalizacji ruchu wykonuje się

mobilizację tkanek miękkich i stawów.

Zaawansowani terapeuci FMT, wyko-

rzystując zasady funkcjonalnej mobiliza-

cji, potrafią:

� porównać dysfunkcję ruchu rozpozna-

nego przez terapeutę ze zgłaszanym su-

biektywnym raportem prezentowanym

przez pacjenta,

� wykorzystać Funkcjonalne Wzorce Ru-

chowe (FMP) do ewaluacji poprzez

obserwację i manualnie rozpoznać

dysfunkcje mechaniczne, nerwowo-

-mięśniowe i kontroli ruchu,

� wykorzystać FM do normalizacji ziden-

tyfikowanych dysfunkcji (mechanicz-

nych, nerwowo-mięśniowych i kontro-

li ruchu),

� torować optymalną kontrolę nerwowo-

-mięśniową (według zasad PNF),

� opracować indywidualny zestaw ćwi-

czeń domowych opartych na analizie

i wykorzystaniu użytych wzorców ru-

chowych,

� przedstawić szczegó łowy model

usprawniania i optymalizacji funkcji sto-

py poprzez FM,

� integrować wiedzę z aktualnej literatu-

ry i najnowszych badań.

Strategie ochrony kręgosłupa to procedury

terapeutyczne oparte na tonicznej stabili-

zacji mięśniowej (CFS/back education and

training). Strategie są skupione na funk-

cjonalnych sposobach oceny i metody-

ce usprawniania osób z dolegliwościami

kręgosłupa. Celem działania fizjoterapeu-

ty jest polepszenie funkcji motorycznych

kręgosłupa i osiągnięcie optymalnej pozy-

cji ciała w czasie wykonywania czynności

dnia codziennego.

Terapeuta FMT stosujący zasady CFS

jest skupiony na ocenie pozycji systemu

pod względem jego „konstrukcji”. Zna wie-

le technik, które pozwalają na natychmia-

stową korekcję i optymalizację/zbalanso-

wanie tej „konstrukcji“. Szczególny nacisk

w CFS jest położony na stworzenie opty-

malnego ustawienia miednicy i kręgosłu-

pa w każdej pozycji ciała w celu zapew-

nienia maksymalnej sprawności systemu.

Stan optymalnej funkcji uwarunkowany

jest również poprzez dynamiczną aktywa-

cję mięśni tonicznych użytych we właści-

wej sekwencji (kolejności).

Dynamiczne podejście do aktywnego

procesu usprawniania jest wydobywane

poprzez udział pacjenta w progresywnym

programie ćwiczeń, który obejmuje ela-

styczność, siłę i wytrzymałość. Cechy te są



składowymi elementami wzorców rucho-

wych, których efektywność jest wyznacz-

nikiem sprawności systemu.

Terapeuta FMT, który stosuje zasady CFS:

� potrafi stosować funkcjonalne testy ba-

dające stopień optymalizacji wzajem-

nego ustawienia kręgów i organizacji

systemu, co daje jemu i pacjentom moż-

liwość natychmiastowego zmierzenia

efektów terapii,

� zna zasady przyjęcia pozycji ciała w sta-

nach ostrego bólu i ćwiczenia, które po-

zwalają pacjentowi osiągnąć niezależ-

ność w codziennej aktywności,

� potrafi zastosować pięć podstawowych

elementów treningu o nazwie Mecha-

nizm Ochronny Kręgosłupa Lędźwio-

wego, tzn. fundament postawy, stopień

optymalizacji wzajemnego ustawienia

kręgów, mechanizm ochronny kręgosłu-

pa lędźwiowego, optymalizacja przeno-

szenia obciążenia, akceptacja obciążenia,

� potrafi usprawnić system, aby odtwo-

rzyć lub nauczyć efektywnego uży-

wania ciała w różnych pozycjach i ak-

tywnościach: leżeniu, siedzeniu, staniu

i w czasie aktywności typu pchanie, cią-

gnięcie, sięganie i podnoszenie lekkich

i ciężkich przedmiotów,

� potrafi projektować programy ćwiczeń

o różnym stopniu zaawansowania speł-

niające potrzeby funkcjonalne zarówno

pacjenta z bólem, jak i osób uprawiają-

cych sport chcących poprawić swoje

wyniki i efektywność.

FUNKCJONALNY PNF

(KURS FUNCTIONAL PNF)

Efektywne usprawnianie musi uwzględ-

nić ścisłe relacje pomiędzy układem ner-

wowo-mięśniowym, tkanek miękkich oraz

stawami. Funkcjonalny PNF to dynamiczna

i funkcjonalna metoda ewaluacji i uspraw-

niania uwzględniająca powyższe powiąza-

nia, których jakość jest oceniana na pod-

stawie wzorców aktywacji mięśni (motor

recruitment patterns) oraz cech funkcji ner-

wowo-mięśniowych (characteristics of neu-

romuscular function).

Wykorzystanie PNF w FMT rozpoczyna

się od wzorców ruchu obręczy barkowej

i miednicznej, następnie tułowia – w leże-

niu, a potem poprzez pozycję częściowego

obciążenia przechodzi się aż do pozycji peł-

nego obciążenia (w tym pozycji stojącej).

W bloku funkcjonalnego PNF podkreśla

się szczególnie istotność odtworzenia sku-

tecznych wzorców aktywacji mięśni w celu

rehabilitacji pacjentów z dysfunkcjami neu-

rologicznymi i ortopedycznymi, jak również

w technikach manipulacyjnych: Mobilizacja

Wspomagana Oporem (resistance enhanced

manipulation – REM).

Terapeuta FMT wykorzystujący PNF zna

i potrafi zastosować w terapii:

� filozofię i podstawy PNF,

� manualne techniki i palpacje niezbędne

do skutecznej oceny efektywności wzor-

ców aktywacji mięśni,

� analizę i praktyczną aplikację oporu ma-

nualnego jako podstawowego narzędzia

diagnostycznego i terapeutycznego,

� metody manualnego torowania/ułatwia-

nia, aby zwiększyć aktywność uspraw-

nianego pacjenta i jego zdolność ner-

wowo-mięśniową do inicjacji, siły

i wytrzymałości napięcia mięśniowego,

� wzorce obręczy barkowej, miednicznej,

tułowia oraz wzorce poszczególnych se-

kwencji ruchowych, które będą służyły

jako narzędzia dla szczegółowej oceny

i usprawniania zaburzeń kontroli mo-

torycznej,

� wnioski z w łaściwego rozumienia

wszechstronnego stosowania PNF jako

ważnego elementu FM oraz usprawnia-

nia kontroli ruchu.

PODSTAWOWE INFORMACJE

NA TEMAT TESTÓW

DIAGNOSTYCZNYCH FMT

Testy funkcjonalne opracowane przez

IPA łączą się z PNF. Z reguły testy funkcjo-

nalne nie są częścią szkoleń PNF. Jednak

w praktyce klinicznej często używa się ich

jako testów przed i po stosowaniu technik

terapeutycznych, i to zarówno u pacjen-

tów neurologicznych, jak i ortopedycznych.

Opis poniższy testów ma charakter skró-

towy i orientacyjny, a ich prawidłowe zasto-

sowanie i interpretacja wymaga wykony-

wania pod nadzorem osób wyszkolonych

w zakresie FMT. Ich prostota i efektywność

jest ich niewątpliwą zaletą, dodatkowo są

one prawdziwą pomocą dla terapeuty

w znalezieniu optimum ustawienia ciała,

stabilizacji, jak również oceny automaty-

zmu tonicznego.

TEST OBCIĄŻENIA

OSIOWEGO – AKTYWNY (TOA)

� Cel: Ocena zachowania/ustawienia ca-

łego systemu/ciała i sekwencja aktywa-

cji mięśni na osiowe obciążenia przyło-

żone do przedramion (zdj. 1A–B).

� Pozycja: Pacjent stoi z łokciami zgię-

tymi do 90°, przedramiona w supinacji,

kości ramienne ustawione prostopadle

do podłoża. Terapeuta stoi twarzą do pa-

cjenta, opiera dłonie na dalszych aspek-

tach przedramion pacjenta, terapeuta

stara się aplikować siłę pionowo.

� Polecenie: „Nie pozwól mi wyprosto-

wać twoich łokci”. Terapeuta stopniowo

zwiększa nacisk pionowy.

� Wynik optymalny: Pacjent utrzymu-

je pozycje łokci, barków/łopatki, kręgo-

słup pozostaje stabilny, pacjent nie tra-

ci równowagi.

� Wynik nieefektywny: Pacjent nie speł-

nia kryteriów opisanych powyżej. Nie

utrzymuje swojej postawy poprzez au-

tomatyzm toniczny, ale kompensuje po-

przez system mięśni fazowych, utratę

równowagi, uniesienie klatki piersiowej,

przeprost w kręgosłupie itp.

Test obciążenia osiowego – aktywny (TOA)

stosuje się jako test przed i po uspraw-

nianiu, ale także można go zastosować

podczas wykonywania wzorców łopatki

lub ustawienia ciała w siadzie (funkcjonal-

ny PNF).

MECHANIZM OCHRONY LĘDŹWI

(MOL)

� Cel: Ocena automatyzmu tonicznego

i stabilizacji tułowia w reakcji tułowia

na przyłożoną siłę zewnętrzną (zdj. 2).

� Pozycja: Pacjent stoi w wykroku, szero-

kość podstawy naturalna dla pacjenta.

Terapeuta stoi w pozycji odbicia lustrza-

nego pozycji pacjenta, umieszczając dło-



nie płasko na przednich aspektach barków

poniżej wyrostków kruczych. Szybko prze-

kłada siłę, pchając do tyłu w osi skośnej,

aby ocenić inicjację. Należy unikać pcha-

nia z nadmierną siłą, aby nie spowodować

upadku. Jeśli inicjacja jest słaba, trzeba po-

wtórzyć test, stopniowo zwiększając siłę,

aby ocenić siłę i/lub wytrzymałość. Oce-

na jest dokonywana w pięciostopniowej

skali w dwóch przekątnych.

� Polecenie: „Stój i nie pozwól mi cię po-

ruszyć”.

� Wynik optymalny: Natychmiastowe za-

początkowanie i utrzymanie postawy po-

przez automatyzm toniczny, siła (5/5) oraz

wytrzymałość (30 s).

� Wynik nieefektywny: Pacjent nie utrzy-

muje stabilnego tułowia, gdy przyłożona

jest siła zewnętrzna. Możliwe braki w ini-

cjacji, sile i wytrzymałości.

Mechanizm ochrony lędźwi (MOL) stosowa-

ny jest przed i po usprawnianiu, może być

stosowany podczas wykonywania ćwiczeń

tylnego obniżenia łopatki lub poprawy au-

tomatyzmu tonicznego.

TEST OBCIĄŻENIA OSIOWEGO –

PASYWNY (TOP)

� Cel: Ocena efektywności systemu w prze-

noszeniu obciążenia osiowego (zdj. 3).

� Pozycja: Pacjent stoi w naturalnej pozycji,

nie ugina kolan. Terapeuta stoi za pacjen-

tem na stołku lub stole terapeutycznym,

przykłada siłę pionowo. Kontakt manual-

ny pomiędzy pierwszym żebrem a wyrost-

kiem barkowym, przedramię terapeuty

jest pionowo. Obciążenie jest przykłada-

ne wolno, aż siła zostanie przeniesiona

do pola podstawy lub system straci sta-

bilność. Jeśli pacjent straci stabilność, na-

leży zakończyć test.

� Polecenie: „Odpręż wszystko oprócz ko-

lan”.

� Wynik optymalny: Obciążenie jest prze-

noszone efektywnie do pola podparcia

(stopy w przypadku pozycji stojącej).

� Wynik nieefektywny: Widoczne zgię-

cie boczne, rotacja, przesunięcie bocz-

ne miednicy lub twardy opór końcowy

(ochronne napięcie).

Zdj. 1A. Test obciążania osiowego – aktywny (TOA)

Zdj. 1B. Test obciążania osiowego – aktywny dolny (TOA)



Test obciążenia osiowego – pasywny (TOP)

stosuje się przed i po usprawnianiu, szcze-

gólnie gdy terapeuta pracuje nad pozycją

stojącą pacjenta, chodem lub ustawieniem

ciała w siadzie.

PODSUMOWANIE

Nauczyciele FMT, włącznie z twórcami

metody, podczas kursów organizowanych

w Polsce szczegółowo prezentują i uczą

poprawności wykonania i zastosowania

przedstawionych wyżej testów. System

FTM zawiera bardzo dużą liczbę informa-

cji, ćwiczeń i interwencji, które umożliwia-

ją każdemu terapeucie funkcjonalną ocenę

każdego pacjenta. System FMT to system,

w którym pacjent jest włączony do proce-

su usprawniania i staje się jego kluczowym

elementem. Opisane wyżej testy i umie-

jętne zastosowania wiedzy i praktyki FMT

przez terapeutę pomagają pacjentowi zro-

zumieć jego rolę w procesie, a terapeucie

umożliwiają efektywną ocenę funkcji oraz

procesu terapeutycznego i ostatecznie dają

doświadczenie głębokiej satysfakcji.

Zapraszamy wszystkich fizjoterapeutów

do udziału w szkoleniach FMT.

Aktualne informacje na stronie inter-

netowej www.ipa-poland.eu i na Face-

booku: IPA Poland.

Zdj. 2. Mechanizm ochrony lędźwi (MOL) Zdj. 3. Test obciążenia osiowego – pasywny (TOP)

dr med. GRZEGORZ PAPROCKI

DPT, PhD, OCS, CFMT, FFMT, FAAOMPT

fizjoterapeuta i właściciel European Therapy

Center Ltd. Chicago, USA

IPA Poland, Warszawa

e-mail: [email protected]

mgr PAWEŁ LASKOWSKI

fizjoterapeuta, IPA Poland, Warszawa

dr ANDRZEJ GRYGLEWICZ

doktor nauk o kulturze fizycznej

w zakresie rehabilitacji, psycholog,

Wydział Rehabilitacji AWF, Warszawa

dr ZBIGNIEW WROŃSKI

specjalista fizjoterapii, Zakład Rehabilitacji

Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego

dr KRZYSZTOF DUDZIŃSKI

doktor nauk o kulturze fizycznej w zakresie

rehabilitacji, Wydział Rehabilitacji AWF, Warszawa

Bibliografia do publikowanego artykułu

dostępna w redakcji.

dr med. grzegorz paprocki, mgr paweŁ laskowski,...

Documents